MARŞ SİSTEMİ, ŞARJ SİSTEMLERİ, TESİSATLA İLGİLİ GENEL

ÖZELLİKLER

ŞARJ SİSTEMİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ

  

GİRİŞ

Araç üzerindeki elektriki alıcılara akım vererek besleyen iki sistem vardır:

1. Batarya

2. Şarj sistemi

1. Her iki sistemin de çalışması birbiriyle yakından ilgili olduğundan, şarj sistemi
incelenirken bataryaların da bazı özelliklerinin gözden geçirilmesi gerekmektedir.

2. Genel olarak, aracın motoru çalışmadığı zamanlarda kullanılan bütün alıcılar

batarya tarafından beslenirler. Motor çalıştığı anda, bu görevi şarj sistemi
üzerine alır. Sistem, motordan aldığı mekanik enerjiyi elektrik enerjisine
çevirerek bütün alıcılara akım gönderir. Araç üzerinde çalışan alıcı miktarı ve
motorun devir sayısı devamlı değişmektedir. Şarj sistemi de çalışma esnasında bu
faktörlerin etkisi altında kaldığından 4 ayrı pozisyonda vazife görecektir,

a. Araç motoru durmuş haldeyken, veya ilk hareket esnasında, veyahut ta çok
düşük devirlerde çalışırken dinamo gerilimi batarya geriliminin altındadır.
Dolayısıyla bu durumda deşarjı önlemek için, şarj sistemi ile batarya arasındaki
bağıntı kesilir ve sistem açık devrede çalış ar ak sadece kendisini besler. Alıcılar
ise, bataryadan akım alarak çalışırlar.

b. Araç motoru düşük devirlerde çalışırken, şarj sisteminin vereceği akım alıcılara
yetmeyebilir. Bu durumda da, batarya, şarj sisteminin akımını destekleyerek
alıcıların tam kapasite ile çalışmalarını sağlar.

c. Araç motoru yüksek devirlerde çalışırken, şarj sisteminin vereceği akım

alıcıların sarf edeceğinden fazla olabilir. Bu durumda, sistemin ürettiği akımın
fazlası batarya üzerine giderek onu şarj eder. Araçta en uzun süreli çalışma şekli
budur. Bu özellik dolayısıyla, sisteme "şarj sistemi" denmiştir.

d. Motor çok yüksek devirlerde çalışırken, elektriki alıcılar kullanılmayabilir ve

batarya da tamamen şarjlı olabilir. Böyle hallerde ise şarj sistemi otomatik olarak
şarj akımını düşürür ve boşta çalışır.

Yukarıda genel olarak çalışma özelliğini incelediğimiz şarj sisteminin iki ana
parçası vardır:

1. Motordan aldığı mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine çeviren elektromanyetik

bir üreteç (Dinamo veya alternatör).

2. Üretecin akımını ve gerilimini araçtaki ihtiyaca göre sınırlayan elektromanyetik

bir ayarlayıcı (regülatör).

Geçmiş konulardan hatırlanacağı üzere, bataryalar doğru akım ile şarj ve deşarj
olurlar. Dolayısıyla, son zamanlara kadar şarj sistemlerinde bir doğru akım
üreteci olan dinamolar kullanılmakta idi. Fakat, diyotlar sayesinde, alternatörlerin
vermiş olduğu dalgalı akımın kolayca doğru akıma çevrilme imkanı yaratılınca,
araçlarda da alternatörlü şarj sistemlerinin kullanılmasına başlanmıştır. Çünkü,
alternatörlerin ralanti devirlerinde dahi şarj edebilme özelliği olduğu gibi, ayrıca
çıkış akımları da dinamolardan daha fazladır.

DİNAMOLU ŞARJ SİSTEMLERİ

DİNAMOLARIN YAPISI

Şarj dinamosu, önde, motorun sol veya sağ yanında bulunur. Bir tesbit kelepçesi
veya üzerindeki tesbit kulakları yardımıyla motora bağlanır. Motordan vantilatör
kayışı ile aldığı mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirir.

Dinamolar yapı bakımından marş motorlarına çok benzerler. Bunları da yine aynı
şekilde:

1. Endüktörler

2. Endüvi
3. Gövde ve kapaklar

olmak üzere 3 kısımda inceleyebiliriz.

1. Endüktörler: Marş motorlarında olduğu gibi, saf demirden yapılmış pabuçlar

üzerine geçirilen ikaz sargılarından ibarettir. Sargılardaki tel kesitleri, marş
motorlarına göre çok daha ince, fakat daha çok sarımlıdır. Dinamo endüktör
devresinde, birbirine seri olarak bağlanmış iki ikaz sargısı vardır ve endüviden
paralel olarak akım alırlar.

2. Endüvi: Endüktörlerin yarattığı manyetik alan içersinde dönerek, üzerindeki

sargılarda akım meydana getirir. Sargı uçları kolektör dilimlerine bağlıdır.
Dinamolarda endüklenen akım, alternatif akım olmasına rağmen, kolektör
tarafından dış devreye tek yönlü olarak (doğru akım şeklinde) verilir. Endüvi
sargıları gibi ince bakır tellerden yapılmıştır. Marş motoru endüvileri ile aynı
sarılış özelliğine sahiptir. Pabuçlar arasındaki manyetik hatların akışını
kolaylaştıran endüvi gövdesi, meydana gelecek fuko akımlarının etkisini azaltmak
amacı ile silisli demir saçlardan yapılmıştır.

3. Gövde ve kapaklar: İki uzun bağlantı cıvatası, kapakları gövde üzerine sıkarak
dinamo parçalarını bir araya toplar. İkaz ve akım çıkış uçları ekseriya gövde
üzerinde bulunursa da, direk fırça tutucularına bağlanmış bazı tiplerinde akım ucu
kapakta da olabilir. Bazı dinamolarda, ayrı bir özelliği olmadığı halde özel şasi
uçları da bulunur ve regülatörün daha iyi şasi yapabilmesi için kullanılırlar. Bu
uçların üçü de şarj sistemi tesisatında regülatör üzerine bağlanır.

Dinamo kasnağı tarafındaki ön kapakta, kayışın tek yönlü çekme kuvvetine karşı
koyabilmek için bilyalı yatak kullanılmıştır. Diğer uçta ise, iktisadi olması
yönünden, ekseriya bronz burç yataklar görülür. Bugün çok kullanılan orta güçlü
(150 – 300 watt) bir şarj dinamolarıdır.

Şarj dinamoları çalışırken, yataklardaki sürtünme, fırçalardaki ark, sargılardaki

iç direnç ve endüvide meydana gelen fuko akımları etkisiyle çabucak ısınırlar.
Sıcaklığın zararlı seviyeye çıkarak sargılardaki izolasyona zarar vermesini
önlemek için, endüvi ile beraber dönen bir vantilatör pervanesi, hava akımı
yaratarak dinamonun soğumasını sağlar.

Bugünkü şarj dinamolarında ve diğer yüksek güçlü dinamolarda, elektro grafit

fırçalar kullanılır. Fırçaların, dinamonun çalışma şartlarına uygun olmaları gerekir.
Çeşitli araçlardaki şarj dinamoları incelenecek olursa epey farklı durumlar
görülebilir. Çünkü, bazı araçların uzun yollarda ve devamlı çalışmaları yüzünden
dinamo daima yüksek devirde ve yüksek akımlarla çalışacaktır. Daima şehir içinde
çalışmak zorunda kalan taksi ve dolmuş gibi taşıt araçlarında ise, daha ziyade
düşük devir ve düşük akım şiddeti hakimdir. Böyle dinamolarda da yumuşak
fırçalar kullanılmalıdır. Bazı araçlarda iki çalışma şekli bir arada görülebilir. Özel
binek araçlarının çalışma tarzına uyan bu gibi dinamolarda, orta sertlikteki
fırçalar kullanılır. Ayrıca, dinamo gerilimi de fırça kalitesine etki eden
faktörlerden biridir.

Dinamo çalışırken kolektör ve fırçalar arasında devamlı ve çok hızlı bir sürtünme
meydana gelmektedir. Gerek aradaki sürtünme ve gerekse kolektörün dilimli
olması, zamanla fırçaların aşınmasına sebep olur. Fakat, bu konuda bilinmesi
gereken ilginç bir hususta, fırçalardan geçen akımın aşıntıyı azaltmasıdır. Çünkü
denemelerden de kesin olarak anlaşılmıştır ki, endüvide meydana gelen akım
fırçalara geçerken, arada adeta bir yağlama özelliği meydana getirmektedir. Bu
yüzden tam yükle çalışan dinamolarda, düşük yükle çalışan veya boşta çalışan
dinamolara göre daha az aşıntı meydana gelmektedir. Bu mahzuru önlemek
amacıyla, düşük güçlü dinamoların fırçalarına bazı yağlayıcı maddeler katılır.

Elektro grafit fırçalar l cm2 sinden 10 – 15 amper akım geçirebilecek

özelliktedirler. Dolayısıyla, fırça kesitinin azami dinamo akımına uygun değerde
elması gerekir. Yüksek güçlü dinamo ve marş motoru fırçalarında geçirgenliği
arttırabilmek için, fırça malzemesine bakır da karıştırılır. Ayrıca, fırça sürtünme
hızları 20 m/sn nin üzerine çıktığı takdirde, iletim dirençlerinin çok artması ve
baskı yayının kontrolünü kaybederek fırça sıçramalarına sebebiyet vermesi gibi
mahzurlar belirecektir. Bu yüzden şarj dinamolarında azami kolektör çapı 50 mm
ve dönüş hızı da 6000 dev/dak olarak sınırlanmıştır.

Bugünkü şarj dinamolarında 3 tip fırça tutucusu kullanılır:

1. Destekli tip fırça tutucuları.

2. Vidalı tip fırça tutucuları.

3. Kutulu tip fırça tutucuları.

 
1. Destekli tip fırça tutucuları: Şarj dinamolarında en çok kullanılan fırça
tutucusu tipi budur. Fırça tutucuları, kolektör üzerine eksenden kaçık olarak
yerleştirilmiştir. Fırça baskı yayının basıncı, kolektöre dönüş yönüne göre ters
yönde etki eder. Kolektör tarafından fırçanın sürüklenmesini önlemek amacıyla,
ön tarafa bir destek yerleştirilmiştir. Destek, aynı zamanda baskı kolunun
hareketini de sınırlayarak fazla aşınmış fırçaların kullanılmasına engel olur.
Destekli tip fırça tutucularında, fırçanın eksenden kaçık konumu sebebiyle,
sürtünme yüzeyi arttırılmış ve fırça aşıntıları azaltılmıştır.

2. Vidalı tip fırça tutucuları: Daha ziyade düşük devirli ve düşük güçlü şarj
dinamoları ile bazı marş motorlarında kullanılır. Fırça, kolektör yüzeyine tam
eksenden basar. Endüvinin dönüş yönü her iki yönde de olabilir. Vidalı tip fırça
tutucularının en belirli üstünlüğü çalışma esnasında fırça titreşimlerine imkan
vermemesidir.

3. Kutulu tip fırça tutucuları: Bu tip fırça tutucuları basitlikleri sebebiyle tercih
edilirler. Daha ziyade iki yönde dönen, orta güçlü marş motorlarında ve bazı
dinamolarda kullanılırlar.

DİNAMOLARIN ÇALIŞMASI

Dinamolar "manyetik alan içinde hareket ettirilen bir iletkende akım endüklenir"
tarzında ifade edilen faraday kanununa göre çalışırlar. Daimi Mıknatısın manyetik
alanı içinde hareket eden bir iletkenin üzerinde endüklenen akım ile, hareket yönü
arasındaki bağıntıdır.

Manyetik kuvvet hatları, N den S’ e doğru gitmektedirler, iletken, kuvvet

hatlarına dikey doğrultuda harekete başlayınca, bakırın manyetik geçirgenliği çok
az olduğundan, hareket yönü tarafındaki kuvvet hatlarını koparacaktır. Kuvvet
hatları ile iletken arasındaki bu sürtünme, iletken atomunun elektriki dengesini
bozar ve bir ucunda elektron fazlalığı, diğer ucunda elektron azlığı yaratır,
iletkenin dış devresi hassas bir elektrik ölçü aletine bağlanacak olursa, ibre bir
yöne saparak sistemde akım meydana geldiğini gösterir. Meydana gelecek akım
yönü, denemelerden açıkça görülebileceği gibi iletkenin hareket yönüyle bağıntılı
olarak değişecektir. "Sol el kaidesi" ismiyle tanınan bir kurala göre, akın yönü
kolaylıkla bulunur.

Sol el kaidesi: Sol elin baş parmağı diğer parmaklara dik olarak açılır, avuç içi N
kutbunu ve baş parmak ta iletkenin hareket yönünü gösterecek tarzda tutulursa
diğer parmaklar, iletkende endüklenecek akımın elektron akış yönünü
gösterecektir.

Denemelerde meydana gelecek akım miktarını bir grafik üzerinde gösterecek

olursak, iletkenin hareket hızı sabit olduğundan, akım miktarının da sabit olduğu
görülür. İlk durum, grafikte eksenin üst tarafında gösterilmiş ve akım
endüklenmesi pozitif olarak kabul edilmiştir.

İletkenin sağa doğru hareketinde meydana gelecek durum. öncekinin tersidir. Sol
el kaidesiyle, akım yönünün içten dışa doğru olacağı kolayca görülür. Bu durumda
endüklenen akım eksenin altında ve negatif yönlüdür.

Eğer iletken, kuvvet hatlarına paralel şekilde, aşağı – yukarı hareket ettirilecek
olursa, kuvvet hatları koparılamayacağından akım endüklenmesi de olmayacaktır.
Bunu, ölçü aleti ibresinin sabit kalmasından anlayabiliriz. Bu durum, grafikte sıfır
ekseni üzerinde görülmektedir.

Yapılan deneylerden yararlanılarak şarj dinamolarının çalışma esasını ortaya

koyabilmek için, sistemde bazı değişikliklerin yapılması gerekir. Aynen marş
motorlarında olduğu gibi, manyetik alan içine U, şeklinde kıvrılmış bir iletken, orta
ekseninden yataklanarak serbestçe dönebilecek tarzda yerleştirilir. Endüklenen
akımı dış devrede daima aynı yönlü olarak alabilmek için, iletken uçlarında, yarım
daire şeklinde kolektörler ve fırça sistemi bulunmaktadır.

Yeni sistemde, manyetik alan içersinde hareket eden iletkenin, kuvvet hatlarını
kesen iki kenarı vardır. Bu kenarlar, şekilde "a–b" harfleri ile gösterilmiştir,
iletken komple olarak sola doğru dönmekte olduğundan, mıknatısın N kutbu
hizasındaki kenar sağdan sola doğru ve S kutbu hizasındaki diğer kenar ise soldan
sağa doğru hareket ederek kuvvet hatlarını kesecektir.

İletkende endüklenecek akımın, sol el kaidesinden istifade edilerek yönü

bulunacak olursa "a" da içten dışa doğru ve "b" de ise dıştan içe, doğru olduğu
görülür. Kenarlar birbirine bağlı olduğundan, endüklenen akımlar da birbirini
destekleyerek üst fırçada pozitif, alt fırçada ise negatif kutup meydana
getirirler.

İletken dönerek yatay duruma yaklaştıkça, kuvvet hatlarına bir açı altında temas
edeceğinden kestiği kuvvet hattı sayısı da devamlı olarak azalır. Dolayısıyla, dikey
durumda iken azami değere sapmış bulunan ölçü aletinin, iletken hareketiyle
bağıntılı olarak gösterdiği değer de azalır ve tam yatay eksende sıfır olur.

Dönüş devam ettiği için, bu andan itibaren iletkenin "a" kenarı üste N kutbu
sınırına ve "b" kenarı da alta S kutbu sınırına girer. Bu durumda kenarlarda, bir
öncekine göre ters yönde akım endüklenmektedir. Fakat, iletkenle beraber dönen
kolektör dilimlerinin temas ettiği fırçalar da değiştiğinden, dış devredeki akım
yönü yine aynı olur.

Sistemin bundan sonraki çalışmasında belirtilmeye değer önemli bir husus yoktur.
Çünkü, her yarım devirde (180°) akım değişimi aynen tekrarlanacak, fakat dış
devreye çıkış yönü daima sabit kalacaktır.

Esas aynı olmasına rağmen, bir dinamonun yapışı bu kadar sabit değildir. Çünkü,
aynı şekildeki akım grafiğinden görüldüğü gibi, böyle bir sistemden elde edilecek
akım, bir devirde iki defa sıfır ile maksimum arasında değişmektedir. Bu
dalgalanma, araçtaki elektriki sistemlerin bazılarında ve batarya üzerinde zararlı
etki meydana getirir. Şarj dinamolarında akım değişiminin miktarını ve zamanını
azaltmak amacı ile başvurulan tedbir endüvideki sargı sayısını arttırmaktır. Çünkü
böyle bir değişiklik, bir devirde elde edilecek akım miktarını arttırdığı gibi,
düşmelerin sıfıra kadar inmesini de önler.

Bugün araçlarda kullanılan normal şarj dinamosu endüvilerinde 28 adet müstakil

sargı bulunur. Bir sargıda, bir devirde 2 değişim olduğuna göre, 28 sargıdan 56
değişim elde edilecektir ki, bu durumda çıkış akımındaki dalgalanmalar
hissedilmeyecek kadar azaltılmış olur.

Endüvi sargılarında çalışmaya etki eden diğer bir özellikte, sargılar arasındaki
bağlantı durumudur. Çünkü, bobinaj bahsinde geniş olarak ele alınacağı gibi,
endüvideki bütün sargılar birbirine seri bağlanmıştır. Bu sayede, çalışma
esnasında, aynı anda bütün sargılar geçirilmiş ve sistemden elde edilecek toplam
gerilim ile akıcı şiddeti arttırılmış olur.

Yukarıdaki anıklamalarda, dinamonun manyetik kutupları olarak, at nalı şeklindeki

daimi bir mıknatıstan yararlanılmıştı. Gerçi, böyle bir dinamodan da akım elde
edilebilir. Fakat, akım şiddetini ve gerilimi istenilen şekilde ayarlamak mümkün
olamaz. Çünkü, dinamolarda endüklenen akım miktarı, yapımla sınırlanan 3 faktöre
bağlı olarak değişmektedir:

1. Dinamonun devir sayısı

2. Endüvi sargılarındaki tel sayısı.

3. Endüktörlerdeki manyetik alanın şiddeti.

 
Bu faktörlerden devir sayısı, sargıların manyetik kuvvet hatlarını kesiş hızını
belirtir. Devir ile endüklenen akım arasında doğru orantılı bir bağıntı vardır.
Dinamo, motordan direk hareket aldığına göre, dönüş hızı motor hızı ile
bağıntılıdır ve kumanda edilemez.

Endüvi sargılarındaki tel sayısı da akım ve gerilime doğru orantılı olarak etki eder.
Endüvideki tel sayısı çalışma sırasında değiştirilemeyeceğinden dinamo akım ve
gerilimine kumanda etmekte yararlanılamaz.

Üçüncü faktördeki manyetik alanın şiddeti ile akım ve gerilim arasında, yine doğru
orantılı bir bağıntı vardır, Endüktörlerin daimi mıknatıs şeklinde yapılması
halinde, bu faktörün de kontrol imkanı olmayacaktır. Böyle dinamolarda akım ve
gerilim, devir sayısıyla bağıntılı olarak anormal değişimler gösterir. Dolayısıyla, bu
tip dinamolar ancak sabit devirlerde çalışan küçük tesislerde kullanılabilir.
Araçlarda ise dinamo akım ve geriliminin ihtiyaca göre dışardan kontrol edilmesi
gerekir. Bu da, ancak endüktörleri elektromıknatıs şeklinde yapmakla mümkündür.

Şarj dinamosu endüktörlerindeki ikaz sargıları, endüvi sargılarına paralel olarak

bağlanmıştır. Çalışmada, ilk anda artık mıknatıs etkisiyle ve daha sonra da kendi
kendilerini uyararak akım verirler. ikaz sargılarının her iki ucu da dinamo içinde
fırçalara bağlı değildir. Bir uç dinamo dışına çıkarılarak regülatörden devresini
tamamlar. Bu suretle dinamo devri çok arttığında, regülatör otomatikman ikaz
akımına kumanda ederek akım ve gerilimi düşürür.

Dinamo endüktör pabuçları, saf demirden yapılmış olmasına rağmen, motor durup
ikaz sargılarından akım geçmediği zamanlarda da üzerinde bir miktar manyetizma
kalır. Artık manyetizma olarak isimlendirilen bu özellik, dinamonun yeniden
çalışmasında ilk anda akım vermesini sağlar. Dinamo harekete geçtiğinde, endüvi,
önce pabuçlardaki artık manyetik alan içinde döner. Bu durumda endüklenen akım
çok az olduğundan, regülatörün kontrolü altında, sadece ikaz devresini besleyerek
manyetik alanı kuvvetlendirir. Dinamo gerilimi, batarya geriliminin üzerine çıktığı
anda regülatör alıcıları da devreye sokar.

DİNAMOLARDA ELEKTROMOTOR KUVVETİ

Dinamoların alıcısız olarak çalışması halinde elde edilecek gerilim miktarına

"Elektromotor kuvveti" (E.M.K) denir. Manyetik etki ile akım endüklenmesinde,
meydana gelecek akımın gerilimi manyetik alanın şiddetine ve iletkenin manyetik
hatları kesiş hızına bağlı olarak değişir. Bunu bir formül ile ifade edecek olursak,
tek telden ibaret basit deneyde endüklenecek akımın gerilimi:
 

E = → Volt (1)

olacaktır. Formüldeki:

E = Endüklenecek akımın gerilimini (Volt)

Φ = Manyetik alanın şiddetini (Maksvel)

t = Manyetik hatların kesiliş zamanını (Saniye)

108 = Bir volt gerilim elde etmek için saniyede kesilmesi

gerekli olan kuvvet hattı sayısını (100.000.000 hat ) belirtmektedir.

Dinamolarda endüvi dairesel hareket yaparak çalıştığından, aynı iletken bir

devirde kuvvet hatlarını iki defa kesecektir. Dinamonun dönüş hızı n dev/dak

olarak gösterilirse, iletkenin manyetik hatları kesiş hızı = olur. Bunu (1)
nolu formülde yerine koyacak olursak;

E = → Volt (2)

bulunur.

Buraya kadar, sistemdeki manyetik hatların tek iletken tarafından kesildiği

düşünülmüştür. Halbuki, endüvi üzerinde çok sayıda iletken bulunduğundan,
meydana gelecek gerilim de iletken sayısı ile bağıntılı olarak artacaktır. Yalnız,
hatırlanacak olursa, normal şarj dinamolarında endüvi sargılarının paralel iki kol
halinde çalıştığı belirtilmişti. Çeşitli dinamolardaki bobinaj metoduna göre
değişebilecek paralel kol yayışı "a" ile gösterilecek olursa, gerilim formülünü

etkileyecek tel sayısı ile gösterilebilir. Bu durumda (2) nolu formülü:

E = → Volt (3)

şeklinde yazmak mümkün olur.

Bazı dinamolarda akım ve gerilimi arttırmak için endüktörlerdeki manyetik kutup

sayısının arttırılabileceği düşünülürse, formüle bu faktörün de sokulması gerekir.
Endüktörlerdeki çift kutup sayısı p ile gösterildiğinde (3) nolu formül:

E = → Volt (4)

şekline girer ve dinamolarda endüklenecek akımın E.M.K. ni veren formül bulunmuş

olur.

Bu formülden yararlanılarak yapılacak bobinaj hesaplarında, Φ değeri olarak

pabuçların göbek kesiti ( S = cm2 ) ile pabuç malzemesinin manyetik geçirgenlik
katsayısının ( B = 6000 – 10000 Gaus/cm 2 ) çarpımı ( 0 = B.S ) alınmalıdır.

Dikkat edilecek olursa, dinamoda endüklenecek akımın hesabında, daima sabit

değerdeki E.M.K. düşünülmüştür. Çünkü, herhangi bir üretecin çalışma akımı,
sistemdeki alıcıların direnci ile bağıntılı olarak değişir. Araç üzerindeki alıcı
miktarı da devamlı değiştiğinden, dinamonun çalışma akımı için sabit bir değer
vermek mümkün değildir.

Diğer taraftan, yine aynı formüle göre, dinamolarda endüklenecek akıma,

sargılardaki tel kesitinin hiç etkisi olmayacağı düşünülmemelidir. Çünkü, tel kesiti
en yüksek çalışma akımına uygun değerde seçilmediği takdirde, dinamonun iç
direnci artacaktır. Böyle hallerde, yüklü çalışmada I . R ile gösterilebilecek iç
devredeki gerilim düşmesi fazla olacağından dış devredeki çalışma gerilimi de
azalacaktır. Dolayısıyla, sarım sayıları eşit olan aynı özellikteki dinamolarda, elde
edilecek farklı yüklü kontrol sonuçlarının sebebi ortaya çıkmış bulunmaktadır.

DİNAMO TİPLERİ VE DİNAMO DEVRELERİ

Dinamolar da, ikaz ve endüvi sargıları arasındaki bağlantı şekillerine göre

guruplandırılırlar. Bugün, uygulamada rastlanılan dinamoları 3 guruba ayırmak
mümkündür:

1. Seri dinamolar

2. Paralel (şönt) dinamolar

3. Kayma bağlantılı (kompunt) dinamolar

l. Seri dinamolar: Marş motorlarında olduğu gibi, ikaz ve endüvi sargıları

birbirine seri olarak bağlanmıştır.

Çalışma esnasında, endüvide endüklenen akımın tamamı ikaz sargılarından da

geçtiğinden, devir ile bağıntılı olarak, akım değişmesi de çok fazla olur. Çünkü seri
dinamolarda endüklenecek akım devir sayısı ve endüktörlerdeki manyetik alan
şiddeti olmak üzere, iki değişken faktörün etkisi altında kalmaktadır. Manyetik
alan, pabuçlardaki en yüksek geçirgenlik değerine ulaştığında akım artışı da
yavaşlar. Hatta çok yüksek devirlerde, endüvi reaksiyonu sebebiyle, meydana
gelen akımın azaldığı bile görülebilir.

Seri dinamoların araçtaki şarj sistemine uymayan diğer bir özelliği de, açık
devrede iken akım vermemeleridir. Çünkü, dinamo regülatör tarafından bataryaya
bağlandığında, gerilimin, batarya gerilimine eşit olması gerekir. Aksi takdirde,
bataryadan dinamoya ters akım akışı olabilir. Aynı zamanda, bu anda dinamo ters
kutuplanmış olacağından vereceği akım yönü de değişmiş olur. Seri dinamolar
endüstride çeşitli ihtiyaç yerlerinde doğru akım üreteci olarak kullanılırlar.

2. Paralel (şönt) dinamolar: Daha önce de belirtildiği gibi, ikaz sargıları ince
kesitlidir ve endüvi devresine paralel olarak bağlanmıştır.
Dinamonun normal çalışma sınırları içersinde şarj gerilimi fazla değişmediğinden,
ikaz sargıları da dirençleri ile bağıntılı olarak sabite yakın bir akım çekecektir.
Dolayısıyla, şönt dinamolardan elde edilen akım seri dinamolara göre daha az
değişim gösterir ve regülatörler tarafından istenilen değerde kolaylıkla
sınırlanabilir. Alıcısız olarak açık devrede çalıştırıldıklarında gerilimleri çok
yükselir. Çünkü, bu durumda meydana getirdikleri akımın tamamı, sadece ikaz
devresini besleyecektir. Bu özellik, bataryanın şarj durumu ile beraber artan
Z.E.M.K.’ e, dinamo geriliminin kolaylıkla uymasını sağlar. Zaten, şarj sistemindeki
çalışmada dinamo gerilimi bataryanın çok düşük iç direnci ve sabit E.M.K.' i
tarafından dengelenmiş durumdadır. Şarjın sonundaki anormal gerilim yükselişini
ise, regülatör önleyeceğinden zararlı bir durum görülemez.

Şönt dinamoların en önemli üstünlüğü de çalışma sırasında ters kutuplanma

tehlikesinin olmamasıdır. Çünkü, akım bataryadan dinamoya doğruda gitse, ikaz
sargılarındaki akım yönü yine aynı olacak ve kutuplar değişmeyecektir.

3. Karma bağlantılı (kompunt) dinamolar: Kompunt dinamolarda, seri ve paralel

bağlantılı iki gurup ikaz sargısı vardır. Şönt sargı, açık devre çalışmasında akım
endüklenmesi için, seri sargı ise, yük ile bağıntılı olarak akımında artması için
kullanılmıştır. Kompunt dinamolar, fazla gerilim değişimi olmadan, geniş yük
aralıklarında çalışacak alıcıları besleyebilecek özelliktedirler ve küçük kasabaların
aydınlatma tesislerinde kullanılabilirler. Bataryaya bağlandıklarında, seri
sargılarında ters kutuplanma olması şarj sistemlerinde kullanılmalarını
engellemiştir.

Araçlardaki şarj dinamolarının daima şönt devreli olarak yapılma sebebi, üstteki
açıklamalar ile ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bu temel kurala sadık kalındığı halde,
çeşitli sistemlerdeki şarj dinamolarında bazı farklı özellikleri görmek mümkündür.
Örneğin, fırça sayıları dikkate alındığında, değişik yapıda iki gurup dinamo ile
karşılaşılır:

1. Üç fırçalı şönt dinamolar

2. iki fırçalı şönt dinamolar

1. ÜÇ FIRÇALI ŞÖNT DİNAMOLAR

Eskiden, regülatörlerin gelişmediği zamanlarda çok kullanılmıştır. İkaz sargılarına

akım veren üçüncü fırçanın yerini değiştirmekle çıkış akımı ayarlanır. Sarfiyat
kapasitesi az olan bazı eski model araçlarda, traktörlerde ve sabit motorlarda
hala rastlanabilir.

İki ana fırça en yüksek akım eksenine, üçüncü fırça ise, yalıtılmış fırça ile nötr
eksen arasına yerleştirilmiştir. Üçüncü fırçanın, yalıtılmış fırçaya doğru hareket
ettirilmesi halinde, ikaz akımı artacağından dinamodan elde edilen akım da
yükselir. Aksi durumda ise düşer.

Üç fırçalı dinamolarda üçüncü fırçanın yeri çalışma şartlarına uygun olarak

ayarlanmışsa, en yüksek devirlerde dahi çıkış akımı istenen sınırlar arasında kalır.
Çünkü, yüksek devirlerde endüvi reaksiyonu denilen olay dinamo akımının
azalmasına sebep olacaktır.

Endüvi reaksiyonu, pabuçlar arasındaki manyetik hatların endüvi ile beraber

sürüklenerek burkulmasına denir. Endüvide endüklenen akım miktarı ve devir
sayısı, endüvi reaksiyonunu arttırıcı rol oynamaktadır.

Üç fırçalı dinamolarda endüvi reaksiyonu dinamo akımını ayarlayıcı bir özellik

olarak kullanılmıştır. Çünkü, devir ile bağıntılı olarak akımın artması gerektiği
halde, endüvi reaksiyonu sebebiyle üçüncü fırça nötr eksene çok yaklaşmış ve
çıkış akımı azalmış olur.

Üç fırçalı dinamoların geliştirilmiş değişik bir tipi de üçüncü fırçası sabit

konumda olanlarıdır. Bu dinamolarda ikaz sargılarının biri ana fırçadan ve diğeri
ise üçüncü fırçadan akım alır. Çıkış akımları 2 ve 3 fırçalı dinamoların ortak
özelliğindedir. Üçüncü fırçadan beslenen ikaz sargısı, yüksek devirlerde akımı
azaltırken, ana fırçadan beslenen diğer sargı ise arttırma eğilimindedir. Bu
yüzden, toplam akım maksimum devirden sonra sabitleşmiş olur.

Üç fırçalı dinamolar, alçak ve yüksek devirlerdeki çıkış akımlarının çok düşük

olması yüzünden bugün terkedilmiş vaziyettedir

2. İKİ FIRÇALI ŞÖNT DİNAMOLAR

İnsanlarda gün geçtikçe artan daha rahat yaşama ve konfor isteği modern
hayatımızın bölünmez bir parçası olan motorlu araçlarda da etkisini
hissettirmiştir. Bilhassa, araç elektriki sistemlerini etkileyen bu tutum, sayıları
günden güne artan birçok elektriki ünitenin çalıştırılma zorunluluğunu
doğurmaktadır. Alıcı sayıları ile beraber artan elektrik ihtiyacı, üç fırçalı
dinamolarla sağlanamaz. Bu yüzden regülatörlerin gelişmesiyle beraber, çıkış
akımları daha yüksek olan iki fırçalı şönt dinamolar kullanılmaya başlanmıştır.
Hatta, günümüzde onlar bile yeterli olamamakta ve alternatörlü şarj sistemlerine
dönülmektedir.

İki fırçalı şarj dinamoları, ikaz sargılarının dinamo içindeki bağlantı tarzına göre
iki şekilde yapılırlar;

1. Dıştan şasili dinamolar

2. İçten şasili dinamolar

Bağlantılara dikkat edilecek olursa, fark sadece ikaz devrelerindedir. Akım ve

gerilimi ayarlamak amacıyla, regülatörün seri olarak ikaz devresine girme
mecburiyeti bu farkı yaratmıştır. Çünkü, dinamo imal eden firmalar tarafından
regülatör iki şekilde devreye sokulabilmektedir.

Birinci şekilde, ikaz sargılarının bir ucu, dinamo içinde yalıtılmış fırçaya bağlanmış
ve diğer uç ise dışta regülatörün kontrolü altında şasi yaptırılmıştır. Böyle
dinamolara, dıştan şasili dinamolar denilir.

İkinci şekilde, ikaz sargılarının bir ucu dinamo içinde şasi fırçasına bağlanmış ve
diğer uç ise dışta regülatörün kontrolü altında yine yalıtılmış fırça ile
birleşmektedir. Böyle dinamolara, içten şasili dinamolar denilir.

Üç fırçalı dinamolarda, üçüncü fırça yalıtılmış fırçaya yaklaştırıldığında,

a– şarj gerilimi artar.

b– şarj gerilimi azalır.

c– şarj akımı artar.

d– şarj akımı azalır.

Günümüzde 3 fırçalı dinamoların terk edilerek, 2 fırçalı şönt dinamoların

kullanılmasının sebebi,

a– çıkış akımlarının yüksek olmasıdır.

b– çıkış akımlarının daha kolay kontrol edilebilmesidir.

c– yapılarının daha basit olmasıdır.