Gunes sistemimizin icinde bulundugu Sarnanyolu'nda, yapilan ve ozellikleri birbirinden farkh 100 milyar kadar yildizm varlig: anlasilnusnr.

Samanyohl,. bUyUk hir mereek (veya mercimek) sekline benzer ... Bu. :~lektim orta klsrnmda (merkeii bOlgesinde) eok sayida ylldlZ olmasma ragmen, ,eldin kenarlarma yall(l.a~td(~a y~~d~z sayis •. azaur, B.u. ikj "9 arasmdaki uzakhk I 00.000. I~lk ydldlf'~ SekLi n em g,eni, y,er~ 16J)OO ll~lk y~h kadlardoor (BakIRI,z;~ $:ekU S.I)~

Samanyolu 240 milyon yilda bir defa merkezi cevresinde donmektedir. Bu SIradaki donme hlZI220 km!sn'dir. Samanyolunu 10 milyar yasmda tahmin edilrnektedir. Bu durumda, zamamrmza kadar 42 defa donme yaptlgt anlasihr. Bu sonuc, fizigin onemli bir kolu olan tayf biliminde Doppler Olaytnin astronomiye uygulanmasiyla tespit edilmistir.

Samanyolu'ndaki yrldizlar arasi tamamen bos olmayip, yogunlugu cok dusuk gaz bulutlanyla kaphdir, Bu bolgedeki gazlarin yogunlugu 10-27 gr/cinJ olabilecegi hesaplanmisttr. Toplam kutlenin de 1045 gram oldugu hesap edilmekte olup, bu miktar baska bir ifade ile Gunes kutlesinin 200 milyar katidir. Bu kOtlenin yan miktan yildizlarda toplamr. Diger yan miktan da yildrzlar arasmda gaz yahut bulutsu seklindedir.

Galaksiler astronomik ozellikleri itibanyla gruplandmlmrsnr. Bu gruplandrrma asagidaki sekilde ozetlenebilir,

Sarmal ko'llu galaksiler: Bu gruptaki galaksilerin kUtleleri 1 milyar ile 200 milyon Gunes kutlesi buyuklugundedir. Bu galaksilerde ozellikle sarmal kollannda gaz ve toz vardir. Bu bolgede yeni yildizlar da olusmaktadrr.

Eliptik galiksiler: Bu gruptaki galaksilerln kutleleri 1 milyar ile 10 trilyon Gunes kntlesi buyuklugundedir, Bu galaksilerde toz yoktur, fakat gaz vardir. Bu nedenle yeni yildrz olusurnlan gozlenmernistir.

Dflzensiz galiksiler: Bu gruptaki galaksilerin kutleleri 10 milyar He 30 milyar Gunes kutlesi buyuklugtmdedir.

Radyo Galaksiler

1950'li yillarda radyo teleskoplar cok gelisti, Bu gelisrnenin bir sonucu olarak radyo teleskoplar ile evrenin cok uzak bilgilerini gozleme imkam elde edildi. Boylece 1951 'i takip eden yillarda kesfedilen galaksilere radyo galdksiler adh baska bir galaksi grubu eklenmis oldu.

Radyo galaksiler radyo tstntm: yayarlar. Bu radyo ismlan tek merkezden olabildigi gibi cift merkezden de olabilmektedir, Sarma I kollu, eliptik ve duzensiz turde olabilirler. Radyo galaksiler icin de kataloglar hazirlanmrsnr.

Kuazarlar

Kuazarlar He ilgili ilk bilgi1er, 1960'11 yillarda baslamisnr.

1960'11 yillarda radyo dalgalan gonderen bolgelerin fotografi cekildi. Bu fotograflarm incelenmesinde, bu bolgelerde yildiza benzeyen nesne1erin varhgi' tespit ediJdi. Bu nesneler, kataloglandi. 3C48 adiyla kayith radyo kaynagmm bulundugu bolgede ilk kez gezlenmistir.

T. Matthews ve A. Sandage. Kuazarlar ite ilgili arasurmalanm; Amerikan Astronomi Dernegi'tiu: 107. toplantismda acrklamrsnr. 1967 yrhna gelindiginde benzer ozellige sahip 150 nesne gozlenmistir. Bu nesnelere, yrldiz gibi goruldttkleri icin ytldtZlmSI nesne anlammda kuazar ad! verilmistir,

5.1. YILDIZ KOMELERt

a .. KDres·el YlldlzK.·umele:ri b., A~lk Ydd]z .KUmeleri

c .. Oyntaldar

5.2. YILDIZLAR ARAS.I·MADDE

Ytldtzlar arasi ortam tamamen bo~ degildir, Bu ortam toz vegaz bulutlenndan olusmustur, Bu ortamm madde yogunlugu,yddlzlarm yog;unlug,undan ,(ok dO~r.ktUr. Omegin; lcm3 luk ytldizlar arasi uzayda ortalama 'I atom; 1 klns 10k uzayda 25-50 arasmda k(j~Uk pa~acl_k vardir, Buna kaqdlk DUnya.'da deniz seviyesinde 1 crrr' lUk hacimde milyarlarca moleknl bulunur,

Yildizlar arasi ortamda en r;;ok bidrojen buhinur. Bu ortamda; canhlar da bulunan 4.5'ten fazla organik madde i'iieren molekul bulunmustur, Bunlardan bazrlan; su buban, metil alkol, formik asit, formaldehit ve hidrejen siyanOrdur.

Yildizlar arasi ortamm diger 6zeUikleri asagidaki sekilde belirtilebifir:

Yrldrzlar arasi ortam; sicakhgi 10-10.000 Co arasmda, soguk madde olarak kabul edilen notr veya iyonlallml§o gazdtr ...

Bu ortamda; r5ntgen, mar Otesi ve elektromanyetik ismlar vardtr,

Parcacsklar: ~ok yuksek enerjili ve notrino denilen bayak paslama (bing-bang) sonueu ortaya ~1kan've Ylldlz1arm evrimleri suresince sahnan parcacsklardir.

Manyetik alana sahiptir,

Ay'm DUnya'ya Etkileri

Ay'm Dunya'ya bircok etkisi vardtr, Bunlarm gercek degerlerini olcebilmek icin cok duyarh gozlem aletleri kullanmak gerekir .

. ~y'm DUnya'ya etkileri ~~~iadaki'~~~il~e oze~-;~~~b)lir.

~ ... '-.-, -_ -._- - .. _. " .. .. ...... . .'

Kabarma - Al~alma Etkisi

Ay'm yeryUzUne uyguladrgi cekim kuvveti etkisiyle olur. Bu olay acik denizlerde gorulur. Ay bir yerin meridyeninden gecis arahgi olan 24 saat 50 dakikahk periyot icinde iki kabarma ve iki alcalma olayi meydana getirir. Gercekte, yeryuzunde gorulen bu kabarma ve alcalma olayimn tek nedeni yalruz Ay'in cekim kuvveti degildir,

Gunes'In de cekim kuvvetinin etkisi vardir. DUnya'daki kabarma ve alcalma olaymm 3/5'j Ay'm, 2/5'i Gunes'm cekim kuvvetinden ileri gelir.

A~lk denizlerde glhiUen kabarma ve al'9a1ma olaymda ortalama ytlksekUk deg.i.,; ~imj en az SO em He en cok 100 ern arasmdadir, Ancak buyUk denizlerde bu olayenaz 12 m He en ~o~J3.·m~ye kadar flkabiHr.

, ... e·· ~~\

Malilyeti:kEtki .)

'Ay'm" Donya ;'y~en yakm ve en uzak oldugu durumlardaseryllzUBun manyetik den,erinde dei1j~mdere neden olmaktadu.

i> .. '\

,B;asm~ Etkist)

'-""'""--'-.,r. ,"_>.II' .. .,- ~, .....

Dttnya'daki atmos fer basmcr degerinde kfJ,'t-tlk degi.~m.elere neden olmaktadrr,

Gunes atmosferi yapi bakimmdan yuzeyden disa dogru dort tabaka hAlinde incelenir. Bunlar; l~lk kure (fotosfer), renk kure (kromosfer), tersine ceviren tabaka ge~i~ bolgesi) ve Gunesin dl~ atmosferi olarak adlandmlan tac tabakast (korona) dir (BakrDIZ Sekil 4.2).

Bu dort tabakanm dismda, yapist hakkmda kesin biJgilere sahip olamadigrrmz ic bolge (merkezi bolge) vardir.

Gunes 'in; ic bolgeden, drs atmosferi oJarak adlandmlan tac tabakaya dogru, fiziksel ve kirnyasal ozellikleri hakkmdaki bilgiJer asagidaki sekilde aciklanabilir.

a. t-; G'Unc§1 l.; BiJlge

GU",e~'in d~~ ytizeyinden merkezine do.gru yog.unluk, baslm1!t;: ve stcakhk hlz,la. artar. Kutlesinin btlyUk ~ogunlug,li1null bulundugu kisma ;9 bfJ/ge denir,

19 bolgeden sahnanssmlar dl~ tabakalarda sOlurulut. iy boIgede.ki l~mla.r dl§,arl sogm'lll[madall,~ dojrudan doj;l11ya crkmamektadir, Gune~ yuvarlagmm, bu {i'Z,elligi sag~ layan noktalannm geometrik yerl olan bir knre ynzeyi; Gunes yuvarlagun iki tabakaya ayln:m~ gibi dti.~o.ntllebmr. j'g bol{te hakkinda bUtQn b~lgnerimlz, dogradan do~ruya gozJenemed.iginden, ancak yildszlann i~ yap dan He ilgili teorilere dayamlarak tespjt edi[ebi~mekted~f ..

Teerik olarak yaprlan hesaplamalara gore.; sicaklsk, yogunluk ve basul~ gibi fiziksel degerler, merkeze dogru gidildikr;~ yukselmektedir .. ImgiUz astronom E,ddington (Elddif1lgrton 1:897-19'52.)'un hesaplamalanna gijre; merkez sicakhk 1.5~20 milyon sandgrat derecedir, Merkez yog:U:l1.lu~ ise lOOgr/cm1 duro Gunes'fn dl~aflverdigienerjinill (I~uum) bUytlk bir kismi iy bo.lgede ,olw~maktadlr. Bu bO.lgedesurekU olu~an ,o~aylaif sonucunda madde l$lmm enerjisine dOnU§mektedir.

I,lk Kiire

GUne, "in gen:ute:m yuzeyidir. Norm.al bfiY'lklukteki teleskopla baklldl,g~nda bu yU2.ey" kaba gijrlinU;:lU re.sim kag,td~ g;ibidiJr. yuz.eydeki gazl.ann ge9irgenligl, derlnlik He tnzhartugmdan, GUne~''in daha derln krsnnlartm gGrmemi.ze engel olur. GBrdmgumilrz 1,~:lk~ ortalema olanlilic yllz.eyin 500 km der'inlikteki bolgesindengelir .. Su durumda, yUzeyden Itibaren 5'00 km'nln alnndaki katmanlara ail bilgiIerimiz g6dem sonucu olma-

YIP, ieodk b~lgiler<Ur. - .

]~lk kUrenin yQzeyinin ertalame slCakltl;J 5770 CO'dir. Bu d.eger Gunes'In ynzeyinden merkezlne d()gru gidild.ikge bu.yUr.

. m§lkktllre, surekli faaUyet h5LUndedir. I~lk kl1rede:go,zlenen bu faaliyet:ler a§agJ-

daki §iekHde ozedenebilir:

KeB.ar brarm,asl: Gune~' in yuzeyi ayru parlakhkra ,d.egUdtr. G(jrUJenparlak- 11k. merkezden kenara dogrugidildikr;e azahe. Bu duruma,. kenar karormas« denif. Merkezdeki parlakhgin ~jddetini 100 Wattllk ampul siddetinde ksbutedersek, Gtine~f in kenanndeki {Umb): bu pawlakhk degeri 30 WaUl.!". 'Gune;~'e isH b~r carnla bakddl.g;mda bu aurum g5z1enebiUr.

GraniUler: Herhangi biir teleskopla bakddlgmda, Oun~ yLl:zeyinln duzgun (unm:mn) parlaldlba olmacbgl gijrllUJr. BugU.rUntu karanltk bk yuze:ye 5Jerpilmi~pirinf taneleri gibidir, Pirin9 taneleri seklinde tammladsgunsz btiyUklUklerill !(aplan ortalama 750 km ilel.500 km araslndadlr .. Granttllerin am.Uri.eri onalama 5 dakikadsr, Her s: dakikada kaybolan parlak bBlgelerin yerjnde yenned olusur. Bu durum bu. sekllde devam eder, Ortalama olarak TUrkiye buyDkUl:gUnde olan granmlerinc;:evreslnin ~siy.ahgti'zllkmesi, bir tek grardllOn steakhk deit,edniot ~sine gt\r-e degi~i.k olmasmdandrr. Bu slcakhk farkl ertalama 2000 COj'dir (BakllD~lz~ekil 4.3,).

1[3

~. Gtlne~ Riizgarl ve Etkileri

Gunes; surekli olarak radyo dalgasi, x tsmlan ve elektromanyetik dalga yaymlar. Bunlann dismda Gunes her dogrultuda surekli parcaciklar da gonderir. Bunlar ~ogunlukla eletronlar ve protonlardir. Gunesin tac tabakasindan uzay bosluklanna bu sekilde madde kaybi vardir. Bu tur olusuma gunes ruzgdn denir.

Manyetik frrtmalann maksimum oldugu donemlerde, Gunes ruzgarlanmn etkileri kuzey ve gUney kutuplarda kutup I§JgJ olaylanm olusturdugu tespit edilmistir.

4 .. !6~ YILDJ:ZLARIN OLU$VMU

Herhangi hie ytldtz, uzayda yildizlar arasi boslukta bulunan toz ve gazlardan meydana gelmistir. Yildiz bir gaz kuresi sekline gelinceye kadar cekim kuvvetlerinin etkisiyle bUzOIUr. Bu buzulme sirasmda afYlga cikan potansiyel enerjinin bir kisrru, 0- lusmakta olan yrldtzs (gaz kuresini) ismr, bir krsmi da tstnsm enerjisi sekline gecer.

Bu teorik g~rU~e gore buzulen yildizm sicakhgr artar ve HR diyagrarnmdaki yeri sola dogru kayar. Sonunda yrldiz, merkezindeki kutle icinde, nukleer reaksiyonlar baslayacak kadar rsimr ve hidrojen, helyuma donusmeye baslar. Bu durumda ortaya cikan bu veni enerii kavnazi He vildizm merkezi daha da ismarak ic basmci artar. Bu ic

basincm artist yrldrzm buzulmesini sona erdirir. Bundan sonra bUzUlmeden dolayi l~lmm olmaz. Sadece nukleer enerjiden dogan rsmun sahmr. Bu enerji noksanligmdan, yildizm parlakhgi yanm kadir kadar azahr. Yrldizm merkezindeki hidrojenin 0,007 kadan helyuma donustukten sonra, merkezde helyum toplanmaya baslar. Bu durumda cekirdekteki yogunluk ve srcakhk artar, nUkleer enerji olusumu hizlamr, yildizm ismum da artarak, ktrmtzi dev ytldtz durumuna gelir. Bu durumda HR diyagrammdaki yeri saga dogru kayar. Yildrzin merkezindeki hidrojen tamamen tukenince, yeniden buznlmeye baslar. Enerjinin bir krsmi bu buzulmeden, bir kisrm ise yildiz merkezi cevresindeki helyumun diger a~lr elementlere donusmesinden salimr. BUzUlme devam ederek, yrldiz cuce yildtz durumuna gelir. Bu durumda, HR diyagramrnda yeri tekrar sola kayar.

4.,"" YILDIZLARIN HVRiMi

Olusumunutamamlayan yildtz yav.a~ yavaf sogur. 13u teorik evrhnin suresi I] maya:r ytldir.

4.8., YILDIZ EVRiMiNiN SON EVRELERi

Astronomlar ~ YJldlzlarm, sonunuve son evrelerlni onlarm blrakt tl:.:lan kalmtty! gore" grnpita imceler~,er.

a ... Beyaz Ctlceler

Mutlakparlakhklan stfno.k ve kUfleleri "ok k[h;Uk alan YIJdlzlar, c.iJC€ Ylldnl,ar ,o,)amk ,a!dhmd~nbr .. Klnmzl devlerdea olu~an~a:m bey,uz cUic,eler derdr .. e,'eyaz,lcl1C1eiedn daha kilvuk kutlcu' oJardanna helyum beya» cuce:Ji denlr,

ilk gOzl,enfenbeyaz cUee 'ci:ift vlldlZ Sirius'un bllesenidir. CoiunlukbrevaZ ell-

'liB!" iii'

celer 9ift yddl::daF i9~nde bulanur,

GHne§ kU;tiesinde blr beyaz cUce,DOnya bUyukl'UlgOndedlr .. Bunun anlanu §udur:

Beyaz cUce:rdn yo;Sunluj!u l06 gr/cm3 duro Bunun aml:am~ da ~udlllr:: I cm3 beyaz.cu,ce maddesi. lOO mUyar tondur .. Bununanlan» da ~udur: Beyaz cucen.im. maddesi 0' kadar SI.kl.,lidlrki elektronlar arnk belli bir ortamab!alll degUd.ir, ytik:sek h1zlarla ba:re~et lederler,

b • .N61:rttJl Y IldJzla.r

YanQapl 10 km, kUUesi 1 ~ >4 M~~dell 4 M 'den, YO~llnlu.gu • Ol4 gr/lcm3 olen gale. cisimJ~e.r mjtro,n yzldlzJ:aruilr..Bu tu.r Ylldlz~iarn;} yogtlmJ1u.lj;u ~u ,~eki ~dea~~k~a.na:bi Ur: I cln:; biiyUkliijUndeki notroD yddlzlmaddesi, Dnnyamrzda 100 milyon ton eder, Yoglmlugu bukad_ar .ytlkSiek o~all madde dejene:r,e (Yo!.!) madde o~afa1adland.lrdl:f.

Nouon. yddlzlarm olusumu, su ~ekUdea91Idanabilmektedir.

BUzalen yildtzm merkezt kUtles), 1,4 ~den bUyukse!. elektron gazi r;Qk bUyUk olaneekime karr,~ koyamez, Cij[kme devam eder, YD~'UI1~uk '0 .k:adar attar k~ :at<.nnJann ~ekitdeklerindeki p.roto.nlada elektronlar birie,.i.p nOtrona, notron ylldlzlna d6rdl§.ltr. Bu

~a:z dej'enere bir gazd~r., .

C. Pulsarlar

lngiltere'de 1967'de Bell ve Hewish, 1,3 saniye periyotla radyo sinyali gonderen bir cisim kesfettilcr. Bu kesfi takip eden yillarda, kisa periyotla radyo sinyali gonderen gok cisimlerin varhgi kesfedildi. Bunlara pulsar (atarea) denildi.

Bugun bilinen pulsarlarm sayrsi SOO'dOr. Periyotlan 1 milisaniye (0,00 J saniye) i1e 4 saniye arasindadir. Periyodik milisaniye mertebesine olanlara milisaniye pulsarlart denir. Burada 0,00) saniyenin teorik hesaplandrgt unutulmamahdrr.

Pulsarlann 1012 gauss gibi cok yuksek rnanyetik olam vardir. kseni cevresinde cok hizh donen notron yrldrzlari olduklan kabul edilmektedir.

~. Ka ra Delikler

Kara delikler hakkmdaki bilgilerirniz astrofizik teorilerine dayanmaktadir. Kara delik dejenere madde olarak adlandmlan bir yapiya sahiptir. Ornegin; herhangi bir kara deligin yogunlugu 1016 gr/cnr' tur. Bunun anlarm 1 crrr' kara delik maddesinin yeryuzunde 10 milvar ton gelmesi demektir.