RADYASYON

RADYASYON ÖLÇÜM
ÖLÇÜM
SİSTEMLERİ,
SİSTEMLERİ, ÖLÇÜM
ÖLÇÜM
YÖNTEMLERİ
YÖNTEMLERİ

Enis KAPDAN
ÇEKMECE NÜKLEER ARAŞTIRMA ve EĞİTİM
MERKEZİ,
Metroloji Birimi

İY O N L A Ş T IR IC I R A D Y A S Y O N
P A R Ç A C IK T İP İ
H ı z lı e le k t r o n la r
B e t a p a r ç a c ı k la r ı
A lfa p a r ç a c ı k la r ı
RADYASYON
İY O N L A Ş T IR IC I O L M A Y A N R A D Y A S Y O N
D A L G A T İP İ
D A L G A T İP İ
X - I ş ı n la r ı
R a d y o d a lg a la r ı
G a m a ı ş ı n la r ı
M ik r o d a lg a la r
K ı z ı lö t e s i d a lg a la r
G ö r ü le b ilir ı ş ı k
RADYASYON ÖLÇÜM
BİRİMLERİ
 RADYASYON ÖLÇÜM
BİRİMLERİ

Mili (m) : 1/1.000

Mikro (µ): 1/1.000.000

Nano (n): 1/1.000.000.000

RADYASYON ÖLÇÜM
BİRİMLERİ
 RADYASYON ÖLÇÜM
SİSTEMLERİ

İnsan duyu organları ile hiçbir şekilde

iyonizan radyasyon algılanamamaktadır.
Bu nedenle radyasyonun varlığını tespit
etmek ve zararlı etkilerinden korunmak
amacıyla çeşitli ölçüm sistemleri
geliştirilmiştir.
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

Ölçüm sistemleri, harici olarak maruz kalınan radyasyonun

tipine (, , , n ve -ışını) ve radyasyon kaynağının fiziksel
özelliğine (katı, sıvı, toz, gaz) göre dört ayrı grupta
incelenmektedir.
Doz şiddeti ölçerler

Ölçüm Yüzey
Dozimetreler Sistemleri kontaminasyon
ölçerler
Hava kontaminasyon ölçerler
ve gaz monitörleri
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

DOZ ŞİDDETİ ÖLÇERLER

Harici radyasyonu doğrudan ölçen
sistemlerdir.
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

DOZİMETRELER
Dozimetre, harici iyonizan radyasyona maruz
kaldığı süre içerisinde toplam absorblanmış
radyasyo dozunu
ölçmektedir.

Ölçüm birimleri,
Sv, mSv, Sv
Gy, mGy, Gy
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

DOZİMETRELER
iki grupta incelenmektedir,
Aktif dozimetre; Dış radyasyona maruz kalması
durumunda toplam dozu anında gösterebilen ve
kullanıcı tarafından alarm seviyesi ayarlanabilen
dozimetredir (dijital göstergeli dozimetre, kalem
dozimetre v.b).
Pasif dozimetre; Dış radyasyona maruz kalması
durumunda belirli süre içerisinde biriken toplam
dozun okunabildiği dozimetredir (Film dozimetresi,
Termolüminesans dozimetre v.b).
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

Film Dozimetresi;

Prensip olarak, iyonlaştırıcı radyasyonların

fotoğrafik emülsiyon üzerindeki etkisi, görünür
ışığa benzer özellikte olmasından yararlanılarak
geliştirilen dozimetrelerdir.
Filmin kararma derecesi, ışınlama
dozunun bir ölçüsüdür ve mesleki
radyasyon korunmasında, toplam
dozu ölçmede yaygın olarak
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

Film Dozimetresi;

Film dozimetrelerinin, x, , n, yüksek enerjili  (3

MeV’in üstü) gibi birden fazla tipteki radyasyonları aynı
zamanda ölçmesi ve 1mSv-50 mSv ölçüm aralığına sahip
olması gibi özellikleri de vardır.
 
Fotoğraf filmleri 40-60 keV’lik x-ışınları enerjisi
civarında en büyük hassasiyeti gösterirler. Düşük
enerjilerdeki bu yüksek duyarlılık esas itibariyle gümüş
atomu ile radyasyonun fotoelektrik etkileşmesinden ileri
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

Film Dozimetresi;

40 keV’in altında duyarlılığın azalmasının nedeni ise,

filmin dış zarfındaki absorpsiyondur.
 
Şu anda kullanılan Agfa-Gevaert filmlerinde; düşük
enerjili x-ışınları için hassas filmin ölçüm aralığı : 0.1
- 1 mSv, hassas olmayan filmin ise: 0.4 - 50 mSv’dir.
Gama ışınları ve yüksek enerjili x-ışınlarında hassas
film için bu değer 0.1 -1.8 mSv’dir.
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

TermoLüminesans Dozimetreler (TLD):

Bazı kristaller (LiF, CaF2 vb.) radyasyona maruz
kaldıktan sonra ısıtıldıklarında “radyolüminesans”
denen olay sonucunda görünür bölgede bir ışık
yayınlamaktadırlar.
Meydana gelen bu ışığın şiddetiyle ve radyasyon dozu
arasında doğru orantı vardır. Bu prensipten
hareketle TLD dozimetreler geliştirilmiştir. Seçilen
kristale göre çevre ve personel dozimetresi olarak
kullanılmaktadır.
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

TermoLüminesans Dozimetreler (TLD):

Termolüminesan dozimetreleriyle, kullanılan kristale
göre, x, , n,  ve  gibi iyonizan radyasyon
dozları ölçülebilmektedir. Ölçüm aralığı, 10-6 Sv -
104 Sv ‘dir. Ayrıca, boyutlarının küçük oluşu, tekrar
kullanılabilmesi, kolay okunabilmesi ve yüksek
sıcaklıklarda kullanılabilmesi gibi üstün özellikleri
nedeniyle, personel ve araştırma dozimetresi olarak
sağlık fiziği, uzay uçuşları, sivil savunma ve endüstri
uygulamalarında kullanılmaktadırlar.
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

YÜZEY KONTAMİNASYON
ÖLÇERLER
Sıvı ve toz radyoaktif madde ile çalışılan alanlarda radyoaktif
kirlenme riski her zaman mümkün olabilmekte, böyle bir
kontaminasyon durumunda
kirliliği dedekte edebilecek
cihaz ince pencereli bir
dedektöre sahip olan ve
sayım cinsinden ölçüm yapabilen
bir cihazdır.
RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

HAVA KONTAMİNASYON ÖLÇERLER VE

GAZ MONİTORLARI
Laboratuvar şartlarında ve atmosferde bulunan
radyoaktif gazların (radyoaktif partiküller, duman
yada sıvı uçucular) dedekte edilmesinde kullanılır.
Bu sistemlerde, bir filtre içerisinden sabit oranda
hava geçirilerek havadaki radyoaktif partiküllerin
filtrede tutulması sağlanır. Filtre sayım
sistemlerinde sayılmak suretiyle havanın aktivite
düzeyi ölçülmektedir.
RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

HAVA KONTAMİNASYON ÖLÇERLER VE

GAZ MONİTORLARI

Gaz monitörleri doğrudan ve sürekli olarak hava

örneklerini ölçen, bir radyasyon dedektörü ihtiva
eden sistemlerdir.
 RADYASYoN ÖLÇÜM SİSTEMLERİ

DOZ ŞİDDETİ ÖLÇERLER:

Taşınabilir radyasyon ölçüm cihazları dedektör olarak
yapısına ve çalışma prensibine göre çeşitli isimler altında
sınıflandırılmışlardır.
Bunlar;
İyonizasyon odaları
Orantılı iyonizasyon odaları
Geiger-Müller dedektörleri
Sintilasyon dedektörleri
Nötron dedektörleri
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

İYONİZASYON ODALARI :
Bütün radyasyon ölçüm cihazlarının çalışma prensipleri
radyasyonun içinden geçtikleri ortamda meydana
getirdikleri etkilere dayanmaktadır.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

İYONİZASYON ODALARI :
Uygulanan gerilimin artırılması halinde hızlandırılmış elektronlar
ikincil iyonizasyona sebep olurlar. Yüksek enerjilerde bu tip
detektörler kullanılır. x,  ve  ölçüleri yapılabilir.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

İYONİZASYON ODALARI :
Hacimleri 3-1000 cm3 olup içleri atmosfer basıncında hava
ile doludur. İyon odasının bir duvarı alfa ve beta
radyasyonlarının girmesine imkan verecek şekilde çok ince
bir pencere bulunmaktadır.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

ORANTILI İYONİZASYON ODALARI :

İyon odası değişik hacim ve şekillerde olup içleri atmosfer
basıncında hava, argon, metan veya propan gibi gazlarla
doldurulmuştur.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

ORANTILI İYONİZASYON ODALARI :

Naylondan yapılmış ince bir penceresi bulunmaktadır. Bu
pencere alfa parçacıklarının iyon odasına girmesini sağlayacak
inceliktedir. Düşük enerjilerde bu tip detektörler kullanılır. x ve
 ölçümleri yapılabilir.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

GAIGER-MULLER DEDEKTÖRLERİ: Düşük enerjilerde bu tip

detektörler kullanılır. x ve  ölçümleri yapılabilir.Cam veya
metalden yapılmış olup içi atmosfer basıncından daha az bir
basınçta (2-10 cm Hg) %90 argon ve %10 etil alkol buharı ile
doldurulmuştur. G-M tüpleri belirli enerji aralığında cihazın
enerji bağımlılığını azaltacak şekilde
metalik veya plastik kılıf içine
konulmuştur. Kılıf üzerindeki
pencere beta parçacıklarının
ölçümünü sağlayacak inceliktedir.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

SİNTİLASYON DEDEKTÖRLERİ:
Sintilasyon kristalleri katı veya sıvı halde olurlar.
Beta parçacıklarının deteksiyonunda antrasen kristallerinden
faydalanılır. Antrasen kristali ince bir metal varakla
kaplanarak alfa parçacıkları tutulur.
Alfa parçacıklarının deteksiyonunda gümüş ile aktive edilmiş çinko
sülfür (ZnS) tipi kristallerden faydalanılır.
Düşük enerjili X ve gamma ışınlarının
deteksiyonunda ise talyum ile
aktive edilmiş sodyum
iyodür NaI(Tl) kristali kullanılır.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

SİNTİLASYON DEDEKTÖRLERİ:
Gelen fotonlarla etkileşmeye giren kristal atomları uyarılırlar.
Uyarılmış olan atomlardaki elektronlar tekrar eski seviyelerine
dönerken görünür bir ışık yayınlanır. Bu ışık parıltıları fotokatot
üzerine düşürülerek oradan elektron sökerler. Bu elektronlar
birbirlerine göre pozitif potansiyelde olan dinodlara
yönlendirilerek oradan
elektron koparır ve elektron
çoğalması meydana getirirler.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

NÖTRON DEDEKTÖRLERİ:
Nötronlar elektrik yüküne sahip olmadıkları için
doğrudan dedekte edilemezler
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

NÖTRON DEDEKTÖRLERİ:
Nötron ölçerlerde dedektör olarak orantılı iyon
odası kullanılır. İyon odasının içi B-10 izotopu ile
zenginleştirilmiş veya 20 cm Hg basıncında BF3
(Bor üç florür) gazı ile

doldurulmuştur.
 DoZ ŞİDDETİ ÖLÇERLERİN
ÇALIŞMA PRENSİPLERİ

NÖTRON DEDEKTÖRLERİ:
İyon odası etrafı 2.5 cm kalınlığında parafin ve 0.5 mm
kalınlığında kadmiyum ile kaplıdır. Böylece hızlı nötronlar
yavaşlatılarak termal nötron olarak dedekte edilirler.

10
B + 1n  7Li + 4He (
7
Li + 1n  3H + 4He (
3
He + 1n  3H + 1H (p