NOVI PAZAR

GEOGRAFSKI POLOZAJ
Opstina Novi Pazar se nalazi na istocnom dijelu Sandzaka, izmedju planinskih vijenaca Golije,
Rogozne i Pesterske visoravni. Prostire se na povrsini od 742 km2 brdsko-planinskog podrucija i
ima oko 100.000 stanovnika u 99 naseljenih mjesta. Nacionalno stanovnistvo cine Bosnjaci sa
86,37%, Srbi sa 10,93% i 2

,7% ostalih nacionalnosti. Granici se sa opstinama Sjenica i Tutin. Centar opstine je Novi Pazar.
Temelji gradu na uscu Josanice u Rasku udareni su u periodu od 1459. do 1461. godine.
Grad je dobio IME Jeni Bazar, sto na turskom jeziku znaci Novi Pazar, a osnivac Jeni Bazara bio
je Isa-beg Ishakovic, turski vojskovodja i osvajac. Lociran je na ravnicarskom prostoru usred
Novopazarskog polja.
ISTORIJA NP-a
Novi Pazar je prvobitno bio zamisljen kao baza za dalje prodore Turaka na sjever. Tu ulogu je
brzo izgubio, ali je postao znacajantrgovacko-ekonomski centar. Preko njega su prolazili
najvazniji putevi koji su povezivali Dubrovnik, Bosnu i juzno primorije sa Solunom i Carigradom.
Od samog nastanka grad je imao fizionomiju orijentalnog naselja, a zbog svoje velicine i znacaja
nazivan je seherom. U sredini se stanovalo, a u svakoj mahali postojala je dzamija. Najveci broj
mahala u gradu dobio je naziv po graditeljima i obnoviteljima dzamija.
Tako se pominju: MUJEZIN hodzina mahala, ISKENDER CELEBIJINA mahala, Mahala JARMISE,
CERKEZmahala i druge.
Putopisac Evlija Celebija zapisao je sezdesetih godina XVII vijeka kako Novi Pazar ima preko
1.110 zanatskih radnji i ducana. Ovaj trgovacko-zanatski centar imao je hanove, karavansaraje,
hamame (javna kupatlia), cesme, dzamije, itd. U to vrijeme Novi Pazar je imao vise stanovnika
nego London. Grad je, medjutim, dozivio pravu katastrofu u austro-turskom ratu 1689. godine,
kada je spaljen, pretvoren u prah i pepeo. U periodu izmedju dva svjetska rata grad prezivljava
teske dane, steciste je bede i sirotinje.Privreda je pocivala na usitnjenom zanastvu i trgovini.
Industrije nije ni bilo, ili se sastojala samo iz male cigloceplane u Dezevi, elektrani koja je
zaposljavala tridesetak radnika i dva elektricna mlina. U Drugom svjetskom ratu okupiran je 16.
aprila 1941. godine od strane njemackih fasistickih snaga. U toku rata dozivio je jos jedno
razaranje od bombardovanja. Snage narodnooslobodilacke vojske Jugoslavije usle su u Novi
Pazar 28. novembra 1944. godine. U poslednjoj izgradnji grad je dozivio pravu renesansu na
svim poljima i do danasnjih dana izrasta u lijep i moderan grad.
PRIRODNI I KULTURNI SPOMENICI
Pravi dragulji islamske arhitekture u Novom Pazaru su Altun-alem dzamija, Lejlek Dzamija, Isha-
begov hamam, stara tvrdjava. Altun-alem dzamija je arhitektonski najoriginalnija i jedna od
najlepsih gradjevina islamskog graditeljstva u Sandzaku. Sagradjena je pored carske dzade, puta
koji je vodio prema Skoplju i Solunu u vrijeme trgovackog procvata Novog Pazara.
Pored kulturne bastine koju je ostavila proslost, u gradu postoje brojne institucije kulture poput
Narodnog muzeja u kome su zastupljeni historija, etnografija i arheologija. Nosilac i organizator
odredjenih kulturnih zbivanja je narodna biblioteka "Dositej Obradovic". Najznacajnija
institucija koja organizuje mnoge kulturne delatnosti i kulturno zabavni zivot omladine je Dom
kulture "Oslobodjenje". Izgradjeni su savremeni putevi prema Sjenici, Titinu, Mitrovici i Kraljevu.
Novi Pazar ima jos jedno prirodno blago. Doprinos razvoju turizma opstine, pored postojecih
hotela daju, po svojoj lekovitosti, nadaleko cuvene banje - Novopazarska i Rajcinovica banja.
NOVO PAZARSKA BANJA udaljena je od grada 7km, sa puno toplih izvora i sacuvanim ostacima
starih rimskih termi koje su tu postojale jos u IV vijeku. Staro tursko kupatilo podignuto je u XV
vijeku i sacuvano je do danas.
Sedam kilometara sjeverozapadno od Novog Pazara nalazi seRAJCINOVICA BANJA, sa toplim i
hladnim izvorima. Banja je koriscena za lijecenje jos u XVII vijeku. Punosistemski pastrmski
ribnjak podignut je na rijeci Raski, jedan je od najvecih u Evropi (drugi) i uglavnom je izvozno
orijentisan.
PRIVREDA
Jos u doba osnivanja
, Novi Pazar je predstavljao vazan privredni centar. Pustanjem u probnu proizvodnju, TK Raska
1956. godine industrija postaje najznacajnija grana. Pocev od 1990. godine dolazi do
naglog razvoja privatnog preduzetnistva. Osniva se veliki broj privatnih preduzeca i radnji.
Mnogi od njih bave se proizvodnjom odece od teksasa, te tako Novi Pazar postaje najveci
proizvodjac ove odece ne samo u Sandzaku vec u bivsoj Jugoslaviji. Danas u Novom Pazaru ima
preko 450 privatnih preduzeca i preko 2.500 samostalnih radnji. Oko 200 samostalnih
proizvodjackih radnji i preduzeca bavi se proizvodnjom odece od teksasa, a 100 proizvodnjom
obuce. Preko 90% prometa u trgovini ostvaruje se u privatnom sektoru. Pored 700 privatnih
trgovackih radnji u Novom Pazaru je izgradjena moderna privatna robna kuca "Rekic". U
drustvenom sektoru trgovinom se bavi "Uniprom", "Sloboda", "Josanica", "Vojin Popovic" i RK
"Beograd", sada i "Samald-komerc". Ugostiteljsko preduzece "Lipa", sa hotelima "Raj", "Vrbak" i
"Sopocani" i vecim brojem drugih ugostiteljskih objekata i preko 400 samostalnih ugostiteljskih
radnji, prezentiraju novopazarsku ugostiteljsku i turisticku ponudu. Danas u drustvenoj privredi
Novog Pazara radi oko 10.000 radnika, u drustvenim delatnostima oko 4.000, a procenjuje se da
je u privatnom sektoru angazovano oko 8.000 radnika. U infrastrukturi i drustvenim
delatnostima treba napomjenuti da je prvi put realizovana telefonizacija u vise seoskih mjesnih
zajednica, privodi se kraju izgradnja moderne gradske deponije, a izgradnjom puta Saronje -
Golija prirodna ljepotica se otvara za razvoj turizma i drugih delatnosti.
SKOLSKI SISTEM
Novi Pazar je grad djaka sa 13.000 osnovaca i 3.600 srednjoskolaca, razvrstanih u 11 osnovnih i
4 srednje skole, za koje je kao mogucnost daljeg skolovanja u Novom Pazaru otvoreno
konsultativno odeljenje.
Vise poslovne skole iz Beograda, odeljenje privatnog univerziteta "Braca Karic" i odeljenje
Uciteljskog fakulteta iz Beograda. Zdravstvena sluzba objedinjena je u Zdravstvenom centru
gdje su zastupljene uglavnom sve specijalisticke sluzbe. U gradu postoji niz znacajnih objekata
za fizicku kulturu: stadion, sportsko-rekreativni centar, bazen olimpijskih razmera i hala
sportova.

BERANE
Podrucije opstine se prostire na oko 717km2 na kome zivi oko 48.000 stanovnika, od kojih su
Bosnjaci oko 46%. Granici se sa opstinama Plav, Rozaje, Tutin i Bijelo Polje.
Grad Berane se nalazi u zelenoj dolini rijeke Lima, okruzen obroncima visokih sumovitih
planina:Bjelasice, Cmijevice i Turijaka. To je grad sa sirokim ulicama, trgovima, parkovima. Grad
je ziva raskrsnica magistralnih puteva. Berane takodje ima Jasikovac sa kojeg se pruza pogled na
cijeli grad i njegovu okolinu.
ISTORIJA
Berane su mladje gradsko naselje. Osnovali su ga Turci 1862. godine. Zbog polozaja Beranske
kotline kao i zbog prirode koja je bogato obdarila ovo podrucije brojne kulture i osvajaci ostavili
su svoje tragove tokom dugog historijskog razvoja. Dolaskom rimljana u II vijeku stare ere
pocinje proces izgradnje puteva, otvaranje rudnika i podizanje vojnih utvrdjenja oko kojih su se
razvijali prvi zanatski, trgovacki i stambeni objekti. Krajem XIV i pocetkom XV vijeka pocinje
petovijekovni period turske vladavine. U tom periodu se moze govoriti o Beranama kao
gradskom naselju. Naime, 1862. godine Turci su osnovali vojno utvrdjenje sa namerom da
izraste u privredno i politicko srediste sire okoline. Do 1879. godine, kada je granica izmedju
Turske i Crne Gore, grad se razvijao kao logor, uglavnom na desnoj obali Lima u podnozju brda
Jasikovac, a kasnije pocinje izgradnja i na lijevoj obali. Uz
vojnu i upravo-politicku funkciju sve se vise razvija trgovacka, zanatska, a onda kulturna,
prosvetna i zdravstvena delatnost. Racuna se da je Berane 1867. godine imalo oko 110 kuca sa
oko 400 stanovnika, a 1909. je izraslo u naselje sa 500 kuca.
Berane je dobilo NAZIV po Beran-Selu u neposrednoj blizini varosi, sa kojim danas cini
jedinstvenu cijelinu.
U medjuratnom periodu, posle okupiranja 1912. godine. dolazi do velikog napredka.
Izuzetna paznja se poklanja opismenjavanju stanovnistva kroz osnovne skole po selima,
gimnazije (1913.) i uciteljske skole u Beranama, a onda i drugih institucija (narodne citaonice,
biblioteke, bioskopa i dr.). Pored toga, gradjene su i prve drumske saobracajnice sa
makadamskom podlogom, kojima je regija otvorena prema Bijelom Polje, Peci i Podgorici.
Poratni period karakterise se znacajnim ostvarenjima u svim domenima drustveno-ekonomskog
i kulturnog razvoja. 21. jula 1949. godine, grad dobija novi naziv - Ivangrad, koji je bio u
upotrebi do marta 1992. godine, kada mu je vraceno staro ime. U toku intezivnih promena
Berane je izraslo u moderan grad. Sacuvani su brojni urbani i arhitektonski detalji, a novi se jos
uvijek stvaraju vodeci grad u moderan zivot.
RELJEF
Specificnost reljefne makrostrukture ovog podrucija ogleda se u tome sto se od centralnog
dijela prostora (dolina Lima) izdizu dva relativno simetricna, ali u fizicko-geografskom i razvojno-
funkcionalnom pogledu razlicita planinska krila - visokoplaninsko krilo koga cine Bjelasica,
Komovi i Zeletin, na zapadnoj, te srednjevisoko planinsko krilo predstavljeno Mokrom
planinom, Cmiljevicom, Turijakom i drugim manjim planinama na istocnoj strani. Raznovrsna
makro struktura reljefa ogleda se u njegovoj izrazenoj vertikalnoj disekciji koja se krece u
rasponu od 630 m nadmorske visine (grad) do 2461 m (Kom vasojevicki).Pored Koma
vasojevickog dominantne pozicije u morfoloskoj strukturi ovog podrucija prpadaju i planinskim
vrhovima: Crna glava (2139 m), Zekova glava (2117 m), Strmi pad (2050 m), Planinica (2110 m),
Sjekirica (2005 m), Mokra planina (1932 m), Cmiljevica (1962 m) i dr. Specificne oblike u reljefu
ovog podrucija cine i: Tivranska i Suceska klisura koje odredjuju kompozitni karakter doline
Lima, klisura Kaludre, klisura Popce iznad Petnice, Zdravac na Bistrici i dr. Brojne rijecnedoline,
medju kojima se posebno istice kompozitna dolina Lima, imaju presudan znacaj kako za
eksternu dostupnost ovog podrucija, tako za njegovu internu saobracajnu povezanost i
komunikativnost. Disperzno razmestene i duboko usecene u planinske masive, rijecne doline
omogucavaju izgradnju puteva i do najudaljenijih dijelova teritorije. Posebno se istice njihova
pogodnost za razvoj poljoprivrede i formiranje naselja. Najvise je zastupljena dolina Lima kao i
srednji i donji dijelovi njegovih pritoka (Pisevska, Sekularska, Trebacka, Kaludarska, Dapsicka i
Ljesnicka rijeka, Zlorecica, Krastica, Trepcanska rijeka, Bistrica i dr.) gdje zemljiste omogucava
uzgoj raznih kultura veoma znacajnih za ishranu lokalnog stanovnistva.
PRIVREDA
U posleratnom periodu, na osnovu politike regionalnog razvoja, odvijao se proces drustveno-
ekonomskog razvoja podrucija Berana podizanjem industrijskih kapaciteta, rudnika, puteva,
ugostiteljskih i turistickihobjekata, zdravstvenih institucija i dr. To je dovelo do povecanja broja
zaposlenih i promene socijalne strukture stanovnistva. Privredna aktivnost bila je u stalnom
usponu sve do 1987. godine,zbog podizanja jednog broja krupnih indutrijskih i drugih objekata.
Pored toga, broj zaposlenih povecan je sa 5041 lice u 1961. godini na 9317 u 1987. godini ili za
85%. U periodu posle 1987. smanjuje se privredna aktivnost u Beranama zbog brojnih teskoca
sa kojima se opstina suocila, stoje dovelo do bitnog opadanja privredne aktivnosti i
obustavljanja rada nekih preduzeca. Ovakva kretanja su uslovila da opstina Berane promijeni
status u pogledu privredne razvijenosti i svrsta seu najmanje razvijene opstine u periodu posle
1995. godine. Zbog obustava rada nekih krupnih preduzeca, i drugih manjih pogona, broj
zaposlenih se od 1987-1993. godine smanjio za 3824 lica,ili za 41% u odnosu na 1987. godinu.
Zbog propadanja drustvenog sektora doslo je do krupnih promena u transformaciji privrede.
Drustveni sektor sve manje ima udjela u privredi ovog kraja, dok nasuprot tome dolazi do
naglog razvoja privatnih preduzetnistva. Ovaj proces posebno je ubrzan u 1992. i narednim
godinama. Berane se polako "dize na noge" i pretvara se u sve moderniji grad.

TUTIN
GEOGRAFSKI POLOZAJ
Opstina Tutin nalazi se na istocnom dijelu Sandzaka. Prostire se na povrsini od 741 km2 i ima
oko 35.000 stanovnika u 93 naseljena mjesta.
Nacionalno stanovnistvo cine Bosnjaci sa cak 99%. Granici se sa opstinama Novi Pazar, Sjenica,
Berane i Rozaje. Centar opstine je Tutin. Tutin je mali gradic u kotlini rijeke Vidrenjaka, sa 6.000
zitelja, centar je prostranog planinskog podrucija.
Tutin je dobio IME po tutnjavi Husein-kapetanove silne vojske koja je prolazila kroz Tutin i kroz
cijeli Sandzak.
RELJEF I B. I ZIVOTINJSKI SVET
Sem podrucija oko rijekeIbar, citav kraj je planinskog karaktera. Bogatstvo pasnjacima u dijelu
Gornje i Donje Pesteri i sumskim kompleksima na Mokroj gori, doprinijelo je da se stanovnistvo
ovog podrucija prije svega bavi stocarstvom i preradom drveta. Nigdje priroda nije tako
sacuvala svoju iskonsku ljepotu i cistocu kao ovdje. U predijelima Mokre gore, sacuvane su i
prasume. Kompleks Kaljavica, gdje jele dostizu visinu od 60 metara, stavljen je pod zastitu
drzave. Izuzetno lijep i atraktivan predio je mjesto Ponori na Mokroj gori, omiljeno izletiste
ljubitelja prirode. Pester i Djerekarski honar su izuzetno atraktivni, kao i Vucanske sume.Svi ovi
predijeli bogati su visokom i niskom divljaci. U sumama ima medveda, srna, divljih svinja, kuna,
zlatica i bijelica, lisica, zeceva, itd. Smatra se da su Mojstirske sume najbogatije divljim tetrebom
u Sandzaku. Rijeke Ibar, Vidrenjak, Borovstica i druge, bogate su ribom. Dobro su poznati
kvalitetni pesterski sir i jagnje.
Dobrim dijelom opstine prolazi Jadranska magistrala, koja spaja Sandzak i Kosovo. Do naselja
Ribarice dopire vjestacko jezero Gazivode, pa se i ovo mjesto ubrzano afirmise kao izletnicki
centar sire okoline. Ovdje, kao i u Tutinu, podignuti su moderni moteli.
 ROZAJE
Na istocnom dijelu Sandzaka, na prekrasnoj planinskoj povrsini nalazi se Rozaje, koje obuhvata
povrsinu od 432 km2 i 25.000 stanovnika.
Nacionalno stanovnistvo cine Bosnjaci sa cak 98%. Granici se sa opstinama Tutin i Berane a
centar opstine je Rozaje.
PRIRODNE KARAKTERISTIKE
Hajla, Zljeb, Mokra gora, Krstaci, Turijak su planine koje okruzuju Rozaje, smjesteno u dolini
koju dijeli rijeka Ibar. Rozaje je nalik selu, scucuren u podnozju brda.
Dijeli se u tri mahale: Kucevsku, Zejnelagica i Kurtagica.
Rozaje sa okolinom je stocarski kraj, takodje razvijen zemljoradnjom. Ovo je najsumovitiji dio
Balkana. Divne, gotovo nepregledne sume bogate sumskim cvijecem, lekovitim biljem i mirisne
planinske livade cine da Rozaje u ljetnjim mjesecima deluje "kao izmisljeno" za odmor i
rekreaciju.
TURIZAM
Snazan utisak i nezaboravnu sliku na posetioce ostavljaju i okolne planine sa debelim snjeznim
pokrivacima, skijaskim terenima, zicarama, lovackim kucicama i gotovo svim drugim sto je
potrebno za ugodan dozivljaj. Kao i vecina planinskih krajeva bogato je narodnim umjetnickim
stvaralastvom izrazenim u pecinama, anegdotama i narodnoj poeziji. Gosti mogu da se smjeste
u dva hotela, u samom gradu je "Rozaje" sa stotinak lezajeva, te hotel "Turijak", kapaciteta 230
lezajeva, koji ima i kamp, lovacku kucu i sistem zicara na skijaskim stazama. Sagradjen je u
predivnom ambijentu istoimene planine Turijak preko koje vodi i magistralni put.
Najvece bogatstvo sticano je stocarstvom i trgovinom, a kasnije, sve razvijenijom
drvopreradjivackom industrijom. Pored preduzeca za turizam i ugostiteljstvo vece radne
organizacije su SIK "Gornji Ibar" i fabrika za izgradu kristala.
KULTURNI SPOMENICI
Od kulturno historijskih spomenika posebno su znacajni: Ilirsko naselje na brdu Brezojevica i
Kurtagica Dzamija.
ISTORIJA
Rozaje je relativno staro mjesto. Nastalo je na zavrsetku nekadasnjih ledenika, gdje se formiralo
lijevkasto prosirenje. Ima predpostavki da su ljudi ovaj kraj naseljavali jos prije nove ere. Pod
sadasnjim nazivom Rozaje postoji od 1585. godine.
Ovo ime vezuje za dva krecnjacka klika, stuba, u obliku rogova. Danasnje Rozaje, prema turskom
historicaru Hameru, utemeljio je Duce-pasa 1683. godine. Varos se razvijala oko dva jezgra,
starijeg u Gornjoj carsiji, i mladjeg oko Ganica kule. Rozaje je, kao i svi gradovi Sandzaka, u
proslosti proslo kroz mnoge tegobe i bure. Varos je dugo zivela od otkupa stoke i mlecnih
proizvoda koji su izvozeni karavanskim putevima u Gornje Polimlje ili prema Mitrovici, Skoplju i
Peci. U poslijednjoj deceniji, Rozaje se u domacim i svjetskim
medijima pominje najcesce kao grad koji je nesebicno pruzio utociste hiljadama ljudi koji su
zahvaceni ratnim desavanjima u Bosni i Hercegovini i na Kosovu
 SJENICA
Sjenica se nalazi na sjevero-istocnom dijelu Sandzaka. Prostire se na povrsini od 1059km2 na
nadmorskoj visini 1000-1030m, u sjenickoj kotlini na desnoj strani rijeke Uvac i obalama rijecice
Grabovice i predstavlja sjediste poznatog stocarskog kraja Pesterske visoravni.
Prema poslijednjem popisu ima oko 35.000 stanovnika u 101 naselja. Nacionalno stanovnistvo
cine Bosnjaci sa 84,9%, pa zatim Srbi i ostali.Granici se sa opstinama Novi Pazar, Tutin, Bijelo
Polje, Prijepolje i Nova Varos. Centar opstine je Sjenica.
Sjenica je sjediste po povrsini jedne od najvecih opstina u nasoj zemlji. Nalazi se na
poprecnomputu Novi Pazar-Sjenica-Nova Varos koja spaja Ibarsku magistralu sa Zlatiborskom
magistralom pa ima dobre saobracajne veze sa Novim Pazarom, Prijepoljem i Novom Varosi.
Dobila je NAZIV po obilju trave-sijena, koja se u okolini Sjenice kosi i po tri puta godisnje. Sjenica
znaci "Zemlja sijena".
PRIVREDA
Od vecih privrednih organizacija tu su: Fabrika lasteksa, pozamaterije i zenske modne konfekcije
"Vesna", Rudnik uglja "Stavalj", Poljoprivredno-sumarski kombinat "Pester" koji se bavi
ratarskom i stocarskom proizvodnjom, otkupom poljoprivrednih proizvoda, domacom
radinoscu a posjeduje za preradu mesa i sumski kompleks od 9.000 hektara suma.
RELJEF
Citavo podrucije Sjenicko-Pesterske visoravni je planinskog karaktera. Iako rijec visoravan
asocira na odrjedjen pojam prostora sa izvesnom crtom monotonije, morfologija Sjenicko-
pesterske visoravni sa svojim planinama i rijekama, vodopadima i slapovima, pecinama i
jamama, klisurama i kanjonima, vrelama i ponornicama, vratacama, skrapama, uvalama,
poljima, mocvarama i jezerima, sumama i pasnjacima predstavlja iznenadjenje ne samo za
onoga ko se po prvi put upoznaje sa ovim krajem, vec i za dugogodisnje istrazivace, kojima svaki
novi boravak na Pesteri donosi nova saznanja, uzbudjenja i emocije. U okolini Sjenice nalaze se
planine: Jadovnik (1734m), Zlatar (1627m), Ozren (1680m), Giljeva (1617m), Zilidar (1616m),
Javor (1520m) i Golija (1833m). Sjenica je staro
naselje, prvi put se pominje 1253. godine kao mjesto na dubrovackom putu, gdje su pristajali i
placalicarinu dubrovacki trgovci. Vijekovima se u Sjenicu trgovalo stokom i stocnim
proizvodima.
ISTORIJA
U tursko doba Sjenica je bila dobro utvrdjena kasaba i znacajna trgovacka i karavanska stanica.
Turci su, na uzvisenom dijelu bili podignuli utvrdjenje Grad koje je kasnije poruseno. U blizini
utvrdjenja bila je carsija sa ducanima i kucama od brvana i dasaka. U 16. i 17. vijeku Sjenica se
pominje kao stanica na trgovackomputu Dubrovnik-Novi Pazar. Zbog svog strateskog, vojnog i
politickog znacaja u 19. vijeku Sjenica se od samog pocetka ovog vijeka smatra vaznom
strategijskom tackom, pa su prema njoj bile usmjeravane vojneoperacije i u Prvom Srpskom
ustanku kojim je rukovodio Karadjordje. Po jednom zapisu iz 1809. godine"Karadjordje osvoji
Sjenicu, porusi grad i izgna Turke". Karadjordje je potom obustavio ratovanje u Sandzaku i
povukao se u Sumadiju. Nema podataka da li je bilo neke graditeljske aktivnosti posle razaranja
Sjenice, ali je poznato da je 1821. obnovljena tvrdjava i opremljena sa sest topova. Uskoro je
uslijedio novi talas nemira u ovom kraju, vazan za pokret otpora radikalnim reformama Sultana
Mahmuta II (1809-1839). Ukidanje janicara i zavodjenje regularne vojske (nizama) izazvalo je
otpore sirom carstva,sto je reflektovalo i na feudalce u Bosni i Albaniji. Pocev od 1831. godine
kada su Bosnjaci predvodjeni Huseinom Kapetanom Gradascevicem (u narodu zvanim Zmaj od
Bosne) krenuli u direktan okrsaj sa sultanovom vojskom na Kosovu, u narednim godinama sve
do slamanja otpora 1850. godine od strane Omer-pase Latasa, bosnjacko pobunjenicko
plemstvo je stajalo na putu Porti da sprovede zacrtane reforme. Sjenica je tada bila u sastavu
Bosanskog pasaluka. Kroz Sjenicu je tada prolazio put koji je prekoNove Varosi i Priboja vezivao
Bosanski pasaluk sa ostalim dijelovima Osmanskog Carstva. Ovim putem prosla je kroz Sjenicu
bosnjacka vojska na celu sa Huseinom Kapetanom Gradascevicem, pozdravljena ispaljivanjem
topovske salve iz topova sa tvrdjave, a na isti nacin pozdravljena je pobjeda ustanika na
povratku. Za bosnjackom vojskom, koja nije znala pravilno da iskoristi pobjedu vec je doslo do
rasula pri povratku prema Bosni, nastupala je sultanova vojska sa zadatkom da smiri Bosnu.
Sjenicki kraj je tada stradao zbog svoje podrske ustanicima. Koliko je Sjenica
postradala i osiromasila u svim tim ratnim pohodima govori opis Anri Bue-a iz 1836. godine, koji
Sjenicu naziva selom od 150 kuca-brvnara, daskama pokrivenim. Ostalo je zabijelezeno da je
stanovnistvo bilo vecinom muslimansko i da je ta mala Sjenica, sa obzirom da je bila na vaznom
drumu imala postu
. Za poredjenje o padu broja stanovnika trebanavesti podatke putopisca Baron Bozura (kraj 18.
vijeka) po kome varosica Sjenica, koju je branila cetvrtasta tvrdjava ima 3.000-4.000 stanovnika,
i zapis Anri Pokolje (sam pocetak 19. vijeka) koji je u svom opisu naveo 700 kuca i cak 9 dzamija.
Za vrijeme Balkanskih ratova, srpska vojska je okupirala Sjenicu 10. oktobra 1912. godine. A u
toku Drugog svjetskog rata snage narodnooslobodilacke vojske Jugoslavije su usle u Sjenicu 8.
januara 1945. godine.

PLAV
 Grad Plav se nalazi na oko 910 metara nadmorske visine na jugu Sandzaka, ispod ljutih i
snijeznih Prokletija, na desetak kilometara od granice Albanije. Prostire se na povrsini od 486
km2 i ima 25.000 stanovnika.
Nacionalno stanovnistvo cine Bosnjaci sa 87%, Albanci sa 8% i Crnogorci i Srbi sa 5%. Granici se
sa opstinom Berane. Centar opstine je Plav.
PRIVREDA-TURIZAM
Izuzetne ljepote jezera, planina i rijeka ovoga kraja ucinile su da najatraktivija privredna grana
bude turizam koja je u zadnjih tridesetak godina jednostavno zaobisla ovaj kraj. Cinjenice
govore da su bistre plavske vode privukle mnoge ljubitelje prirode jos prije Drugog svjetskog
rata. Godine 1948. u toku ljeta, statisticari su zabelezili da je grad Plav imao pet puta vise turista
od jadranske Budve. Imajuci u vidu danasnje podatke, Budva je postala mediteranska
metropola, a Plav je zaboravljen. Na samoj obali PLAVSKOG JEZERA nalaze se dva moderna
hotela koji imaju bazen, kongresnu salu, Nacionalni salon koji je prekrasno dekoriran, te brojne
sportske terene. No bez posjetilaca sve ovo lici na jednu kamaru betona i metala, a ne za ono
zasta je i namenjen. Ali u jednoj nesreci bilo je i srece, tako da su u hotelske i turisticke
kapacitete ovog kraja bili smjesteni muhadziri iz Bosne i Kosova koji su nasli utociste kod
plemenitog naroda Plava kada je nad njima i njihovim drzavama izvrsena agresija i genocid.
Svakako, jedan od najvecih turistickih lokaliteta u sandzackoj regiji predstavlja upravo Plavsko
jezero, koje je najvece lednicko jezero na ovom dijelu Balkana. Plavsko jezero sa svojom
pritokom Ljucom i otokom Limom, koji se uliva u Drinu, predstavlja jednu savrsenu sliku
ljubitelja raznih sportova na vodi. Racuna se da je Plavsko jezero postalo krajem ledenog doba
jos prije 24000 godina kada je doslo do promjene klime i do naglog otopljavanja nasih krajeva.
Duzina jezera je oko 3,5 km, a sirina vise od 2 km. Jezero je bogato raznim vrstama
slatkovodnih riba i skoljki. Razvijen je robolov. Pored ribolova, jezero pruza mogucnost i lova na
pernatu divljac. Na jezeru se nalazi moderan splav koji je sagradjen prije pedesetak godina. Na
njemu mogu kupaci da se suncaju i da uzivaju u bistroj vodi Plavskog jezera. U toku ljeta,
organizuju se i skokovi u vodu sa montazne skakaonice na splavu do desetak metara visine.
Ljubitelji prirode bi imali priliku da se pored Plavsklog jezera koje se nalazi na 910 metara
nadmorske visine, kupaju i uzivaju ljepotu Hridskog jezera, koje je na 2000 metara nadmorske
visine i koje se smatra da je jedno od ljepsih jezera u Evropi.
HRIDSKO JEZEROili "Jezerosrece" kako ga jos od dragosti zovu brojni posjetioci, nalazi se na
sjevero-zapadnoj strani Prokletija. Ovo planinsko jezero je ispod hridskih strmenih krsa i
prostire se na lokalitetu hridske mjere na oko 300 metara duzine i oko 160 metara sirine.
Dubina se procenjuje na 5-6 metara koja se u jesenjem, zimskom i proljecnom dobu povecava
usred padavina i otapanja snijega, dok za vrijeme ljeta neznatno umanjuje. Ovo planinsko
jezero nije nesto posebno bogato ribom vjerovatno zbog nedostatka hrane od koje bi mogle
normalno zivjeti, jer u toku zimskog perioda zbog debelog leda i visokog snijega nemoguce bi
bilo da se ubacuje hrana za njih. "Jezero srece" zovu ga iz razloga zato sto mnogi vjeruju da
kupanjem u ovoj bistroj planinskoj vodi donosi srecuu zdravlju i braku.
Pored ova dva prelijepa jezera se nalazi i VISITORSKO JEZERO.Ono se nalazi na istoimenoj
planini koja se uzdize iznad Plavskog jezera na oko 1735 metara nadmorske visine, duzine oko
100 metara, sirine oko 80 metara a dubine nesto manje od 5 metara. Ono je, na razlikuod
Hridskog jezera, okruzeno gustom i visokom sumom. Vrlo je interesatno za ljubitelje
planinarenja, ali za sada nam ostaje samo kao slovo na papiru dok ne vratimo pravi turisticki sjaj
nasem kraju, jer ovakvih ljepota nemoguce je naci na daleko.
KULTURNI SPOMENICI
Pored prirodnih ljepota ovaj kraj raspolaze sa bogatim kulturno-historijskim objektima koji bez
sumnje daju jedanu posebnu sliku ljepote plavske carsije, medju kojima su najznacajniji:
STARA ,DRVENA dzamijaiz XV vijeka, dzamija "Sultanija", Ferovica ili Sabovica dzamija,
Redzepagica dzamija, Redzepagica Kula, Domkulture, Bosnjacki Centar "Ikre" (sa bibliotekom i
mesdzidom koji je u izgradnji), kao i porodicnekule: Hadzimusevica, Jasavica, Kamica, Ducica i
druge. Stara, Drvena ili Carsijska dzamija kako je tu zovu, bez sumnje je najznacajniji vjerski i
historijski objekat koji se ubraja u objekte nulte kategorije i kao takav je zakonski zasticen od
strane drzave. Sagradjena je 1471. godine.
Ime Staradzamija je dobila vjerovatno zato sto je najstariji objekat takve vrste na nasim
prostorima i koji vec vijekovima prkosi raznim vrjemenskim, politickim i drugim neprilikama.
Doduse njeno pravo ime je Drvena dzamija. Tako je nazvana kada je napravljena prije vise od
pet vijekova. Uradjena je iz dva znacajna i zanimljiva dijela. Prvi dio je od kamena koji je vesto
ukomponiran sa gornjimdrvenim dijelom koji se razvija do strmenog krova koji je bio pokriven
sindrom (a sada plastikomkoja asocira na sindru) iz kojeg izrasta vitka i prelijepa drvena munara
sto se uzdize u plavo nebo,dok se sa drugim dijelom preko kamena spusta na zemlju gdje je i
glavni ulaz ovoj prekrasnoj dzamiji. Ulazni dio poznat kao soferluk je posebno dekoriran i koji
nas vodi u unutrasnji dio koji je prekrasno uredjen od raznih umjetnickih razbarenja na drvetu
kao i nosecih stubova, do lijepe mimbere i krasnog mihraba. Na gornjem dijelu je uradjen
prostor za zene kako islamski propisi nalazu, a koji joj takodje daje posebnu unutrasnju ljepotu
celokupnog ovog islamskog objekta. Carsijska dzamija, nazvana je sto dovoljno govori da se
nalazi u samoj gradskoj jezgri. U njenoj blizini, na desnoj strani je zgrada PTT, ispred nje su
zgrade Skupstine opstine i Opstinskog suda, anaspram nje je dzamija "Sultanija" koja ce nakon
obnove u skorije vrijeme biti stavljena na raspolaganje vjernicima.
KULA ili cardak REDZEPAGICA kako je u Plavu zovu, je svakako najinteresatniji i najljepsi objekat
te vrste na podruciju opstine Plav. Kula se nalazi u samom centru grada i prema podacima
kojima raspolazemo, podignuta je u XV vijeku. Namjera graditeljaje bila da sluzi u svrhu
musafirhane za putnike. Rijec je o najstarijoj bosnjackoj stambenoj gradjevini ovoga kraja koja
je jos sacuvana. U ovoj prelijepoj zgradi se stanovalo do prije dvije decenije. Napravljena je iz
pet nivoa, pola od kamena a pola od kvalitetnog drveta. Svakako, predstavlja biser bosnjacke
arhitekture.
Prije nekoliko godina, odlukom Skupstine opstine odredjen je da budeMUZEJ grada Plava i da se
u druge svrhe nemoze upotrebljavati.
ISTORIJA
Plav je veomastaro naselje koje datira jos od ilirskog i grcko-rimskog perioda, a sav procvat je
dozivio za vrijeme turske vladavine. Govori se da su se u ovom kraju naseljavali jednim dijelom
Iliri, kao i Grci i Rimljani, naravno i Bogumili.
U vrijeme Turske carevine izgradjen je grad Plav sa svojim visokim zidinama, gdje su mahom
zivjeli age i begovi. Medju najstarijim bratstvima ovog kraja isticu se Redzepagici, Omeragici,
Ferovici, Ferhatovici i dr. Tada je Plav imao status vilajeta a jedno vrijeme pripadao Skadarskom,
te Novopazarskom sandzaku. Plavski Bosnjaci u vrijeme Turske Carevine imali su i neobicnu 34-
godisnju autonomiju. Naime, odlukom Berlinskog kongresa 1878 godine, Bosanski pasaluk je
podijeljen na tri dijela. Bosna i Hercegovina pripali su Austro-Ugarskoj, dok je Novopazarski
sandzak ostao pod Turskom Carevinom. Plav i Gusinje su pripali Crnoj Gori. Takvu odluku nisu
prihvatili Bosnjaci i Albanci Plava i Gusinja. Revoltirani knjaz Nikola I uputio je na Plav i Gusinje
veliku vojsku 3. i 4. decembra 1879. godine. Vojsku su na Noksicu Bosnjaci i Albanci ovog kraja
zaustavili i pobijedili. Ta plavsko-gusinjska autonomija trajala je sve do 1912. godine, kada su
Crnogorci okupirali Plav i Gusinje, te izvrsili nezapamceni genocid u kojem su stradali Bosnjaci i
Albanci koji su odbili da se pokrste da bi na neki nacin bili "spaseni". Slican genocidni zlocin su
pocinili i sa istim namjerama 1913. i 1919. godine. U to vrijeme je stradala najljepsa dzamija
ovog kraja, dzamija "Sultanija", a unutrasnji dio u potpunosti demolirali da bi im kasnije sluzila
kao skola, odnosno UDBA. U sastavu opstine Plav nalaze se drevna varosica Gusinje i varosica
Murino. Danas opstina Plav ima oko 25.000 stanovnika. Medjutim, raspolazemo podatcima iz
1895. godine kada je ovaj kraj imao isto stanovnika (25.000). Dakle, radi se o velikom
raseljavanju zitelja ovog kraja. Najvise su se ljudi iz ovog kraja selili u Ameriku, Bosnu i
Hercegovinu, Tursku, zemlje zapadne Evrope, Kosovo, Makedoniju, Podgoricu i druge krajeve.
PRIVREDA
Plav i Gusinje su od davnina vazili za malu trgovacku i kulturnu saobracajnicu, gdje su prolazili
vazni putevi za Dubrovnik i Podgoricu, Novi Pazar i Istambul. Danas, ovo mjesto je gotovo sa
svim saobracajnicama zaobidjeno, bez obzira na privredne a posebno turisticke mogucnosti. Od
preduzeca i firmi u ovom kraju treba spomenuti: DIP "Bor" (osnovano 1959. godine), DP
"Termoplast" (osnovan 1981. godine), RO konfekcije "Teteks" (1985. godine), zemljoradnicke
zadruge u Plavu i Gusinju. U Plavu su se zadrzali stari zanati i oblici trgovine. U plavskom kraju
razvijeno je sumarstvo, lov i ribolov, ali ne i turizam s obzirom na prirodne ljepote i velike
mogucnosti za razvoj ovog kraja kako u ljetnjem tako u zimskom periodu.
SKOLSKI SISTEM
Na podruciju plavskog kraja postoji vise osnovnih skola, medju kojima je najznacajnija "Hajro
Sahmanovic". Gimnazija je u Plavu osnovana 1966. godine i danas nosi naziv "Beco Basic" (po
narodnom heroju iz Drugog svjetskog rata). U Plavu postoji i predskolska ustanova djeciji vrtic.
Svakako, narod ovog kraja poducen ajetom iz Casnog Kur'ana "Uci, proucavaj u ime svog
Gospodara" posebno se zalaze za razvoj skolstva u periodu muslimanske renesanse XV i XVI
vijeka, kada je postojala Biblioteka u vrijeme Dubrovacke Republike, koja je bila izgradjena
1471. godine o kojoj je pisao poznati putopisac Evlija Celebija. Poseban napredak se vidimo
mogao primetiti u XVIII i XIX vijeku, gdje je bila osnovana skola "Ruzdija i Mekteb". Medjutim,
pocetkom XX vijeka ove skole su onemogucivane da rade, da bi tek 1960. godine prosvjetna
delatnost dozivela, ako se moze reci, znacajnu afirmaciju. Ovaj kraj je dao niz znacajnih licnosti
iz raznih naucnih i umjetnickih disciplina, sto jasno govori da su plavski Bosnjaci uvijek tezili
obrazovanju i da su upucivali svoju omladinu u svijet da zavrse visoke strucne spreme.
PRIRODNE LEPOTE
Posebno isticemo da plavski kraj ima izuzetne terene za planinarenje, po cemu su poznati
masivi Bogicevica, Hridski krsi i drugi vrhovi Prokletija gdje ima nekih naznaka da se proglase
Nacionalnim parkom. Svakako je najzanimljiviji zimski smucarski kompleks Paljevi i Konjski obor
na planini Kofiljaci koji se nalazi na svega tri kilometra od grada Plava, kao i kompleks Bogicevica
20 km od Plava. Prema nekim istrazivanjima OESD plavsko-gusinjski kraj pruza mogucnost
izgradnje 29000 metara sumarskih staza. S ozirom da su rijeke u ovom kraju bogate sa
posebnim brzicama na pojedinim dijelovima svog toka, sa time se otvara mogucnost
splavarenja i kajakastva sto daje poseban znacaj ka razvoju turizma. Naravno, sve ove rijeke su
bogate prvoklasnom ribom, te eto posebne mogucnosti onima koji uzivaju bacanju udice. Osim
tradicionalnih plavskih knjizevnih susreta koji se odrzavaju vise od dvije decenije nesto posebno
na kulturnom planu se nije uradilo. Ako uzmemo u obzir da znacajan broj nasih intelektualaca
vecgodinama rade u drugima gradovima i zemljama, neki cak vode i znacajne institucije mozda i
glavnu rijec iz polja nauke i kulture, dok za svoj zavicaj nisu uradili skoro nista znacajno. Na
knjizevnim tradicionalnim susretima dodeljivana je nagrada poznatog pisca iz ovog kraja,
rahmetliEsada Mekulija. Pitanje je dali se sa njom i nastavilo s obzirom da ju je ustanovilo
Udruzenje pisaca Plava, ili su opet u ovom kraju neka politicka previranja na kulturnom polju.

PRIJEPOLJE
Opstina Prijepolje sa 824 km2 povrsine, se nalazi na sjeveru Sandzaka. U 82 naseljena mjesta
zivi oko 48.000 stanovnika.
Nacionalno stanovnistvo cine Bosnjaci sa 44%, Srbi sa 53% i 3% ostalih. Granici se sa opstinama
Sjenica, Bijelo Polje, Pljevlja, Priboj i Nova Varos. Centar opstine je Prijepolje.
RELJEF
Karakteristike njenog terena su pretezno brdsko-planinske, a rijeka Lim je presjeca skoro na dva
simetricna dijela pravecim jugoistok-sjeverozapad. Grad je lociran izmedju obala Lima i
Milesevke, na nadmorskoj visini od 440 m, okruzen talasavim brdima, od kojih su Sokolicai
Gradina posebno atraktivni i cine ujedno prirodne simbole grada. Okolina Prijepolja je
ispresjecana planinskim rijekama, ciji su izvori ispod padina Zlatara, Jadovnika, Ozrena, Lise,
Crnog vraha i drugih planinskih visova, prosaranim manjim i vecim kompleksima listopadne i
cetinarske sume i planinskim pasnjacima.
Jadransku magistralu ovdje presjeca regionalni put Pljevlja-Prijepolje-Sjenica cija se trasa
dobrim dijelom poklapa sa starim putem iz rimskog doba i turskog perioda, poznatim kao
Dubrovacki put. Ispod Prijepolja, kod Bistrice, odvaja se put ka Priboju, Visegradu i Sarajevu.
ISTORIJA
Kako je zabelezeno, Prijepolje je 1332. godine "bilo grad trgovine,trgovacko naselje", a trinaest
godina kasnije pominje se u pisanim dokumentima kao Merkatum Prijepolje. Preko njega je
vodio karavanski put od Dubrovnika do Novog Pazara, Soluna i Carigrada. Razne civilizacije
ostavile su svoje nezaboravne tragove. Na to podsjecaju brojne arheoloske iskopine iz rimske i
kasne anticke epohe. Na lokalitetu Kolovrat, predgradju Prijepolja,otkrivena je i istrazena
nekropola koja ukazuje da je rijec o znacajnom urbanom naselju.
KULTURNI SPOMENICI
Za vrijeme turske vladavine podignuto je vise objekata koji imaju ne samo kulturni vec i
turisticki znacaj. Medju njima najpoznatiji su tri dzamije i SAHAT-kula, kuca MUSABEGOVICAa,
SECERAGICA I CVIJOVICA, koje svjedoce o kulturi i izuzetni su spomenici gradjevinarstva.
U memoriju palih boraca i zrtava fasistickog terora, kao i znacajnih historijskih dogadjaja na
podruciju opstine, podignuto je 130 spomenika, medju kojima je najznacajniji spomenik "4.
decembar", sa spomen-bolnicom i kosturnicom.
PRIVREDA
Danas, zahvaljujuci naporima drustvene zajednice, Prijepolje ima razvijenu tekstilnu, obucarsku,
metalnu, hemijsku i gradjevinsku industriju, relativno razvijenu trgovinu, komunalnu
delativnost, poljoprivredu, ugostiteljstvo i turizam. U usponu je i privatni sektor koji ima preko
750 registrovanih preduzeca i samostalnih radnji. U drustvenom sektoru zaposleno je oko 9200
radnika, a u privatnom oko 700. Preko 1200 radnika ima visoko i vise obrazovanje, 1800 je sa
srednjom strucnom spremom, a ostali su VKV ili KV radnici. Nosioci privrednog razvoja opstine
su FAP Livnica, Fabrika obuce "Limka", Industrija konfekcije "Iris",Hemijska industrija "Elan",
Gradjevinsko preduzece "Red", Proizvodnja rezane gradje i stoliranje"Javor" i drugi kolektivi. U
razvoju poljoprivrede postignuti su znacajni rezultati zahvaljujuci velikim dijelom
Zemljoradnickoj zadruzi "Poljoprodukt". Usluge prevoza obavlja "Polimljetrans". Komunalno
preduzece "Lim" vrsi vodosnabdevanje, brine o cistoci grada, izgradjuje i odrzava objekte
vodovoda i kanalizacije. Ujedno snabdevanje elektricnom energijom u nadleznosti je
elektrodistribucija koja se stara o izgradnji i rekonstrukciji cjelokupne elektro-mreze na
podruciju opstine. Za Prijepoljsko ugostiteljstvo i turizam brinu se hoteli "Park" i "Mileseva", ali i
nekoliko privatnih ugostiteljskih radnji. Svi oni, uz postojece prirodne uslove, pruzaju
mogucnost za potpuni razvoj turizma. Planinski prostori Zlatara, Jadovnika, Crnog vrha, Lise i
ostalih, zatim rijeke Lim, Milesevka i Dubocica, koji su puni divljaci i ribom, predstavljaju
posebnu atrakciju za lovce i ribolovce.

SKOLSKI SISTEM
Nastava se odvija u devet osnovnih skola i tri srednje skole, a postoje i cetiri predskolske
ustanove. Na visokom nivou organizovano je i zdrastvo. Znacajni rezultati ostvareni su na polju
kulturne i informativne delatnosti. U Prijepolju postoji biblioteka "Vuk Karadzic". Od1952.
godine u Prijepolju izlazi zavicajni list "Polimlje", koji je konstituisan u javno preduzece za
informacije, u cijem okviru je i radio stanica pod istim nazivom. Pecat prijepoljskoj kulturi daje i
Zavicajni muzej koji je sakupio znacajno arheolosko i etnolosko blago. U njegovom sastavu je i
posebna muzejska postavka u Memorijalnom centru "Bosko Buha" u Jabuci. U Prijepolju vise
decenija radi i stamparija "Mileseva", koja uspjesno nastavlja tradiciju milesevskih stampara iz
XVI vijeka.
Prijepolje je grad sportova i sportista. Pored FK "Polimlje" koji postoji vec 78 godina,postoji jos
dvadesetak klubova koji okupljaju blizu 1800 clanova.
Pored stadiona, bazena i vise sporskih igralista, grad ima sporsku dvoranu i cetiri sporske
skolske sale. Porijeklom iz Prijepolja poticu mnogi poznati sportisti - kosarkasi, fudbaleri,
atleticari, odbojkasi... U svojoj bogatoj i burnoj historiji Prijepolje je dalo mnoge znacajne
licnosti na polju kulture, nauke i umjetnosti. Danas je Prijepolje moderan grad otvorenih kapija.

PRIBOJ
ISTORIJA PRIBOJA
Istorija Priboja i njegove okoline bogata je dogadjajima koji su se ovde zbivali u danima burne
istorije na¹ih naroda. Ne zna se taèno kako je i kada Priboj nastao, ali se smatra da je podignut
jo¹ u srednjovekovnom periodu od tada¹njih feudalaca kao èetvorougaoni zidani grad Jagat na
padinama planine Biæ. On je u mnogim srednjovekovnim putopisima opisivan kao utvrðenje i
vojnièka za¹tita i nazivan i kao: Pribon, Priboj, Bi¹æanski grad i dr., a to potvrdjuju i dana¹nji
ostaci grada na vrhu Malog Biæa. Smatra se da Priboj postoji jo¹ mnogo pre 1418. godine kada
se pominje prvi put u istoriji i kada ga je osvojio Isak-beg.Kasnije se pominje u Povelji kralja
Fridriha III iz 1448. godine, zatim 1463. godine u jednom putopisu pominje se Priboj u nahiji
Dobrun, a drugi put 1485. kao sediste istoimene nahije. Potpunije podatke o Priboju, kao
gradu, dali su Benedikt Kuripesiæ, slovenacki putopisac koji je prolazio kroz Priboj 1530.
godine, i Evlija Celebija koji je boravio u Priboju 1662.godine.
PRIVREDA
Povoljan strateski polozaj donosio je Priboju brz privredni razvoj, ali i velika rusenja i razaranja:
rusen je u vreme turskih osvajanja, rusili su ga Austrijanci u XVII vijeku, goreo je 1809.godine, a
stradao je u vreme Balkanskih ratova, zatim u Prvom i Drugom svetskom ratu.Iako proslost
Priboja nije dovoljno isrtazena, zna se da na ovom prostoru odvijao veoma intenzivan privredni i
kulturni zivot.
Nedaleko od Priboja, u naselju Jarmovac, nalazio se praistorijski rudnik bakra, jedan od retkih
juzno od Save i Dunava. Dokaz za ovo su i jos postojeca rudarska okna, za koje pisani izvori a i
predanje govore, da je tu, jos za vreme Rimljana, kopana i topljena bakrena ruda. Rudarsko
okno, unutra sa zidovima prepunim salitre, koji nisu ni vijekovi ni milenijumi zatvorili dokazuje
praistorijsko postojanje. Rudarski cekic, pronaðen bas ovde i jos neki znaci govore da je tu
postojao jedan od svega nekoliko rudnika samorodnog bakra, otkrivenih do danas.
Prirodne lepote
Nedaleko od Priboja, na oko 5 km, nalazi sePRIBOJSKA BANJA, poznata po lekovitosti
termomineralnih izvora jos iz rimskog doba. Njeno ekolosko bogatstvo, njen prirodni, otkriveni
i neotkriveni, a za ljudski zivot, neophodan, potencijal, a posebnu izuzetnu lekovitost treba bolje
prikazati i izvuci iz anonimnosti, i svrstati je meðu znamenitosti Priboja. U zemlji ispod banje i
njene sire okoline, lezi ogromna prirodna akumulacija ciste hladne vode (Murtenicko jezero).
Takoðe, ispod te akumulacije, na preko 900 km2, lezi jezero tople vode, temperature oko 60°C.
Inace termalni centar je smesten na samom izvoristu banjskog potoka "jaza", koji snagom
preko 43 l/sec izbija iz male pecine, a temperatura vode na izvoru je oko 38°C. Jedna od prvih
analiza je vrsena 1878. godine u Becu i od tada se ubraja u vrhunske svetske termalne izvore.
Banja je imala vazan geostrateski polozaj i svojim znamenitostima, predstavljala ranije mnogo
vise, nego sto je to danas slucaj. U okolini sela Krajcinovici su prilikom novijih iskopavanja
pronaðeni predmeti materijalne kulture iz helenistickog i keltskog doba.

PRIVREDA
Priboj danas Svoj procvat i burni privredni razvoj Priboj je doziveo tek posle Drugog svetskog
rata. Tada je izgraðen zitav jedan novi grad sa jakom indusrijom koji je tada mozda posle Uzica,
u nasem kraju, bio najjaci industrijski centar.Tada je podignuto vise kola osnovnih i srednjih,
jedno vreme je postojala i visa skola, drugih obrazovnih i zdravstvenih ustanova, ugostiteljskih
objekata , stanova u drustvenom i privatnom sektoru itd.
Priboj je poznat i izvan granica nase zemlje zahvaljujuci autobusima i kamionima Fabrike
automobila FAP, izgraðene 1953. godine. Meðunarodne sankcije i ekonomska kriza zaustavile
su saradnju sa vodecim svetskim firmama u automobilskoj industriji, pre svih "Mercedesom".
Uz FAP se razvijao i industrijski kompleks "Poliester" koji proizvodi predmete od plasticnih masa
i delove za automobile. Hemijska industrija "Epoxid" uspela je i u godinama krize da sacuva
solidnu poziciju na trzistu. Bez obzira na losu situaciju, u poslednjih nekoliko godina su izgraðeni
znacajni objekti za grad kao sto su sportska dvorana, novi most i dr
. U Priboju je u nekom skorijem periodu otvoreno nekoliko novih ugostiteljskih obejekata u
kojima se zabavljaju ne samo mladi iz Priboja nego ovde dolaze i Prijepoljci, Novo Varosani i
mladi iz drugih mesta.Sport u Priboju je uglavnom vezan za Rukometni klub Epoxid, koji je bio
prvoligas, zatim je znacajan i Fudbalski klub FAP, kao odbojkaski i kosarkaski klub. Atleticari
pribojskog kluba su ucestvovali na mnogim nasim i internacionalnim takmicenjima, na kojima
su ostvarivali znacajne rezultate. sahisti kluba iz Priboja su takoðe uèestvovali na domacim i na
svetskim takmicenjima i neki od nasih sahista su dobijali zlatne medalje. Kulturna desavanja u
Priboju poslednjih godina su malo umanjena, ali moraju se pomenuti Limske Veceri poezije
koje su prerasle u manifestaciju. U organizaciji galerije Spirala, koja je pocela sa radom pre
nekoliko godina, odrzane su brojne izlozbe, kao i samostalne izlozbe koje se odrzavaju vec duzi
niz godina u organizaciji Doma Kulture. Zavrsen je i obnovljen zavicajni muzej za koji se smatra
da na nasim prostorima ima veoma velike arheoloscke, istorijske a pre svega etnografske
vrednosti, bitne kako za nas narod tako i za nasu kulturu.jos bitno za Priboj je da ima u starom
dijelu grada jednu dzamiju i jednu na brdu iznad novog dijela grada. inace na teritoriji Priboja
ima 6 dzamija.

Opšti podaci

Ukupno stanovnika:

35951

Površina (km2):

553

Polj. površina (km2):

33.4%
Po vjerskoj strukturi

Pravoslavni:

23861

Islam:

GUSINJE

Istorija Gusinja

Gusinjski kraj cini jedna varosica sa desetak sela u jugoistocnom dijelu Republike Crne Gore.
Gusinje se nalazi u podnozju Prokletija i razvilo se na temeljima srednjovjekovnih naselja.

Prvi spomenici o Gusinju poticu jos od prije 2700 godina ( VIII vijek prije nove ere). Zivjeli
su tu, koliko se zna, najprije Iliri, a zatim Grci i Rimljani. Prvi pisani dokumenti iz XIII i XIV vijeka
svjedoce o ekonomskom znacaju i o razvoju ovog kraja u srednjem vijeku. Kada je
uspostavljena Osmanska vlast, u Gusinju je bila veca naseljenost nego i u jednom drugom dijelu
Crne Gore. O ovome najbolje govori podatak, koji datira iz tridesetih godina XVIII vijeka, da je
Gusinje imalo 600 domova i oko 200 trgovinskih i zanatskih radnji kada je u Cetinju bilo samo 60
domova (prema prvom zvanicnom popisu stanovnistva u Crnoj Gori iz 1485. godine, plavsko-
gusinjski kraj imao je sedam puta vise stanovnika od podrucja danasnje Podgorice).

Jedan od motiva za pripajanje Gusinja Crnoj Gori bio je njihov nivo ekonomske razvijenosti i
zelja da se putem pripajanja ovih krajeva poboljsa materijalni polozaj tadasnje Knezevine Crne
Gore.
Prvi tragovi zivota u danasnjem Plavu, varosica koja se nalazi nedaleko od Gusinja, poticu jos iz
VIII vijeka pne. Da je neko zivio ovdje najbolji dokaz je nacrtani lik lovca na jelene, koji je uklesan
na jednu stijenu u planini Brade Vezirove, desetak kilometara istocno od Gusinja. U IV vijeku
pne. ove krajeve naseljavaju Ilirska plemena. Pretpostavlja se da su oko 300 godina pne
gusinjsku kotlinu naseljavali Arijate, ili Piruste, jedna od starijih ilirskih plemena. Gusinjska
kotlina bila je teritorija na kojoj su se ukrstali interesi i uticaji svih plemena koja su je
naseljavala.

Po prirodi stvari, oni su jedni na druge vrsili odredjene uticaje, pa je ovaj prostor, po svom
geografskom polozaju imao i odlike simbioznih pojava, koje ce biti karakteristicne i u njegovom
kasnijem razvoju. Poslije poraza Ilira od strane Rimljana, znaci u II vijeku pne, Iliri su
romanizirani, odnosno prihvatili su hriscanstvo kao religiju. Veliki slovenski talas u VII vijeku
nove ere zapljusnuo je citav Balkan , a ovdje u nasoj kotlini razbio se o padine Prokletija. Staro-
ilirska i romanizovana plemena izmijesala su se sa Slovenima i postepeno se poslovenila. Jos
jedna, znaci treca najezda je seoba naroda koja je zapljusnula ovaj kraj u XVI i XVII vijeku nase
ere, kada su mnoga plemena, uglavnom Kuci i Bratonozici, iz raznih razloga, dosli u ovaj kraj.
Danas oko 95 % ovdasnjeg stanovnistva je islamske vjeroispovijesti zapravo to su potomci
nekadasnjih Kuca.

Sto se tice Plava, u vrijeme Turske carevine izgradjen je grad Plav sa svojim visokim
zidinama, gdje su mahom zivjeli age i begovi. Medju najstarijim bratstvima ovog kraja isticu se
Redzepagici, Omeragici, Ferovici i drugi. Tada je Plav imao status vilajeta. Jedno vrijeme
pripadao je novopazarskom, a veci period skadarskom sandzakatu. Plav i Gusinje su za
vrijeme Turske Carevine imali 34-godisnju autonomiju. Dok, 1878. godine odlukama Berlinskog
kongresa Plav i Gusinje pripali su Crnoj Gori. Stanovnistvo Plava i Gusinja nije prihvatilo takvu
odluku. Kralj Nikola I uputio je tada u Plav i Gusinje veliku vojsku, pocetkom novembra 1879.
godine, koju su na Noksicu stanovnici ovog kraja, sa Ali-pasom Sabanagicem na celu, do kraja
zaustavili i pobijedili. Ta plavsko-gusinjska autonomija trajala je sve do 1912.godine.
Tada su Crnogorci prvi put okupirali Plav i Gusinje. Prema posljednjem popisu stanovnistva iz
1991. godine, opstina Plav ima svega 20 000 stanovnika. Sacuvani podatak iz 1895. godine
govori da je ovaj kraj tada imao 25 000 stanovnika.

Dakle, radi se o velikom reseljavanju zitelja ovog kraja. Najvise nasih ljudi otislo je u Ameriku,
Bosnu i Hercegovinu, Tursku i zemlje Zapadne Evrope. Plav i Gusinje su od pamtivijeka vazili za
malu trgovinsku i kulturnu saobracajnicu.
Danas nazalost, ovaj kraj je zaobidjen gotovo svim saobracajnicama, bez obzira na ogromne
privredne i turisticke mogucnosti.

ANDRIJEVICA

Општински центар Андријевица је релативно младо насеље, јер њени први зачеци
почињу тек средином XIX вијека. То не значи да територија општине није била од увијек
простор људског дјеловања и простор са привредно активним мјестима, која су у затишју
настајала или нестајала најездом освајача.
ISTORIJA
Археолошким испитивањима Завода за заштиту споменика са Цетиња 1956. године,
установљено је да трагови материјалне културе из доба неолита постоје у иванградској
котлини. Сем тога пронађени су и трагови илирске материјалне културе, па се може
претпоставити да је и околина Андријевица била екуменски простор свих старих народа.
Откривени су и бројни локалитети римских насеобина не само у Иванградској котлини
гдје је постојао римски град MUNICUPIUM већ и у околини Андријевице.
KULTURNO ISTORIJSKI SPOMENICI
На римским некрополама нађено је више споменика. Нарочито је добро очуван споменик
у селу Забрђу испод Жољевице. На основу ових доказа може се закључити да је простор
општине Андријевица био друштвено економски активан почев од најстаријих времена.
Југозападно од Андријевице, на даљини од 1 км. У селу Божићу налази се узвишење
Граце, гдје у Средњем вијеку постојала тврђава – град што и само име каже. И данас је
примијетан простор гдје је била тврђава која је имала стратегијски значај на раскрсници
путева уз ријеку Лим и њену притоку Злоречицу. Ови путеви су били саставни дио главног
пута између старе Рашке и Зете.
Бројни средњовјековни споменици: хрисовуље, акти, љетописи, типици и записи,
забиљежили су повећи број села која се и данас налазе у залеђу Андријевице и која су без
сумње старија од саме варошице.
Забиљежено је да је овај крај био густо насељен српским живљем и у доба Немањића, а
да је гравитациони центар био Будим град у Будимљанској Жупи 15 километара удаљен
од Андријевице и њене околине.
По Римској повељи из XIII вијека; Комска жупа и дотичнe жупe припале су Растку
Немањићу и потомцима Мирослава Немањића па је његов син Андрија, захумски кнез
подигао у своју славу цркву у Међуречју, (данашња стара Андријевица) Црква
''Андријевна'' имала је радионицу резбареног карактера али је доласком Турака више
пута спаљивана, рушена и обнављана да би коначан разор доживјела 1765. год. за
вријеме похода Кариман – паше који је спалио сва села у Комској Жупи.
У каснијем периоду (1853) године, старо ратничко српско племе Васојевићи подизало је
често устанке против турске власти, почело је и да развија насеље око цркве ''Андријевне''
по којој је и добила име ова варошица. Године 1858. истакнути војвода племена
Васојевића Миљан Вуков проглашава Васојевиће саставним дијелом Црне Горе.

Од 1878. године, Андријевица постаје главно политичко јегро за читаву сјеверну Црну
Гору.
У Андријевицу долазе и српски емигранти на савјетовање и ради примања оружја.
То је допринијело развоју краја, а и варошице тако да је већ 1882.год. у њој било 20 кућа.
У ово вријеме она се развија у више праваца. Сем војничке функције она стиче
административно-управну, трговачку, а отварањем школа и просвјетно културну.
Тако је Андријевица до 1912. године, ширећи се уз главни полимски пут на флувијално
глацијалној тераси изнад Лима, добила физиономију варошице. Развој краја и варошице
бива прекинут током Балканског и Првог светског рата, да би тек после ослобођења од
Аустроугарске настао њен значајан процват. Одмах после Првог светског рата
Андријевица је најприје била окружно мјесто са четири среза: Андријевачки, Краљски,
Љеворечки и Плавско – Гусињски.
Укидањем округа од 1921. године она постаје средско мјесто за све поменуте срезове. И
после Другог светског рата у Андријевици је било сједиште среза све до 1951. године,
захватајући велико гравитационо подручје: Лијеву Ријеку, Матешево, Баре Краљске,
Плавско – Гусињску котлину, Требачко-Шекуларску општину и наравно садашње подручје
општина. У вријеме између два светска рата доживљава најзапаженијни развитак.
Постоје главни, административно управни, привредни, културни и образовни центар
сјевероисточног дијела Црне Горе.
Законом о основама друштвеног и политичког уређења Народне Републике Црне Горе од
22 јула 1957. године, укинути су срезови и престао да постоји 1 јануара 1958. године.
Од тада је Андријевица била општина све до доношења новог Закона о подјели Народне
Републике Црне Горе на општине. Тим Законом 15. априла 1960. године, изгубила је и
статус општине, њена територија подијељена је и уступљена сусједним комунама, а све
административно управне функције, привредни, образовни у културни субјекти
прикључени Беранској општини.
Тачно након 30 година од укидања општине Скупштина Републике Црне Горе поново је
доношењем измјена и допуна Закона о територијалној подјели Црне Горе на општине
вратила статус општине и овој средини, па је 1991. год. Поново формирана општинска
Скупштина и њени извршни органи локалне власти.

Geografsko-statistički podaci

Општина Андријевица, налази се у сјевероисточном дијелу Црне Горе. Захвата простор

од 340 км2 окружен високим планинама, Комовима, Бјеласицом и Проклетијама, које
чине природни оквир ове Општине. Међу њима се прожима као нит долина Лима која
има улогу спајања ових разноврсних простора, па са њом чине јединствену географску
цјелину.Припада кругу приграничних општина јер са сусједном државом Албанијом има
25 км границе и најмање развијених општина у Црној Гори.
Према подацима из задњег пописа од 1991. године насељена је са 6.696 становника
распоређених у 24 насеља, а организованих у 15 Мјесних заједница.У општинском центру
Андријевица живи 1.000 становника, а остали на сеоском подручју.
Двије осморазредне школе са тринаест подручних одјељења на сеоском подручју и
Средњу мјешовиту школу похађа 1.000 ученика.
Укупно је запослено 1.000 грађана од тога у привреди 750 у ванпривреди 250.
На евиденцији Завода за запошљавање налази се 731 незапослено лице. Од овог броја
већа половинa три и више година чека на посао.
Значајну популацију чине 750 п.н.е.

Prirodna bogatstva:

Општина Андријевица располаже значајним природним богаствима, која још на прави

начин и у довољној мјери нијесу валоризована а то су: 1. Шумски фонд
- шуме покривају простор од 13.912 ха. Од тога привредне шуме се распростиру на 8.106
ха а високе економске шуме на 7687 ха. 2. Пољопривредно земљиште

- 5.971 ха земљишта погодног за пољопривредну производњу

- 7.692 ха пашњака 3. Минералне

сировине

- бројна налазишта украсног камена и минерала,

- значајно налазиште квалитетног речног шљунка и пијеска 4. Хидропотенцијали који

чине бројне ријеке, мањи водопади, извори и врела.
5. Љековито биље и шумски плодови 6. Природне љепоте

- Планине; Комови, Бјеласица и Проклетије

- Долине ријека Лима, Злоречице, Краљштице, Требачке ријеке и друге.