Economía ecolóxica

e modelo produtivo

Xoán R. Doldán García

(xoan.doldan@usc.es)

Dpto de Economía Aplicada

CICLO DEREITO Á CIDADE

A Coruña, 25 de maio de 2011
 PROBLEMAS AMBIENTAIS GLOBAIS

• Cambio Climático
• Destrución da capa de Ozono
• Perda de Biodiversidade
• Alteración dos ciclos dos materiais
• Sobreexplotación de sistemas de soporte de alimentos
• Sobreexplotación de reservas de auga doce
• Crises do petróleo e as enerxías fósiles
• Polución por Substancias Tóxicas Persistentes
• …
 OBXECTO DE ESTUDO DA FOCAXE ECONÓMICA CONVENCIONAL (I)

CONSUMO
PRODUCIÓN PRESENTE OU
DE OBXECTOS DIFERIDO DE
ECONÓMICOS OBXECTOS • A civilización industrial guíase na xestión
REAIS
ti
ECONÓMICOS por un razoamento monetario:
REAIS
ti
– resalta dimensión criadora de valor ou
utilidade, igualando valor de produción
e consumo
PRODUCIÓN CONSUMO – non atende deterioracións sociais e
VALOR VALOR ambientais que a xestión orixina
MONETARIO MONETARIO
ti ti

DELIMITACIÓN
ALFANDEGARIA

Fonte: Naredo (1987)

OBXECTO DE ESTUDO DA FOCAXE ECONÓMICA CONVENCIONAL (II)
 O PROBLEMA AMBIENTAL E AS LIMITACIÓNS DA FOCAXE ECONÓMICA
CONVENCIONAL

• Rexístrase só o custe de extracción e de manexo dos recursos naturais, e

non o de reposición. Consecuencias:

– prímase extracción sobre reutilización ou reciclaxe

– acelera problemas de escaseza dos materiais e a xeración de residuos.

• Promóvese a valoración ocasional de “externalidades” e “bens ambientais”

na súa forma monetaria:

– preténdese compatibilizar o crecemento económico e o

desenvolvemento coa conservación, facelos sustentábeis

• Paradoxo. Dáse como solución aos “problemas ambientais” a causa que

os provocou: o crecemento económico

• Retórica e vocabulario pseudo-ecolóxico: agachan ou banalizan os danos

ambientais, sen procurar cambios de xestión nin dos comportamentos que
os orixinan
 OBXECTO DE ESTUDO DA FOCAXE ECOINTEGRADORA OU ECONOMÍA
ECOLÓXICA

O sistema de
RECURSOS ACTIVIDADES DE APROPRIACIÓN, TRANSFORMACIÓN REFUGALLOS
E USO representación é
Enerxía libre Procesos non considerados na Enerxía desequilibrado e aberto.
Materiais focaxe económica corrente disipada ou
ordenados degradada
CONSUMO
PRESENTE OU
PRODUCIÓN DIFERIDO DE Materiais
DE OBXECTOS OBXECTOS
ECONÓMICOS ECONÓMICOS
disipados ou
REAIS REAIS degradados
ti ti

TERRITORIO
PRODUCIÓN CONSUMO
VALOR VALOR
MONETARIO MONETARIO
DELIMITACIÓN XEOGRÁFICA ti ti

-t +t

Fonte: Naredo (1987)

 A ECONOMÍA ECOLÓXICA (I)

• Obxectivo: reprodución a longo prazo e universalizábel a escala planetaria

(sustentabilidade forte):

– atende a análise da reprodución do recurso (en un segundo plano a

reprodución do sistema económico)

• Visión do mundo: Dinámica, Sistémica, Evolutiva

• Procura coñecer como pode desenvolver actividade económica contando

cos outros aspectos da vida cos que interactúa

– seguimento da base física dos fluxos, límites que a través dos fluxos
monetarios quedan escurecidos e desvirtuados.

•Procesos de toma de decisións: participativos e calidade da democracia.

– A ética e a política convértense en determinantes do futuro social, xa
que a análise económica sería só unha forma de coñecer os límites do
modelo económico e non implicarían sometemento ás autoridades
económicas.

• Postura académica: transdiciplinar

 A ECONOMÍA ECOLÓXICA (II)

BIOSFERA

ESFERA DAS
ACTIVIDADES
HUMANAS

ESFERA
ECONÓMICA

Fonte: Passet (1996, 45)

A ECONOMÍA ECOLÓXICA (III)
 BIOSFERA E ECONOMÍA

• Biosfera: zona da cortiza da Terra habitada por seres vivos, e

manifestamente organizada por eles na que existe vida
 ECOSISTEMAS
• Sistema ecolóxico ou Ecosistema: unidade que inclúe a totalidade
dos organismos vivos ou comunidade (biocenose) dunha área
determinada que interactúan co ambiente físico (biótopo). Unha
corrente de enerxía conduce a unha estrutura trófica, unha
diversidade biótica e a un intercambio de materiais entre as partes
vivas e as inertes (ciclos de materiais) .
 PRINCIPAIS FUNCIÓNS ECONÓMICAS DOS ECOSISTEMAS

• Proporcionan recursos
 PRINCIPAIS FUNCIÓNS ECONÓMICAS DOS ECOSISTEMAS

• Proporcionan recursos

• Asimilan residuos
 PRINCIPAIS FUNCIÓNS ECONÓMICAS DOS ECOSISTEMAS

• Proporcionan recursos

• Asimilan residuos

• Proporcionan servizos ambientais

A AUGA COMO LÍMITE

• Sen ela non hai vida: é o vehículo polo

que se dan todas as reaccións
bioquímicas

• É a substancia máis simples máis

abundante na biosfera...porén escasea

• Facilidade da dispersión da polución na

auga, con consecuencias catastróficas:

– Procede sobre todo de núcleos

urbanos e complexos industriais
que verten a mares ou ríos unha
ampla gama de substancias
orgánicas e minerais
 LÍMITES DE MATERIAS DIVERSOS

Phosphore
cycle

• Son limitantes da produción da

biosfera numerosos materiais :
fósforo, nitróxeno, xofre, sodio,
potasio, calcio, magnesio,
cobalto, cobre, zinc...
Nitrogen
cycle
A ENERXÍA COMO LÍMITE (I)

• Nun ecosistema superpóñense

dous ciclos: materia (fechado)
e enerxía (aberto) que impulsa
ao anterior. En último termo a
relación ecolóxica é enerxética
 RELACIÓNS ENTRE ECONOMÍA E TERMODINÁMICA (I)

• 1º principio da termodinámica ou lei da conservación da enerxía e a

materia: a enerxía e a materia non se crían nin se destrúen, só se
transforman. Non hai produción de enerxía, hai cambio de forma de
enerxía. Sen destrución o non incorporado ao produto convértese en
residuo
 RELACIÓNS ENTRE ECONOMÍA E TERMODINÁMICA (II)

• 2º principio da termodinámica ou lei da entropía: nun sistema fechado

a enerxía degrádase dun xeito continuo e irrevogábel de dispoñíbel a
non dispoñíbel. A entropía é unha medida da cantidade non
dispoñíbel nun sistema, aumentando ao facer un traballo. Determina
o sentido do tempo, define claramente un vector temporal
 RELACIÓNS ENTRE ECONOMÍA E TERMODINÁMICA (III)

• A Terra non é un sistema fechado de enerxía (a acción do sol) mais é un

sistema fechado de materiais
• Todo tipo de enerxía é, en orixe, solar, pero non toda é renovábel.
• O uso das reservas enerxéticas non renovábeis (carbón, petróleo ...)
implica que a disposición de enerxía tamén sexa limitada no sistema
enerxético actual.
 METABOLISMO DA CIVILIZACIÓN INDUSTRIAL E DA ECONOMÍA

• Metabolismo: concepto biolóxico

referido aos procesos internos dun
organismo vivo. Os organismos
manteñen un intercambio continuo
de materias e enerxía co seu
ambiente que permiten o seu
funcionamento, crecemento e
reprodución

• Metabolismo social: os sistemas

sociais converten as materias primas
en produtos manufacturados, en
servizos e, finalmente, en residuos
 O METABOLISMO SOCIOECONÓMICO

Fonte: Fischer-Kowlski e Haberl (1997)

O METABOLISMO SOCIOECONÓMICO (II)
INSTRUMENTOS METODOLÓXICOS DA ECONOMÍA ECOLÓXICA (I)
 INSTRUMENTOS METODOLÓXICOS DA ECONOMÍA ECOLÓXICA (II)

Mochila ecolóxica (“Ecological rucksack”):

2 kg

106 kg

Anel 5 g ouro - 2 toneladas

Diamante 2 g.- 106 kg
2 ton
12 copas de cristal - 2 kg
Cafeteira - 298 kg
PC (20kg) – 1,5 toneladas
Cepillo de dentes – 1,5 kg
Caldeiro de plástico- 26 kg 26 kg
Teléfono Móbil- 75 kg 1.5 ton

298 kg

1.5 kg

75 kg
INSTRUMENTOS METODOLÓXICOS DA ECONOMÍA ECOLÓXICA (III)

Pegada ecolóxica (“Ecological footprint”):

• Xeneralizar o consumo de enerxía fósil

de Alemaña, requiriría 5 planetas para
dixerir residuos

• Holanda, requiriría un territorio 16

veces superior ao seu para fornecerse
de recursos e dixerir os seus residuos
INSTRUMENTOS METODOLÓXICOS DA ECONOMÍA ECOLÓXICA (IV)
 DOUS GRANDES DESAFÍOS ECOLÓXICOS

• O cambio climático ten como unha das

causas principais:
• a emisión de gases de efecto
invernadoiro procedente do uso
intensivo de combustíbeis fósiles
en actividades industriais e
transporte (en particular, óxido de
nitróxeno e dióxido de carbono)

•O teito do petróleo:
• é o momento a partir do cal cada ano
se producirá menos petróleo.
Inevitable fenómeno xeolóxico que
suporá que a demanda mundial de
petróleo poda quedar sen cubrir
 SERÁ NECESARIA UNHA TRANSICIÓN ENERXÉTICA?

• A transición non é unha opción enerxética máis...:

• é inevitábel, a dependencia do petróleo é o punto feble da globalización

económica

• e desexábel, un futuro con menos petróleo pode chegar a ser preferíbel

ao presente. Menos enerxía, unha economía local revitalizada e unha
menor afección ambiental, non ten que supor unha calidade de vida máis
baixa, mesmo pode mellorala.

• A idea do movemento de transición comezou co Plan de Acción para o

Descenso Enerxético de Kinsale en Irlanda

• Un dos supostos básicos das Iniciativas de Transición:

• É inevitábel vivir cun consumo de enerxía moito máis baixo, e é mellor

planificarmos cómo facelo que sermos collidos por sorpresa
A TRANSICIÓN E O TEITO DO PETRÓLEO (I)

Nós estamos aquí

A TRANSICIÓN E O TEITO DO PETRÓLEO (II)

A era do petróleo

Nós estamos aquí

A TRANSICIÓN E O TEITO DO PETRÓLEO (II)
 A TRANSICIÓN E O TEITO DO PETRÓLEO (III)

Implicacións do aumento da demanda nas próximas

décadas (do último informe do Pentágono –EE.UU.-
“The joint operating environment 2010”)

• Para satisfacer esa demanda, coas medidas de conservación máis

eficaces, o mundo necesita engadir aproximadamente o equivalente da
produción actual de enerxía de Arabia Saudita, cada sete anos.

• Aínda cun esforzo concertado iniciado hoxe para reparar esta carencia,
serían necesarios dez anos antes de que a produción alcanzase a
demanda esperada. O problema central: a escaseza de plataformas de
perforación, os enxeñeiros e a capacidade de refinación.
A TRANSICIÓN E O TEITO DO PETRÓLEO (IV)

Que implicacións ten o cénit?

90~95% do transporte
móvese con petróleo.
 A TRANSICIÓN E O TEITO DO PETRÓLEO (V)

Que implicacións ten o cénit?

A agricultura industrial, intensiva

depende totalmente dos
combustíbeis fósiles:

Mecanización
Pesticidas.
Fertilizantes
Irrigación
Procesado e
distribución dos alimentos.
Adaptación tomada desde http://dynamiccities.squarespace.com según Bryn Davidson
DINÁMICA POBOACIONAL URBANA. 1975 (I)

Map 1: Urban Agglomerations in 1975 (proportion urban of the world: 37.2%)

Source: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division: World Urbanization Prospects, the 2009 Revision. New York, 2010

 
DINÁMICA POBOACIONAL URBANA. 2009 (II)

Map 1: Urban Agglomerations in 2009 (proportion urban of the world: 50.1%)

Source: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division: World Urbanization Prospects, the 2009 Revision. New York, 2010

 
DINÁMICA POBOACIONAL URBANA. 2025 (III)

Map 1: Urban Agglomerations in 2025 (proportion urban of the world: 56.6%)

Source: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division: World Urbanization Prospects, the 2009 Revision. New York, 2010

 
DINÁMICA POBOACIONAL URBANA. 1950-2030 (IV)
 DINÁMICA POBOACIONAL URBANA. 1950, 2009, 2050 (V)

Figure 8: Proportion urban in 1950, 2009 and 2050 of the 30 most populous countries in 2009

Source: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division: World Urbanization Prospects, the 2009 Revision. New York, 2010
 URBANIZACIÓN E MODELO PRODUTIVO

• Os mecanismos comerciais e financeiros tenden a ordenar o territorio en

núcleos de atracción de poboación, capitais e recursos, fronte a áreas de
apropiación e vertido.
• O comercio supón a dominación dos que ocupan as últimas fases de
elaboración e comercialización dos produtos sobre os fornecedores de
materias primas.
• Os padróns actuais de ordenamento do territorio obedecen ás regras de xogo
imperantes: o modo de produción capitalista e a súa dinámica.
 A URBANIZACIÓN ACTUAL COMO PATOLOXÍA DO CRECEMENTO
ECONÓMICO

• Hern (1990) establece unha analoxía entre os procesos canceríxenos e a

incidencia da especie humana no territorio:
1) Crecemento rápido e incontrolado: o trepidante crecemento da urbanización ven
provocado polo afán de lucro de promotores e gran parte dos compradores,
animado por un marco institucional que privilexia a adquisición de vivenda como
investimento.
2) Indiferenciación das células malignas. Semellanza con predominio planetario
dun único modelo construtivo ao que poderíamos chamar estilo universal.
3) Metástase en diferentes lugares. Encaixa co modelo de conurbación difusa, que
separa as distintas funciones da cidade, por contraposición á cidade histórica,
máis compacta e diversa. A extensión faise polas grandes infraestruturas de
transporte (autovías, tren de alta velocidade e aeroportos) que facilitan a
degradación do territorio
4) Invasión e destrución dos tecidos adxacentes. Non se melloran asentamentos e
edificios anteriores, sino que os engolen e destrúen.

Conclusión: Pasamos dun mar de ruralidade ou natureza pouco intervida con algúns
illotes urbanos, a un mar metropolitano con enclaves de campo ou natureza.
 CONSECUENCIAS AMBIENTAIS DA CONURBACIÓN DIFUSA

1) Incremento da sectorialización do espazo

2) Xeración de máis mobilidade: desprazamentos fogar-traballo, fogar-centro
comercial...
3) Aumento da polución e do consumo de enerxía
4) Maior dependencia do automóbil
 CONSECUENCIAS SOCIOECONÓMICAS DA CONURBACIÓN DIFUSA

1) Perda de postos de traballo no pequeno comercio

2) Crecentes limitacións para os “prisioneiros da cidade” (persoas con
mobilidade restrinxida)
3) Concentración do poder económico en poucas mans
4) Redución da competencia
5) Aumento da dependencia de todas as persoas con relación a unhas
poucas empresas multinacionais.
METABOLISMO URBANO (I)
METABOLISMO URBANO (II)
METABOLISMO URBANO (III)
METABOLISMO URBANO (IV)
METABOLISMO URBANO (V)
METABOLISMO URBANO (VI)
Moitas grazas