PO„^茄Ѩ^Õâò

™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

2010-11
=ÚMϺOâßÅ∞
ã¨OHõÅ#O
_ç.q.~°ÑÚ¨¶ ~åO
ZO.U, Ñ≤l_çÃÇÏKüP~üZO, _ç\˜DZO
 PO„^茄Ѩ^Õâò Pi÷Hõ =º=ã¨÷
PO„^茄Ѩ^Õâò ã¨Ç¨Ï[ =#~°∞Å`À áê@∞, =∂#=
=#~°∞ÅÖ’#∂ ã¨∞ã¨OѨ#fl"≥∞ÿOk. J<ÕHõ ~°HÍÖˇ·# ™ê=∂lHõ,
Pi÷HõѨ~°"≥∞ÿ# ™ê#∞‰õÄÅ`«Å∞ ~å¢ëêìxH˜ L<åfl~Ú. 275.04
ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚O`À ^Õâ◊OÖ’ 8.37 âß`«O
Éèí∂ÉèÏQÍxfl P„Hõq∞ã¨∂Î "≥·âßźO s`åº ^Õâ◊OÖ’ <åÅ∞QÀ
JuÃÑ^ŒÌ ~åROQÍ LOk. 2011 =∂iÛ 31 <å\˜H˜ 8.47
HÀ@¡ [<åÉèÏ JOK«<å`À ^Õâ◊OÖ’ [<åÉèÏ s`åº S^Œ=
JuÃÑ^ŒÌ ~åROQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò `«# Ѷ¨∞#`«#∞ Kå@∞‰õΩO\’Ok.
ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’x "≥Ú`«ÎO [<åÉèÏÖ’ ~å„+ì̈O "å\Ï 7.16 âß`«O.
"≥Ú`«ÎO xHõ~° ™êQÆ∞Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ# Éèí∂q∞ 102.39 ÅHõΔÅ∞ ÃÇÏHÍì~°∞¡
L#fl@∞¡ JOK«<å. Wk "≥Ú`«ÎO Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚OÖ’ 37.2
âß`«O. ~åROÖ’ 63,814 K«.H˜.g∞Å "Õ∞~° J_»=ÙÅ∞ qãÎ̈iOz
L<åfl~Ú. ~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚OÖ’ 23.2 âß`«O
"Õ∞~° J_»=ÙÅ∞ qãÎ̈iOz L<åfl~Ú. ~åRO ^Õâ◊OÖ’<Õ Ô~O_»=
Juá⁄_»"≥·# 974 H˜.g∞.Å ã¨=Ú„^Œ f~°̂~Y#∞ Hõey LOk.
~åROÖ’x "≥ Ú `« Î O #n =º=㨠÷ Ü≥ Ú Hõ ¯ LѨ i `« Å h\˜
Ѩi=∂}O 2,764 â◊`«HÀ\˜ Ѷ¨∞#ѨÙ@_»∞QÆ∞Å∞. WO^Œ∞Ö’ 75
âß`«O h~°∞ #n [ÖÏÅ ^•fi~å<Õ ÅÉèíº=∞=Ù`ÀOk.
Pi÷Hõ =º=ã¨÷ :
P~°∞ ^ŒâßÉÏÌÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò Pi÷Hõ =º=ã¨÷ J<ÕHõ
P@∞áÈ@¡ # ∞ Z^Œ ∞ ~˘¯O@∂ <Õ _ ô ã≤ ÷ u H˜ KÕ ~ ° ∞ ‰õ Ω Ok.
™êfi`«O„`åº#O`«~O° ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ Pi÷Hõ =º=ã¨Ö÷ ÏQÍ<Õ PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò
Pi÷Hõ =º=ã¨÷ ‰õÄ_® 1980 #∞O_ç "ÕQÆ=O`«OQÍ Ñ¨Ù~Àaè=$kú
™êkè™ÈÎO^Œx xѨÙ}∞Å∞ Ãã·`«O JOwHõi™êÎ~°∞.
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ HÍÅO "≥Ú^Œ\ ˜ <åÅ∞ˆQà◊¡Ö’
KÕѨ\ ì̃# H˘xfl ã¨O㨯~°}Å =Å¡ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú =$kú ˆ~@∞#∞
KÕ~°∞‰õΩ<Õ kâ◊QÍ =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞`ÀOk. D „Ѩ}ÏoHõ HÍÅOÖ’
ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (l_çÑ≤) 7.93 âß`«O HÍQÍ, ~åR ã¨∂÷Å
^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (lZãπ_çÑ≤) 8.16 âß`«O =$kú ™êkèOzOk.
^ÕjÜ«∞ ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ HõO>Ë ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
=$kú ˆ ~ @∞ H˘OK≥ O `« ‰ õ Ω ¯=QÍ LOk. PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò
Pq~°ƒùqOz#ѨÊ\˜ #∞O_ç ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõÖ’¡ ™êkèOz#
J`«ºkèHõ =$kú̂~@∞ W^Õ#x K≥ѨÊ=K«∞Û.
ã¨∂÷ÖÏi÷Hõ ã¨QÆ@∞Å∞ :
2005–06 #∞O_ç 2009–10 HÍÅOÖ’ ~åR Pi÷Hõ
2 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
=º=ã¨÷ |ÅѨ_çOk. W^ÕHÍÅOÖ’ ^Õâ◊ Pi÷Hõ =º=ã¨÷ 8.62
âß`åxH˜ ÃÑ~°QÆQÍ ~åR Pi÷Hõ =º=ã¨÷ 8.75 âß`«O =$kú
K≥OkOk. 2009–10 ã¨`«fi~° JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O 2004-
–05 ã≤ ÷ ~ ° ^ è õ ~ ° Å Ö’ lZãπ _ ç Ñ ≤ 2010-11 HÍÖÏxH˜
~°∂.3,71,007 HÀ@∞¡QÍ JOK«<å "ÕÜ«∞QÍ Wk 2009–10
Ö’ ~°∂.3,40,712 HÀ@∞¡QÍ #"≥∂^≥·Ok. =$kúˆ~@∞ 8.89
âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok. WO^Œ∞Ö’ „áê^äŒq∞Hõ ~°OQÆO 8.39 âß`«O
=$kú ™êkèOK«QÍ, kfifÜ«∞ ~°OQÆO 7.79 âß`«O, Q“}~°OQÆO
9.61 âß`«O =$kúx ™êkèOKå~Ú.
~å„+ì̈ `«Åã¨i P^•Ü«∞O ‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =™ÈÎOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~å„+¨ì `«Åã¨i P^•Ü«∞O „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å „ѨHÍ~°O
2010-11 Ö’ ~°∂.60,224 QÍ LOk. Wk 2009-10Ö’
~°∂.51,025QÍ LO_Õk. JO>Ë, „Ѩã¨∞Î`« PiúHõ ã¨O=`«û~°OÖ’
`«Åã¨i P^•Ü«∞O „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å „ѨHÍ~°O 18.03 âß`«O
=$kúÌ̂~@∞#∞ ™êkèOzOk. 2004-05 ã≤÷~° ^èŒ~°Å „áêuѨkHõ#
K«∂¿ãÎ, ~å„+ì̈ `«Åã¨i P^•Ü«∞O 2009-10Ö’ ~°∂.36,345
QÍ LO>Ë, 2010-11Ö’ ~°∂.39,240H˜ ÃÑiyOk. Wk
7.97 âß`«O ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ ˆ~@∞#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩOk.
Ѩa¡H± ÃѶ·<å<£û :
~åRO Ü≥ÚHõ¯ ™⁄O`« Ѩ#∞flÅ ^•fi~å =zÛ# Ô~"≥#∂º
=㨠∂ à◊ √ ¡ 2008-09 㨠O II`À áÈe¿ãÎ 2009-10
㨠O =`« û ~åxH˜ 5.45 âß`« O ÃÑiy ~° ∂ .35,176 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞ʼnõΩ KÕiOk. ~å„+ì̈ ™⁄O`« Ѩ<Õfl`«~° Ô~"≥#∂º 2008-
09`À áÈe¿ãÎ 2009-10ã¨OII~åxH˜ ~°∂.9,683 HÀ@¡ #∞O_ç
~°∂.7,803 HÀ@¡‰õΩ `«yæOk. ~å¢ëêìxH˜ „Ѩ^è•# P^•Ü«∞
=#~°∞ J=∞‡HõѨ٠Ѩ#∞fl. nx ^•fi~å 2009–10 Pi÷Hõ
ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.23,640 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å P^•Ü«∞O
á⁄O^ŒQÍ, 2008–09Ö’ ~°∂.21,852 HÀ@∞¡ =ã¨∂Å~ÚOk.
D U_®k HÍÅOÖ’ ~åRO J=∞‡HõѨ٠Ѩ#∞fl =ã¨∂à◊¡Ö’ 8.18
âß`«O =$kú ™êkèOzOk. 2009–10 ã¨O=`«û~°OÖ’ "≥Ú`«ÎO
=ºÜ«∞O ~°∂.78,688 HÀ@∞¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ HÍQÍ, JO^Œ∞Ö’
=¸Å^èŒ# =ºÜ«∞O 17.53 âß`«O LOk.
„Ѩ*ÏѨOÑ≤}© =º=ã¨÷ :
~å„+¨ìO "≥Ú`«ÎO g∞^Œ K«∂¿ãÎ 44,498 KÒHõ ^èŒ~°Å
^Œ ∞ HÍ}ÏÅ∞ Ѩ x KÕ ã ¨ ∞ Î < åfl~Ú. WO^Œ ∞ Ö’ 6,586 Ѩ @ ì }
„áêO`åÖ’¡ LO_» Q Í, 37,912 „QÍg∞} „áêO`åÖ’¡
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. ~å„+ì̈O "≥Ú`«ÎO g∞^Œ K«∂¿ãÎ 1,79,16,901
`≥Å¡ˆ~+¨<£ HÍ~°∞¤Å∞<åfl~Ú. 15,57,800 JO`Àº^ŒÜ«∞ J#fl
Ü≥∂[# HÍ~°∞¤Å∞<åfl~Ú. 93,200 J#flѨÓ~°‚ HÍ~°∞¤Å∞ L<åfl~Ú.
29,94,431 QÆ∞ÖÏc ~°OQÆ∞ ˆ~+¨<£ HÍ~°∞¤Å∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú.
PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏsQÍ ¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å<å HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ J=∞Å∞
KÕ™ÈÎOk. ÉèÏs Z`«∞Î# „Ѩ*Ï Ñ¨OÑ≤}© =º=ã¨÷ L#fl ~å„+¨ìO
‰õÄ_® W^Õ.
"å`å=~°} Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ :
2010-11 <≥·~°∞u ~°∞`«∞Ѩ=# HÍÅOÖ’ ~åROÖ’
810 q∞.g∞. ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O #"≥∂^Œ~ÚOk. Wk
™ê^è•~°} =~°¬áê`«O 624 q∞.g∞. HõO>Ë 30 âß`«O Z‰õΩ¯=.
Dâß#º ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ HÍÅOÖ’ ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O 224
q∞.g∞. =~° ¬ áê`« O HÍQÍ, 2010-11Ö’ 333 q∞.g∞.
=~°¬áê`«O =∂„`«"Õ∞ #"≥∂^Œ~ÚOk. Wk ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O
HõO>Ë 48âß`«O Z‰õΩ¯=.
=º=™êÜ«∞O 2010–11 =ÚO^Œã∞¨ Î JOK«<åÅ∞ :
2010–11 ã¨`«fi~° JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O PǨ~° ^è•<åºÅ
™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O 78.08 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡ HÍQÍ, 2009–10Ö’
66.66 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡. Wk 17 âß`«O Z‰õΩ¯=. PǨ~°
^è•<åºÅ L`«ÊuÎ 2009-10Ö’ 156 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ HÍQÍ,
2010–11 JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O 189.78 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞.
Wk 22 âß`«O Z‰õΩ¯=. 2010-11 YsѶπ, ~°cÖ’¡ HõeÑ≤
=i™êQÆ∞ 45.63 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡QÍ LO_»QÆÅ^Œx JOK«<å.
Wk 2009-10Ö’ 34.41 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡QÍ LO_Õk. 2010-
11Ö’ YsѶπ, ~°cÖ’¡ HõeÑ≤ 134.33 ÅHõΔÅ @#∞flÅ aÜ«∂ºxfl
L`«ÊuÎ KÕÜ«∞QÆÅ^Œx JOK«<å. Wk 2010-11 Ö’ 108.78
ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞.
ѨO@Å cè=∂ :
"å`å=~°} P^è•i`« ѨO@ cè=∂ Ѩ^äŒHÍxfl QÆ∞O@∂~°∞
lÖÏ¡Ö’ q∞iÛ Ñ¨O@‰õΩ ÃÑ·Öˇ\ò „áê*ˇ‰õΩìQÍ 2009 YsѶπ ã‘[<£Ö’
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
ã¨ÇϨ HÍ~°O :
~åROÖ’ 2,940 „áê^äŒq∞Hõ =º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u
ã¨OѶ¨∂Å∞ (Ñ≤Zã≤Zãπ) Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú. Ñ≤Uã≤ZãπÖ’x Ô~·`«∞
ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ 35.25 ÅHõΔÅ H˜™ê<£ „ÔH_ç\ò HÍ~°∞¤Å#∞ *Ïs KÕ™ê~°∞.
ѨO_»¡ `À@Å∞:
~åROÖ’ qaè#fl =º=™êÜ«∞ j`À+¨‚ã≤÷u =∞O_»ÖÏÅ∞
3 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
L<åfl~Ú. nxHõ#∞QÆ∞}OQÍ<Õ ~åRO qaè#fl ~°HÍŠѨO_»¡
`À@ʼnõΩ PÅ"åÅOQÍ xezOk. ѨO_»∞¡, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞,
ã¨∞QÆO^èŒ „^Œ"åºÅ∞, ^Œ∞OѨ‰õÄ~°Å∞, `À@ ѨO@Å∞, ѨÓÅ
`À@ʼnõΩ „Ѩã≤kú QÍOzOk. 2009-10Ö’ 19.60 ÅHõΔÅ
ÃÇÏHÍì~°¡Ö’ ѨO_»¡`À@Å#∞ ™êQÆ∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞
qã‘Î~°‚OÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’,
L`«ÊuÎÖ’ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ LOk. ã¨∞QÆO^èŒ „^Œ"åºÅ L`«ÊuÎÖ’
„Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’, ™êQÆ∞ qã‘Î~°‚OÖ’ =¸_»= ™ê÷#OÖ’ LOk.
=∂q∞_ç, |`åÎ~Ú, x=∞‡, ÉÁáêÊ~Ú, P~ÚÖòá¶ê"£∞, @=∂@
L`«ÊuÎÖ’ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’, ã¨áÈ\Ï, =OQÆ, „^•HõΔ, ^•x=∞‡
L`« Ê uÎ Ö ’ <åÅ∞QÀ™ê÷ # OÖ’ LOk. 2009–10Ö’
~°∂.1,721.66 HÀ@¡ qÅ∞= KÕ¿ã ѨO_»¡`À@Å L`«Ê`«∞ÎÅ#∞
~åRO #∞O_ç ZQÆ∞=∞u KÕâß~°∞.
Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ :
~åROÖ’x Ѩâ◊√=ÙÅ P~ÀQƺ J=ã¨~åÅ#∞ fˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ
20 "≥@~°fls áêeH˜¡xH±û, 3 ã¨∂Ѩ~ü ÃãÊëêe\© "≥@~°fls
Ǩã≤Ê@Öòû, 278 "≥@~°fls Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, 1,826 "≥@~°fls
_çÃãÊ#¬sÅ∞, 42 "≥Úɡ·Öò "≥@~°fls H˜¡xH±Å∞, 3,110 „QÍg∞}
Ѩ â ◊ √ "≥ · ^ Œ º âßÅÅ∞ L<åfl~Ú. 2009–10 㨠O =`« û ~° O Ö’
~åROÖ’ 9 âß`«O áêÅ L`«ÊuÎ, 5.7 âß`«O QÆ∞_»∞¡, 12.6
âß`«O =∂Oã¨O L`«ÊuÎ =$kú K≥OkOk.
=∞`«ûºã¨OѨ^Œ :
LѨCh\˜ ~˘Ü«∞º, =∞Ozh\˜ ÃÑ^ŒÌ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎÖ’
‰õÄ_® ~åRO =ÚO^ŒO[Ö’ LOk. =∞Ozh\˜ KÕÑŨ L`«ÊuÎ
Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ xez# ~åRO "≥Ú`«ÎO ã¨=Ú„^Œ KÕѨÅ
L`«ÊuÎÖ’ 5= ™ê÷#OÖ’ LOk. 2009–10Ö’ ~åROÖ’
12.93 ÅHõΔÅ @#∞flÅ KÕѨ, ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ [iyOk.
~å„+¨ ì O 㨠∞ =∂~° ∞ ~° ∂ .3,000 HÀ@¡ qÅ∞"≥ · # 㨠= Ú„^Œ
L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ ZQÆ∞=∞u KÕ™ÈÎOk. Wk ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠"≥Ú`«ÎO
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ZQÆ∞=∞`«∞ÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò "å\Ï 40 âß`«O.
J@g ã¨OѨ^Œ :
~åROÖ’ 63,814 K«.H˜.g∞.Å "Õ∞~° J_»=ÙÅ∞ qãÎ̈iOz
L<åfl~Ú. Wq ~åRO "≥Ú`«ÎO Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚OÖ’ 23.2 âß`«O
LO\Ï~Ú. 2009–10 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°OÖ’ ~å¢ëêìxH˜ J@g
L`«Ê`«∞ÎÅ ^•fi~å 103.37 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞, 2010-11
Ö’ 2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ 45.11 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å
P^•Ü«∞O ã¨=∞‰õÄiOk.
Ѩ@∞ì ™êQÆ∞ :
Ѩ@∞ì Ѩ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO ~åROÖ’ ÅHõΔÖÏk =∞OkH˜,
„Ѩ`ÕºH˜Oz =∞Ç≤ÏàÏ „âßq∞‰õΩÖ’¡ 60âß`«O Láêkè HõeÊ™ÈÎOk.
Ѩ@∞ì L`«ÊuÎÖ’ ~åRO ^Õâ◊OÖ’ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ LOk.
2010–11Ö’ ~åRO 347.161 "≥∞„\˜H± @#∞flŠѨ@∞ì
QÆ∂à◊¡#∞, 74.684 "≥∞„\˜H± @#∞flÅ =Ú_ç Ѩ@∞ì#∞ L`«ÊuÎ
KÕã≤Ok.
=∂Ô~¯\˜OQ∑ :
~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 327 =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å∞, 891
<À\˜ÃѶ·_£ =∂Ô~¯@∞¡ L<åfl~Ú. g\˜ ^•fi~å 2009–10Ö’ ~åR
„ѨÉèí∞`åfixH˜ 405 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å P^•Ü«∞O ã¨=∞‰õÄiOk.
~åROÖ’x 106 Ô~·`«∞|*Ï~°¡ ^•fi~å 45,000 =∞Ok Ô~·`«∞Å∞
1.75 ÅHõΔÅ H˜fiO\Ïà◊¡ ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞ J=Ú‡`«∞<åfl~°∞.
Ѩi„â◊=∞Å∞ =∞iÜ«Ú HÍi‡‰õΩÅ∞ :
2002Ö’ ã≤OyÖò qO_À K«@ìO „áê~°OaèOz#ѨÊ\˜
#∞O_ç 81,279 H˜ ¡ Ü « ∞ Ô ~ #∞ûÅÖ’ 48,449 Ü« ¸ x@∞¡ ,
~°∂.3,39,464 HÀ@¡ ÃÑ@∞ì|_»∞Å „Ѩuáê^Œ#Å`À 2010
ÃãÃÑì O |~ü 30 <å\˜ H ˜ 11,54,913 =∞OkH˜ Láêkè
HõeÊOKå~Ú. 2009–10 =∞iÜ«Ú 2010-11 ã¨O=`«û~åÅÖ’
10,728 "≥∞ÿ„HÀ, ™ê‡Öò JO_£ g∞_çÜ«∞O ZO@~ü¢ÃÑ·*ˇãπ
™ê÷Ñ≤OK«|_ç ~°∂.7053.17 HÀ@¡ ÃÑ@∞ì|_ç`À 1,81,375
=∞OkH˜ Láêkè HõeÊOKå~Ú. 113 ÃãÊ+¨Öò ZHõ<åq∞H± *’<£
(Zãπ D [_£ ) ʼnõ Ω J#∞=∞u Åaè O K« Q Í, "å\ ˜ Ö ’ 74
ZãπD[_£Å#∞ <À\˜ÃѶ· KÕ™ê~°∞. <À\˜ÃѶ· KÕã≤# "å\˜Ö’ 40
ZãπD[_£Å∞ WѨÊ\˜ˆH Ѩ#∞Å∞ „áê~°OaèOz 82,606 =∞OkH˜
Láêkè HõeÊOK«_»O [iyOk. ZOZãπZOD ~°OQÆO =∞iÜ«Ú
ÉèÏs Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO WO_»„ã≤ìÜ«∞Öò W<≥fiãπì"≥∞O\ò
„Ѩ"≥∂+¨<£ áêÅã‘ 2010-15Ö’ W<£ÃãO\˜"£Å#∞ 2010Ö’
„Ѩ H õ \ ˜ O zOk. 2007–08Ö’ 29 ¿ãì \ ò Ö ˇ = Öò Ѩ a ¡ H ±
ZO@~ü¢ÃÑ·*ˇãπ "≥Ú`«ÎO @~Àfl=~ü ~°∂.24,868.43 HÀ@∞¡,
ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO, _çáê~üì"≥∞O\ò PѶπ ÔHq∞HõÖòû JO_£
Ѷ¨iìÖˇ·[~üû 2009 =∂iÛÖ’ qâßYѨ@flO-HÍH˜<å_» slÜ«∞<£Ö’
603.58 K«.H˜.g∞Å ÃÑ„\’eÜ«∞O HÔ q∞HõÖò JO_£ ÃÑ„\’ÔHq∞HõÖò
W<≥fiãπì"≥∞O\ò slÜ«∞<£ Jaè=$kúH˜ J#∞=∞uzÛOk.
Yx*쁰 :
~åRO „Ѩ^è•# Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ, L`«ÊuÎ KÕã≤# "å\˜
qÅ∞=Ö’ ^Õâ◊OÖ’<Õ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ LOk. "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ
L`«ÊuÎÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò^Õ J„QÆ™ê÷#O. "≥∞ÿxOQ∑ ^•fi~å ~åRO
4 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
958.42 HÀ@¡ ~° ∂ áêÜ« ∞ Å P^•Ü« ∞ O Pi˚ O zOk.
2009–10 HÍÅOÖ’ ~åRO 100 #∞O_ç 110 q∞eÜ«∞<£
@#∞flÅ áêi„âßq∞Hõ Yx*ÏÅ∞, 200 q∞eÜ«∞<£ ‰õĺaH± g∞@~°¡
~åà◊√§, ae¤OQ∑ "≥∞\©iÜ«∞Öò#∞ L`«ÊuÎ KÕã≤Ok. ~åRO ɡ·Ô~·\òû,
Öˇ·"£∞™Èì<£ L`«ÊuÎÖ’ ^Õâ◊OÖ’ „Ѩ^èŒ=∞ ™ê÷#OÖ’ LOk. ^Õâ◊
Yx[ L`«ÊuÎÖ’ ~åRO 9 #∞O_ç 10 âß`«O JOk™ÈÎOk.
"å}˜[ºO-ZQÆ∞=∞`«∞Å∞:
~åRO #∞O_ç 2008–09Ö’ 77,605 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞Å qÅ∞"≥·# ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ [~°QÆQÍ, 2009–10
<å\˜H˜ 73,143 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞ʼnõΩ `«yæOk. 2009-10Ö’
"≥Ú`«ÎO ZQÆ∞=∞`«∞ÅÖ’ HõOѨӺ@~ü ™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ 45
âß`åxH˜ ÃÑ·QÍ P„Hõq∞OKå~Ú.
™êQÆ∞h~°∞ :
"≥#∞Hõ|_ç#, Hõ~°∞=Ù „áêO`åÅÖ’ ™êQÆ∞h\˜ =ã¨`«∞Å
HõÅÊ#‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO JkèHõ „áê^è•#º`«x™ÈÎOk. 86
™êQÆ∞h\˜ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ ѨÓiÎ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
[ÅÜ«∞*Ï˝xfl „áê~°OaèOzOk. WO^Œ∞Ö’ 44 "Õ∞[~ü, 30
g∞\˜Ü«∞O, 4Ѷ¨¡_£ ÉϺOH±û, 8 P^èŒ∞hHõ~°} „áê[‰õΩìÅ∞<åfl~Ú.
"≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ =∞iÜ«Ú UÑ≤ZãπS_çã≤`À ‰õÄ_ç#
[ÅÜ«∞[˝O „áê*ˇ‰õΩìÅ =Å¡ 2004–05 #∞O_ç 2009–10
=~°‰õΩ 22.26 ÅHõΔÅ ZHõ~åʼnõΩ h\˜ =ã¨u =∞iÜ«Ú 3.08
ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ ã≤÷sHõ~°} ("≥Ú`«ÎO 22.94 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ∞)
HõeÊOKå~°∞.
q^Œ∞º`ü :
2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ ~å„+ì̈OÖ’ q^Œ∞º`ü =º=™ê÷ѨHõ
™ê=∞~°÷ºO 14769.96 "≥∞QÍ"å@¡‰õΩ ÃÑiyOk. q^Œ∞º`ü
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº 218.27 ÅHõΔÅ #∞O_ç 223.53
ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. 2010 ÃãÃÑìO|~ü z=i <å\˜H˜ 4,197
ã¨Éò¿ãì+¨#∞¡, 7,59,931 _ç¢ã≤ì|∂º+¨<£ „\Ï<£ûá¶ê~°‡~°∞¡ L<åfl~Ú.
~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞ :
~åRO QÆ∞O_® 17 *ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞ 4,730
H˜Ö’g∞@~°¡ "Õ∞~° qãÎ̈iOz L<åfl~Ú. ~À_»∞¡ =∞iÜ«Ú Éèí=<åÅ
âßY P^èŒfi~°ºOÖ’ ~åR "åºÑ¨ÎOQÍ 70,394 H˜Ö’g∞@~°¡
~° Ç ¨ Ï ^•~° ∞ Å∞ q㨠Πi Oz L<åfl~Ú. WO^Œ ∞ Ö’ 10,470
H˜Ö’g∞@~°∞¡ ~åR ~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞, 32,205 H˜Ö’g∞@~°∞¡ lÖÏ¡
„Ѩ ^ è • # ~° Ç ¨ Ï ^•~° ∞ Å∞, 22,989 H˜ Ö ’g∞@~° ∞ ¡ „QÍg∞}
~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞ L<åfl~Ú. g\˜H˜ `À_»∞ 1,34,687 H˜.g∞.Å
"Õ∞~° ѨOKåÜ«∞f~å*ò ~À_»∞¡ qãÎ̈iOz L<åfl~Ú. P~ü JO_£
a iѶ¨Ô~<£û „ѨHÍ~°O ~å„+¨ìOÖ’ ~À_£ <≥\ò=~ü¯ XHõ K«^Œ~°Ñ¨Ù
H˜Ö’g∞@~ü‰õΩ 0.23 H˜.g∞. =∞iÜ«Ú 1000 =∞Ok [<åÉèωõΩ
0.86 H˜.g∞.Å∞ LOk.
~°"å}Ï :
~åR Pi÷ H Íaè = $kú Ö ’ ~À_» ∞ ¤ ~° " å}Ï H© Å Hõ á ê„`«
áÈ+≤™ÈÎOk. P~ü\ ˜ã≤ |ã¨∞ûÅ ã¨OYº 2010 JHÀì|~ü z=i
<å\˜H˜ 21,905 L<åfl~Ú. ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ 7 *’#∞¡, 23
slÜ«∞#∞¡, 210 _çáÈÅ#∞, 1.19 ÅHõΔÅ L^ÀºQÆ∞Å#∞ Hõey
LOk.
q=∂<å„âÜ
◊ ∂« Å∞ :
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ WO@ˆ~fl+¨#Öò Z~Ú~üáÈ~üì 2010Ö’
ã¨fi^Õj „Ѩܫ∂}˜‰õΩÅ =$kú 18.88 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ=QÍ,
JO`«~å˚fÜ«∞ „Ѩܫ∂}˜‰õΩÅ =$kú 8.89 âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok.
<ÒHÍ„âÜ
◊ ∂« Å∞ :
Éè Ï ~° ` « „Ѩ É è í ∞ `« fi P^è Œ fi ~° º OÖ’ „Ѩ ^ è • # áÈ~ü ¤
qâßYѨ@ì}OÖ’ LO_»QÍ, ~åR „ѨÉèí∞`«fi P^èŒfi~°ºOÖ’ 14
áÈ~°∞ìÅ∞<åfl~Ú.
Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ :
2010 ÃãÃÑì O |~ü <å\˜ H ˜ ~åROÖ’ 16,146
áÈ™êì Ñ ¶ ‘ ã ¨ ∞ Å∞, 104 ÃÇÏ_£ áÈ™êì Ñ ¶ ‘ ã ¨ ∞ Å∞, 2,339 ã¨ É ò
áÈ™êì Ñ ¶ ‘ ã π Å ∞, 13,703 „ÉÏOKü PѶ ‘ ã π Å ∞, 31 ZH± û „\Ï
_çáê~üì"≥∞O@Öò ã¨Éò PѶ‘ã¨∞Å∞ L<åfl~Ú. 4,213 >ˇeá¶È<£
ZˆHÛO*òÅ∞ 152 >ˇe„QÍѶπ PѶ‘ã¨∞Å∞ L<åfl~Ú. >ˇeá¶È<£
Hõ<≥HõΔ#¡ ã¨OYº 551.29 ÅHõΔÅ∞<åfl~Ú. g\˜Ö’ 23.92 ÅHõΔÅ∞
ÖϺO_£Öˇ·<£ HÍQÍ, 527.37 ÅHõΔÅ∞ "≥·~üÖˇãπ Hõ<≥HõΔ#∞¡<åfl~Ú.
ÉϺOH˜OQ∑ :
2010 ÃãÃÑìO|~ü PY~°∞ <å\˜H˜ ~åROÖ’ 7,229
ÉϺOH± HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ LO_»QÍ, ~åR „Ѩ[Å∞ 2,53,164
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ _çáêl\ò KÕÜ«∞QÍ, ÉϺO‰õΩÅ∞ 2,84,230
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ ~°∞}ÏÅ∞QÍ WKåÛ~Ú. ~å„+¨ìOÖ’ „ÔH_ç\ò-
_çáêl\ò ˆ~+≤Ü≥∂ 114.57 âß`«OQÍ LOk. P~üaS „ѨHÍ~°O
Wk 60âß`«O LO_®e.
Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆO :
~åROÖ’ 600 ÃÑ·QÍ Ñ¨~åº@Hõ „Ѩ^ÕâßÅ∞<åfl~Ú.
PO„^茄Ѩ^Õâò Ѩ~åº@Hõ Jaè=$kú ã¨Oã¨÷ (ZÑ≤\ ˜_çã≤) ~åROÖ’
Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆ ã¨=∞„QÍaè=$kúH˜ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞ Jaè=$kú
Ѩ~°∞™ÈÎOk. WO^Œ∞Ö’ ÉèÏQÆOQÍ Ç¨ÏŸ@à◊√¡, i™ê~°∞ìÅ∞, @∂iãπì
5 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
á꺈H*òÅ∞, Ѩ_»=Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜x Jaè=$kú KÕ™ÈÎOk.
2009-10Ö’ 77.48 ÅHõΔÅ =∞Ok Ѩ~åº@‰õΩÅ∞ ~å„ëêìxH˜
=KåÛ~°∞.
W#Êù̂~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr :
ÉèÏ~°`«^Õâ◊O KÕã¨∞Î#fl "≥Ú`«ÎO W<£Ñ¶¨ˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr
ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ PO„^茄Ѩ^Õâò "å\Ï 15 âß`«O. ~å„+ì̈OÖ’x Jxfl
~°OQÍÅ ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ S\© ~°OQÆO "å\Ï 49 âß`«O. S\©
~°OQÆO ~å„+ì̈OÖ’ ^•^•Ñ¨Ù 2.75 ÅHõΔÅ =∞Ok q^•º=O`«∞Öˇ·#
Ü«Ú=`«‰õΩ „Ѩ`«ºHõΔ Láêkèx K«∂Ñ≤Ok. W<£Ñ¶¨ˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr
„Ѩ`ÕºHõ PiúHõ =∞O_»à◊¡ U~åÊ@∞Ö’ ‰õÄ_® PO„^茄Ѩ^Õâò
=ÚO^Œ∞Ok. ~å„+ì̈OÖ’ "≥Ú`«ÎO 57 „Ѩ`ÕºHõ PiúHõ =∞O_»à◊¡‰õΩ
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi P"≥∂^ŒO ÅaèOzOk. WO^Œ∞Ö’ 43 <À\˜ÃÑ·
JÜ«∂º~Ú. 17 =∞O_»à◊¡Ö’ Ѩ#∞Å∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú.
[<åÉèÏ:
2001Ö’ ^Õâ◊ [<åÉèÏÖ’ ~å„+¨ìO 7.2âß`«O "å\Ï
Hõey LOk. W^Õ 1961Ö’ 8.3âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok. ~å„+ì̈
[<åÉèÏ 1901Ö’ 19.1 q∞eÜ«∞#∞¡O_»QÍ, 2001Ö’ 76.2
q∞eÜ« ∞ #∞¡ Q Í #"≥ ∂ ^≥ · O k. WO^Œ ∞ Ö’ Ѩ Ù ~° ∞ +¨ μ Å∞ 38.5
q∞eÜ«∞#∞¡, =∞Ç≤Ïà◊Å∞ 37.7 q∞eÜ«∞#∞¡. 1991–2001
=∞^茺 ^ŒâßÉÌHÍÅOÖ’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ [<åÉèÏ =$kúˆ~@∞
21.53 âß`« O LO_» Q Í, ~åROÖ’ 14.6 âß`« O
#"≥∂^Œ~ÚOk. ^Õâ◊OÖ’ ~åR [<åÉèÏ "å\Ï 7.2 âß`«OQÍ
#"≥∂^≥·Ok. ~åR ã¨QÆ@∞ [#™êO„^Œ`« K«.H˜.g∞.‰õΩ 277QÍ
#"≥∂^Œ~ÚOk. ^Õâ◊ ã¨QÆ@∞ Öˇ·OyHõ x+¨ÊuÎ 933 HÍQÍ, ~åROÖ’
978 HÍ=_»O QÆ=∞<å~°›O. ~åROÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ
16.19 âß`«O HÍQÍ, Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ [<åÉèÏ 6.59 âß`«O.
q^μ :
1991Ö’ ~åROÖ’ JHõΔ~å㨺`« 44.08 âß`«O LO_»QÍ
2001 <å\˜H˜ 60.47 âß`«O LOk. JdÅÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’
Wk 64.84 âß`«OQÍ LOk. ~åR „Ѩ[Ö’¡ ѨÙ~°∞+¨μÖ’¡ 70.32
âß`«O, =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ 50.43 âß`«O JHõΔ~åã¨∞Å∞QÍ QÆ∞iÎOѨÙ
á⁄O^•~°∞.
„áê^äŒq∞Hõ q^Œº :
PiìHõÖò 21(Z) =∞iÜ«Ú 93= ~å*ϺOQÆ ã¨=~°}
„ѨHÍ~°O q^Œº#∞ „áê^äŒq∞Hõ ǨωõΩ¯QÍ KÕ™ê~°∞. 2009 ÃãÃÑìO|~°∞
30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ Jxfl ~°HÍÅ ã¨∂¯à◊¡Ö’¡ 133.66 ÅHõΔÅ
=∞Ok #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. JO^Œ∞Ö’ 53.92 ÅHõΔÅ =∞Ok
„áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅÖ’¡#∂, 23.96 ÅHõΔÅ =∞Ok JѨÊ~ü ¢ÃÑ·=∞s
ã¨∂¯à◊¡Ö’#∂, 54.77 ÅHõΔÅ =∞Ok ÃÇ·Ïã¨∂¯à◊¡Ö’#∂ K«^Œ∞=Ù
HÀã¨O #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
WO@s‡_çÜ∞« \ò q^Œº :
~åROÖ’ 804 ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ L<åfl~Ú. 12
QÆ=~°fl"≥∞O\ò ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’ XˆH+¨#Öò HÀ~°∞ûÅ#∞
É’kèã¨∞Î<åfl~°∞. 1,355 ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’ 34 XˆH+¨#Öò
HÀ~°∞ûÅ#∞ É’kèã¨∞Î<åfl~°∞. WO@s‡_çÜ«∞\ò ™ê÷~ÚÖ’ Ô~QÆ∞ºÅ~ü
q^•º~°∞÷Å∞ ѨsHõΔÖ’¡ 64.69 âß`«O LfÎ~°‚`« ™êkèOKå~°∞.
L#fl`« q^Œº:
~åRO "≥Ú`«ÎO g∞^Œ 248 „ѨÉèí∞`«fi _ç„w HõàÏâßÅÅ∞,
179 Z~Ú_≥_£ _ç„w HõàÏâßÅÅ∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’¡ ÜÕ∞\Ï
3,67,106 =∞OkH˜ ÃÑ·QÍ q^Œº#Éèíºã≤ã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜H˜ `À_»∞
707 WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ∞, 664 ZOã≤Z HõàÏâßÅÅ∞,
937 ZOaZ HõàÏâßÅÅ∞, 292 a-á¶ê~°‡ã‘ HõàÏâßÅÅ∞, 232
áêe>ˇH˜flH± HõàÏâßÅÅ∞ L<åfl~Ú.
‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞O:
~åROÖ’ 2009 <å\˜H˜ [##, =∞~°}, tâ◊√=∞~°}ÏÅ
ˆ~@∞ 18.3, 7.6, 49 âß`«O #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú. *ÏfÜ«∞
™ê÷~ÚÖ’ 22.5, 7.3, 50 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ∞ JÜ«∂º~Ú.
*ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ѨÙ~°∞+¨μÅ ã¨QÆ@∞ PÜ«Úó„Ѩ=∂}O 65.8
ã¨O=`«û~åÅ∞, =∞Ç≤ÏàÏ ã¨QÆ@∞ PÜ«Úó„Ѩ=∂}O 68.1
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ JOK«<å "Õâß~°∞. W^Õ ~åROÖ’ 65.4, 69.4
ã¨O=`«û~åÅ∞. PO„^茄ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’x „Ѩ[ÅO^ŒiH©
ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#, <å}º"≥∞ÿ# P~ÀQƺ, "≥·^Œº ¿ã=ʼnõΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜
`≥KÕÛO^Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk. 1,570 „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞,
12,522 LѨ ˆHO„^•Å∞, 131 Ѩ@ì} ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞
ˆHO„^•Å∞, 82 áÈãπì=∂~°ì"£∞ Ü«¸x@∞¡, 267 J~°ƒ<£ ÃÇÏÖòÎ
ÃãO@~°¡ ^•fi~å ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∂xH˜ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Hõ$+≤
KÕ™ÈÎOk.
~år"£ P~ÀQƺN :
~år"£ P~ÀQƺN ÃÇÏÖòΈH~ü „@ãπì Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ
W#∂ûÔ~<£û 㑯"£∞#∞ P~ÀQƺN / P~ÀQƺN–1 ¿Ñi@ J=∞Å∞
ѨiKå~°∞. nxx 2007Ö’ f„="≥∞ÿ# "åº^èŒ∞ÅÉÏi# Ѩ_ç#
x~°∞¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞O JOkOK«_®xH˜ U~°ÊiKå~°∞.
P~ÀQƺN–1, 2Å#∞ 942 "åº^èŒ∞ʼnõΩ zH˜`«û JOkOK«_®xH˜
~°∂á⁄OkOKå~°∞.
6 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ W#∂ûÔ~<£û Ѩ^äŒHõO ¿Ñ^ŒÅ∞ `«=∞
[|∞ƒÅ‰õΩ <≥\ò=~ü¯ Pã¨∞Ѩ„`«∞Ö’¡ J^èŒ∞<å`«# â◊G zH˜`«ûÅ∞,
"≥·^ŒºO, PǨ~°O, ~°"å}Ï =O\˜q ~ÀQÆ∞ʼnõΩ Lz`«OQÍ
Åaèã¨∞Î<åfl~Ú. QÆ∞O_≥ [|∞ƒÅ∞, Hͺ#û~ü zH˜`«û, â◊G zH˜`«û,
H˜"≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, ˆ~_çÜ≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, #∂º~À ã¨~°̊s, =¸„`« Ñ≤O_®Å
[|∞ƒÅ∞, HÍe# QÍÜ«∂Å∞ áÈb„\Ï=∂ =O\˜ QÆ∞iÎOz#
[|∞ƒÅ‰õΩ "≥·^ŒºO, â◊G zH˜`«ûʼnõΩ „ѨÉèí∞`«fiO c=∂ ^•fi~å
Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™ÈÎOk. „ѨÉèí∞`«fiO J~°∞›Öˇ·# "å~°O^ŒiH©
P~ÀQƺ HÍ~°∞¤Å∞ *Ïs KÕã≤Ok. D Ѩ^äŒHÍxfl J=∞Å∞ KÕã≤#ѨÊ\˜
#∞Op (2007 U„Ñ≤Öò 1) 2011 [#=i 12 <å\˜H˜ "≥Ú`«ÎO
344 Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ D =º=ã¨÷Ö’H˜ =KåÛ~Ú. 23,582 "≥·^Œº
ta~åÅ∞ x~° fi Ç≤ Ï Oz 40.06 ÅHõ Δ Å =∞OkH˜ Ѩ s Hõ Δ Å ∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. "åiÖ’ 20.35 ÅHõΔÅ =∞OkH˜ B\ò ¿Ñ+¨O@∞¡
QÍ#∂, 9.99 ÅHõΔÅ =∞OkH˜ W<£¿Ñ+¨O@∞¡QÍ#∞ "≥·^ŒºO
JOkOK« Q Í, 8.71 ÅHõ Δ Å =∞OkH˜ â◊ G zH˜ ` « û Å∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œº q^è•# Ѩi+¨`ü (ZÑ≤qqÑ≤) :
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò "≥ · ^ Œ º q^è • # Ѩ i +¨ ` ü P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ Å∞
B\ò¿Ñ+¨O\ò, W<£¿Ñ+¨O\ò ¿ã=Å`À áê@∞, _»Ü«∂QÀflã≤ìH± ¿ã=Å∞,
ÖË|ˆ~@s ¿ã=Å∞ JOkã¨∞Î<åfl~Ú. ZÑ≤qqÑ≤ P^èŒfi~°ºOÖ’ ~åR
"åºÑ¨ÎOQÍ 233 Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 17 lÖÏ¡
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, 58 UiÜ«∂ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞, 122 Hõ=¸ºx\©
P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞ Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú. 10 „Ѩ`ÕºHõ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞,
26 _çÃãÊ#ûsÅ∞ L<åfl~Ú. ~åR "åºÑ¨ÎOQÍ 2,534 =∞Ok
"≥∞_çHõÖò „áêuѨkHõ#, 4,733 #iûOQ∑ ™êìѶπ, 3,893 =∞Ok
áê~å"≥∞_çHõÖò ™êìѶπ =∞iÜ«Ú 2,743 =∞Ok W`«~°∞Å∞ D
Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~°∞.
P~ÀQƺO:
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO [=ǨÏ~ü ÉÏÅ P~ÀQƺ ~°HõΔ
㑯"£∞, Kè≥·Öò¤ ÃÇÏÖòÎ WO„ѨÓ"£¤ „áÈ„QÍ"£∞Å#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok. D
„áÈ„QÍ"£∞ ^•fi~å82 ÅHõΔÅ =∞Ok z<åfl~°∞Å∞ 22 lÖÏ¡ÅÖ’
ÅaÌ á⁄O^Œ∞`å~°∞.
=∞Ç≤ÏàÏ Jaè=$kú =∞iÜ«Ú tâ◊√ ã¨OHˆ =
Δ ∞O:
WO\˜„ˆQ>ˇ_£ K≥·Öò¤ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ã¨sfiÃããπ (SÑ≤_çZãπ)
HÍ~° º „Hõ = ∞O ^•fi~å ~åROÖ’ J#∞|O^è Œ áœ+≤ ì H ÍǨ  ~° O ,
W=¸º<≥·*Ë+¨<£, „Ñ‘ ã¨∂¯Öò Z_»∞ºˆH+¨<£, ÃÇÏÖòÎ K≥HõÑπÅ∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. Wk ѨÓiÎQÍ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi „áêÜ≥∂l`«
HÍ~°º„Hõ=∞O. ~åROÖ’ 91,307 JOQÆ<£"å_ç ÃãO@~°¡`À 387
Sã≤_çZãπ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ L<åfl~Ú.
qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OˆHΔ=∞O :
„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ qHõÖÏOQÆ∞Å HÀã¨O 40 =ã¨u
QÆ$ǨÅ∞, 3 Ǩϟ"£∞Å∞ L<åfl~Ú. g\˜^•fi~å 4,215 =∞OkH˜
=ã¨u ™œHõ~°ºO HõeÊã¨∞Î<åfl~°∞. qHõÖÏOQÆ q^•º~°∞÷Å HÀã¨O
11 P„â◊=∞ áê~î°âßÅÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜ ^•fi~å 1850
=∞Ok qHõÖÏOQÆ q^•º~°∞÷ʼnõΩ q^Œº#Okã¨∞Î<åfl~°∞. Ô~O_»∞
QÆ ∞ ~° ∞ ‰õ Ω Å ExÜ« ∞ ~ü Hõ à ÏâßÅÅ ^•fi~å 120 =∞Ok
q^•º~°∞÷ʼnõΩ WO@s‡_çÜ«∞\ò™ê÷~Ú =~°‰õΩ q^•º=HÍâßÅ∞
HõeÊã¨∞Î<åfl~°∞.
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å ã¨OˆHΔ=∞O :
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å q^•º~°∞÷Å HÀã¨O ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
1,422 =ã¨u QÆ$ǨÅ#∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. _ô<À\˜ÃѶ·_£ ã¨OKå~°
`≥QÆÅ HÀã¨O 14 =ã¨u QÆ$ǨÅ∞ #_»∞ѨÙ`ÀOk. 2009–10
㨠O =`« û ~° O Ö’ "≥ # ∞Hõ | _ç # `« ~ ° Q Æ ` « ∞ Å =㨠u QÆ $ Ǩ  Ö’¡
1,78,969 =∞Ok „Ѩ " Õ â ◊ O á⁄O^•~° ∞ . 2010-11Ö’
1,70,511 =∞Ok „Ѩ"Õâ◊O á⁄O^•~°∞. "≥Ú`«ÎO 1422 =ã¨u
QÆ$ǨÅÖ’ 802 „ѨÉèí∞`«fi ae¤OQÆ∞ÅÖ’ L<åfl~Ú.
™êOѶ≤∞Hõ ã¨OˆHΔ=∞O :
Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ q^•º~°∞÷Å HÀã¨O ~åROÖ’ 2,358
=㨠u QÆ $ Ǩ  Å∞ LO_» Q Í, "å\˜ Ö ’ 2.46 ÅHõ Δ Å =∞Ok
q^•º~°∞÷Å∞ =ã¨u á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. g\˜H˜ `À_»∞ 79 P#O^Œ
xÅÜ« ∂ Å∞ ‰õ Ä _® Zãπ ã ≤ q^•º~° ∞ ÷ Å ∞ HÀ㨠O „Ѩ É è í ∞ `« fi O
x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. 152 Zãπã≤ HõàÏâߊǨãì̈à◊√¡ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú.
Ü«Ú=[# ¿ã=Å∞ :
2010-11Ö’ <Õ+¨#Öò JHÍ_»g∞ PѶπ Hõ#„ãì̈HõΔ<£ ^•fi~å
5000 =∞OkH˜ ã≤¯Öò _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò „>ˇxÿ OQ∑ „áÈ„QÍ"£∞#∞ x~å‡}
~°OQÆ ã¨O|Okè`« „>Ë_£Å "åiH˜ JOkOK«#∞<åfl~°∞.
QÆ$ǨÏHõÅÊ#:
|ÅÇ‘Ï#=~åæÅ QÆ$ǨÏHõÅÊ# HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ 2010
ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ 95,22,146 ÅHõΔÅ Wà◊§#∞ xi‡OKå~°∞.
WO^Œ∞Ö’ 87,57,084 ÅHõΔÅ QÆ$ǨÅ∞ „QÍg∞} „áêO`åÖ’¡,
7,65,062 ÅHõΔÅ QÆ$ǨÅ#∞ Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡ xi‡OKå~°∞.
„QÍg∞}Ïaè=$kú:
~åROÖ’ „QÍg∞} [<åÉèÏ 554.01 ÅHõΔÅ∞. "≥Ú`«ÎO
7 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
[<åÉèÏÖ’ Wk 73 âß`«O. „QÍg∞}Ïaè=$kúH˜ ~åROÖ’
J=∞Å=Ù`«∞#fl HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ "å@~üÃ+_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò
„áÈ„QÍO, ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ ã¨OѶ¨∂Å∞ =ÚYº"≥∞ÿ#q.
9.75 ÅHõΔÅ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å∞, 38,334
qÖË*ò ã¨=∂YºÅ∞, 1099 =∞O_»Å ã¨=∂YºÅ∞ „QÍg∞}
„áêO`åÖ’¡ L<åfl~Ú. „QÍg∞}, Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡x 18
㨠O =`« û ~åÅ ÃÑ· =Ü« ∞ 㨠∞ û Hõ e y# 㨠fi Ü« ∞ O ã¨ Ç ¨  Ü« ∞ Hõ
|$O^•ÅÖ’x =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ `«=∞ =$^•úѨºOÖ’ ™ê=∂lHõ Éèí„^Œ`«
H˘~°‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO _®Hõì~ü "≥·.Zãπ.P~ü JÉèíÜ«∞ǨÏã¨ÎO ÃÑ#¬<£
Ѩ^èŒHÍxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ 2010 JHÀì|~ü
<å\˜H˜ 43,13,882 =∞Ok ã¨Éèí∞ºÅ∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
~år"£ ѨÖÉ¡ˇ Ï@:
<åÜ«∞‰õΩʼnõΩ, „Ѩ[ʼnõΩ =∞^茺 <Õ~°∞QÍ K«~°ÛʼnõΩ
J=HÍâ◊O HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ „áê~°OaèOz# HÍ~°º„Hõ=∞"Õ∞ ~år"£
Ñ¨Öˇ¡ÉÏ@. D „Ѩ„H˜Ü«∞ „H˜O^Œ „Ѩ[Å∞ `«=∞ ã¨=∞㨺Å<Õ <Õ~°∞QÍ
`«=∞ <åÜ«∞‰õΩʼnõΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ J=HÍâ◊O HõeyOk.
~år"£ Ñ¨Öˇ¡ÉÏ@ HÍ~°º„Hõ=∞O ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ 54,541 Ñ≤\ ©+¨#∞¡
„Ѩ[Å #∞O_ç JO^•~Ú. D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ „Ѩ[ʼnõΩ 1,195
Ǩg∞Å∞ W=fi_»O ‰õÄ_® [iyOk. g\˜Ö’ 98.02 âß`«O
Ñ≤\ ˜+¨#¡#∞, 90.38 âß`«O Ǩg∞Å#∞ <≥~°"Õ~°Û_»O [iyOk.
~°KÛ« |O_»:
[#=i-Ѷ≤„|=i <≥ÅÖ’¡ x~°fiÇ≤ÏOz# ~°K«Û|O_»
HÍ~° º „Hõ = ∞OÖ’ =ÚYº=∞O„u, =∞O„`« ∞ Å∞, Z"≥ ∞ ‡ÖË º Å∞,
Z"≥∞‡bûÅ∞, JkèHÍ~°∞ÅO^Œ~°∂ ~å„+ì̈"åºÑÎ̈OQÍ 24845 „QÍ=∞
ѨOKå~ÚfÅ∞, =ÚxûѨÖò "å~°∞¤Å∞ ã¨O^Œi≈OKå~°∞. ~°K«Û|O_»
^•fi~å „Ñ¨[ʼnõΩ H˘`«ÎQÍ 4.63 ÅHõΔÅ `å`å¯eHõ ˆ~+¨<£HÍ~°∞¤Å∞
=∞OE~°∞ KÕâß~°∞. D HÍ~°∞¤ ^•fi~å P~ÀQƺ N Ѩ^èŒHÍxH˜
J~°∞›Å∞QÍ x~°‚~ÚOKå~°∞. 1.31 H˘`«Î Ѷ≤OK«#∞¡, JÉèíÜ«∞ǨÏã¨ÎO
Ѩ^èŒHõO H˜O^Œ J~°∞›Öˇ·# 2.97 =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Åaúá⁄O^•~°∞. 2.89
ÅHõΔÅ =∞OkH˜ QÆ$ǨÅ =∞OE~°∞‰õΩ Ñ¨\ÏìÅ∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O`À
áê@∞, 1.93 ÅHõΔÅ J~°∞›Öˇ·# ÅaÌ^•~°∞ʼnõΩ Wà◊¡ ˆH\Ï~ÚOѨÙʼnõΩ
J#∞=∞u Ѩ„`åÅ∞ JO^Œ*Ëâß~°∞. =∞Ǩ`å‡QÍOnè *ÏfÜ«∞
„QÍg∞} Láêkè Ѩ^èŒHõO H˜O^Œ 1.75 ÅHõΔÅ =∞Ok Åaú^•~°∞ʼnõΩ
ÉÏ*òHÍ~°∞¤Å∞ JO^Œ*ËÜ«∞QÍ, D Ѩ^èŒHõOÖ’ WѨÊ\˜=~°‰õΩ L#fl
Ѩxk<å#Å#∞ 100 #∞Oz 125 ~ÀAÅ∞QÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
áê=ÖÏ=_ô¤ H˜O^Œ 4.96 ÅHõΔÅ =∞Ok „QÍg∞} ã¨fiÜ«∞O
ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ ~°∂. 288.27 HÀ@∞¡, Ѩ@ì} „áêO`«
1.47 ÅHõΔÅ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ ~°∂. 80.30
HÀ@∞¡ JO^Œ*Ëâß~°∞.
¿Ñ^ŒiHõO :
„Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O q_»∞^ŒÅ KÕã≤# JkèHÍiHõ JOK«<åÅ
„ѨHÍ~°O ~åROÖ’ 2004–05Ö’ „QÍg∞}, Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡
11.2 âß`« O , 28.0 âß`« O QÍ #"≥ ∂ ^Œ ~ ÚOk. "≥ Ú `« Î O
~åROÖ’ ¿Ñ^ŒiHõO 15.8 âß`«O LOk. W^Õ HÍÅOÖ’ ^Õâ◊OÖ’
„QÍg∞}, Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡ 28.3 âß`«O, 25.7 âß`«OQÍ
#"≥∂^Œ~ÚOk. "≥Ú`«ÎO ^Õâ◊OÖ’ ¿Ñ^ŒiHõO 27.5 âß`«O LOk.
Láêkè =∞iÜ«Ú x~°∞^ÀºQÆO :
~åROÖ’ 1993–94 #∞O_ç 1999–2000 HÍÅOÖ’
Láêkè =$kú *ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë `«‰õΩ¯=QÍ LOk.

8 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
Wk 1999–2000 #∞O_ç 2004–05 HÍÅOÖ’
Ô ~ \ ˜ ì O Ѩ ~ ÚOk. „âßq∞Hõ â ◊ H ˜ Î Ö ’x "≥ ~ Úº =∞OkÖ’
x~°∞^ÀºQÆ∞Å∞QÍ L#fl =º‰õΩÎÅ ã¨OYº#∞ x~°∞^ÀºQƈ~@∞QÍ
x~°fizOKå~°∞. PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’ HõO>Ë
„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’<Õ x~°∞^ÀºQÆ̂~@∞ JkèHõOQÍ LOk.
11= ѨOK«=~°¬ Ñ
„ }
¨ ÏoHõ:
11= Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ "≥ Ú ^Œ \ ˜ <åÅ∞QÆ ∞
ã¨O=`«û~åÅÖ’ 7.93 âß`«O ã¨QÆ@∞ =$kú ™êkèOzOk. Wk
*ÏfÜ«∞™ê÷~Ú =$kú 8.16 âß`«O HõO>Ë `«‰õΩ¯=.
 ã¨∂Ö÷ Ïi÷Hõ ã¨Q@Æ ∞Å∞
ã¨∂Å÷ ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (lZãπ_Ñ
ç )≤ :
~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (Zãπ_çÑ≤)<Õ ~åR P^•Ü«∞O Jx
‰õÄ_® JO\Ï~°∞. nxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨QÆ@∞Å∞ „Ѩ}ÏoHõ,
q^è•<åÅ ~°∂ѨHõÅÊ#‰õΩ ZO`«QÍ<À ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»`å~Ú. J<ÕHõ
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ „áê^äŒq∞Hõ _Õ\Ï ÅÉèíº`«Ö’ =ã¨∞Î#fl "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ
=Å¡ , ~åR P^•Ü« ∞ 㨠= ∞„QÆ ã¨ g ∞HΔ Í q^è • <åxfl
~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩx, „áê^äqŒ ∞Hõ _Õ\Ï#∞ Jaè=$kúÑ~¨ ∞° K«∞HÀ=_»O`À
áê@∞, P^è•~° ã¨O=`«û~åxfl (ÉËãπWÜ«∞~ü)#∞ ZѨÊ\˜HõѨC_»∞
=∂~°∞ÛHÀ=_»O [~°∞QÆ∞`ÀOk. Ѷ¨e`«OQÍ ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
P^è • ~° 㨠O =`« û ~åxfl ZѨ Ê \˜ H õ Ñ ¨ C _» ∞ =∂~° ∞ ÛHÀ=_®xH˜
gÅ=Ù`ÀOk. ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎx JOK«<å "ÕÜ«∞_®xH˜ Ô~O_»∞
Ѩ^Œú`«∞Å#∞ J#∞ã¨iã¨∞Î<åfl~°∞. XHõ\ ˜ P^•Ü«∞ L`«ÊuÎ (W<£Hõ"£∞
Pil<Õ+¨<£) Ѩ^Œúu HÍQÍ, Ô~O_»= P^•Ü«∞ ã¨OÉèí= Ѩ^Œúu
(W<£Hõ"£∞ J„‰õÄ~ÚOQ∑) Ѩ^Œúu.
W<£Hõ"£∞ Pil<Õ+¨<£ Ѩ^ŒúuÖ’ Éè∫uHõOQÍ ~åR Éè∫QÀoHõ
ã¨iǨÏ^Œ∞ÌŠѨikèÖ’ L#fl@∞=O\˜ L`«ÊuÎ HÍ~°HÍÅ ^•fi~å
L`«ÊuÎ J~Ú# P^•Ü«∂xfl ~åR P^•Ü«∞O ÖË^• ~åR
^ÕjÜ≥∂`«ÊuΠѨiQÆ}˜™êÎ~°∞. Wk ~åROÖ’x ã¨~°∞‰õΩÅ =∞iÜ«Ú
¿ã=Å "≥Ú`«ÎO qÅ∞=#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. xiú+ì̈ HÍŠѨiq∞uH˜
ã¨O|OkèOz# D JOK«<åÅ∞ Pi÷HÍaè=$kú ™ê÷~ÚÖ’¡ =ã¨∞Î#fl
=∂~° ∞ ÊŠѨ i kè x , kâ◊ # ∞ `≥ e Ü« ∞ *Ë ™ êÎ ~ Ú. ~åR
^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’x ~°OQÍÅ "åi ‰õÄ~°∞Ê XHõ xiú+¨ì HÍÅ
Ѩiq∞uÖ’ Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’x qaè#fl ~°OQÍÅ ™ê¿ÑHõΔ ™ê÷~Ú
QÆ∞iOz# J=QÍǨÏ# HõÅ∞QÆ*Ëã¨∞ÎOk. Wk ˆH=ÅO Pi÷Hõ
=º=ã¨÷Ö’ KÀ@∞KÕã¨∞‰õΩO@∞#fl "åãÎ̈= x~å‡}Ï`«‡Hõ =∂~°∞ÊÅ#∞
ã¨∂zOK«_»"Õ∞ QÍHõ, "≥Ú`«ÎO Pi÷HÍaè=$kúH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
„Ѩ}ÏoHõÅ ~°∂ѨHõÅÊ#‰õΩ =∂~°æO ã¨∞QÆ=∞O KÕã¨∞ÎOk. D
JOK«<åÅ#∞ ~åR "≥Ú`«ÎO [<åÉèÏ`À HõeÑ≤ J^茺ܫ∞#O
KÕã≤#ѨC_»∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#fl `«Åã¨i xHõ~° ã¨~°∞‰õΩÅ, ¿ã=Å
L`«ÊuÎx `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. ÖË^• ~åROÖ’x „Ѩ[Å r=#
„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk.
11= Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ "≥ Ú ^Œ \ ˜ <åÅ∞QÆ ∞
ã¨O=`«û~åÅÖ’ 7.93 âß`«O ã¨QÆ@∞ =$kú ™êkèOzOk. Wk
*ÏfÜ«∞™ê÷~Ú =$kú 8.16 âß`«O HõO>Ë `«‰õΩ¯=.
ã¨∂÷Å ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (lZãπ_çÑ≤)x 2004-05
ã≤÷~° ^èŒ~°Å =^ŒÌ 2010–11 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~åxH˜ =ÚO^Œã¨∞Î
JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O ~°∂.3,71,007 HÀ@∞¡QÍ JOK«<å "Õâß~°∞.
Wk 2009–10 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù ã¨`«fi~° JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O
lZãπ_çÑ≤ ~°∂.3,40,712 HÀ@∞¡. J#QÍ lZãπ_çÑ≤ 8.89
âß`«O =$kú̂~@∞ ™êkèOzOk. „áê^äŒq∞Hõ ~°OQÆO 8.39 âß`«O
=$kú̂~@∞#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞HÀQÍ, kfifÜ«∞~°OQÆO 7.79 âß`«O,
Q“}~°OQÆO 9.61 âß`«O =$kúˆ~@¡#∞ ™êkèOKå~Ú.

>Ë|∞Öò : 2:1
2004–05 ã≤÷~° ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò lZãπ_çÑ≤, ÉèÏ~°`«^Õâ◊O l_çÑ≤
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
lZãπ_Ñç ≤ =$kú̂~@∞ l_çÑ≤ =$kú~ˆ @∞
(~°∂.HÀ@¡Ö’) (âß`«O) (~°∂.HÀ@¡Ö’) (âß`«O)

2004–05 2,24,713 - 29,71,464 -

2005–06 2,46,210 9.6 32,54,216 9.5
2006–07 2,73,730 11.2 35,66,011 9.6
2007–08* 3,06,645 12.0 38,98,958 9.3
2008-09# 3,22,053 5.0 41,62,509 6.8
2009-10$ 3,40,712 5.8 44,93,743 8.0
2010-11@ 3,71,007 8.89 48,79,232 8.6
(*: Revised, #: Provisional , $: Quick, $: Advance)
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û, PO„^茄Ѩ^Õâò, ã≤ZãπF, #∂º_èçb¡

9 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 >Ë|∞Öò 2.2
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò, ÉèÏ~°`«^Õâ◊ `«Åã¨i P^•Ü«∂Å∞
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`^« âÕ O◊
`«Åã¨i P^•Ü«∞O =$kú̂~@∞ `«Åã¨i P^•Ü«∞O =$kú̂~@∞
(~°∂. ÅÖ’) (âß`«O) (~°∂. ÅÖ’) (âß`«O)

2004–05 25,321 - 24,143 -

2005–06 28,539 12.7 27,123 12.3
2006–07 33,135 16.1 31,198 15.0
2007–08* 39,727 19.9 35,820 14.8
2008–09# 45,007 13.3 40,605 13.4
2009-10$ 51,025 13.4 46,492 14.5
2010-11@ 60,224 18.0 54,527 17.3
(*: Revised, #: Provisional , $: Quick, @: Advance)
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û, PO„^茄Ѩ^Õâò, ã≤ZãπF #∂º_èçb¡

~°OQÍÅ "åi =$kú̂~@∞¡ : PO„^Ñ„Œè ^¨ âÕ ò ~åR ã¨∂Å÷ ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ

„Ѩã¨∞Î`«, ã≤÷~° (2004-05) ^èŒ~°Å =^ŒÌ lZãπ_çÑ≤Ö’
~°OQÍÅ "åi =$kúˆ~@¡Ö’ K≥ѨCHÀ^ŒQÆæ =∂~°∞ÊÅ∞ =KåÛ~Ú.
lZãπ_çÑ≤Ö’ 2004-05 HÍÅOÖ’ „áê^äŒq∞Hõ ~°OQÆO "å\Ï
25.1 âß`«O LO_»QÍ, 2010–11Ö’ 21.5 âß`åxH˜ `«yæOk.
kfifÜ«∞ ~°OQÆO "å\Ï 24.3 âß`«O #∞O_ç 24.7 âß`åxH˜
ÃÑiyOk. Q“}~°OQÆO "å\Ï =∂„`«O 50.6 âß`«O #∞O_ç
53.8 âß`åxH˜ ÃÑiyOk. 2004-05Ö’ ã≤÷~° ^èŒ~°Å (2004-
05) „ѨHÍ~°O „áê^äŒq∞Hõ ~°OQÆO "å\Ï 25.1 âß`«O, kfifÜ«∞
~°OQÆO "å\Ï 24.3 âß`«O, Q“}~°OQÆO "å\Ï 50.6 âß`«O.
2010-11 ã¨O=`«û~°OÖ’ ~åR ã¨∂÷Å L`«ÊuÎÖ’ „áê^äŒq∞Hõ
~°OQÆO #∞Oz 21.5 âß`«O, kfifÜ«∞ ~°OQÆO #∞Oz 24.7
âß`«O, Q“}~°OQÆO #∞Oz 53.8 âß`«O Åaèã¨∞Î#flk.
„áê^äŒq∞Hõ ~°OQÆOÖ’ =º=™êÜ«∞O XHõ¯>Ë 8.74 âß`«O
=$kúˆ~@∞#∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞‰õΩOk. PǨ~°^è•<åºÅ L`«ÊuÎ
2008–09Ö’ 204.21 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ HÍQÍ, 2007–08Ö’
198.17 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞ LOk. =$kúˆ~@∞ 3.05QÍ LOk.
Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ ~°OQÆO 6.94 âß`«O =$kú̂~@∞ #"≥∂^Œ∞ KÕã¨∞HÀQÍ,
=∞`«ûºã¨OѨ^Œ ~°OQÆO 12.88 âß`«O =$kúˆ~@∞#∞ #"≥∂^Œ∞
KÕã¨∞‰õΩ<åfl~Ú.
(lZãπ_Ñ ç )≤ , ÉèÏ~°`^« âÕ ◊ ã¨∂Å÷ ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ
(l_çÑ)≤ :
2004-05 ã≤÷~° ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò lZãπ_çÑ≤,
ÉèÏ~°`«^Õâ◊ l_çÑ≤x WzÛ# >Ë|∞Öò 2.1Ö’ ѨijeOK«=K«∞Û.
`«Åã¨i P^•Ü«∞O:
`«Åã¨i P^•Ü«∞O „Ѩ[Å r=# „Ѩ=∂}ÏÅ ™ê÷~Úx
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î#flk. „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^Õâò `«Åã¨i
P^•Ü«∂xfl 2010–11 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~åxH˜ 60,224QÍ
JOK« < å "Õ â ß~° ∞ . 2009–10Ö’ ~° ∂ . 51,025QÍ
#"≥ ∂ ^Œ ~ ÚOk. `« Š㨠i P^•Ü« ∞ O =$kú ˆ ~ @∞ 18.03QÍ
#"≥∂^Œ~ÚOk. 2004-05 ã≤÷~° ^èŒ~°Å =^ŒÌ `«Åã¨i P^•Ü«∞O
2009–10Ö’ ~° ∂ . 36,345 HÍQÍ, 2010-11Ö’
~°∂.39,240 #"≥∂^≥· 7.97 âß`«O =$kú ™êkèOzOk. „Ѩã¨∞Î`«
^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò, ÉèÏ~°`«^Õâ◊ `«Åã¨i P^•Ü«∂Å#∞
>Ë|∞Öò 2.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
ã¨∂Å÷ lÖÏ¡ ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ :
lÖÏ¡ P^•Ü«∂xfl P lÖÏ¡ Éè∫QÀoHõ ã¨iǨÏ^Œ∞ÌŠ֒ѨÅ
L`«ÊuÎ J~Ú# ã¨~°∞‰õΩÅ, ¿ã=Å Pi÷Hõ qÅ∞=Å "≥Ú`«ÎOQÍ
x~°fiz™êÎ~°∞.

10 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

ã¨∂÷Å ã≤÷~° =¸Å^èŒ# ~°∂ѨHõÅÊ# (lZѶπã≤ZѶπ):
XHõ ~åR Pi÷Hõ =º=ã¨÷ L`åÊ^ŒHõ ™ê=∞~°÷º =$kú P
~åR =¸Å^èŒ# J~°˚#ˆ~@∞ P^è•~°Ñ¨_ç LO@∞Ok. nx<Õ P
~åR =¸Å^èŒ# HõÅÊ##∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O ^•fi~å =∞kOѨÙ
KÕ™êÎ~°∞.=¸Å^èŒ# J~°˚# ˆ~@∞ ZO`« JkèHõOQÍ LO>Ë, P
Pi÷Hõ =º=ã¨÷ L`åÊ^ŒHõ ™ê=∞~°÷º =$kú JO`« `«‰õΩ¯=QÍ
LO@∞Ok. =¸Å^èŒ# J~°˚#ˆ~@∞ JÅÊOQÍ LO>Ë `«‰õΩ¯=
™ê÷~Ú L`«ÊuÎH˜ ‰õÄ_® Z‰õΩ¯= =ºÜ«∞O J=Ù`«∞Ok. HÍ|\˜ì
~åR ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`åfiÅ q^è•<åÅ ~°∂ѨHõÅÊ#Ö’ =¸Å^èŒ#
HõÅÊ# J`«ºO`« „áê^è•#º`«#∞ ã¨O`«iOK«∞‰õΩOk. Wk „ѨÉèí∞`«fi
~°OQÆO J^Õq^èŒOQÍ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÍÅÖ’ ÃÑ@∞ì|_»∞Å
ã¨OÉèÏ=º`«Å#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. JO`ÕH͉õΩO_® D ã¨OO`«û~°
HÍÅOÖ’ ã¨$+≤ìOz# Pã¨∞ÎÅ#∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. ã¨∂÷Å =¸Å^èŒ#
JOK«<å (lã≤ZѶπ)ÅÖ’ ã¨∂÷Å ã≤÷~° =¸Å^èŒ# ~°∂ѨHõÅÊ#
(lZѶπã≤ZѶπ), ™êìH± =∂~°∞ÊÅ∞ LO\Ï~Ú. J~Ú`Õ ™êìH±
=∂~° ∞ ÊÅ∞ J<Õ H õ X_ç ^ Œ ∞ _» ∞ ‰õ Ω Å‰õ Ω QÆ ∞ ~° = Ù`« ∞ O\Ï~Ú.
JO`ÕH͉õΩO_® „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’x J<ÕHõ áêi„âßq∞Hõ
„QÆ∂ѨÙÅ =^ŒÌ ™êìH±‰õΩã¨O|OkèOz# ã¨Ô~·# ã¨=∂Kå~°O
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_»^Œ∞. HÍ|\ì̃ lã≤ZѶπ HõO>Ë lZѶπã≤ZѶπ#∞
L`«Î=∞ ã¨∂zHõQÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. ~åR ™ê÷~ÚÖ’ lZѶπã≤ZѶπ#∞
H˘eKÕO^Œ∞‰õΩ =ºÜ«∞ q^è•<åxfl J#∞ã¨i™êÎ~°∞. ~åR ã¨iǨÏ^Œ∞ÌÅ
>Ë|∞Öò 2.3
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò, ÉèÏ~°`«^Õâ◊ ã¨∂÷Å ã≤÷~° =¸Å^èŒ#HõÅÊ#
PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò
ã¨O=`«û~°O lZѶãπ Z≤ Ñπ
(~°∂. HÀ@¡Ö’)
"≥O|_ç =¸Å^èŒ# =ã¨∞Î=ÙÅ ZQÆ∞=∞`«∞Å∞, kQÆ∞=∞`«∞Å
q=~åÅ∞, ~åRO "≥Å∞ѨŠ#∞O_ç =KÕÛ xHõ~° =#~°∞Å
„Ѩ"åǨxH˜ ã¨O|OkèOz# _Õ\Ï LO_»^Œ∞ HÍ|\ì̃ =ºÜ«∞ Ѩ^Œúux
J#∞㨠i ™êÎ ~ ° ∞ . `å*Ï _Õ \ Ï JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#flO^Œ ∞ #
áêi„âßq∞Hõ „QÆ∂ѨÙÅ∞ lZѶπã≤ZѶπ#∞ 2004–05 #∞O_ç
2008–09 ã¨O=`«û~åʼnõΩ ã¨g∞HΔ̃OK«∞‰õΩ<åfl~Ú. ¿ãì\ò _˘=∞ã≤ìH±
„áê_»H±ì ÉËãπ WÜ«∞~ü#∞ 1999-2000 #∞O_ç 2004-05H˜
=∂~åÛ~°∞. ÉèÏ~°fÜ«∞ i[~°∞fi ÉϺO‰õΩ `å*Ï J^茺ܫ∞<åÅ∞
"åi¬Hõ ZH“O@¡ P^è•~°OQÍ „Ѩ~Ú"Õ@∞ HÍ~˘Êˆ~@∞ ~°OQÆ
lZѶπã≤ZѶπ#∞ JOK«<å"Õâß~°∞.
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å =^ŒÌ PO„^茄Ѩ^Õâò ã¨∂÷Å ã≤÷~° =¸Å^èŒ#
~° ∂ Ѩ H õ Å Ê# qÅ∞=#∞ 2008–09 㨠O =`« û ~åxH˜ ~° ∂ .
1,22,384 HÀ@∞¡QÍ JOK«<å "Õâß~°∞. Wk 2007–08
ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù lZѶπã≤ZѶπ ~°∂.1,09,752 HÀ@¡ HõO>Ë 11.51
âß`«O JkèHõO. 2008–09 HÍÅOÖ’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’
lZѶπã≤ZѶπ ~°∂. 18,35,522 HÀ@∞¡. Wk 2007–08
lZѶπã≤ZѶπ (~°∂.16,28,111 HÀ@∞¡) HõO>Ë 12.74 âß`«O
Jkè H õ O . PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò , Éè Ï ~° ` « ^ Õ â ߊ㨠O =`« û ~åÅ "åi
lZѶπã≤ZѶπ#∞ >Ë|∞Öò 2.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
ÉèÏ~°`^« âÕ O◊
=$kú̂~@∞ lZÑπãZ≤ Ѷπ =$kú̂~@∞
(âß`«O) (~°∂.HÀ@¡Ö’) (âß`«O)

2004–05 58,122 - 9,30,470 -

2005–06 72,197 24.22 11,25,463 20.99
2006-07 86,760 20.17 13,45,189 19.52
2007-08 1,09,752 26.50 16,28,111 21.03
2008-09(P) 1,22,384 11.51 18,35,522 12.74

=¸ÅO : _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û, PO„^茄Ѩ^Õâò, ã≤ZãπF #∂º_èçb¡

11 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 ã¨∂÷Å ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (lZãπ_çÑ≤)Ö’ ã¨∂÷Å ã≤÷~° >Ë|∞Öò 2.4
=¸Å^èŒ# HõÅÊ# (lZѶπã≤ZѶπ) x+¨ÊuÎ ~åR ™ê÷~ÚÖ’ XHõ lZãπ_çÑ≤Ö’ lZѶπã≤ZѶπL`«ÊuÎ
㨠O =`« û ~° HÍÅOÖ’ ÃÑ\˜ ì # ÃÑ@∞ì | _» ∞ Å L`åÊ^Œ H õ ` « ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
ã¨OÉèÏ=º`«Å#∞ H˘eKÕO^Œ∞‰õΩ XHõ ã¨∂zHõ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok. 2004–05 25.86 31.31
2004-05 #∞O_ç 2008–09Å =∞^è Œ º ÃÑ@∞ì | _» ∞ Å 2005–06 28.21 33.20
^èÀ~°}∞Å#∞ >Ë|∞Öò 2.4Ö’ K«∂_»=K«∞Û. 2006-07 28.82 34.04
~°OQÍÅ "åsQÍ lZÑπã≤ZѶπ J#QÍ 2004-05 #∞O_ç 2007-08 30.08 35.54
2008-09(P) 29.43 34.75
2008–09 =~°‰õΩ Pã¨∞ÎÅ ã¨$+≤ìÖ’ „Ѩ~Ú"Õ@∞, „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÍÅ
=¸ÅO : _≥~Ô· Hõ~ˆì \ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\㘠Hì≤ û±
ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl >Ë|∞Öò 2.5Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò, ã≤ZãπF, #∂º_èbç ¡

>Ë|∞Öò 2.5
~°OQÍÅ"åsQÍ lZѶã
π Z≤ Ѷπ (~°∂.HÀ@¡Ö’)
PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
ã¨O=`«û~°O „ѨÉ∞íè `«fi ~°OQÆO „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆO „ѨÉèí∞`«fiO~°OQÆO „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆO
2004–05 14,103(24.26) 44,019(75.74) 2,24,279(24.10) 7,06,191(75.90)
2005–06 19,131(26.50) 53,066(73.50) 2,70,900(24.07) 8,54,563(75.93)
2006-07 23,909(27.56) 62,851(72.44) 3,42,890(25.49) 10,02,299(74.51)
2007-08 32,528(29.64) 77,224(70.36) 4,00,679(24.61) 12,27,432(75.39)
2008-09(P) 36,772(30.05) 85,612(69.95) 4,78,229(26.05) 13,57,293(73.95)
=¸ÅO : _≥~Ô· Hõ~ì̂ \ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ 㘠Hì≤ û± , PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò, ã≤ZãπF,#∂º_èbç ¡



12 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 Ѩa¡H± ÃѶ·<å<£û
Ѩ<≥flO_»= Pi÷Hõ ã¨OѶ¨∞O (2005-10) HÍÅOÖ’
Ô~"≥#∂º, „^Œ=ºÖ’@¡Ö’ QÆ∞iÎOK«^ŒQÆæ ã≤÷~°`åfixfl `Õ=_»O ^•fi~å
„^Œ=º ã¨O㨯~°}Å∞ z=~°‰õΩ Ñ¶¨e`åÅ#∞ JOkOKå~Ú. Ô~"≥#∂º
=ºÜ«∞O `«yæOK«_»"Õ∞ ~åR „^Œ=º x~°fiǨÏ} =¸Åã¨ÎOÉèíOQÍ
q∞yeáÈ~ÚOk. ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi ~° ∞ }ÏÅÃÑ· =_ô ¤ ˆ ~ @¡ # ∞
`«yæOK«_»O, QÆ`« S^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅÖ’ J=∞Ö’¡ L#fl `«‰õΩ¯=
=_ô¤̂~@∞¡ ‰õÄ_® „^Œ=º x~°fiǨÏ}ÃÑ· L#fl =uÎ_çx `«yæOK«_®xH˜
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_®¤~Ú. P~ÀQƺO, q^Œº =O\˜ Jaè=$kú ~°OQÍÅÖ’
„ѨÉèí∞`«fi Láêkèx ÃÑOK«_®xH˜ q[˝`«`À ‰õÄ_ç# q^è•<åxfl
„ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ˜ìOk.
P^•Ü«∞ ã¨g∞Hõ~}
° :
2008-09 #∞O_ç 2009-10 <å\˜H˜ Ѩ#∞fl P^•Ü«∞
ã¨QÆ@∞ =$kúˆ~@∞ 5.45 âß`«O ÃÑiyOk. QÆ_çz# =¸_»∞
ã¨O=`«û~åÅÖ’ Ѩ#∞fl P^•Ü«∞ ã¨QÆ@∞ =$kúˆ~@∞ 13.88
âß`«O ÃÑiyOk. qÅ∞= P^è•i`« Ѩ#∞fl ("åº\ò)#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃#
"≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O`«û~°O 2005–06Ö’ Ѩ#∞fl =ã¨∂à◊¡Ö’ H˘xfl
X_ç^Œ∞_»∞‰õΩÅ∞ Z^Œ∞Ô~·#ѨÊ\˜H©, 2006–07 #∞O_ç 2009–10
ã¨O=`«û~åÅÖ’ "åº\ò, ZÑ≤lZãπ\ ˜ =ã¨∂à◊¡Ö’ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ#
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ HõxÑ≤OzOk. Ѩ<Õfl`«~° P^•Ü«∞OÖ’ #∞O_ç
=KÕÛ~åÜ«∞bì 2008-09 HõO>Ë 2009-10 <å\˜H˜ `«yæOk.
ѨÙ#~°fiº=ã‘H÷ ~õ }
° =ºÜ«∂Å∞ :
2009–10 HÍÅOÖ’ "≥Ú`«ÎO =ºÜ«∞OÖ’ =¸Å^èŒ#
=ºÜ«∞O 17.53 âß`«O LOk. 2010-11 i"≥·*ò¤ JOK«<åÅ
„ѨHÍ~°O =¸Å^èŒ# =ºÜ«∞O "≥Ú`«ÎO |_≥˚\òÖ’ 12 âß`«OQÍ
JOK«<å "Õâß~°∞. ~åR „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ì̃# „Ѩ^è•# ™êQÆ∞h\˜
„áê*ˇ‰õΩìÅ∞ `«fi~°QÍ Ñ¨ÓiÎHÍ=_®xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ ™êQÆ∞h\˜

13
~°OQÍxH˜ ˆH\Ï~ÚOѨÙÅ∞ ÃÑOK«_»O ‰õÄ_® =¸Å^èŒ# =ºÜ«∞O
ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ‰õΩ „Ѩ^è•# HÍ~°}"≥∞ÿOk. J~Ú#ѨÊ\˜H© ã¨aû_ôʼnõΩ
ÃÑ>Ëì Ô~"≥#∂º =ºÜ«∞O „Ѩ^è•#OQÍ aÜ«∞ºO, ÃÑ#¬#∞¡, ™ê=∂lHõ
ã¨OˆHΔ=∞ ™ê¯Å~ü+≤ѨCÅ∞, q^Œ∞º`ü ~°OQÍxH˜ WzÛ# ã¨aû_ôÅ
HÍ~°}OQÍ QÆ}hÜ«∞OQÍ ÃÑiyOk.
™⁄O`« =ã¨∂à◊√¡ :
JO`« ‰ õ Ω =ÚO^Œ ∞ 㨠O O=`« û ~° O Ö’ áÈÅ∞Û‰õ Ω O>Ë
2009–10Ö’ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ™⁄O`« Ѩ#∞fl =ã¨∂à◊√¡ 5.45
âß`«O ÃÑiy, ~°∂.35,176 HÀ@¡‰õΩ KÕ~°∞‰õΩ<åfl~Ú. Ѩ#∞fl
=ã¨∂à◊¡Ö’ J=∞‡HõѨ٠Ѩ#∞fl, ZÔH· û*ò, "≥∂\Ï~°∞ "åǨÏ<åÅ
Ѩ#∞flÅ∞,™êìOѨÙÅ∞, il„¿ã¬#∞¡ „Ѩ^è•# Éèí∂q∞Hõ áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi |kbÅ∞ :
ˆHO„^Œ Ѩ#∞flÅ =ã¨∂à◊¡Ö’ ~åR „ѨÉèí∞`åfixH˜ K≥e¡OKÕ
"å\Ï 2009–10Ö’ 12,142 HÀ@¡‰õΩ KÕiOk.
JѨCÅ∞, =_ô¤Å K≥e¡OѨÙÅ∞ :
„ѨÉèí∞`«fi JѨCÅÃÑ· =_ô¤K≥e¡OѨÙÅ∞ 2008–09Ö’ ~°∂.
8057 HÀ@∞¡ HÍQÍ, 2009–10 ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂. 8914
HÀ@¡‰õΩ ÃÑiQÍ~Ú. =_ô¤ K≥e¡OѨÙÅ∞ 2009-10Ö’ =ÚO^Œ∞
ã¨O=`«û~°O HõO>Ë 10.6 âß`«O ÃÑiQÍ~Ú.
^„ =
Œ ºÖ’@∞ :
„^Œ=ºÖ’@∞ lZãπ_çÑ≤Ö’ 2008-09 =∞iÜ«Ú
2009-10 ã¨O=`«û~åʼnõΩ 3.5 âß`«O, =∞iÜ«Ú 4.0
âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 ^èŒ~°Å∞, "Õ`«<åÅ∞, „Ѩ*ÏѨOÑ≤}©
^èŒ~°Å∞ :
^èŒ~°Å∞ L`«ÊuΠѨi=∂}Ïxfl qxÜ≥∂QÆѨ٠f~°∞#∞
„ѨÉèÏq`«O KÕ™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ ã¨=∂[OÖ’x "≥∞*Ïi\© ÃãHõΔ<£
x`«ºO qxÜ≥∂yOKÕ P~°∞ ã¨~°∞‰õΩÅ∞ aÜ«∞ºO, HõOkѨѨC,
"Õ~°∞â◊#QÆ#∂<≥ yO[Å∞ ÖËx zO`«Ñ¨O_»∞,ZO_»∞q∞iÛ, Le¡QÆ_»¤Å
^èŒ~°Å#∞ „Ѩu~ÀE Ѩ~°º"ÕH˜ΔOKÕO^Œ∞‰õΩ ~åR„ѨÉèí∞`«fiO XHõ
Hõq∞\©x U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. D ã¨~°∞‰õΩÅ ^èŒ~°Å#∞ _≥·Ô~Hõìˆ~\ò
PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û #∞O_ç, ~åROÖ’x „Ѩ^è•#
ˆHO„^•Å #∞O_ç „Ñ¨u~ÀE `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û.
^è~Œ Å° ã¨∂z :
Wk HÍÅO, Éè∫QÀoHõ„áêO`«O, W`«~° JOâßÅ#∞ |\˜ì
^èŒ~°Å ™ê÷~ÚÖ’ =KÕÛ =∂~°∞Ê#∞ H˘eKÕ XHõ ™êOYºHõ ѨiHõ~°O.
nxx Pi÷Hõ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ H˘Å=∂#OQÍ ‰õÄ_® ѨiQÆ}˜™êÎ~°∞.
qxÜ≥∂QÆ^•s =ã¨∞Î=ÙÅ ^èŒ~°Å∞ „Ѩ[Ö’¡x XHõ ÃÑ^ŒÌ
=~åæxfl „ѨÉèÏq`«O KÕ™êÎ~Ú. Wq „Ѩ[Å#∞ U q^èŒOQÍ
„ѨÉèÏq`«O KÕã¨∞Î<åflÜ≥∂ `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O ~°Ñ¨Éèí∞`«fi ÉÏ^茺`«.
JO^Œ∞ˆH „ѨÉèí∞`«fiO qxÜ≥∂QÆ^•s ^èŒ~°Å ã¨∂z (Hõ#∂˚ º=∞~ü
„ÃÑ· ã π WO_≥ H ± û – ã≤ Ñ ≤ S ) XHõ Q˘Ñ¨ Ê Ñ¨ i Hõ ~ ° O QÍ
LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞`«∞Ok. =ã¨∞Î=ÙÅ,¿ã=Å zÅ¡~° ^èŒ~°Å ™ê÷~ÚÖ’
=KÕ Û =∂~° ∞ ÊÅ#∞ H˘Å=_®xH˜ nxH˜ XHõ ™ê^è Œ # OQÍ
LѨÜ≥∂y™êÎ~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ∞ Ѩ@ì}
„áêO`« <å<£ =∂#∞º=Öò L^ÀºQÆ∞Å∞, =º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ∞
D ã¨∂pÖ’ ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~°∞. ~åROÖ’x áêi„âßq∞Hõ
HÍi‡‰õΩÅ qxÜ≥∂QÆ^•s ^èŒ~°Å ã¨∂z (ã≤Ñ≤S–S_»|∞¡ º) #∞
~åROÖ’x =ÚYº ˆHO„^•Å #∞O_ç ¿ãHõiOz# ã¨=∂Kå~åxfl
ã¨O„QÆÇ≤ÏOz ÖˇH˜¯™êÎ~°∞.
>Ë|∞Öò 4.1
=º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ qxÜ≥∂QÆ^•s
^èŒ~°Åã¨∂z
P^è•~° ã¨O=`«û~°O 1986–87 ´ 100
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
2009 ([#=i – _çÃãO|~ü) 516 494
2010 ([#=i – _çÃãO|~ü) 575 553
=∂~°∞Ê âß`«O 11.43 11.94
=¸ÅO : ÖË|~ü |∂º~À, ã≤=∂¡
14
áê`« P^è•~°OQÍ ã¨O=`«û~°O 1982´100 ™ê÷#OÖ’
2006 [#=i #∞O_ç #∂`« # P^è • ~° 㨠O =`« û ~° O
2001´100#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. #∂`«# P^è•~° ã¨O=`«û~°O
2001´100`À áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ ã≤Ñ≤S#∞ xi‡Oz,
ã¨O„QÆÇ¨Ï Ñ¨iKÕO^Œ∞‰õΩ ˆHO„^Œ ã≤sãπ, ~åR ã≤sãπÅ HÀã¨O
~åROÖ’x 12 #∂`«# ˆHO„^•Å#∞ ZOÑ≤Hõ KÕâß~°∞. Jq
1.ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, 2. qâßYѨ@flO, 3. =~°OQÆÖò, 4. QÆ∞O@∂~°∞,
5. q[Ü« ∞ "å_» , 6. QÀ^•=iYx, 7. q[Ü« ∞ #QÆ ~ ° O –
z\˜ì=Åã¨, 8. HÍH˜<å_» – ~å[=∞O„_ç, 9. [QÆæÜ«∞º¿Ñ@ –
q∞~åºÅQÆ∂_» , 10 u~°∞Ѩu – ˆ~}˜QÆ∞O@, 11. H˘`«ÎQÆ∂_≥O
– áêÅfiOK«, 12. x*Ï=∂ÉÏ^£ –É’^èŒ<£.
ã≤=∂¡Ö’x ÖË|~ü|∂º~À "≥Ú^Œ\ ˜ P~°∞ ˆHO„^•Å ã¨∂zx
ÃãO„@Öò ã≤sãπ H˜O^Œ ã¨O„QÆÇ≤Ïã¨∞ÎOk. q∞ye# P~°∞ ˆHO„^•Å
ã¨∂zx ~åR ã≤sãπ H˜O^Œ _≥·~°Hõìˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£
™êì\ ˜ã≤ìH±û ã¨O„QÆÇ¨Ï Ñ¨~°∞ã¨∞ÎOk. 2010Ö’ ã≤Ñ≤S – S_»|∞¡ º
~åROÖ’ 11.7 âß`«O, ^Õâ◊OÖ’ 12.1 âß`«O ÃÑiyOk.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x =º=™êÜ«∞ ã¨~°∞‰õΩÅ ~åR
ã¨Q@Æ ∞ \’‰õΩ ^è~Œ Å° ã¨∂p ã¨OYºÅ∞ :
ã≤ = ∂¡ Ö ’x ÖË | ~ü |∂º~À 1986–87 P^è • ~°
ã¨O=`«û~°OQÍ =º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ HÀã¨O Hõ#∂˚ º=∞~ü¢ÃÑ·ãπ
WO_≥H±û #O|~üû (ã≤Ñ≤S) ã¨O„QÆǨÏѨ~°zOk. 2010 HÍÅOÖ’
ã≤Ñ≤S–UZÖò ~åROÖ’ 11.43 âß`«O, ^Õâ◊OÖ’ 11.94 âß`«O
ÃÑiyOk.
"Õ`<« åÅ∞ :
™ê=∂lHõOQÍ<Õ H͉õΩO_® Pi÷HõѨ~°OQÍ ‰õÄ_® „QÍg∞}
„áêO`åÅÖ’x =º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ∞, KÕu=$uÎ^•~°∞Å∞ „âßq∞Hõ
â◊ H ˜ Î Ö ’x |ÅÇ‘ Ï # =~åæ Å ∞QÍ K≥ Ñ ¨ Ê =K« ∞ Û. 㨠= ∂[OÖ’x
W`«~°ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆ =~åæÅ∞ ÖÏQÍ g~°∞ `«=∞ "å}˜x
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ qxÑ≤OK«ÖË~°∞. JO^Œ∞ˆH Jã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’
L#fl giÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ`ÕºHõ „â◊^Œú fã¨∞‰õΩO\’Ok. gi
"Õ`«<åÅ#∞ ‰õÄ_® "Õ`«# q^è•<åŠѨikèÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ~å=Åã≤#
J=ã¨~°O LO^Œx „QÆÇ≤ÏOzOk. ~å„+ì̈ #Å∞=¸ÅÖÏ L#fl 69
ÃãO@~°¡ #∞O_ç gi "Õ`«# q^è•<åÅ H˘~°‰õΩ QÆ}ÏOHõ ¿ãHõ~°}
[~°∞QÆ∞`«∞Ok. ~åROÖ’x KÕu =$uÎ ^•~°∞Å, =º=™êÜ«∞
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 >ˆ |Ë ∞Öò 4.2 Siãπ P^è•i`« ~ˆ +¨<£ HÍ~°∞Ť ∞:
~åROÖ’x KÕu=$uÎ^•~°∞Å, =º=™êÜ«∞ JO^ŒiH©ˆ~+¨<£HÍ~°∞¤Å∞ JOkOK«_»O, É’QÆãπ,#H˜b,
HÍi‡‰õΩÅ ã¨Q@Æ ∞ k#ã¨i "Õ`<« åÅ∞ (~°∂.ÅÖ’) _»∂Ñ≤¡ˆH\ò HÍ~°∞¤Å#∞ x~ÀkèOK«_»O ÅHõΔ ºOQÍ ~åROÖ’x Jxfl
Hˆ @yi 2009 2010 =ÚxûѨÖò Ѩ@ì}ÏÅÖ’ Siãπ P^è•i`« ˆ~+¨<£ HÍ~°∞¤Å#∞ *Ïs
([#=i – _çÃãO|~ü) ([#=i – _çÃãO|~ü) KÕ™ê~°∞. `≥Å¡HÍ~°∞¤ "åiH˜ ‰õΩ@∞O| P^•Ü«∞O „QÍg∞}
=„_»Oy 132.28 142.95 „áêO`åÅÖ’ ~° ∂ .60,000, Ѩ @ ì } „áêO`åÅÖ’
Hõ=∞‡i 110.22 122.68
K«~‡° HÍ~°∞Å∞ 85.89 96.30 ~°∂.75,000QÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
=º=™êÜ«∞ HÍi‡‰õΩÅ∞ PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Ö ’ 1,79,16,901 `≥ Å ¡ H Í~° ∞ ¤ Å ∞,
ѨÙ~°∞+¨μÅ∞ 114.28 142.14 115,57,800 JO`Àº^ŒÜ«∞ J#flÜ≥∂[# (ZZ"≥·) HÍ~°∞¤Å∞,
=∞Ç≤Ïà◊Å∞ 85.43 108.51
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û   ™êì\ ˜ã≤ìH±û 93,200 J#flѨÓ~°‚ HÍ~°∞¤Å∞, 29,94,431 Ñ≤OH±HÍ~°∞¤Å`À
HõeÑ≤ "≥Ú`«ÎO 2010 _çÃãO|~ü 20 <å\˜H˜ 2,25,62,332
HÍi‡‰õΩÅ ã¨Q@
Æ ∞ k#ã¨i "Õ`<« åÅ#∞ >Ë|∞Öò 4.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û. HÍ~°∞¤Å∞ L<åfl~Ú.
„ ¨*Ï Ñ¨OÑ≤}©:
Ñ Hõh㨠=∞^ŒÌ`«∞ ^èŒ~°‰õΩ =i, "≥ÚHõ¯*Á#fl, W`«~°
KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞ : `«$}^è•<åºÅ∞, ѨÑC¨ ^è•<åºÅ ¿ãHõ~} ° :
2010 #=O|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ 44,498 =iH˜ y@∞ìÉÏ@∞ ^èŒ~° JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO Hõhã¨
KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞ x~°fiǨÏ}Ö’ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 6,586 =∞^Œú`«∞ ^èŒ~° (ZOZãπÑ≤)#∞ Hõ@∞ìk@ìOQÍ J=∞Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡ LO_»QÍ, 37,912 „QÍg∞} „áêO`åÖ’¡ K«~°ºÅ∞ KÕѨ\ ˜ìOk. „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ÖËx =i
L<åfl~Ú. ã¨QÆ@∞# „Ѩu KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}O ѨikèÖ’ 535 ^è•<åºxfl H˘#∞QÀÅ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ=∂}ÏÅ#∞,
ˆ~+¨<£ HÍ~°∞¤Å∞/ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ L<åfl~Ú. „Ѩu 2,000 =∞Ok ^èŒ~°Ö’ HÀ`«Å#∞, Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~°Å#∞ ã¨=iOzOk.
=º‰õΩÎʼnõΩ XHõ KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}O LO_®Å#flk ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi <å}º`« „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ L#fl ÃѶ~Ú~ü
„Ѩ=∂}O HÍQÍ, ~åROÖ’ „Ѩu 1,965 =∞OkH˜ XHõKÒHõ Ü«∂=ˆ~*ò HÍfie\© (ZѶπZ‰õĺ)#∞ Hõ@∞ìk@ìOQÍ J=∞Å∞
^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}O LOk. KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ K«~°ºÅ∞ KÕѨ\ ì̃Ok. „Ѩ=∂}ÏʼnõΩJ#∞QÆ∞}OQÍ ÖËx
ã¨aû_ô aÜ«∞ºO Ѩ^äŒHõO : =i ^è•<åºxfl H˘#∞QÀÅ∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ=∂}ÏÅ#∞,
^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# ‰õΩ@∞OÉÏÅ "åiH˜ ÅH˜Δ º`« ^èŒ~°Ö’ HÀ`«Å#∞,Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~°Å#∞ ã¨=iOzOk.
„Ѩ*ÏѨOÑ≤}© =º=ã¨÷ (\˜Ñ_≤ Zç ãπ) ^•fi~å aÜ«∂ºxfl H˜Ö’‰õΩ ~°∂.2 <å}º`« „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ L#fl ÃѶ~Ú~ü
^èŒ~° =^ŒÌ ã¨aû_ô ˆ~@ì`À ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞_®xH˜ J`«ºO`« Ü«∂=ˆ~*ò HÍfie\© (ZѶπZ‰õĺ) =i ^è•<åºxfl Hõh㨠=∞^Œú`«∞^èŒ~°
„áê^è•#º`«x™ÈÎOk. ^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl "åiH˜ PǨ~° >Ë|∞Öò 4.3
Éèí„^Œ`« HõeÊOK«_»O, `«^•fi~å ¿Ñ^ŒiHÍxfl x~°∂‡eOK«_®xH˜ Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~°‰õΩ ¿ãHõiOz# =i,
Wk ZO`« Q Í<À ^ÀǨ Ï ^Œ Ñ ¨ _ » ∞ `« ∞ Ok. 2010-11 Pi÷ H õ "≥ÚHõ¯*Á#fl
ã¨O=`«û~°OÖ’ aÜ«∞ºO ã¨aû_ô H˜O^Œ ~°∂. 300 HÀ@∞¡ (ÅHõÅΔ "≥∞„\˜H± @#∞flÅÖ’)
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. ^è•#ºO 2009–10 2010–11
(20.12.2010 =~°‰Ωõ )
H˜~Àã≤<£ : =i 4.52 1.60
<≥ʼnõΩ 49,644 b@~°¡ H˜~Àã≤<£#∞ aÑ≤ZÖò HÍ~°∞¤ "≥ÚHõ¯*Á#fl 0.068 0
^•~°∞ʼnõΩ Ñ¨OÑ≤}© KÕã¨∞Î<åfl~°∞. =¸ÅO : áœ~°ã~¨ Ñ° ~¨¶ åÅ âßY

15 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

J~Ú# ~° ∂ .1030 („ˆ Q _£ - U), ~° ∂ .1000 (™ê^è • ~° } ) xÜ«∞O„uOz, qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞ ^èŒ~°ÅÖ’
`«QÆæ‰õΩO_® „ѨÉèí∞`«fi ã¨Oã¨÷Å∞ ^è•<åºxfl H˘#∞QÀÅ∞ KÕÜ«∞_»"Õ∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O`À áê@∞, "å\˜x KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞,
H͉õΩO_®,Ô~·ãπ q∞Å¡~°∞¡H˘#∞QÀÅ∞KÕ¿ã q^èŒOQÍ ‰õÄ_® „ѨÉèí∞`«fiO Ô~·`«∞|*Ï~°¡Ö’ ã¨aû_ô ^èŒ~°Å‰õΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKÕO^Œ∞‰õΩ
~åR „ѨÉèí∞`«fiO =∂Ô~¯\ò WO@Ô~fi#¬<£ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ KÕѨ\ ì̃Ok.
K« ~ ° º Å∞ KÕ Ñ ¨ \ ˜ ì O k. 2009–10, 2010–11 Pi÷ H õ
=∂Ô ~ ¯\ò WO@Ô ~ fi#¬<£ PѨ ˆ ~ +¨ < £ û „H˜ O ^Œ Hõ O kѨ Ñ ¨ C ,
ã¨O=`«û~åÅÖ’ Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~° (ZOZãπÑ≤) „ѨÉèí∞`«fi ã¨Oã¨÷Å∞ áê=∂~ÚÖò#∞ KÒHõ^èŒ~°Å ^Œ∞HÍ}ÏÅ∞, Ô~·`«∞ |*Ï~°¡ ^•fi~å
H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤# =i, "≥ÚHõ¯*Á#fl ^è•<åºÅ q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò ã¨~°Ñ¶¨~å KÕã≤Ok. ã¨~°Ñ¶¨~å KÕã≤# =ã¨∞Î=ÙŠѨi=∂}ÏÅ∞,
4.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û. ^èŒ~°Å∞, JOkOz# ã¨aû_ôÅ#∞ >Ë|∞Öò 4.5Ö’ K«∂_»O_ç.
2009–10, 2010–11 Pi÷ H õ 㨠O =`« û ~åÅÖ’
aÜ«∞ºO ¿ãHõ~} ° ѨOÑ≤}© q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 4.4Ö’ K«∂_»=K«∞Û. >Ë|∞Öò 4.5
ã¨aû_ô ^èŒ~°Å‰õΩ JO^Œ*Ëã≤# =ã¨∞Î=ÙÅ
>Ë|∞Öò 4.4 q=~åÅ∞
aÜ«∞ºO ¿ãHõ~°}, ѨOÑ≤}© q=~åÅ∞ =ã¨∞=Î Ù qxÜ≥∂QÆ Ñ¨OÑ≤}©
(ÅHõÅΔ "≥∞„\˜H@± #∞flÅÖ’) ^•~°∞xH˜ KÕã#≤ q
ã¨O=`«û~°O ѨO@ ã¨OIIÖ’ Pi÷Hõ ã¨OIIÖ’ JOkOz#^è~Œ ° (H˜fiO\ÏÖòû)
¿ãHõiOz# aÜ«∞ºO ѨOÑ≤}K© ãÕ #≤ aÜ«∞ºO
HõOkѨÑC¨ 30.00 2,141 ZO.\˜.
2009–10 75.52 34.33
(H˜Ö’/~°∂)
2010–11 7.17 24.17
áê=∂~ÚÖò 35 3,31,633 ZO.\˜.
(2010 _çÃãO|~ü 20 <å\˜H˜)
(b/~°∂)
=¸ÅO : áœ~°ã¨~°Ñ¶¨~åÅ âßY
Ô~_£ „QÍ"£∞ ^•Öò 50.00 2,09,265 ZO.\˜.
(H˜Ö’/~°∂)
=∂Ô~¯\ò WO@Ô~fi#¬<£ 㑯"£∞ : ZÖ’¡ Ñ‘ãπ 17.00 909 ZO.\˜.
áê=∂~ÚÖò, HõOkѨѨC, q∞#ѨѨC, ÃÑã¨~°Ñ¨Ñ¨C (H˜Ö’/~°∂)
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ x`åº=ã¨~° =ã¨∞Î=ÙÅ ^èŒ~°Å#∞ |Ç≤Ï~°OQÆ =∂Ô~¯\òÖ’ =¸ÅO : áœ~°ã~¨ Ñ° ~¨¶ åÅ âßY



16 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 =º=™êÜ«∞O, ^•xJ#∞|O^èŒ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞
=º=™êÜ«∞O :
Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ =º=™êÜ«∞~°OQÆ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO
„Hõ=∞OQÍ `«QÆ∞æ`«∞#flѨÊ\˜H© ~åROÖ’x/ ^Õâ◊OÖ’ 60âß`«O
=∞Ok „Ѩ[ʼnõΩ<Õ\ ˜H© =º=™êÜ«∞"Õ∞ „Ѩ^è•# r=<å^è•~°O.
„âßq∞Hõ â◊HÎ̃H˜ PǨ~°Éèí„^Œ`«, Láêkè HõeÊ™ÈÎOk. 11= ѨOK«=~°¬
„Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ =º=™êÜ«∞ ~°OQÆO <åÅ∞QÆ∞ âß`«O =$kú
™êkèOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞. nxx KÕ~°∞HÀ"åÅO>Ë
=º=™êÜ«∞ P^•Ü«∂Å∞ „Hõ=∞OQÍ ÃÑ~°QÍe. D ~°OQÆOÖ’
J^Œ # OQÍ L#fl „âßq∞Hõ â◊ H ˜ Î „Ѩ ` åº=∂flÜ« ∞ „QÍg∞}
=º=™êÜÕ ∞ `« ~ ° ~° O QÆ O Ö’ ÖÏÉè í ^ •Ü« ∞ Hõ " ≥ ∞ ÿ # Láêkè
J=HÍâßÅ#∞ JOkѨÙK«∞ÛHÀ"åe. nxH˜ |Å"≥∞ÿ# =ÚO^Œ∞‰õΩ
fã¨∞ÔHàı¡ J#∞ã¨O^è•#OHÍ"åe. W\©=Å HÍÅOÖ’ KÕѨ\ ˜ì#
=º=™êÜ«∞, ™êQÆ∞h\˜ q^è•<åÅ∞ PǨ~° ѨO@Å L`åÊ^ŒHõ`«#∞
ÃÑOK«_»O`À áê@∞, D J#∞ã¨O^è•<åÅ#∞™ê÷Ñ≤OK«_»O, "å\˜x
|Ö’¿Ñ`«O KÕÜ«∞_»OÃÑ· ‰õÄ_® „Ѩ`ÕºHõ ^Œ$+≤ì™êiOKå~Ú.
"Õ~°∞â◊#QÆ, q∞iÛ, ѨuÎ, K≥~°‰õΩ =O\˜ "å}˜[º ѨO@Å∞, Jxfl
~° H ÍŠѨ O _» ¡ ` À@ʼnõ Ω ~åR „Ѩ É è í ∞ `« fi OÃÑ^Œ Ì Ñ ‘ @ "Õ ã ¨ ∞ Î # fl
<Õ Ñ ¨ ^ ä Œ º OÖ’ W@∞=O\ ˜ =º=™êÜ« ∞ ~° O QÆ kfifÜ« ∞
J#∞ã¨O^è•<åÅ∞ „áê^è•#º`« ã¨O`«iOK«∞‰õΩ<åfl~Ú.
Éèí∂qxÜ≥∂QÆO:
~åRO "≥Ú`«ÎO Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚O 275.04 ÅHõΔÅ
ÃÇÏHÍì~°∞¡, Éè∫QÀoHõ qã‘Î~°‚O "≥Ú`«ÎOÖ’ 36.7 âß`«O xHõ~°
™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O H˜O^Œ LO_»QÍ, 22.6 âß`«O J_»=ÙÅ H˜O^Œ,
12.2 âß`«O c_»∞ Éèí∂=ÚÅ H˜O^Œ, 9.7 âß`«O =º=™êÜÕ∞`«~°
J=ã¨~åÅ H˜O^Œ, 7.4 âß`«O K«q\˜ <ÕÅÅ∞H˜O^Œ L<åfl~Ú.
q∞ye# 11.4 âß`«O Éèí∂=ÚÅ∞ (W`«~° c_»∞ Éèí∂=ÚÅ∞,
|O[~°∞ Éèí∂=ÚÅ∞, ѨzÛHõ "≥∞ÿ^•<åÅ∞, `À@ ѨO@Å∞,
`ÀѨÙÅ∞) H˜O^Œ L<åfl~Ú.
=~°¬áê`«O:
2010-11 <≥·~°∞u ~°∞`«∞Ѩ=# HÍÅOÖ’ ~åROÖ’
810 q∞.g∞. ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O #"≥∂^Œ~ÚOk. Wk
™ê^è•~°} =~°¬áê`«O 624 q∞.g∞. HõO>Ë 30 âß`«O Z‰õΩ¯=.
Dâß#º ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ HÍÅOÖ’ ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O 224
q∞.g∞. =~° ¬ áê`« O HÍQÍ, 2010-11Ö’ 333 q∞.g∞.
=~°¬áê`«O =∂„`«"Õ∞ #"≥∂^Œ~ÚOk. Wk ™ê^è•~°} =~°¬áê`«O
HõO>Ë 48âß`«O Z‰õΩ¯=.
17
qã‘~Î O‚° , L`«ÊuÎ:
2010–11 ã¨`«fi~° JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O PǨ~° ^è•<åºÅ
™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O 78.08 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡ HÍQÍ 2009-10Ö’
66.66 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡. Wk 17 âß`«O ÃÑiyOk. PǨ~°
^è•<åºÅ L`«ÊuÎ 2010-11Ö’ 189.78 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞
HÍQÍ 2009-10Ö’ 156 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞. Wk 22 âß`«O
J^Œ#O.
ѨO@ WO>ˇxû\© :
ã¨∂÷ŠѨO@ qã‘Î~å‚xH˜, xHõ~° ѨO@ qã‘Î~å‚xH˜ QÆÅ
=∞^茺 x+¨ÊuÎx „HÍÑπ WO>ˇxû\© JO\Ï~°∞. 2009–10
ã¨O=`«û~åxH˜ „HÍÑπ WO>ˇxû\© 1.26QÍ ÖˇH˜¯OKå~°∞.
~åROÖ’ ã¨∂÷Å ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO Hõey# qã‘Î~°‚O
2008-09Ö’ 67.41 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡ HÍQÍ, 2009–10
<å\˜H˜ Wk 14.47 âß`«O `«yæ 57.65 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ
KÕ~°∞‰õΩOk. xHõ~° ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO QÆÅ Éèí∂=ÚÅ qã‘Î~°‚O
2008–09Ö’ 48.21 ÅHõ Δ Å ÃÇÏHÍì ~ ° ∞ ¡ LO_» Q Í,
2009–10Ö’ 12.57 âß`«O `«yæ 42.15 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ
KÕiOk.
Éèí∂ Hõ=∞`åÅ∞ :
Éèí∂ Hõ=∞`åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# _Õ\Ï#∞ 1970–71
#∞O_ç <åÅ∞QÆ∞ ã¨O=`«û~åʼnõΩ XHõ™êi Éèí∂ Hõ=∞`åÅ Ãã#ûãπ
~°∂ѨOÖ’ ¿ãHõiã¨∞Î<åfl~°∞.z=i ™êiQÍ 2005–06Ö’ D
_Õ \ Ï#∞ ¿ãHõ i OKå~° ∞ . 2000–01Ö’ ~åROÖ’ 㨠Q Æ @ ∞
Éèí∂Hõ=∞`« qã‘Î~°‚O 1.25 ÃÇÏHÍì~°∞¡ HÍQÍ, 2005–06<å\˜H˜
1.20 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ Ñ¨_çáÈ~ÚOk.
=º=™êÜ«∞ P^•Ü«∂Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°KÕO^Œ∞‰õΩ ã¨∂÷Å
~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ =º=™êÜ«∞ ~°OQÆ "å\Ï#∞ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ
~åR =º=™êÜ«∞ âßY ZO`«QÍ<À Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk.
q∞+¨<£ =∞iÜ«Ú =ӺǨÅ∞ :
`«‰Ωõ ¯= ™êQÆ∞ Y~°∞Û^•fi~å xÅHõ_#·≥ =º=™êÜ«∞ L`«ÊuÎx
™êkèOK«_»O, `«^•fi~å Ô~·`«∞ ~å|_ç ÃÑOKåÅ<Õ ÅHõΔ ºO`À
=º=™êÜ«∞ âßY kQÆ∞= =ӺǨÅ#∞ J#∞ã¨i™ÈÎOk.
 qãÎ̈~°} q^è•<åxfl ѨÙ#~°fi ºã‘÷HõiOK«_»O
 J^è Œ ∞ <å`« # =º=™êÜ« ∞ „Ѩ Ü ≥ ∂ QÍÅÖ’ Ô ~ · ` « ∞ Å#∞
ã¨OѨ#∞flÅ#∞ KÕÜ«∞_»O
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
  LѨÜ≥∂QÆHõ~°"≥∞ÿ# J^èŒ∞<å`«# ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝<åxfl
JO^Õ * Ë Ü « ∞ _» O ^•fi~å =º=™êÜ« ∞ âßY ã≤ | ƒOk
™ê=∞~å÷ºxfl ÃÑOá⁄OkOK«_»O.
 ã¨HÍÅOÖ’ W<£Ñ¨Ù\ò ã¨~°Ñ¶¨~å‰õΩ Ç¨g∞ W=fi_»O
 W<£Ñ¨Ù\òû#∞ „Hõ=∞|núHõiOK«_»O, <å}º`åxÜ«∞O„`«}
 Éèí∂™ê~° ѨsHõΔÅ P^è•~°OQÍ Z~°∞=ÙÅ qxÜ≥∂QÍxH˜
ã≤á¶ê~°ã¨∞Å∞
 q`«Î# L`«ÊuÎÖ’ ã¨fiÜ«∞O ã¨=∞$kú ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ
Ô~·`«∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
 ã¨g∞Hõ$`« áœ+≤ªHÍÅ x~°fiǨÏ} (SZ<£ZO), ã¨g∞Hõ$`«
ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å x~°fiǨÏ} (SÑ≤ZO), ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ#
h\˜ Ü«∂[=∂#ºO "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜ ^•fi~å ã¨g∞Hõ$`«
ѨO@Å Ü«∂[=∂<åºxfl ÃÑOá⁄OkOK«_»O.
 „ѨѨOK« =∂Ô~¯\ò _ç=∂O_£‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ L`«ÊuÎx
ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ ã¨Ç¨Ï[ ™êQÆ∞ Ѩ^Œú`«∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
 lO‰õΩ Ö’áêxfl ã¨i KÕÜ«∞_»O
 L`åÊ^ŒHõ`«#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_®xH˜ ã¨=∞™êº`«‡Hõ <ÕÅÅ#∞
uiy™êQÆ∞Ö’H˜ `Õ=_»O.
 =º=™êÜ«∞ Éèí∂=ÚÅ Jaè=$kúH˜, Ѩ~åº=~°} ã≤÷~°`åfixH˜
"å@~üÃ+_£ q^è•<åxfl J#∞ã¨iOK«_»O ^•fi~å ã¨Ç¨Ï[
=#~°∞Å Ü«∂[=∂<åºxfl J#∞ã¨iOK«_»O
 Hõ~°∞=Ù, =~°^ŒÅ∞,=_»QÆO_»¡ "å#Å ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ qѨ`«∞Î
x~°fiǨÏ}
 `«‰õΩ¯= JáêÜ«∞O, `«‰õΩ¯= Y~°∞ÛQÆŠѨO@Å™êQÆ∞#∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
 =ºÜ« ∞ xÜ« ∞ O„`« } =º=™êÜ« ∞ Ѩ ^ Œ ú ` « ∞ Å HÀ㨠O
Ü«∂O„fHõ~°}
 =º=™êÜ«∞O, ^•xJ#∞|O^èŒ HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’ ™êOˆHuHõ,
Ѩ ~ ° º "Õ H õ Δ } Ï „Ѩ Ü ≥ ∂ [<åÅ#∞ á⁄O^Õ O ^Œ ∞ ‰õ Ω
Ô~·`«∞q∞„`«„QÆ∂ѨÙÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
 Ô~·`«∞ÅO^ŒiH© =º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u ÅaèOKÕÖÏ KÕÜ«∞_»O
 =∞Ç≤ÏàÏ ™êkèHÍ~°`«, Öˇ·OyHõ `«∞ź`«
 WO@Ô~fl\ò ¿ã=Å ^•fi~å Ô~·`«∞ʼnõΩ Ñ¨O@ L`«ÊuÎ, W<£Ñ¨Ù\ò
ã¨~°Ñ¶¨~å, =∂Ô~¯\˜OQ∑ =O\˜ "å\˜ÃÑ· U ~ÀAHÍ~ÀA
ã¨=∂Kå~åxfl JOkOK«_»O
L`åÊ^ŒHõ ™ê÷~ÚÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOK«_O» :
 =º=™êÜ«∞ Ѩiã≤÷`«∞Å P^è•i`«∞`«ÊuÎ „Ѩ}ÏoHõÅ#∞
Jaè = $kú KÕ Ü « ∞ _» O ^•fi~å Ѩ O @ L`« Ê ^Œ H õ ` « # ∞
ÃÑOá⁄OkOK«_»O.
 㨠= ∞~° ÷ = O`« " ≥ ∞ ÿ # q㨠Π~ ° } HÍ~° º „Hõ = ∂Å ^•fi~å
"≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ i z# ™êOˆ H uHõ Ѩ i *Ï˝ < åÅ#∞
qã¨ÎiOѨ*ËÜ«∞_»O
18
 SZ<£ZO, SÑ≤ZO, h\˜ Ü«∂[=∂#ºO, áÈãπì ǨÔ~fiãπì
>ˇ H ÍflÅrãπ =O\˜ "≥ ∞ ~° ∞ Ô Q · # Ѩ O @ Ü« ∂ [=∂#º
Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’ Ô~·`«∞ʼnõΩ J=QÍǨÏ# HõeÊOK«_»O ^•fi~å
L`«ÊuÎ =ºÜ«∂xfl `«yæOK«_»O.
 ™êQÆ∞ =ºÜ«∂xfl `«yæOK«_®xH˜ "≥∞~°∞ÔQ·# =º=™êÜ«∞
Ѩ^Œú`«∞Å#∞, Ü«∞O„`åÅ#∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O
 aè#fl ѨO@Å HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞KÕÜ«∞_»O
 Hõ~°∞=ÙÅ∞, =~°^ŒÅ∞, `«∞á¶ê#¡ =O\˜ „ѨHõ$u "≥·Ñ¨s`åºÅ
ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ѨÙ#~å"åã¨O HõeÊOK«_»O, „Ѩ`åº=∂flÜ«∞
ѨO@Å W<£Ñ¨Ù\òû JO^Œ*ËÜ«∞_»O ^•fi~å Ô~·`«∞ʼnõΩ
ã¨Ç¨ÏHõiOK«_»O.
 =~°¬^è•~° „áêO`åʼnõΩ *ÏfÜ«∞ "å@~üÃ+_£ Jaè=$kú
„áê*ˇ H ± ì (Z<£ _ » | ∞¡ º_ç Ñ ≤ P ~ü Z )#∞ "≥ ∞ @ì Éè í ∂ =ÚÅ
=º=™êÜ«∂aè=$kúH˜ J=∞Å∞ KÕÜ«∞_»O
 Éèí∂™ê~° ѨsHõΔÅ P^è•i`« Z~°∞=ÙÅ qxÜ≥∂QÍxfl
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O, ѨzÛ~˘>ˇì, =s‡ HõOáÈãπì "å_»HÍxfl
ÃÑOK« _ » O , 㨠= ∞™êº`« ‡ Hõ <Õ Å Ö’¡ ™êQÆ ∞ #∞
ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»O, ã¨∂HõΔ ‡ áÈ+¨Hõ Ö’áêÅ#∞ ã¨ik^ŒÌ_»O
=O\˜ K«~°ºÅ ^•fi~å Éèí∂™ê~åxfl "≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«_»O.
 J`« º kè H õ =∞Ok Ô ~ · ` « ∞ ʼnõ Ω , H“Å∞^•~° ∞ ʼnõ Ω
Ѩ~°Ñ¨u™œHõ~°ºO JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_ÕÖÏ K«∂_»@O.
~Ô `· ∞« K≥`· #« º Ü«∂`„ « 2010:
~å„+ì̈OÖ’x 22 lÖÏ¡ÅÖ’ Ô~·`«∞Å#∞ K≥·`«#º=O`«∞Å#∞
KÕÜ«Ú@‰õΩ =º=™êÜ«∞, =º=™êÜ«∞ J#∞|O^èŒ ~°OQÍÅ <å}º`«
"≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°K«_®xH˜ D HÍ~°º„Hõ=∞O „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
áê_çÑO¨ @Å∞ :
=º=™êÜ«∞ =∂ã¨Ñ¨„uHõ 'áê_çѨO@Å∞—Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞,
KÕ~°∞ÊÅ∞ KÕã≤ JO^Œ∞Ö’ Ô~·`«∞ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# Jxfl âßYÅ
#∞O_ç PiìHõÖòû, ã¨O^ÕâßÅ#∞ „ѨK«∞iã¨∞Î<åfl~°∞. nx`À áê@∞
Ѩ O _» ¡ ` À@Å∞, Ѩ @ ∞ì Ѩ i „â◊ = ∞, Ѩ â ◊ √ áÈ+¨ } , KÕ Ñ ¨ Å
K≥~°∞=ÙÅ∞,™êQÆ∞h~°∞ ÉϺOH˜OQ∑‰õΩ ã¨O|OkèOz PiìHõÖòû ‰õÄ_®
„ѨK«∞iã¨∞Î<åfl~°∞.
Éèí∂™ê~° ѨsHõΔ :
Éè í ∂ q∞Ö’ L#fl áÈ+¨ H ÍÅ#∞ JOK« < å
"Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ,Z~°∞=ÙÅ "å_»HÍxfl ã≤á¶ê~°ã¨∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ Éèí∂™ê~°
ã¨sHõΔÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞. =∞# ~åROÖ’ 22 lÖÏ¡ Éèí∂™ê~° ѨsHΔÍ
ˆHO„^•Å∞, 2 „áêOfÜ«∞ Éèí∂™ê~° ѨsHΔ͈HO„^•Å∞, 4 ã¨OKå~°
Éèí∂™ê~° ѨsHΔÍ ˆHO„^•Å∞, 57 =º=™êÜ«∞ =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©
Ѩ s HΔ Í ˆ H O„^•Å∞ L<åfl~Ú. Éè í ∂ ™ê~° Ѩ s Hõ Δ Ö ’ q^Œ ∞ º`ü
HõO_»Hõìq\©, Ñ≤ÃÇÏKü (P=∞¡/HΔÍ~°QÆ∞} ã¨∂z), ã¨∂÷Å áÈ+¨HÍÖˇ·#
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
#„`«[x, ÉèÏã¨fi~°O, á⁄\Ï+≤Ü«∞O ™ê÷~ÚÅ#∞ JOK«<å "Õ™êÎ~°∞. @#∞flÅ∞, á⁄\Ï+≤Ü«∞O 4.79 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞ J=ã¨~°O.
lÖÏ¡ ™ê÷~Ú Ñ¨sHΔ͈HO„^•Å∞ g\˜H˜ `À_»∞ ã¨∂HõΔ ‡ áÈ+¨HÍÖˇ·# ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å∞ :
lO‰õΩ, W#∞=Ú,~åy, =∂OQÆhã¨∞ ™ê÷~ÚÅ#∞, h\˜x ‰õÄ_®
2010-11 YsѶπ ã‘[<£Ö’ 600 "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞
qâı¡+≤™êÎ~°∞.
J=ã¨~°=∞=QÍ 581 "≥∞„\˜H± @#∞flŠѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å#∞
ã≤OyÖò qO_À _»Ü«∂QÀflã≤ìH± 㑯"£∞ „H˜O^Œ lÖÏ¡ qxÜ≥∂yOKå~°∞. ~åROÖ’ ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å∞ qxÜ≥∂QÆ
Éè∂í ™ê~° ѨsHõΔ ÖË|~ˆ @sÅ (Zãπ.\˜ZÖò) U~åÊ@∞: ^èÀ~°}˜x >Ë|∞Öò 5.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
JnèHõ$`« „ѨÜ≥∂QÆâßÅÅ∞ ÖËxKÀ@ 19 q`«Î# ѨsHõΔ
>Ë|∞Öò 5.2
ˆHO„^•Å∞, 17 Z~°∞=ÙŠѨsHΔÍ ˆHO„^•Å∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
D ѨsHΔ͈HO„^•ÅÖ’ q`«Î# âßOÑ≤à◊¡#∞, Z~°∞=ÙÅ âßOÑ≤à◊¡#∞ ~åROÖ’ ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å qxÜ≥∂QÆO
qâı¡+≤™êÎ~°∞. Ô~·`«∞Å∞, _ôÅ~°∞¡, L`«ÊuÎ^•~°∞Å∞ ÖË^• =∞Ô~=Ô~·<å ("≥∞„\˜H± @#∞flÖ’¡)
㨈~ q`«Î<åÅ∞, Z~°∞=ÙÅ âßOÑ≤à◊¡#∞ ѨsHõΔKÕ~ÚOK«∞HÀ=K«∞Û. ã¨O=`«û~°O qxÜ≥∂QÆO
2001–02 3,850
q`«<Î åŠѨOÑ≤}© : 2002–03 3,401
2010 YsѶπ ã‘[#∞Ö’ 18.30 ÅHõΔÅ H˜fiO\Ïà◊¡ 2003–04 2,333
q`«Î<åÅ∞ ã¨aû_ô H˜O^Œ ѨOÑ≤}© KÕÜ«∂Åx JOK«<å "ÕÜ«∞QÍ, 2004–05 2,781
12.02 ÅHõΔÅ H˜fiO\Ïà◊¡ q`«Î<åÅ#∞ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞. nx 2005–06 1,918
ã¨aû_ô qÅ∞= ~°∂.155.86 HÀ@∞¡. ~°c ã‘[<£Ö’ 9.34 ÅHõΔÅ 2006–07 1,394
H˜fiO\Ïà◊§ q`«Î<åÅ∞ ѨOÑ≤}© KÕ™ê~°∞. nx ã¨aû_ô qÅ∞= 2007-08 1,541
~°∂.162.20 HÀ@∞¡. 2008-09 1,381
2009-10 1,015
Z~°∞=ÙÅ q^è•#O : 2010-11 (2010 ÃãÃÑOì |~ü =~°‰Ωõ ) 581
2009–10 ã¨O=`«û~°OÖ’ "≥Ú`«ÎO 30.53 ÅHõΔÅ =¸ÅO : =º=™êÜ«∞âßY
"≥∞„\˜H± @#∞flÅ áÈ+¨Hõ Z~°∞=ÙÅ∞ J=ã¨~=° ∞x `ÕeOk. WO^Œ∞Ö’
YsѶπ ã‘[<£‰õΩ 14.91 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞, ~°c ã‘[<£‰õΩ =º=™êÜ«∞ Ü«∞O„fHõ~}
° Ѩ^HŒä Oõ :
15.62 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞. áÈ+¨HÍÅ "åsQÍ #„`«[x qaè # fl =º=™êÜ« ∞ HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ#∞ 㨠fi ÅÊ
17.04 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÅ∞, ÉèÏã¨fi~°O 8.70 ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± =º=kèÖ’,ã¨fiÅÊ „Ѩܫ∂ã¨`À x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
=º=™êÜ«∞ Ü«∞O„`åʼnõΩ QÆ`« ^Œâß|ÌHÍÅOQÍ „áê=ÚYº`«
>Ë|∞Öò 5.1
ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. J^èŒ∞<å`«# Ѩx=Ú@¡‰õΩ Ô~·`«∞Å #∞O_ç ‰õÄ_®
2010-11Ö’ Z~°∞=ÙÅ qxÜ≥∂QÆO _ç=∂O_£ ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. P^èŒ∞xHõ Ѩ^Œú`«∞Å∞, Ü«∞O„`åÅ =Å¡
(ÅHõΔÅ "≥∞„\˜H± @#∞flÖ’¡) ™êQÆ ∞ ™ê=∞~° ÷ º O ÃÑ~° Q Æ _ » O `Àáê@∞,™êQÆ ∞ =ºÜ« ∞ O‰õ Ä _®
L`«ÊuÎ 2010 YsѶπ
JOK«<å qxÜ≥∂QÆO `«QÆæ`ÀOk. =∂Ô~¯\ò J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ L`«Ê`«∞ÎÅ
Ü«¸iÜ«∂ 15.00 14.31 <å}º`« ‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk. ™êQÆ∞ KÕ¿ã ѨO@ ~°HÍÅ∞, <ÕÅ
_çZÑ≤ 6.00 7.04 ã≤÷uQÆ`«∞Å∞ ™ê÷xHõ Ѩiã≤÷`«∞Å∞, J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ
ZOFÑ≤ 3.25 3.14 =º=™êÜ«∞ âßY PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò ~åR P„QÀ WO_»„ã‘ãì π _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò
ZãπZãπÑ≤ 1.25 1.18
HÍOÃÑH¡ û± 11.50 11.04 HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ ^•fi~å =º=™êÜ« ∞ Ü« ∞ O„`åÅ#∞ Ô ~ · ` « ∞ ʼnõ Ω
Z~°∞=ÙÅ∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞. ~°∂. 45,000Å QÆi+ì̈ Ѩiq∞u`À 50 âß`«O
W`«~° Z~°∞=ÙÅ∞ 1.25 0.69 =~°‰õΩ ~å~Úf ^èŒ~°ÅÃÑ· g\˜x JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞. D Ѩ^äŒHõO
"≥Ú`«ÎO 38.25 37.40
=¸ÅO : =º=™êÜ«∞ âßY „H˜O^Œ ™êkèOz# „ѨQÆux >Ë|∞Öò 5.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û.

19 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 >Ë|∞Öò 5.3 J=∞Å∞f~°∞ :
~°∞}O á⁄Ok# Ô~·`«∞ÅO^Œ~°∂ `«Ñ¨Êxã¨iQÍ Ñ¨O@
=º=™êÜ«∞ Ü«∞O„`åÅ ã¨~Ñ
° ~¨¶ å cè = ∂ Ѩ i kè Ö ’H˜ =™êÎ ~ ° ∞ . ~° ∞ }ÏÅ∞ á⁄O^Œ x Ô ~ · ` « ∞ Å∞
ã¨O=`«û~°O ÅaÌ^•~°∞Å ã¨OYº ã¨aû_ô =ºÜ«∞O ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ cè=∂KÕ~ÚOK«∞HÀ=K«∞Û. „Ñ‘q∞Ü«∞O K≥e¡OѨÙÖ’
(~°∂.ÅHõÖΔ ’¡) z#fl ã¨#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞ʼnõΩ 10 âß`«O ~å~Úf ™œHõ~°ºO
2000–01 6,590 253.38 HõeÊOKå~°∞.
2001–02 9,342 333.41
2002–03 47,390 596.35 Q„ Í=∞O Ü«¸x\òQÍ Ñ¨O@Å cè=∂ :
2003–04 50,000 1664.50 Ô~·`«∞ʼnõΩ „Ѩ`ÕºH˜Oz z#fl, ã¨#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞ʼnõΩ =∞iO`«
2004–05 47,568 2290.94 „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õĈ~Û q^èŒOQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO 2005,
2005–06 73,140 3625.34 2006 ã¨O=`«û~åÅ YsѶπ ã‘[<£Ö’ ÃÑ·Å\ò „áêuѨkHõ# S^Œ∞
2006–07 92,929 5230.66 lÖÏ¡Ö’¡ „QÍ=∂xfl XHõ cè=∂ Ü«¸x\òQÍ fã¨∞‰õΩOk. 2007Ö’
2007-08 70,306 4,349.15
2008-09 1,79,312 10,720.26
ÃÑ·Å\ò „áê*ˇ‰õΩì#∞ lÖÏ¡‰õΩ XHõ ѨO@ K˘Ñ¨C# 10 lÖÏ¡Ö’¡
2009-10 1,31,577 7,878.36 J=∞Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ <À\˜Ñ¶≤ˆH+¨<£ *ÏsKÕã≤Ok. 2008 YsѶπ
2010-11 1,44,664 6129.48 ã‘[<£Ö’ „QÍ=∂xfl W#∂ûÔ~<£û Ü«¸x\òQÍ Z<£USZãπ 22
(2010 ÃãÃÑOì |~ü =~°‰Ωõ ) lÖÏ¡Ö’¡ XHõ „Ѩ^è•# ѨO@‰õΩ cè=∂ ™œHõ~°ºO HõeÊOzOk.
=¸ÅO : =º=™êÜ«∞ âßY =º=™êÜ«∞ Ѩ~Ñ
° u
¨ :
ѨO@Å cè=∂ : 2010–11 Ѩ~°Ñ¨u „Ѩ}ÏoHõÖ’ ~°∂. 32,500 HÀ@∞¡
=º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨uQÍ JO^Œ*ËÜ«∂Åx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
*ÏfÜ«∞ =º=™êÜ«∞ cè=∂ Ѩ^äŒHÍxfl ~åROÖ’ 2000
YsѶπ #∞O_ç J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞Ö’
Ô~·`«∞q∞„`« |$O^•Å‰õΩ Ñ¨~°Ñ¨u:
=º=™êÜ«∞ âßY, =º=™êÜ«∞ cè=∂ HõOÃÑh (J=∞Å∞ ã¨Oã¨÷), "≥Ú`«ÎO 13,813 Ô~·`«∞q∞„`« |$O^•Å‰õΩ 299 HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞ŠѨ~°Ñ¨ux JO^Œ*Ëâß~°∞. nx ^•fi~å 49,587
_≥ · Ô ~ Hõ ì ˆ ~ \ò PѶ π ZHõ < åq∞H± û JO_£ ™êì \ ˜ ã ≤ ì H ± û Éè Ï QÆ O
=∞Ok H“Å∞ Ô~·`«∞Å∞ Åaú á⁄O^•~°∞. 2010Ö’ J^Œ#OQÍ
ѨOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú. =∞~À 10.32 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å ~°∞}O JO^Œ*Ëâß~°∞.
ÅHΔͺÅ∞ : P^Œ~°≈Ô~·`«∞ :
 Hõ~°∞=Ù, `«∞á¶ê#∞ ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞, `≥QÆ∞à◊§ HÍ~°}OQÍ Ñ¨O@Å∞ =º=™êÜ«∞ qãÎ̈~°} ¿ã=Å#∞ |Ö’¿Ñ`«O KÕ¿ã ^Œ$+≤ì`À
^≥|ƒu#fl Ô~·`«∞ʼnõΩ Pi÷HõѨ~°"≥∞ÿ# =∞^ŒÌ`«∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O „ѨÉèí∞`«fiO P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å#∞ xÜ«∞q∞OKåÅx x~°‚~ÚOzOk. g~°∞
 ѨO@ ^≥|ƒu#fl `«~°∞"å`« `«^Œ∞Ѩi ѨO@ ã‘[<£‰õΩ Ô~·`«∞ „QÍ=∞ ™ê÷~ÚÖ’ ÃѶã≤e>Ë@~°∞¡QÍ =º=ǨÏi™êÎ~°∞. ~å„+¨ìOÖ’
Ѩ~°Ñ¨u J~°›`«#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»O 50,000 =∞Ok P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å#∞ xÜ«∞q∞OKåÅx „Ѩ}ÏoHõ
 yO[ ^è•<åºÅ∞, ѨѨC^è•<åºÅ∞,#∂<≥ yO[ŠѨO@ʼnõΩ ~°∂á⁄OkOK«QÍ 49,161 =∞Okx xÜ«∞q∞OKå~°∞. „Ѩu
=∞^Œ`ú ∞« W=fi_»O, „áÈ`åûǨÏO JOkOK«_O» 200, 250 Éèí∂Hõ=∞`åʼnõΩ XHõ P^Œ~°≈Ô~·`«∞#∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞.
10= `«~°QÆu LfÎ~°∞‚_≥· LO_ç, =∞Oz Hõ=¸ºxˆH+¨<£ <≥·Ñ¨Ù}ºO
cè=∂ ѨikèÖ’H˜ =KÕÛ Ñ¨O@Å∞ : Hõ e y# 40 㨠O =`« û ~åŠ֒Ѩ Ù =Ü« ∞ 㨠∞ ûQÆ Å "åix
2010 YsѶπ ã‘[<£Ö’ 20 ѨO@Å#∞ cè=∂ ѨikèÖ’H˜ P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å∞QÍxÜ«∞q∞™êÎ~°∞. P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å∞ =º=™êÜ«∞ âßY
`≥KåÛ~°∞. Jq. 1. =i, 2.*Á#fl, 3.ã¨[˚. 4. "≥ÚHõ¯*Á#fl, 5. x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl á⁄ÅO|_ç, q`«Î#„QÍ=∞ HÍ~°º„Hõ=∞O, N™êQÆ∞,
q∞#∞=Ú, 6.ÃÑã¨~°, 7. HõOkѨѨC, 8. ™ÈÜ«∂c<£, 9. =s‡ HõOáÈãπì, ™êO„^Œ =º=™êÜ«∞O =O\˜ HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’
"Õ~°∞â◊#QÆ(S) 10. "Õ~°∞â◊#QÆ (Ü«ÚS) 11. á⁄^Œ∞Ìu~°∞QÆ∞_»∞, K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæO@∞<åfl~°∞. Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY, L^•º#=<åÅ
12. P=Ú^ŒO 13. K≥~°‰õΩ(Ñ≤), 14. K≥~°‰õΩ(P~ü), 15. ѨuÎ(S), âßY, Ѩ@∞ì™êQÆ∞, K«ÔH¯~°, „\Ï<£ûHÀ,™êQÆ∞h\˜, =∂Ô~¯\˜OQ∑,
16 ѨuÎ (Ü«ÚS), 17. q∞~°Ñ¨(S)18. q∞~°Ñ¨ (Ü«ÚS) 19. ÉϺO‰õΩÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕ HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ J#∞ã¨O^è•# Hõ~°ÎÅ∞QÍ
J~°\ ˜, 20.Ѩã¨∞ѨÙ
20 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
=º=ǨÏiã¨∞Î<åfl~°∞. <ÕÅÅ ~°HÍÅ∞, ѨO@ŠѨikè,Q˘„Ô~Å∞
P=ÙÅ∞,KÕѨÅK≥~°∞=ÙÅ∞, Ѩ~°Ñ¨u ÅÉèíºO =O\˜ q=~åÅ`À
‰õÄ_ç# il+¨ì~°¡#∞ ‰õÄ_® P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
*’#Öò Ѩiâ’^è#Œ =∞iÜ«Ú qãÎ̈~}
° ã¨ÅǨ
=∞O_»e ã¨=∂"ÕâO◊ ([_£P~üWZã≤) :
ѨO@Å Ü«∂[=∂<åºxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =ӺǨÅ#∞
K« i ÛOKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω =º=™êÜ« ∞ qâ◊ fi q^•ºÅÜ« ∞ O`˘q∞‡k
=º=™êÜ«∞ j`À+¨‚ã≤÷u *’#¡Ö’ ѨO@ xѶ¨Ù}∞Å#∞, =º=™êÜ«∞
âßY qã¨Î~°} ã≤|ƒOkx, ZOÑ≤Hõ KÕã≤#Ô~·`«∞Å#∞ PǨfixOz
[_£P~üWZã≤ ã¨=∂"ÕâßÅ#∞ x~°fiÇ≤ÏOzOk.
P^Œ~≈° ~Ô `· ∞« Å <≥Å"ås ã¨=∂"ÕâßÅ∞ :
~å#∞#fl <≥ Å ‰õ Ω J=㨠~ ° " ≥ ∞ ÿ # „Ѩ } ÏoHõ # ∞
~°∂á⁄OkOKÕO^Œ∞‰õΩ =∞O_»ÅOÖ’x P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å#∞ PǨfixOz
<≥ÅÖ’x „Ѩu=¸_»= ™È=∞"å~°O <å_»∞ =º=™êÜ«∞âßY, ^•x
J#∞|O^èŒ âßYÅ ã≤|ƒOk =∞O_»Å ˆHO„^ŒOÖ’ ã¨=∂"ÕâßÅ∞
x~° fi Ç≤ Ï ã¨ ∞ Î < åfl~° ∞ . WO^Œ ∞ Ö’ P^Œ ~ ° ≈ Ô ~ · ` « ∞ Å J#∞Éè í " åÅ#∞
`≥Å∞ã¨∞‰õΩx, Éèíq+¨º`ü „Ѩ}ÏoHõ#∞ ~°∂á⁄Okã¨∞Î<åfl~°∞.
qãÎ̈~}
° ã≤|ƒOk, âßG"Õ`ÅΫ <≥Å"åi Hˆ `„Δ «
ã¨O^Œ~°≈# :
„Ѩu "≥Ú^Œ\ ˜ â◊x"å~°O =º=™êÜ«∞ âßY ã≤|ƒOk,
_ç Z \ ˜ \ ˜ ÃãO@~ü âßG"Õ ` « Î Å ∞ 㨠O |Okè ` « „QÍ=∂Å
P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å`À HõÅã≤ Ô~O_»∞, =¸_»∞„QÍ=∂ÅÖ’ ѨO@
á⁄ÖÏÅ#∞ ã¨O^Œi≈ã¨∞Î<åfl~°∞. JHõ¯_ç Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ |\ì̃ Ô~·`«∞ʼnõΩ
™êOˆHuHõ ¿ã=Å∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞.
á⁄ÅO |_ç HÍ~°ºH„ =
õ ∞O:
ѨÙ~°∞QÆ∞Å HÍ~°}OQÍ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ ÜÕ∞\Ï HÀ@¡
~°∂áêÜ«∞ŠѨO@ #+ì̈áÈ`«∞Ok. ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å J=âıëêÅ∞
JkèHõOQÍ L<åflÜ«∞<Õ HÍ~°}OQÍ q^ÕâßÅ∞ ÉèÏ~°`«^Õâ◊ѨÙ
ZQÆ∞=∞`«∞Å#∞ u~°ã¨¯iã¨∞Î<åfl~Ú. ѨÙ~°∞QÆ∞ =∞O^Œ∞Å "å_»HõO
=Å¡ WOHÍ J<ÕHõ ã¨=∞㨺Å∞ `«Öˇ`«∞Î`«∞<åfl~Ú. P~ÀQƺ ã¨=∞㨺Å∞
`«Öˇ`«∞Î`«∞<åfl~Ú. q+¨Ñ¨Ói`« ѨÙ~°∞QÆ∞=∞O^Œ∞Å =Å¡=∞~°}ÏÅ∞
㨠O Éè í q 㨠∞ Î < åfl~Ú. #Ü« ∞ O HÍ#@∞=O\˜ Hͺ#û~ü , #~åÅ
"åº^èŒ∞Å∞ ã¨OÉèíqã¨∞Î<åfl~Ú. `«e¡áêÅÖ’¡ _ç_ç\ ˜ J=âıëêÅ∞
LO_»@O, #H˜b ѨÙ~°∞QÆ∞=∞O^Œ∞Å HÍ~°}OQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl
Ô~·`«∞Å P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ã¨=∞㨺Å∞ `«Öˇ`«∞Î`«∞<åfl~Ú.
Wxfl ã¨=∞㨺Å∞ `«Öˇ`«∞Î`«∞#flѨÊ\˜H© ѨÙ~°∞QÆ∞Å∞ =∂„`«O #tOK«Hõ
áÈQÍ,H˘`«Î H©@HÍÅ∞ ѨÙ@∞ìH˘ã¨∞Î<åfl~Ú. g\˜ xÜ«∞O„`«}
J™ê^茺=∞=Ù`ÀOk. DѨiã≤÷uÖ’ =∂~°∞Ê `≥KÕÛO^Œ∞‰õΩ ~åR
21
„ѨÉ∞íè `«fiO 'á⁄ÅO|_ç— HÍ~°º„Hõ=∂xfl „áê~°OaèOzOk. ѨO@Å#∞
PtOKÕ H© @ HÍÅ#∞ <åâ◊ # O KÕ ¿ ãO^Œ ∞ ‰õ Ω
Ѩ~åº=~°}ÏxH˜J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# „Ѩ=∂}ÏÅ#∞ áê\˜OK«_»O,
`«^•fi~å™êQÆ∞ =ºÜ«∂xfl `«yæOK«_»O, L`«ÊuÎ <å}º`«#∞
ÃÑOK«_»O D HÍ~°º„Hõ=∞O „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞. g@xflO\˜ ^•fi~å
=∂Ô~¯\’¡ JkèHõ ^èŒ~°Å∞ á⁄O^Œ_»O, =∞Oz Ѷ¨e`åÅ∞ ~å|@ì_»O
‰õÄ_® D HÍ~°º„Hõ=∞O ÅHΔͺÅÖ’ „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#q.
D HÍ~° º „Hõ = ∞O 㨠g ∞Hõ $ `« Ѩ O @ Ü« ∂ [=∂#ºO
Ѩ^Œú`«∞Å∞ J#∞ã¨iOK«_»O ^•fi~å Pi÷Hõ x~°‚Ü«∂Å∞ fã¨∞‰õΩ<Õ
q^èŒOQÍ Ô~·`«∞ʼnõΩ ™êkèHÍ~°`« HõeÊOzOk. 2009-10Ö’
Ô ~ O_» ∞ /=¸_» ∞ ™ê~° ∞ ¡ ZOUF, UDF P =∞O_» Å OÖ’
á⁄ÅO|_ç HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞. PÜ«∞# =^ŒÌ tHõΔ}
á⁄Ok# P^Œ~°≈Ô~·`«∞Å∞ `«=∞ „QÍ=∂Ö’¡ á⁄ÅO|_ç HÍ~°º„Hõ=∂xfl
x~°fiÇ≤ÏOz, q∞QÆ`å Ô~·`«∞ʼnõΩ tHõΔ} W™êÎ~°∞. á⁄ÅO|_çÖ’
áêÖÁæ#fl ~Ô `· ∞« ʼnõΩ =i, "≥ÚHõ¯*Á#fl, HõOk, "Õ~∞° â◊#QÆ, P=Ú^ŒO,
á⁄^Œ∞Ìu~°∞QÆ∞_»∞, ѨuΠѨO@Å ™êQÆ∞ÃÑ· ѨÙãÎ̈HÍÅ#∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
á⁄ÅO|_ç HÍ~° º „Hõ = ∞OÖ’ 10 ÃÇÏHÍì ~ ° ∞ ¡ , 30 =∞Ok
Ô~·`«∞Å∞O\Ï~°∞.
„ѨѨOK«"å}˜[º ã¨Oã¨÷ (_»|∞¡º\˜F) ÃãÖò :
Ô ~ · ` « ∞ Ö’¡ „Ѩ Ñ ¨ O K« " å}˜ [ º 㨠O 㨠÷ ^Œ $ Hõ Ê ^ä • ŠѨ @ ¡
J=QÍǨÏ# HõeÊOK«_O» , _»|∞¡ º\˜F ã¨"åà◊#¡ ∞ ã‘fiHõiOKÕÖÏ "åix
ã¨#fl^ŒúO KÕÜ«∞_»O HÀã¨O ~åROÖ’ _»|∞¡ º\˜F ÃãÖò#∞ U~åÊ@∞
KÕâß~°∞.
lSÃÑ· Z<£ZZP~üZO J^躌 Ü«∞#O :
2007 U„Ñ≤Öò,"Õ∞ <≥ÅÖ’¡ POHÍì_£ „áêÜ≥∂[Hõ`«fiOÖ’
PO„^茄Ѩ^Õâò‰õΩ ã¨O|OkèOz# P~°∞ L`«Ê`«∞ÎÅÃÑ· Z<£ZZP~üZO
'=º=™êÜ«∞, =º=™êÜÕ∞`«~° L`«Ê`«∞ÎÅ lS il„¿ãì+¨<£ÃÑ·
™ê=∂lHõ , Pi÷ H õ „Ѩ É è Ï "åÅÃÑ· J^è Œ º Ü« ∞ #O—
x~° fi Ç≤ Ï OzOk.WO^Œ ∞ Ö’ _» | ∞¡ \ ˜ F ÃãÖò ‰õ Ä _®
áêÅ∞ѨOK«∞‰õΩOk. '_»|∞¡ º\˜F ZãπÑ≤Zãπ   \˜a\˜ XѨÊO^•Å
=Å¡ =º=™êÜ«∞OÃÑ· „ѨÉèÏ=O— J<Õ JOâ◊OÃÑ· 2007 EÖˇ·Ö’
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’ *ÏfÜ«∞ =~ü¯ëêѨ٠x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
J„yHõÅÛ~ü >ˇHÍflÅr "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò U*ˇhû (P`«‡) :
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi „áêÜ≥∂l`« HÍ~°º„Hõ=∞"≥∞ÿ# 'ã¨áÈ~üì @∞
¿ãì\òZH±û>ˇ#û<£ „áÈ„QÍ"£∞û Ѷ¨~ü ZH±û>ˇ#¬<£ iá¶ê~ü‡û—#∞ J=∞Å∞
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO 10= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ
HÍÅOÖ’ J#∞=∞uOzOk. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
U~åÊ@∞ KÕã≤# J„yHõÅÛ~ü >ˇHÍflÅr "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò U*ˇhû (P`«‡)
J<Õ ã¨fiÜ«∞O „ѨuѨuÎ QÆÅ lÖÏ¡ ™ê÷~Ú ã¨Oã¨÷ ^•fi~å J=∞Å∞
KÕ™êÎ~°∞. ^Õâ◊ "åºÑ¨ÎOQÍ 2005 E<£ 01# D 㑯"£∞#∞
Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∞#fl lÖÏ¡Ö’¡ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk. ~å„+¨ìOÖ’
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ `«Ñ¨Ê q∞ye# Jxfl lÖÏ¡Ö’¡ 90ó10 ˆHO„^Œ,
~å„+¨ì "å\ÏÅ`À J=∞Å∞ Ѩ~°K«|_»∞`ÀOk.D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ
H˘xfl H©ÅHõ ã¨O㨯~°} HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ˜ìOk.
Jq....
 #∂`«# ã¨O™ê÷QÆ`« U~åÊ@∞¡
 =º=™êÜ«∞O`À ã¨O|O^èO Œ L#fl âßYÅxflO\˜x XHõKÀ\˜H˜
KÕ~Û° _»O
 |Ǩïà◊ ã¨Oã¨÷ qãÎ̈~°} =ӺǨÅ∞
 qâßÅ „áêuѨkHõ# qãÎ̈~} ° ¿ã=Å∞ JOkOK«_O»
 qãÎ̈~°}Ö’ ™ê=¸Ç≤ÏHõ ^Œ$HõÊ^äŒO
 ÖˇO · yHõ Jã¨=∂#`«Å#∞ `˘ÅyOK«_O»
 qãÎ̈~} ° ¿ã=Å xÅHõ_`» fi« O
~å¢+Ü
ì‘ ∞« Hõ$+≤ qHÍãπ Ü≥∂[#:
L`åÊ^ŒHõ`«, L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ ÃÑOK«_»O ^•fi~å ã¨∂÷Å
^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ (l_çÑ≤) =º=™êÜ«∞O, =º=™êÜ«∞ J#∞|O^èŒ
~°OQÍÅ "å\Ï#∞ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ ~å¢+‘ìÜ«∞ Hõ$+≤ qHÍãπ Ü≥∂[#
„H˜O^Œ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO 100 âß`«O x^èŒ∞Å`À XHõ HÍ~°º„Hõ=∂xfl
„áê~° O aè O zOk. WO^Œ ∞ Ö’ Éè Ï QÆ O QÍ =º=™êÜ« ∞ âßY,
L^•º#=<åÅ âßY, Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõâßY, =∞`«ûºâßY, Ѩ@∞ì™êQÆ∞
âßY, =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY, ™⁄Ãã·\ © Ѷ¨~ü Zeq∞<Õ+¨<£ PѶπ ~°∂~°Öò
áê=sì (ZãπWP~üÑ≤)Å#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞ Ѩ~°z PO„^茄Ѩ^Õâò‰õΩ XHõ
ã¨=∞„QÆ =º=™êÜ«∞ „Ѩ}ÏoHõ#∞ ã≤^ŒúOKÕâß~°∞. ~°OQÍÅ "ås
L`«ÊuÎ =º`庙êÅ#∞ QÆ∞iÎOz, =ӺǨÅ#∞ ã¨=∞„QÆOQÍ
qâı¡+≤Oz „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ ã≤^ŒúO KÕâß~°∞. J^Õq^èŒOQÍ lÖÏ¡Å
"åsQÍ ‰õÄ_® ã¨=∞„QÆ „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. 11=
„Ѩ } ÏoHõ Ö ’ 2009-10Ö’ ~° ∂ .410 HÀ@¡ x^è Œ ∞ Å∞
ˆH\Ï~ÚOK«QÍ WO^Œ∞Ö’ =º=™êÜ«∞ âßY‰õΩ 204.46 HÀ@∞¡
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
*ÏfÜ«∞ PǨ~° Éèí„^Œ`« q∞+¨<£ :
aÜ«∞ºO, QÀ^èŒ∞=∞, ѨѨC^è•<åºÅ L`«ÊuÎx ÃÑOKÕ
ÅHõΔ ºO`À ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO *ÏfÜ«∞ PǨ~° Éèí„^Œ`å q∞+¨<£#∞
„áê~°OaèOzOk. *ÏfÜ«∂aè=$kú =∞O_»e 53= ã¨=∂"Õâ◊O
(2007 "Õ∞ 29#)Ö’ nxx U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Åx x~°‚~ÚOKå~°∞.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ aÜ«∞ºO, ѨѨC^è•<åºÅ∞ =∂„`«"Õ∞ D
q∞+¨<£ ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2007–08
22
~°c ã‘[<£ #∞O_ç ZOÑ≤Hõ KÕã≤# lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Å∞ KÕ™ê~°∞.
aÜ«∞ºO
1. JkÖÏÉÏ^£
2. QÆ∞O@∂~°∞
3. Y=∞‡O
4. Hõ$+¨‚
5. =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü
6. "≥∞^ŒH±
7. #ÖÁæO_»
8. <≥Å∂¡~°∞
9. NH͉õΩà◊O
10. qâßYѨ@flO
11. q[Ü«∞#QÆ~O°
ѨѨC^è•<åºÅ#∞ 22 lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Å∞ KÕ™ê~°∞.
ã¨ÇϨ HÍ~°O :
ã¨Ç¨ÏHÍ~° âßY ã¨Ç¨ÏHÍ~° K«\ÏìÅ#∞ J=∞Å∞KÕã¨∂Î
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å#∞ Ѩ~°º"ÕH˜Δã¨∞ÎOk. Ô~·`«∞ʼnõΩ, ã¨=∂[OÖ’x
|ÅÇ‘Ï# =~åæʼnõΩ Ñ¶¨Å=O`«OQÍ ¿ã=ÅOkã¨∞Î#fl ã¨Ç¨ÏHÍ~°
L^Œº=∞O 100 =ã¨O`åÅ#∞ ѨÓiÎ KÕã¨∞‰õΩOk. ã¨Ç¨ÏHÍ~°
L^Œº=∞O qq^èŒ ~°OQÍÖ’¡ ™êkèOz# "å\˜x `≥eÜ«∞*Ëã¨∂Î,
ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~° L^Œ º =∞ 㨠∂ „`åÅ∞, `« ` « fi OÃÑ· J=QÍǨ Ï #
HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩu ã¨O=`«û~°O #=O|~ü 14 #∞O_ç ã¨Ç¨ÏHÍ~°
"å~åxfl áê\˜™êÎ~°∞. D "å~°OÖ’ ™⁄Ãã·\ © ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ, "Õ∞<ÕlOQ∑
Hõq∞\© ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ Ããq∞<å~°∞¡, tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å =O\˜ J<ÕHõ
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞.
Q„ Íg∞} Ѩ~Ñ
° u
¨ ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨OѶ∂¨ Å∞:
„Ѩã¨∞Î`«O =∞#~åROÖ’ =¸_»OK≥Å „QÍg∞} Ѩ~°Ñ¨u
ã¨Ç¨ÏHÍ~° =º=ã¨÷ J=∞Ö’¡ LOk. WO^Œ∞Ö’ ~åR ™ê÷~ÚÖ’
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨Ç¨ÏHÍ~° ÉϺO‰õΩ J`«∞º#fl`« ™ê÷~ÚÖ’
LO@∞Ok. lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’ lÖÏ¡ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ˆHO„^Œ ÉϺO‰õΩÅ∞
(_çã≤ã≤aÅ∞), „QÍg∞} ™ê÷~ÚÖ’ „áê^äŒq∞Hõ =º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ (Ñ≤Zã≤Zãπ)Å∞ „QÍg∞} „áêO`« „Ѩ[ʼnõΩ
¿ã=ÅOkã¨∞Î<åfl~Ú. Ñ≤Zã≤ZãπÅÖ’ ã¨Éèí∞ºÖˇ·# 35.25 ÅHõΔÅ
=∞Ok Ô~·`«∞ʼnõΩ H˜™ê<£ HÍ~°∞¤Å#∞ *Ïs JO^Œ*Ëâß~°∞. ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ã¨OѶ¨∂ŠѨÙ#~°fi º=ã‘÷Hõ~°}ÃÑ· U~åÊ@∞ KÕã≤# „á⁄ÃѶã¨~ü
"≥ · ^ Œ º <å^ä Œ < £ Hõ q ∞\© KÕ ã ≤ # ã≤ á ¶ ê ~° ã ¨ ∞ ʼnõ Ω J#∞QÆ ∞ }OQÍ
n~°…HÍÅOQÍ ÃÑO_çOQ∑Ö’L#fl Ñ≤Zã≤ZãπŠѨÙ#~°fi ºã‘÷Hõ~°}
„Ѩ„H˜Ü«∞#∞ ѨÓiÎKÕâß~°∞. QÆ`«OÖ’ ~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 4,465
„áê^äŒq∞Hõ =º=™êÜ«∞ Ѩ~°Ñ¨u ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ (Ñ≤Zã≤Zãπ)
LO_»QÍ, ѨÙ#~°fi º=ã‘÷Hõ~°} `«~°∞"å`« "å\˜ ã¨OYº 2,940‰õΩ
`«yæOk. „QÍg∞} ã¨Ç¨ÏHÍ~° Ѩ~°Ñ¨u x~å‡}O i"≥·=Öò á꺈Hl
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
H˜O^Œ ~°∂. 1850.79 HÀ@∞¡ JO^Œ*Ë™ê~°∞. WO^Œ∞Ö’ ~åR
„ѨÉèí∞`«fi "å\Ï ~°∂. 261.12 HÀ@∞¡.
ã¨g∞Hõ$`« ã¨Ç¨ÏHÍ~° Jaè=$kú „áê*ˇ‰õΩì (Sã≤_çÑ≤):
Sã≤_çÑ≤ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 1989 #∞O_ç J=∞Ö’¡LOk.
D „áê*ˇ‰õΩì#∞ WѨÊ\˜ˆH `«∂~°∞Ê QÀ^•=i, x*Ï=∂ÉÏ^£, Hõ$ëê‚,
Hõ~°∂flÅ∞, #ÖÁæO_», z`«∂Î~°∞, QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’¡ WѨÊ\˜ˆH
J=∞Å∞ KÕÜ«∞QÍ,qâßYѨ@flO, "≥∞^ŒH±,=~°OQÆÖò, <≥Å∂¡~°∞,
NH͉õ Ω à◊ O , q[Ü« ∞ #QÆ ~ ° O , Ѩ t Û=∞QÀ^•=i, Hõ _ » Ñ ¨ ,
=∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, J#O`«Ñ¨Ù~°O, PkÖÏÉÏ^£, HõsO#QÆ~ü,
~°OQÍÔ~_ç¤ lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Ö’¡ LOk.
=∂Ô~¯\˜OQ∑ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ :
~åROÖ’ 22 lÖÏ¡ Å =∂Ô ~ ¯\ ˜ O Q∑ 㨠O Ѷ ¨ ∂ Å∞
(_ç ã ≤ Z OZãπ ) L<åfl~Ú. Ô ~ · ` « ∞ Å∞ Ѩ O _ç O z# Ѩ O @ʼnõ Ω
y@∞ìÉÏ@∞ ^èŒ~°Å∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ D ã¨OѶ¨∂Å∞ =º=™êÜ«∞
L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ Ô~·`«∞Å =^ŒÌ #∞O_ç H˘#∞QÀÅ∞ KÕ™êÎ~Ú. Wq
™ê÷xHõOQÍ Z~°∞=ÙÅ∞, q`«Î<åÅ∞, qxÜ≥∂QÆ^•s =ã¨∞Î=ÙÅ∞.
¿ãì+¨#s =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ q„Hõ~Ú™êÎ~Ú. nx`À áê@∞ PO„^茄Ѩ^Õâò
q`«Î<åaè=$kú ã¨Oã¨÷ `«~°Ñ¨Ù#q`«Î<åÅ#∞ ‰õÄ_® ¿ãHõi™êÎ~Ú.
=∂~ü¯ÃѶ_£ `«~°Ñ¨Ù# =º=™êÜ«∞ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ H˘#QÀÅ∞ KÕ™êÎ~Ú.
Z.Ñ≤. =∂~ü¯ÃÑ_¶ :£
PO„^茄Ѩ^Õâò =∂~ü¯ÃѶ_£ ã¨Ç¨ÏHÍ~° =∂Ô~¯\˜OQ∑ ã¨OѶ¨∂Å
J`«∞º#fl`« ã¨OѶ¨∂Å J`«∞º#fl`« ã¨Oã¨÷QÍ =º=ǨÏiã¨∞ÎOk.
Wk Z~° ∞ =ÙÅ∞, lѨ û "£ ∞ "≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ =O\˜ =º=™êÜ« ∞
W<£Ñ¨Ù\òÅ#∞ ã¨~°Ñ¶¨~åKÕÜ«∞_»"Õ∞ H͉õΩO_®, Hõh㨠=∞^Œú`«∞ ^èŒ~°
H˜O^Œ, =∂Ô~¯\ò WO@Ô~fi#¬<£ 㑯"£∞ H˜O^Œ =º=™êÜ«∞ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞
Ô~·`«∞Å #∞O_ç H˘#∞QÀÅ∞ KÕã¨∞ÎOk. ~å„+¨ìOÖ’ 1987Ö’
ã≤ O yÖò q O_À =º=㨠÷ # ∞ U~° Ê iKå~° ∞ . 2009–10Ö’
~°∂.1058.39 HÀ@¡ @~Àfl=~ü ™êkèOzOk.
PO„^Ñ „Œè ^¨ âÕ ò ~åR ã¨ÇϨ HÍ~° Ü«¸xÜ«∞<£,
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£:
Wk ã¨Ç¨ÏHÍ~° q^Œº tHõΔ} JOkOKÕ J`«∞º#fl`« ã¨Oã¨÷.
ZÑ≤Zãπã≤Ü«Ú H˜O^Œ =∞~À S^Œ∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~° tHõΔ}Ï ˆHO„^•Å∞
Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú. ZÑ≤Zãπã≤Ü«Ú ZOÑ≤Hõ KÕã≤# Ñ≤Zã≤Zãπ,
_çã≤ã≤aÅ ã¨Éèí∞ºÅ‰õΩ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À
áê@∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨=∂Kå~°O J<Õ =∂ºQÆ*ˇ·<£#∞ „ѨK«∞iã¨∞ÎOk.
23
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨Ç¨ÏHÍ~°
„QÍg∞}™êQÆ∞h\˜ã¨Oã¨÷ eq∞>ˇ_£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ :
ã¨#fl z#flHÍ~°∞ Ô~·`«∞Å á⁄ÖÏʼnõΩ ™êQÆ∞hi=fi_®xH˜
É’~° ∞ ÉÏ=ÙÅ∞ fÜ« ∞ _» O ,™êQÆ ∞ h\˜ ™œHõ ~ ° º OHõ e ÊOK« _ » O
nx„Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. 2009-10Ö’ 21.80 HÀ@¡ Ѩ#∞Å∞
Ѩ~°º"ÕH˜ΔOzOk.
Q„ Íg∞} q^Œ∞º`ü ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞
(P~üWZãπã≤F):
~åROÖ’ „Ѩã¨∞Î`«O <åÅ∞QÆ∞ „QÍg∞} q^Œ∞º`ü ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ã¨OѶ¨∂Å∞ x~°fiÇ≤ÏOK«|_»∞`«∞<åfl~Ú. 665 „QÍ=∂ŠѨikèÖ’
Wq ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. D ã¨OѶ¨∂Å∞ _ç㨯"£∞Å #∞O_çÃÑ^ŒÌZ`«∞Î#
q^Œ∞º`ü#∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤ `«=∞ ѨikèÖ’x =º=™êÜ«∂xH˜,
QÆ$Ç¨Ï qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ Ñ¨OÑ≤}©KÕ™êÎ~Ú. D ã¨OѶ¨∂Å
ѨikèÖ’ "≥Ú`«ÎO 4.33 ÅHõΔÅ q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#∞¡ L<åfl~Ú.
g\˜ =¸Å^èŒ#O ~°∂.172.98 HÀ@∞¡.
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨OѶ∂¨ Å∞ :
~åROÖ’x „QÍg∞} Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’ ^èŒ~°Å#∞
J^Œ∞ѨÙÖ’ LOz <å}º"≥∞ÿ# ã¨~°∞‰õΩÅ#∞ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ
KÒHõ^èŒ~°Å‰õΩ JOkOK«_»OÖ’ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ã¨OѶ¨∂Å∞ H©ÅHõ áê„`« áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú. ~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 919
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. 2010
=∂iÛ <å\˜H˜ g\˜ @~Àfl=~ü ~°∂.151.30 HÀ@∞¡. „ѨÉèí∞`«fi
=ã¨u QÆ$ǨÅ∞, `«k`«~åʼnõΩ H˘xflKÀ@¡ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂ÖË >ˇH±ì ûѨÙã¨ÎHÍÅ∞,<À@∞ѨÙã¨ÎHÍÅ∞, =¢™êÎÅ∞,
@áêHÍÜ«∞Å∞, ¿ãì+¨#s =ã¨∞Î=ÙÅ#∞ ѨOÑ≤}© KÕã¨∞Î<åfl~Ú.
|ÅÇ‘Ï# =~åæÅ ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨OѶ∂¨ Å∞ :
|ÅÇ‘Ï# =~åæÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂ÅÖ’ ÖË|~ü HÍO„\ÏH±ì
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~° L=∞‡_ç =º=™êÜ«∞ ã¨OѶ¨∂Å∞
W`«~åÅ∞ L<åfl~Ú.
Z.ÖË|~üHÍO„\ÏH±ì ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞:
Wq ~åROÖ’ =¸_»OK≥ÅÖ’ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. ~åR
"åºÑ¨ÎOQÍL#fl 6,714 „áê^äŒq∞Hõ ™ê÷~Ú ÖË|~ü HÍO„\ÏH±ì
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂ÅÖ’ 3,99,321 =∞Ok ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ L<åfl~°∞.
g\˜H˜ ã¨O|OkèOz 23lÖÏ¡ ã¨=∂YºÅ∞ LO_»QÍ, ~åR
™ê÷~ÚÖ’ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ ˆHO„^ŒOQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨Ç¨ÏHÍ~°
ÖË|~ü HÍO„\ÏH±ì ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨OѶ∂¨ Å ã¨=∂Yº eq∞>ˇ_£ J`«∞º#fl`«
™ê÷~Ú ã¨Oã¨÷QÍ =º=ǨÏi™ÈÎOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
a. ã¨ÇϨ HÍ~° L=∞‡_ç =º=™êÜ«∞ ã¨OѶ∂¨ Å∞ : „áê^è • #º`« # ∞ `≥ e Ü« ∞ *Ë ã ¨ ∞ Î O k. qq^è Œ ~° H ÍŠѨ O _» ∞ ¡ ,
Wq ‰õÄ_® =¸_»OK≥Å∞QÍ Ñ¨xKÕã¨∞Î<åfl~Ú. „áê^äŒq∞Hõ ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞,=∞™êÅ k#∞ã¨∞Å∞, B+¨^èŒ =∞iÜ«Ú ã¨∞QÆO^èŒ
™ê÷~ÚÖ’ ~åR "åºÑ¨ÎOQÍ 2,295 ã≤*ˇZѶπZãπÅ∞ LO_»QÍ, „^Œ"åºÅ "≥ÚHõ¯Å∞, ѨO_»¡`À@Å∞,ѨÙ@ìQ˘_»∞QÆ∞Å∞,"≥ÚHõ¯Ñ¨O@Å∞,
"å\˜ Ö ’ 1,92,716 =∞Ok ã¨ É è í ∞ ºÅ∞QÍ L<åfl~° ∞ . ~åR J~ÚÖò áê"£∞ "≥Ú^ŒÅ∞QÆ∞#=hfl ǨiìHõÅÛ~üѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú.
"åºÑ¨ÎOQÍ 23lÖÏ¡ ã¨=∂YºÅ∞ ѨxKÕã¨∞ÎO_»QÍ,~åR ™ê÷~ÚÖ’
ZÑ≤ ã ≤ * ˇ Z Ѷ π Z ãπ ÃѶ _ » ˆ ~ +¨ < £ J`« ∞ º#fl`« ™ ê÷ ~ Ú ã¨ O 㨠÷ Q Í D ~°OQÆO
=º=ǨÏiã¨∞ÎOk.  L`åÊ^ŒH` õ ,« L`«Ê`«∞ÅÎ #∞ "≥∞~°∞QÆ∞ѨiKÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ <ÕÅ#∞
2,295 ã≤*ˇZѶπZãπŠѨikèÖ’ 2,62,776 ZHõ~åÅ |Ǩïà◊ÑO¨ @Å ™êQÆ∞‰õΩ LѨÜ∂≥ yOK«∞HÀ=_®xH˜
Éè í ∂ q∞ LO_» Q Í, JO^Œ ∞ Ö’ 89,567 ZHõ ~ åÅ Éè í ∂ q∞x gÅ∞HõeÊã¨∞ÎOk.
Jaè=$kúKÕâß~°∞. 1,73,209 ZHõ~åÅ Éèí∂q∞x Jaè=$kú  áœ+≤ªHÍÅ Éèí„^Œ`« HõeÊã¨∞ÎOk.
KÕÜ«∂eû LOk.  Láêkè J=HÍâßÅ#∞ ÃÑOK«∞`«∞Ok.

ã≤. Z<£ã≤_çã≤ Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O:  ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl P„QÀ „á⁄Ããã≤OQ∑ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ =Ú_çã¨~°∞‰õΩ#∞

~åROÖ’x ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å ^•fi~å ™êQÆ∞h\˜ JOkã¨∞ÎOk.

 qÅ∞"≥·# q^Õj =∂~°Hõ^Œ„"åºxfl Ji˚ã¨∞ÎOk.
™œHõ~°ºO, [Å ã¨O~°HõΔ}, =∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ *ÏfÜ«∞
ã¨Ç¨ÏHÍ~° Jaè=$kú ã¨Oã¨÷ (Z<£ã≤_çã≤) Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ѨO_»¡ `À@Å™êQÆ∞ ˆH=ÅO „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’<Õ
JOk™ÈÎOk. L`«Î=∞ ™ê÷~ÚÖ’ ¿ã=ÅOkã¨∂Î Pi÷Hõ J=ã¨~åÅ∞ H͉õΩO_®, Ѩ@ì} t"å~°∞ „áêO`åʼnõΩ ‰õÄ_® qã¨ÎiOK«_»O,
Hõey# „âßq∞Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ _≥·Ô~H±ì Ѷ¨O_çOQ∑ 㑯"£∞— ™êO„Ѩ^•Ü«∞ =º=™êÜ«∞ Ѩi„â◊=∞#∞O_ç HÍ~˘Êˆ~\ò ~°OQÆO
„H˜O^Œ Z<£ã≤_çã≤ #∞O_ç <Õ~°∞QÍ Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O á⁄O^Œ=K«∞Û. ™ê÷~ÚH˜ Z^ŒQÆ_®xfl =∞#O QÆ=∞xOK«=K«∞Û. D ^èÀ~°}˜
Ѩ O _» ¡ ` À@ ™êQÆ ∞ Ö’ P^è Œ ∞ xHõ ™êOˆ H uHõ Ѩ ^ Œ ú ` « ∞ Å#∞
ã¨Ç¨ÏHÍ~° „\˜|∞º#à◊√¡ : „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_®xH˜, L`«ÊuÎ Ü«∂[=∂#ºO, =∂Ô~¯\˜OQ∑Ö’
~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO <åÅ∞QÆ∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~° „\˜|∞º#à◊√¡ J^èŒ∞<å`«# Ѩ^Œú`«∞Å#∞ J=ÅOaèOK«_®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒO KÕ™ÈÎOk.
L<åfl~Ú. g\˜Ö’ Ô~O_çO\˜x ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_»ÅÖ’ Ѷ¨e`«OQÍ Ñ¨O_»¡`À@Å Jaè=$kú ^Œ$HõÊ^äŒOÖ’ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ#
1993Ö’ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. q∞QÆ`å Ô~O_çO\˜x =~°OQÆÖò,
=∂~°∞Ê =zÛOk. ѨO_»¡`À@Å∞ ÃÑOKÕ "åiH˜, „áêÃãã¨~°¡‰õΩ,
qâßYѨ@flOÖÖ’ 2003Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.PO„^茄Ѩ^Õâò
ZQÆ∞=∞u^•~°∞ʼnõΩ ˆHO„^Œ,~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ ÃÑ^ŒÌ "≥Ú`«ÎOÖ’
ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å K«@ìO 1964 H˜O^Œ *ÏsKÕã≤# P^ÕâßÅhfl
ã¨Ç¨ÏHÍ~° „\˜|∞º#à◊¡ <åºÜ«∂kèHÍ~° ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. ~å~ÚfÅ∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~°O, „áÈ`åûǨÏHÍÅ∞ JOkã¨∞Î<åfl~Ú.
ZÑ≤ZOZã≤ZãπK«@ìO 1995 H˜O^Œ =KÕÛ q"å^•Å∞ ‰õÄ_® ~åROÖ’ qq^èŒ ~°HÍŠѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O,L`«ÊuÎ
g\˜ ѨikèÖ’ˆH =™êÎ~Ú. 2010 _çÃãO|~ü 31 <å\˜H˜ 890 q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 5.4Ö’ K«∂_»=K«∞Û. ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞
ˆHã¨∞Å∞ ÃÑO_çOQ∑Ö’ L<åfl~Ú. >Ë|∞Öò 5.4
ѨO_»`¡ À@Å ™êQÆ∞ : ~åROÖ’x ѨO_»`¡ À@Å q=~åÅ∞
QÆ`« H˘<Õflà◊√¡QÍ Ñ¨O_»¡`À@Å∞, L^•º#=<åÅ ™êQÆ∞ (2009–10)
„Hõ=∞OQÍ =º=™êÜ«∞OÖ’ „áê^è•#º`« ã¨O`«iOK«∞‰õΩO\’Ok. ѨO@ qã‘~Î O‚° L`«ÊuÎ
ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞ ÃÑ^ŒÌã¨OYºÖ’ =º=™êÜ«∞^è•~° Ѩi„â◊=∞Å∞ (ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡) (ÅHõÅΔ
U~°Ê_»\ÏxH˜ J=HÍâ◊O HõeÊOK«_»O`À áê@∞ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# Láêkè "≥∞„\˜H± @#∞flÅÖ’)
J=HÍâßÅ∞ ‰õÄ_® HõeÊ™ÈÎOk. =º=™êÜ«∞ ~°OQÆO`Àáê@∞ ѨO_»∞¡ 9.21 129.18
~åRã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ ‰õÄ_® ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞ "å\Ï `À@ѨO@Å∞ 3.82 6.87
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞ 3.33 54.62
„Hõ = ∞OQÍ ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `ÀOk. 㨠∂ ÷ Å ~åR ^Õ j Ü≥ ∂ `« Ê uÎ Ö ’ =∞™êÅ k#∞ã¨∞Å∞ 2.81 10.90
=º=™êÜ«∞O ~°OQÆ "å\Ï 15 âß`«O HÍQÍ,ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞ Ѩ=¡ ~üû 0.02 6202 (ÅHõÅΔ ∞)
"å\Ï 4 âß`«O =~°‰õΩ LOk. =º=™êÜ«∞Ѩ٠lZãπ_çÑ≤Ö’ B+¨^èŒ   ã¨∞QÆO^èŒ 0.20 0.80
^•^•Ñ¨Ù 20 âß`«O =~°‰õΩ Ñ¨O_»¡`À@Å ™êQÆ∞ "å\Ï LO\’Ok. „^Œ=º "≥ÚHõ¯Å∞
Wk ~åR Pi÷ H õ =º=㨠÷ Ö ’ Ǩ  iì H õ Å Û~ü ‰ õ Ω ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ #fl =¸ÅO : L^•º#=<åÅ âßY

24 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

qã‘Î~°‚O 1982Ö’ 3.70 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡ LO_»QÍ, 2009–10
<å\˜H˜ 19.60 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ ÃÑiyOk.
„ѨÉèí∞`«fi HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
ѨO_»¡`À@ŠѨO@Öˇ·# ѨO_»∞¡, ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞,ѨÓÅ∞,
=∞™êÅ k#∞ã¨∞ ѨO@Å Jaè=$kúH˜, "å\˜H˜ ã¨O|OkèOz#
qaè#fl ~°HÍÅ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ Jaè=$kúH˜ „ѨÉèí∞`«fiO J<ÕHõ
HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, Ѩ^äŒHÍÅ∞ J=∞Å∞ KÕ™ÈÎOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò "≥∞ÿ„HÀ WiˆQ+¨<£ „áê*ˇH±ì :
J=¸Åº"≥∞ÿ# Éèí∂QÆ~°ƒù [Å =#~°∞Å#∞ ã¨O~°HõΔ},
q^Œ∞º`ü#∞ P^• ÅHΔͺÅ∞QÍ ã¨∂HõΔ ‡ ™êQÆ∞h\˜ Ѩ^Œú`«∞Å#∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ~åR „ѨÉèí∞`«fiO "≥∞ÿ„HÀ
WiˆQ+¨<£ „áê*ˇ‰õΩì#∞ „áê~°OaèOzOk. ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ# h\˜
Ü«∂[=∂#º"Õ∞ D „áê*ˇ‰õΩì „Ñ¨^è•# ÅHõΔ ºO. 2009–10
ã¨O=`«û~° HÍÅOÖ’ 1.47 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡ Éèí∂q∞x ã¨∂HõΔ ‡
™êQÆ∞h\˜ ѨikèÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ~å=_»O [iyOk. 2010-11Ö’
87,620 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ J#∞=∞`«∞Å∞ ÅaèOKå~Ú.
~åR ǨiìHõÅÛ~ü q∞+¨<£ :
#∂`« # `À@Å U~åÊ@∞, áê`« `À@Å#∞
P^èŒ∞hHõiOK«_»O, SÑ≤ZO/SZ<£ZO, ÃÇÏKüP~ü_ç, ™êO„^Œ
=º=™êÜ«∞O, =º=™êÜ«∞ Ü«∞O„fHõõ~°}, áÈãπì ǨÔ~fiã≤ìOQ∑
"Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò =O\˜ qaè#fl HÍ~°ºHõÖÏáêʼnõΩ 2009–10Ö’
~°∂. 104.16 HÀ@∞¡ =ºÜ«∞O KÕâß~°∞.
ѨO_»`¡ À@Å Jaè=$kú:
~åROÖ’ =∂q∞_ç, ã≤„@ãπ, J~°\ ˜, *Ï=∞ =O\˜
ѨÅ∞~°HÍÅ ã¨=∞j`À+¨‚ LѨ ã¨=∞j`À+¨‚ ѨO_»¡ `À@Å#∞
ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. ѨO_»¡ L`«ÊuÎ L`åÊ^ŒHõ`«Å#∞
ÃÑOK«_O» , "≥ÚHõ¯Å∞ <å@_®xH˜ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ Ѩ^•~å÷Å∞,W<£ÑÙ¨ \òû
JO^Œ*ËÜ«∞_»O, \˜+¨Øº HõÅÛ~ü#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O ^•fi~å J~°\ ˜
L`åÊ^ŒHõ`« <å}º`«#∞ÃÑOK«_»O, áê`«, =Ü«∞ã¨∞ =∞o¡# `À@Å
ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»O, ѨO_»¡`À@Å ™êQÆ∞Ö’ =zÛ# #∂`«#
™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#OÃÑ· Ô~·`«∞ʼnõΩ J=QÍǨÏ# HõeÊOK«_»O
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ¿ãì\ò ǨiìHõÅÛ~ü q∞+¨<£ , ~å„+‘ìÜ«∞
Hõ$+≤ qHÍãπÜ≥∂[# „ѨuáêkOKå~Ú.
r_ç=∂q∞_ç:
"≥∞~°∞ÔQ·# L`åÊ^ŒHõ`«‰õΩ JkèHõ kQÆ∞|_çxKÕÛ JO@¡#∞,
=OQÆ_®Å#∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞_»O ^•fi~å r_ç =∂q∞_ç™êQÆ∞#∞
~åR „ѨÉèí∞`«fiO ÃÑ^ŒÌ Z`«∞Î# „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. <å}º"≥∞ÿ# JO@∞¡,
25
W<£Ñ¨Ù@¡#∞ JOkOK«_»O ^•fi~å r_ç =∂q∞_ç™êQÆ∞ qã‘Î~å‚xfl
ÃÑOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
H˘|ƒi :
|Ǩïà◊ „ѨÜ≥∂[#HÍi J~Ú# H˘|ƒiK≥@∞ì „Ñ¨[Å
™ê=∂lHõ , Pi÷ H õ , ™êO㨠¯ $uHõ K« i „`« Ö ’ Éè Ï QÆ " ≥ ∞ ÿ O k.
=∞#~åROÖ’x „Ѩ^•è # ѨO@ÅÖ’ H˘|ƒi ѨO@ XHõ\ .˜ H˘|ƒi
`À@Å#∞ HÍáê_» ∞ HÀ=_®xH˜ Ѩ O @ =∂iÊ_ç , JO`« ~ ü
ѨO@Å™êQÆ∞,=s‡ HõOáÈãπì "å_»HõO `«k`«~åÅÃÑ· L^•º#=#
âßY J=QÍǨÏ<å HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. 2009–10Ö’
87 _ç áê¡\òû U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å ™êQÆ∞:
=∂#=Ùx PǨ  ~åxH˜ `« y #O`« Ѩ i =∂}OÖ’
áÈ+¨ H ÍÅ#∞ JOkOK« _ » O Ö’ ‰õ Ä ~° Q ÍÜ« ∞ Å∞ =ÚYºáê„`«
áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú. XHÀ¯=ºH˜ÎH˜ „Ѩu ~ÀE 200 „QÍ=ÚÅ
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞ J=ã¨~°OHÍQÍ, `«Åã¨i ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å ÅÉèíº`«
KåÖÏ `«‰õΩ¯=QÍ LOk.
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å ÅÉèíº`«#∞ÃÑOK«_®xH˜ L^•º#=# âßY
Ô~·`«∞ʼnõΩ tHõΔ}HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, _ç áê¡\òû x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À áê@∞
ÃÇÏ· „c_£ ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å q`«<Î åÅ#∞ ã¨aû_ô ^è~Œ Å° ‰õΩ JO^Œ*™Ë ÈÎOk.
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å L`«ÊuÎ, L`åÊ^ŒHõ`«#∞ ÃÑOK«_®xH˜ ÃÇ·Ï„c_£
q`«<Î åÅ "å_»HOõ Ѩ@¡ ~Ô `· ∞« Ö’¡ ÃÑ^ŒZÌ `«∞#Î „ѨKå~°O KÕÑ@
¨ =ì Åã≤#
J=ã¨~°O LOk. 2009-10Ö’ 1,14,192 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ,
2010-11Ö’ 24,498 ÃÇÏHÍì~°¡‰õΩ ÃÇ·Ï„c_£ ‰õÄ~°QÍÜ«∞Å
q`«Î<åÅ#∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕâß~°∞.
=∞™êŠѨO@Å∞ :
q∞~° Ñ ¨ H ÍÜ« ∞ Å∞, Ѩ ã ¨ ∞ Ѩ Ù ™êQÆ ∞ qã‘ Î ~ ° ‚ O L`« Ê uÎ ,
L`åÊ^ŒHõÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò ^Õâ◊OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ LOk.
~åROÖ’ =∞™êŠѨ O @Å L`åÊ^Œ H õ ` « # ∞ ÃÑOK« = K« Û x
Ѩiâ’^èŒ#Ö’¡ "≥Å¡_»~ÚOk. J~Ú`Õ D ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝<åxfl
ã¨=∞~°=÷ O`«OQÍ ~Ô `· ∞« Ö’¡H˜ fã¨∞HÔ àÏ¡eû LOk.kQÆ∞|_ç J#O`«~O°
ã¨OÉèíqOKÕ #ëêìÅ#∞ `«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ <å}º"≥∞ÿ# "≥ÚHõ¯Å∞,
xÅfiѨ i *Ï˝ < åxfl Ô ~ · ` « ∞ ʼnõ Ω JO^Œ * Ë Ü « ∂ Åx „Ѩ É è í ∞ `« fi O
„Ѩ u áêkOzOk. 2009-10Ö’ 635.34 ÃÇÏHÍì ~ ° ¡ ‰ õ Ω
qãÎ̈iOK«QÍ 2010-11Ö’ Ѩã¨∞ѨÙ, JÅ¡OÅ~°∞ 257 _ç áê¡\òû
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
ѨÓÅ `À@Å™êQÆ∞:
Ѩ O _» ¡ ` À@Å ™êQÆ ∞ Ö’ Ѩ Ó Å`À@ʼnõ Ω J`« º O`«
„áê^è•#º`« LOk. ѨÓʼnõΩ ^ÕjÜ«∞ =∂Ô~¯\òÖ’ _ç=∂O_£
ÃÑ~°QÆ_»O`Àáê@∞, ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ ‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O_»@O`À
ѨÓÅ "≥ÚHõ¯Å∞ ™êQÆ∞ KÕ¿ã Ô~·`«∞ʼnõΩ J`«ºkèHõ P^•Ü«∞O
Åaè ™ ÈÎ O k. JO`Õ H ͉õ Ω O_® Láêkè J=HÍâßÅ∞ ‰õ Ä _®
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. 2009–10Ö’ 9.098 ÅHõΔÅ K«.g∞.ÅÖ’
™êQÆ∞ KÕâß~°∞. 2010–11Ö’ 22,000 K«.g∞.ÅÖ’ ™êQÆ∞
KÕâß~°∞.
ÖϺO_£¿ã¯Ñπ JO_£ P~°fl"≥∞O@Öò QÍÔ~x¤ OQ∑ :
Ѩ @ ì } „áêO`« "å`å=~° } Ïxfl HÍÅ∞+¨ º
~°Ç≤Ï`«OQÍ=∂~°Û_®xH˜ K«∞@∞ì„ѨHõ¯Å „áêO`åÅ#∞ PǨ¡^ŒHõ~°OQÍ
=∂~° Û _®xH˜ L^•º#=# âßY „Ѩ É è í ∞ `« fi áê~° ∞ ¯Å#∞
P^èŒ∞hHõiOKåÅx x~°‚~ÚOzOk.
ѨÙ@ìQ˘_»∞QÆ∞Å Jaè=$kú:
„áÈ\©#∞¡, q@q∞#∞¡, Yx[Å=}ÏÅ∞ ѨÙ@ìQ˘_»∞QÆ∞ÅÖ’
ѨÙ+¨¯ÅOQÍ Åaè™êÎ~Ú. Jã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’<Õ J`«ºkèHõOQÍ
ѨÙ@∞ìQ˘_»∞QÆ∞Å∞ ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. ~å„+ì̈OÖ’ 6 ѨÙ@ì Q˘_»∞QÆ∞Å
ÖϺÉòÅ#∞ U~°ÊiKå~°∞.
áÈãπì ǨÔ~fiãπì"Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò (Ñ≤ÃÇÏKü ZO):
Ѩ O _» ∞ ¡ , ‰õ Ä ~° Q ÍÜ« ∞ Å∞,Ѩ Ó Å∞ `« fi ~° Q Í K≥ _ ç á ÈÜÕ ∞
J=HÍâ◊OLOk. HÍ|\ì̃ ѨO@™êQÆ∞ #∞O_ç á꺈Hr KÕÜ«∞_»O,
xÅfiKÕÜ«∞_»O =~°‰õΩ Jxfl™ê÷~ÚÖ’¡ *Ï„QÆ`«ÎÅ∞ fã¨∞‰õΩO>Ë<Õ
=∞Oz ^è Œ ~ ° Å ∞ Ѩ Å ∞‰õ Ω `å~Ú. ˆ H Δ „ `« ™ê÷ ~ ÚÖ’ 10
âß`«O.~°"å}ÏÖ’ 5 âß`«O, áêºH˜OQ∑Ö’ 2 âß`«O, xÅfiÖ’ 9
âß`«O, „áêÃãã≤OQ∑Ö’ 4 âß`«O =~°‰õΩ, J#QÍ "≥Ú`«ÎO 30
âß`«O =~°‰õΩ #+ì̈O "å\˜Å∞¡`ÀO^Œx xѨÙ}∞Å∞ K≥|∞`«∞<åfl~°∞.
D "åã¨Î"åÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ìH˘x L^•º#= âßY
áêºH± ǨÏ∫ãπÅ∞, j`«Å y_»¤OQÆ∞Å∞ =O\˜ áÈãπìǨÔ~fiãπì =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å Jaè=$kúÃÑ· ^Œ$+≤ì ˆHO„nHõi™ÈÎOk. áÈãπì ǨÔ~fiãπì
"Õ ∞ <Õ * ò " ≥ ∞ O\ò à ѷ tHõ Δ } Ï `« ~ ° Q Æ ` « ∞ Å∞ x~° fi Ç≤ Ï ™ÈÎ O k.
2009–10Ö’ 821 @~°‡iH± „_≥·~ÚOQ∑ áê¡\òá¶ê"£∞ʼnõΩ,
r_ç = ∂q∞_ç „áêÃãã≤ O Q∑ 13 Ü« ¸ x@¡ ‰ õ Ω 5,12,237
ѨiHõ~åÅOkOKå~°∞.
P~ÚÖò áê"£∞:
P~ÚÖò áê"£∞ ™êQÆ∞ qã‘Î~°‚O, L`«ÊuÎ,L`åÊ^ŒHõ`«Ö`À
26
PO„^茄Ѩ^Õâò ^Õâ◊OÖ’ „Ѩ^äŒ=∞™ê÷#OÖ’ LOk. <åÅ∞QÆ∞ÅHõΔÅ
ÃÇÏHÍì~°¡ qã‘Î~å‚xfl ~åROÖ’ J~ÚÖò áê"£∞™êQÆ∞‰õΩ J#∞"≥·#kQÍ
L^•º#=# âßY QÆ ∞ iÎ O zOk. 2008–09Ö’ ~åROÖ’
17,409 ÃÇÏHÍì~°¡ Éèí∂q∞Ö’ P~ÚÖò áê"£∞ ™êQÆ∞ KÕ™ê~°∞.
P~ÚÖòáê"£∞ Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À áê@∞ "≥ÚHõ¯Å ѨOÑ≤}©, ™êQÆ∞ HÍ=Åã≤#
W<£Ñ¨Ù\òû, "≥∞ÿ„HÀ WiˆQ+¨<£ ™œHõ~°ºO, JO`«~ü ѨO@Å∞ =O\˜
"å\˜ q+¨Ü«∞OÖ’ ‰õÄ_® ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkã¨∞Î<åfl~°∞. ~åROÖ’
Ô~O_»∞ P~ÚÖò áê"£∞ q`«Î# `À@Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
WO^Œ∞Ö’ XHõ\ ˜ „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’ Ô~O_»=k „Ѩ~Ú"Õ@∞
~°OQÆOÖ’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. ѨtÛ=∞ QÀ^•=ilÖÏ¡ ÃÑ^Œ"ÕyÖ’
L#fl *ÏfÜ«∞ J~ÚÖòáê"£∞ Ѩiâ’^èŒ<å ˆHO„^ŒO, ÃÑ^Œ"Õy
(Z<£P~üã≤) ™êOˆHuHõ =∂~°æ^Œ~°≈Hõ`«fiOÖ’ D Ô~O_»∞ `À@Ö’¡
q`«Î<åÅ∞ L`«ÊuÎ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ ~åROÖ’
„ѨÉèí∞`«fiO`À HõÅã≤ 11 HõOÃÑhÅ∞ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. g\˜Ö’
QÆO@‰õΩ 134 "≥∞„\˜H± @#∞flÅ q`«Î<åÅ#∞ „áêÃããπ KÕ¿ã
™ê=∞~°÷ºO LOk. D HõOÃÑhÅ∞ „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOz# ^èŒ~°‰õΩ
Ô~·`«∞Å =^ŒÌ#∞O_ç P~ÚÖò áê"£∞ QÆ∞`«∞ÎÅ#∞ H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤
áêÃããπ KÕ™êÎ~Ú. 2009–10Ö’ 90,671 ÃÇÏHÍì~°¡Ö’ P~ÚÖò
áê"£∞ ™êQÆ∞ KÕ™ê~°∞.
W#Êù̂~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr JO_£ _Õ\Ï "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò:
L^•fi㨠# âßY ZÑ≤ ™ êfi<£ ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~° O `À
lÖÏ¡ H Í~åºÅÜ« ∂ Å #∞O_ç P<£ Ö ˇ · < £ ^ •fi~å 㨠= ∂Kå~åxfl
¿ãHõiOz, ã¨O„QÆǨÏѨ~°∞ã¨∞ÎOk.
Ǩ˙º=∞<£ i™È~üû _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò :
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =ã¨∞Î#fl #∂`«# ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O
QÆ∞iOz Ô~·`«∞ʼnõΩ `≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»O, Ô~·`«∞Å ™ê=∞~å÷ºxfl
ÃÑOK«_®xH˜ PO„^茄Ѩ^Õâò ǨiìHõÅÛ~ü ¢>ˇÿxOQ∑ Wxã≤ì@∂º\ò#∞
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.D ã¨Oã¨÷ ^•fi~å Ô~·`«∞ʼnõΩ, JkèHÍ~°∞ʼnõΩ
tHõΔ} WKåÛ~°∞. L^•º#=# âßY QÍÔ~¤#~üû ã¨iìѶ≤ˆH\ò HÀ~°∞û
‰õÄ_® x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
Ѩâ√◊ áÈ+¨} :
Ѩâ◊√ áÈ+¨}#∞ =º=™êÜ«∂xH˜ J#∞|O^èŒ âßYQÍ
ѨiQÆ}˜ã¨∞Î<åfl~°∞. Ѩâ◊√ áÈ+¨} ÃÑ^ŒÌã¨OYºÖ’ z#fl, ã¨#flHÍ~°∞
Ô~·`«∞ʼnõΩ Láêkè HõeÊOK«_»O ^•fi~å „QÍg∞}Ïi÷Hõ=º=ã¨÷Ö’ H©ÅHõ
áê„`« áÈ+≤™ÈÎOk. Hõ~°∞=Ù HÍÅOÖ’ ‰õÄ_® Ѩâ◊√áÈ+¨} ÅHõΔÖÏk
=∞Okx P^Œ∞‰õΩOk.^Œ∞~°ƒù~° "å`å=~°} Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡ ‰õÄ_®
Ѩâ◊√áÈ+¨} 60 ÅHõΔÅ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ xÅHõ_≥·# P^•Ü«∂xfl
JOkOzOk. Ѩâ◊√áÈ+¨}‰õΩ |_≥˚\òÖ’ ˆH\Ï~ÚOz# x^èŒ∞Å
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
^•fi~å ~å|_ç ‰õ Ä _® ÃÑ^Œ Ì "≥ Ú `« Î O Ö’ LO@∞Ok.
Kåi„`å`«‡HõOQÍ ‰õÄ_® nxx =º=™êÜ«∞ J#∞|O^èŒO ~°OQÆOQÍ
ѨiQÆ}˜ã¨∂Î =ã¨∞Î<åfl~°∞. 11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ =Úy¿ã
<å\˜H˜ Ѩâ◊√áÈ+¨} l_çÑ≤Ö’ ѨO@Å`À áê@∞ ã¨=∂#"≥∞ÿ#
"å\Ï#∞ á⁄O^Œ ∞ `« ∞ O^Œ x JOK« < å "Õ ã ¨ ∞ Î < åfl~° ∞ . Wk
=º=™êÜ«∞~°OQÆOÖ’ PkèѨ`«º ™ê÷~Ú QÆÅ LѨ~°OQÆOQÍ
Jaè=$kú K≥O^Œ#∞Ok.
=ÚMϺOâßÅ∞ :
1. he <åeHõ "åºkè =Å¡ Q˘„Ô~Å ÃÑOѨHõO^•~°∞ʼnõΩ
HõÅ∞QÆ∞`«∞#fl #ëêìÅ#∞ JiHõ@ì_®xH˜ 2006–07Ö’
Q˘„Ô ~ Å cè = ∂ HÍ~° º „Hõ = ∂xfl KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . nxx
2010–11Ö’ ‰õÄ_® H˘#™êyã¨∞Î<åfl~°∞.
2. ÉèÏ~°`« „ѨÉ∞íè `«fiO Ѩâ√◊ cè=∂ Ѩ^HŒä Oõ ‰õΩ J#∞=∞uxzÛOk.
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 100 âß`«O ~å~Úf „áêuѨkHõ#
áê_ç Ѩâ◊√=ÙʼnõΩ cè=∂ HõeÊ™êÎ~°∞. 2008–09Ö’ ‰õÄ_®
H˘#™êyOKå~°∞.
3. z`«∂Î~°∞,J#O`«Ñ¨Ù~°O, ~°OQÍÔ~_ç¤, "≥∞^ŒH± lÖÏ¡Ö’¡ ÉèÏ~°`«
„ѨÉèí∞`«fi ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À ÃÑ^ŒÌ Z`«∞Î# Ѩâ◊√=ÙʼnõΩ QÍe
‰õΩO@∞ "åºkè \©HÍÅ HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\Ïì~°∞.
4. Ô~·`«∞Å P`«‡Ç¨Ï`«ºÅ∞ JkèHõOQÍ L#fl 16 lÖÏ¡Ö’¡ Ô~·`«∞Å
ѨÙ#~å"å™êxH˜ Ѩâ◊√ áÈ+¨} ~°OQÆO „H˜O^Œ „Ѩ`ÕºHõ
Öˇ·"£™êìH± JO_£ Ѷ≤+¨sãπ á꺈Hrx J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
5. 2007–08Ö’ „c_ç O Q∑ PѨ ˆ ~ +¨ # ¡ # ∞ ÃÑOK« _ ®xH˜
~åROÖ’x 8 lÖÏ¡Ö’¡ 500 WO\˜„ˆQ>ˇ_£ Öˇ·"£™êìH±
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ÃãO@~°¡#∞ U~åÊ@∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜x
*ˇ.ÔH. „@ãπì „QÍ"£∞ qHÍãπ Ü≥∂[# ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À U~åÊ@∞
KÕ™ê~°∞. g\˜x 2010-11Ö’ ‰õÄ_® H˘#™êyOKå~°∞.
Ѩâ√◊ P~ÀQƺ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
Öˇ·"£™êìH± WO_»„ã‘ì =$kúÖ’ Ѩâ◊√=ÙÅ P~ÀQƺHÍ~°ºÖÏáêÅ∞
H©ÅHõ áê„`« áÈ+≤™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ Ѩâ◊√=ÙÅ P~ÀQƺѨi~°HõΔ}‰õΩ
~åROÖ’ <åÅ∞QÆ∞~°HÍÅ ã¨Oã¨÷Å#∞ „ѨÉèí∞`«fiO x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
~åROÖ’ 20 "≥@~°fls áêbH˜¡xH±û,3 ã¨∂Ѩ~ü ÃãÊëêe\©
"≥ @ i#s P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ Å∞, 278 "≥ @ ~° fl s P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ Å∞,
1826"≥@~°fls _çÃãÊ#¬sÅ∞, 42 "≥Úɡ·Öò "≥@~°fls H˜¡xH±û,
3110 ~°∂~°Öò Öˇ·"£™êìH± Ü«¸x\òû L<åfl~Ú. 2010–11
ã¨O=`«û~°OÖ’ 270.53 ÅHõΔÅ ˆHã¨∞ʼnõΩ zH˜`«û#OkOKå~°∞.
402.03 ÅHõΔÅ \©HÍÅ∞ WKåÛ~°∞. "åº^èŒ∞Å#∞ YzÛ`«OQÍ
27
qâı¡+≤OKÕO^Œ∞‰õΩ ~åROÖ’ 22 Ü«∂x=∞Öò _çã‘*ò _»Ü«∂QÀflã≤ìH±
ÖËÉ’ˆ~@sÅ∞ (Z_ç_çZÖò) ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú.
"≥@~°fls |Ü≥∂ÖÏlHõÖò sÃã~üÛ Wxã≤@ì ∂º\ò,
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
D Wxã≤ì@∂º\òÖ’ |Ü≥∂ÖÏlHõÖò „á⁄_»H±ì û _çq[<£,
_çã‘*ò W<≥fiã≤ìˆQ+¨<£ _çq[<£ J<Õ Ô~O_»∞ _çq[#∞¡ L<åfl~Ú.
„Ѩu _çq[<£ XHõ „Ѩ`ÕºHõ *Ï~ÚO\ò _≥·Ô~Hõì~ü xÜ«∞O„`«}Ö’
ѨxKÕ™êÎ~Ú.
„ѨÉèí∞`«fi Öˇ·"£™êìH± á¶ê~ü‡ û:
~åROÖ’ Ѩ â ◊ √ =ÙÅ Jaè = $kú HÍ~° º Hõ Ö Ïáêʼnõ Ω
=∞^ŒÌ`«∞xKÕÛO^Œ∞‰õΩ, Z^Œ∞ÌÅ L`«ÊuÎH˜ Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY
~åROÖ’x ѨÅ∞ „áêO`åÖ’¡ HÍ\˜Öò „c_çOQ∑ á¶ê~ü‡û ™ê÷Ñ≤OzOk.
„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 7 HÍ\˜Öò „c_çOQ∑á¶ê~ü‡û XHõ ^•}Ï
q`«Î<åaè=$kú ã¨Oã¨÷ L<åfl~Ú.
PO„^茄Ѩ^Õâò Öˇ·"£™êìH± _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Z*ˇhû:
<Õ+¨#Öò „áê*ˇH±ì Ѷ¨~ü Hͺ\˜Öò JO_£ |ÃѶ֒ „c_çOQ∑
(Z<£Ñã≤ a≤ a) Ѩ^HŒä Oõ „H˜O^Œ ~åR „ѨÉ∞íè `«fiO „c_çOQ∑ PѨ~ˆ +¨#¡
ѨÓ~°fi º=ã‘H÷ ~õ }° #∞ „áê~°OaèOzOk. nxH˜ Hˆ O„^Œ „ѨÉ∞íè `«fiO PiúHõ
ã¨ÇϨ HÍ~°O JOk™ÈÎOk. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞KÕÜ∞« _®xH˜
PO„^茄Ѩ^Õâò Öˇ·"£™êìH± _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò U*ˇhû (ZÑ≤ZÖò_çZ)x
™ê÷ Ñ ≤ O Kå~° ∞ . Wk 2000 U„Ñ≤ Ö ò #∞O_ç Ѩ x KÕ Ü « ∞ _» O
„áê~°OaèOzOk.
â◊√Hõ¡O xÅfi ˆHO„^•Å∞ :
J`«∞º`«Î=∞ [#∞º qÅ∞= Hõey# Z^Œ∞ÌÅ ^•fi~å<Õ
L`«Î=∞"≥∞ÿ# Ѩâ◊√=ÙÅ L`«ÊuÎ ™ê^茺=∞=Ù`«∞Ok. |Å"≥∞ÿ#
Z^Œ∞ÌÅ#∞ `«Ü«∂~°∞ KÕã¨∞HÀ"åÅO>Ë ^Õâ◊"åm *Ï`«∞Å#∞ Jaè=$kú
KÕ ã ¨ ∞ HÀ=Åã≤ # J=㨠~ ° O ZO`≥ · < å LOk. áêÅ L`« Ê uÎ
ÃÑOѨÙ^ŒÅ‰õΩ ‰õÄ_® ^Õâ◊"åm P=ÙÅ∞, ˆQ^≥ *Ï`«∞Å#∞ Jaè=$kú
KÕã¨^Œ∞HÀ"åe. D ÅHΔͺÅ#∞ ˆH=ÅO Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^è•~°}
^•fi~å =∂„`«"Õ∞ ™êkèOK«QÆÅO. 18= Öˇ·"£™êìH± Ãã#ûãπ (Ѩâ◊√
QÆ}#) „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 35.51 ÅHõΔÅ∞ L`«Î=∞ *Ïu
P=ÙÅ∞, 70.32 ÅHõΔÅ L`«Î=∞ *Ïu ˆQ^≥Å∞ L<åfl~Ú. ~åROÖ’
ã¨OKå~° Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^•~°} ™œHõ~åºxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O, Hõ$„u=∞
QÆ~°ƒù^è•~°} HÍ~°º„Hõ=∂xfl qã¨ÎiOK«_»O`À ~åROÖ’ L`«ÊuÎH˜
J#∞"≥·# Ѩâ◊√=ÙÅ [<åÉèÏ Hõ=ˆ~*ò 1999Ö’ 20 âß`«O #∞O_ç
2008–09Ö’ 45.17 âß`åxH˜ ÃÑiyOk. Hõ $ „u=∞
QÆ~°ƒù^è•~°} <å}º`« ‰õÄ_® "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ_çOk. 1999–2000Ö’
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
38 âß`«OQÍ L#fl QÆ~°ƒù^è•~°} ˆ~@∞ 2008–09 <å\˜H˜ 47 Q˘„Ô~Å#∞ Z‰õΩ¯= âß`«O "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞ʼnõΩ
âß`åxH˜ ÃÑiyOk. K≥Ok# ¿Ñ^Œ =~åæÅ "å~°∞ ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. ѨÅ∞ ~°HÍÅ `≥QÆ∞à◊√¡,
㨠O `å<À`« Ê uÎ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ ^Œ Å ‰õ Ω â◊ √ HÍ¡ x fl xÅfiKÕ ¿ ã "åº^è Œ ∞ Å =Å¡ „ Ѩ u ÜÕ ∞ \Ï ÃÑ^Œ Ì ã¨ O YºÖ’ Q˘„Ô ~ Å∞
™êOˆ H uHõ Ѩ i *Ï˝ < åxfl ~åR=∞O`« \ Ï q㨠Πi OKå~° ∞ . K«xáÈ`«∞<åfl~Ú. nx=Å¡ „QÍg∞} ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ Pi÷HõѨ~°OQÍ
Ѷ¨∞hÉèíqOz# â◊√HÍ¡xfl L`«ÊuÎ KÕÜ«∞_»OÖ’, HÀ_≥^Œ∂_»Å ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# #ëêìÅ∞ ã¨OÉèíqã¨∞Î<åfl~Ú. D <ÕѨ^䌺OÖ’ Q˘„Ô~Å
tHõΔ}ˆHO„^•Å∞ ™ê÷Ñ≤OK«_»OÖ’, „^Œ= <≥·„\’[<£#∞ ~°"å}Ï ÃÑOѨHõO^•~°∞ʼnõΩ Pi÷Hõ Ѩ~°"≥∞ÿ# ~°HõΔ}YeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ
KÕÜ«∞_»OÖ’ lÖÏ¡ â◊√Hõ¡ xÅfi ˆHO„^•Å x~°fiǨÏ}Ö’ "≥∞~°∞QÆ∞^ŒÅ „Ѩ É è í ∞ `« fi O 2006–07 #∞O_ç Q˘„Ô ~ Å c=∂ Ѩ ^ ä Œ H Íxfl
™êkè O K« _ ®xH˜ ‰õ Ä _® â◊ √ Hõ ¡ xÅfi ™êOˆ H uHõ Ѩ i *Ï˝ # O „áê~°OaèOzOk. 2010 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ Q˘„Ô~Å cè=∂ Ѩ^äŒHõO
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`ÀOk. â◊√HÍ¡xfl xÅfi KÕÜ«∞_»OÖ’ ˆHΔ„`« ™ê÷~Ú J=∞Å∞ f~°∞#∞ >Ë|∞Öò 5.5Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
ã≤|ƒOkH˜ tHõΔ} WKÕÛO^Œ∞‰õΩ „áêOfÜ«∞ Hõ$„u=∞ QÆ~°ƒù^è•~°}
tHõΔ}ˆHO„^•Å#∞ H˘#™êyã¨∞Î<åfl~°∞. >Ë|∞Öò 5.5
~åR "åºÑÎ̈OQÍ J=ã¨~°"≥∞ÿ# â◊√HÍ¡xfl L`«ÊuÎ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ Q˘„~Ô Å cè=∂ Ѩ^HŒä Oõ q=~åÅ∞
qâßYѨ@flO, #O^•ºÅ, |#"åã≤, HõsO#QÆ~üÅÖ’ <åÅ∞QÆ∞ ã¨O=`«û~°O c=∂KÕÜ∞« |_ç# „Ñ‘q≤ ∞Ü«∞O H˜O^Œ
â◊√Hõ¡ xÅfiˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.D ˆHO„^•ÅÖ’ â◊√Hõ¡ Q˘„Ô~Å∞ (ÅHõΔÖ’¡) „ѨÉèí∞`«fiO K≥e¡Oz#
L`«ÊuÎH˜ 251 L`«Î=∞ *Ïu Z^Œ∞ÌÅ#∞ áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~°∞. "≥Ú`«ÎO (~°∂. ÅHõΔÖ’¡)
Ѩâ√◊ =ÙÅ c=∂ HÍ~°ºH„ =
õ ∞ J=∞Å∞: 2007–08 6.39 98.52
ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x <≥Å∂¡~°∞, Hõ~°∂flÖò, 2008-09 2.16 124.54
Hõ_»Ñ¨, J#O`«Ñ¨Ó~ü, =~°OQÆÖò, Y=∞‡O, =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, 2009–10 3.38 212.94
PkÖÏÉÏ^£ lÖÏ¡ÅÖ’ Ѩâ◊√=ÙÅ cè=∂ HÍ~°º„Hõ=∞ J=∞Å∞‰õΩ 2010-11 1.17 69.42
J#∞=∞uOzOk. ZÑ≤ZÖò_Zç D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2006–07Ö’ (ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ)
J=∞Å∞ KÕÜ«∞_»O „áê~°OaèOzOk.2010Ö’ 2.62 ÅHõΔÅ =¸ÅO : Ѩâ√◊ ã¨O=~°Hú õ âßY
P=ÙÅ∞,ˆQ^≥ʼnõΩ cè=∂ =iÎOѨ*Ë™ê~°∞. ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHOõ :
Ѩâ√◊ Q„ Íã¨O, ^•}Ï Jaè=$kú: „QÍg∞} „áêO`åÅ`Àáê@∞ Ѩ @ ì } „áêO`åÅÖ’
âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩ^Œú`«∞ÅÖ’, `«‰õΩ¯= =ºÜ«∞O`À Ѩâ◊√áÈ+¨}#∞ ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ #fl _ç = ∂O_£ ‰ õ Ω J#∞QÆ ∞ }OQÍ =∂O™êxfl
KÕÑ\¨ ÏìÅO>Ë JkèHõ kQÆ∞|_ç QÆÅ, áÈ+¨Hqõ Å∞=Å QÆŠѨâ√◊ „QÍã¨O L`«ÊuÎKÕÜ«∞_»OÖ’ ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHõO =ÚYºáê„`« áÈ+≤™ÈÎOk.
ZO`≥·<å J=ã¨~°O. Z‰õΩ¯= kQÆ∞|_çxKÕÛ Ñ¨â◊√„QÍ㨠ѨO@Å#∞ ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHõO ã¨=∂[OÖ’ J`«ºO`« "≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ
Ô~·`«∞Ö’¡H˜ fã¨∞‰õΩ"≥à◊¡=Åã≤# ÉÏ^茺`« Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßYÃÑ· „Ѩ[Å Pi÷Hõ Ѩiã≤÷ux "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»OÖ’ H©ÅHõ áê„`«
LOk. Ô~·`«∞ʼnõΩ "≥∞~°∞ÔQ·# Ѩâ◊√„QÍ㨠=OQÆ_®Å∞, QÆ_ç¤ q^ŒÌ<åÅ =Ç≤Ï™ÈÎOk.
ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∂e. Ѩâ◊√„QÍ㨠Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂xfl Jaè=$kú ѨOk =∂O™êxfl ã¨~°ã¨"≥∞ÿ# ^èŒ~°ÅÖ’ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
ѨiKÕO^Œ∞‰õΩ ~Ô _çѤ e¨ ¡ „QÍ=∞OÖ’ á¶ê_»~ü ã‘_£ =∞eìÑHˆ¡≤ +¨<£ á¶ê~ü‡#∞ LOK«_®xH˜ S\˜_çZ, SP~ü_çÑ≤, Zãπã≤ Ü«∂HõΔ<£ áê¡<£ =O\˜
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. 2009–10Ö’ 9.59 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅÖ’ HÍ~°º„Hõ=∂Å „H˜O^Œ ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHõO Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂xfl
Ѩâ◊√„QÍã¨O ѨO_çOKå~°∞. 2010–11Ö’ 2010 ÃãÃÑìO|~ü KÕѨ@ì_»O [~°∞QÆ∞`ÀOk. qq^èŒ Ñ¨^äŒHÍÅ „H˜O^Œ Åaú^•~°∞ʼnõΩ
30 <å\˜H˜ 4.40 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅÖ’ Ѩâ◊√„QÍã¨O ѨO_çOKå~°∞. L`«Î=∞*Ïu P_»,=∞QÆ Ñ¨O^Œ∞Å#∞ ã¨~°Ñ¶¨~å KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åROÖ’
Q˘„~Ô Å Jaè=$kú : <åÅ∞QÆ∞ Ñ≤Q∑ „c_çOQ∑ ˆHO„^•Å#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
"≥∞@ìÉèí∂=ÚÅ∞ „áêO`åÅ Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ Q˘„Ô~Å
ÃÑOѨHõO =ÚYºáê„`« áÈ+≤™ÈÎOk. Wk ã¨=∞$kúHõ~°"≥∞ÿ#
Ñ≤QsæÆ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò á„ ê*ˇH,ì± qâßYѨ@flO :
Láêkè`Àáê@∞, |ÅÇ‘Ï#=~åæÅ "åiH˜, „Ѩ`ÕºH˜Oz „QÍg∞} D „áê*ˇ‰õΩì ~åROÖ’x <åÅ∞QÆ∞ Ñ≤Q∑ „c_çOQ∑ˆHO„^•ÅÃÑ·
¿Ñ^ŒÅ‰õΩ P^•Ü«∂xfl ÃÑOѨHõO ^•~°∞ʼnõΩ âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩ^ŒúuÖ’ ™êOˆHuHõ xÜ«∞O„`«} Hõey LO_»@O, ѨOk =∂Oã¨O
„c_çOQ∑, P~ÀQƺO `«k`«~° JOâßÅÃÑ· tHõΔ} Wã¨∞Î<åfl~°∞. J=∞‡HÍÅ#∞ „áÈ`« û Ç≤ Ï OK« _ » O `À áê@∞ qâßYѨ @ flO,
Q˘„~Ô Å c=∂: q[Ü«∞#QÆ~°O, NH͉õΩà◊O lÖÏ¡Ö’¡ á¶ê>ˇxOQ∑ Ü«¸x@¡
x~°fiǨÏ}, ^Õâ◊"åm ѨO^Œ∞Å ã¨~°Ñ¶¨~å, ѨOk=∂Oã¨O, =∂Oã¨O
28 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
L`«Ê`«∞ÎÅ =∂Ô~¯\˜OQ∑Ö’ Åaú^•~°∞ʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êOˆHuHõ
ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~åxfl JOk™ÈÎ O k. 34 á¶ È ~ü ¯ |∂`ü Å ∞ ‰õ Ä _®
#_»∞ã¨∞Î<åfl~Ú.
Ñ≤Q∑ á¶êº>ˇxOQ∑ 㑯"£∞ :
D Ѩ ^ ä Œ H õ O „H˜ O ^Œ Ã+_» ∂ ºÅ∞¤ ‰õ Ω ÖÏÅ „Ѩ [ ʼnõ Ω
ѨÙ#~å"åã¨O, Láêkè HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ qâßYѨ@flO lÖÏ¡
Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ ™⁄Ãã·\ © Hõ$+¨‚ѨÙ~°OÖ’ XHõ ѨO^Œ∞Å ÃÑOѨHõO
HÍOÃÑ¡H±û#∞ xi‡OzOk. WHõ¯_» 25 ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ Láêkè
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~Ú. g~°∞ ÃÑOz# ѨO^Œ∞Å∞ 70 #∞O_ç 80
ˆHrÅ |~°∞=Ù `Õe# `«~°∞"å`« =\˜x "≥#‰õΩ¯ fã¨∞‰õΩx,
"åiH˜=¸_»∞ #∞O_ç <åÅ∞QÆ∞ "ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å =~°‰õΩ Q“~°=
"Õ`«#O JOkã¨∞Î<åfl~°∞.
HÀà◊¡ Ѩiâ„ =
◊ ∂aè=$kú:
PO„^茄Ѩ^Õâò J`«ºO`« "ÕQÆOQÍ Jaè=$kú K≥O^Œ∞`«∞#fl
=º=™êÜ«∞~°OQÆ LѨ~°OQÆO HÀà◊¡Ñ¨i„â◊=∞. ÜÕ∞\Ï 1940 HÀ@¡
QÆ∞_»¡ L`«ÊuÎÖ’ ~åRO HÀ_çQÆ∞_»∞¡, „ÉÏ~ÚÅ~ü HÀà◊¡ L`«ÊuÎÖ’
^Õâ◊OÖ’<Õ „Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’ LOk.
Ô~O_»∞ =#~å[/ „QÍ=∞„Ñ≤Ü«∞ =∞eìÑ≤¡ˆH+¨<£ ÃãO@~üÅ#∞
Hõ_»Ñ¨ lÖÏ¡ zO`«H˘=∞‡y<≥fl =∞O_»ÅO L@∞‰õÄ~°∞,<≥Å∂¡~°∞
lÖÏ¡Ö’x JÅ∂¡~°∞ =∞O_»Å ˆHO„^ŒOÖ’ U~åÊ@∞ KÕ™ê~°∞.
=∂#= =#~°∞Å Jaè=$kú :
Ѩâ◊√áÈ+¨} ~°OQÆOÖ’ Z^Œ∞Ô~·# ã¨"åà◊√¡, J=HÍâßÅ#∞
ã‘fiHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ Ñ¨â◊√ã¨O=~°úHõ âßY ã≤|ƒOk ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ#
¿ã=ÅOkOKÕO^Œ∞‰õΩ x|^Œú`«, áÈ\©`«`«fi, ã¨∂ÊùiÎ Hõey LO_®e.
Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ âßY =∂#==~°∞Å Jaè=$kú âßY ã≤|ƒOkH˜
J=ã¨~åÅ „áêuѨkHõ# x~°fiÇ≤ÏOKÕ tHõΔ}Ï HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
J=∞Å∞KÕ¿ã ÉÏ^茺`«Å#∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. Ѩâ◊√=ÙÅ∞ "å\˜
Ü«∞[=∂#∞Å xiú+ì̈ J=ã¨~åÅ#∞ fˆ~Ûq^èŒOQÍ ã≤|ƒOk lÖÏ¡,
„áêOfÜ«∞, ~åR ™ê÷~ÚÅÖ’ ã≤|ƒOkH˜ =¸_»OK≥ÅÖ’ tHõΔ}
JOkã¨∞Î<åfl~°∞. ~åROÖ’ 7 „áêOfÜ«∞, 20 lÖÏ¡ ™ê÷~Ú tHõΔ}
ˆHO„^•Å∞ L<åfl~Ú. 2005–06Ö’ 10,983 =∞OkH˜ tHõΔ}
W=fiQÍ, 2010–11Ö’ 2093 "≥@ihiÜ«∞#∞¡, 2419 áê~å
"≥@ihiÜ«∞#∞¡, 279 W`«~°∞ʼnõΩ tHõΔ} WKåÛ~°∞.
„Ѩ`ÕºHõ Ѩ^äŒHÍÅ∞ :
Ñ
„ ^¨ •è #=∞O„u á꺈Hr :
16 Hõ~∞° =Ù „ѨÉÏè q`« lÖÏ¡ÅÖ’x ~Ô `· ∞« ʼnõΩ Ñ¨Ù#~å"åã¨O
HõeÊOK«_®xH˜ Ѩâ◊√ã¨O=~°úHõ ~°OQÆO „H˜O^Œ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO
ÃãÊ+¨Öò Öˇ·"£™êìH±   Ѷ≤+¨sãπ á꺈Hr („Ѩ^è•#=∞O„u á꺈Hr)x
29
„ѨHõ\ ˜OzOk. Ô~·`«∞ʼnõΩ J^Œ#Ѩ٠P^•Ü«∞O HõeÊOKÕ L^ÕÌâ◊O`À
Dá꺈Hrx PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, ~°OQÍÔ~_ç¤,
"≥∞^ŒH±, x*Ï=∂ÉÏ^£, PkÖÏÉÏ^£, HõsO#QÆ~ü, =~°OQÆÖò,
Y=∞‡O, #ÖÁæO_», z`«∂Î~°∞, Hõ_»Ñ¨, Hõ~°∂flÅ∞, J#O`«Ñ¨Ù~°O,
QÆ∞O@∂~°∞, „ѨHÍâ◊O, <≥Å∂¡~°∞ lÖÏ¡ÖÖ’ ~°∂. 247.07 HÀ@¡`À
J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
=∞`«ûº Ѩi„â◊=∞ :
J<ÕHõ ™êQÆ∞h\˜ „áê*ˇ‰Ωõ Åì x~å‡}O [~°∞QÆ∞`«∞O_»@O`À
~åROÖ’ =∞`«ûºHÍ~° ~°OQÆO QÆ}hÜ«∞OQÍ Jaè=$kú ™êkèOKÕ
J=HÍâßÅ∞ L<åfl~Ú. J~Ú`Õ D ~°OQÆO Jaè=$kúH˜ #∂`«#
^Œ$HõÊ^äŒO`À ‰õÄ_ç# Ѩ^äŒHÍÅ#∞ J=∞Å∞ KÕÜ«∞=Åã≤# J=ã¨~°O
LOk. D ~° O QÆ O Jaè = $kè ú H ˜ ˆ H O„^Œ , ~åR ™ê÷ ~ ÚÖ’¡
q[Ü«∞=O`«"∞≥ #ÿ ™êO㨯 $uHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ J=∞Å∞ KÕÜ∞« _»O
^•fi~å J=∞Ö’¡ L#fl =∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞ |Ö’¿Ñ`«O KÕ¿ã Hõ$+≤
=ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆ∞`ÀOk. =∞`«ûºHÍ~°∞ʼnõΩ Láêkè HõeÊã¨∞Î#fl
D ~°OQÆO `«~°K«∞QÍ „ѨHõ$u qѨ`«∞ÎʼnõΩ QÆ∞~°=Ù`«∞Ok.
=∞`« û ºÑ¨ i „â◊ = ∂aè = $kú H ˜ =∞`« û º âßY H˘xfl ÅHΔ Í ºÅ#∞
xˆ~útOK«∞‰õΩOk.
 xÅHõ_# ·≥ Jaè=$kúH˜ Ǩg∞ W=fi_»O
 =∞`«ûºHÍ~°∞Å ã¨OˆHΔ=∂xfl „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
 =∞øeHõ =ã¨`∞« Å HõÅÊ#‰õΩ ÃÑ@∞ì|_çx„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O »
 ZQÆ∞=∞`«∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O »
 <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ#∞ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩã¨Oã¨÷Å#∞U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O
=∞`«ûºÑ¨i„â◊=∞ „ѨQÆu :
LѨCh\˜ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎÖ’ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ ^Õâ◊OÖ’
"≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ LOk. =∞Ozh\˜ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎÖ’ ‰õÄ_®
„Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’ LOk. =∞Ozh\˜ KÕѨŠL`«ÊuÎÖ’ Ô~O_»=
™ê÷#OÖ’#∂, "≥Ú`«ÎOKÕѨÅ∞/~˘Ü«∞ºÅ LuÊuÎqÅ∞=Ö’ Ô~O_»=
™ê÷#OÖ’#∂, ã¨=Ú„^ŒKÕѨŠL`«ÊuÎÖ’ S^Œ= ™ê÷#OÖ’#∂
LOk. ã¨=Ú„^Œ L`«Ê`«∞ÎÅ ZQÆ∞=∞`«∞Å ~åR "å\Ï ^Õâ◊O
"≥Ú`«ÎOÖ’ ~°∂. 3000 HÀ@¡`À 40 âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok.
KÕÑŨ /~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ :
LѨCh\˜ ~˘Ü«∞º, =∞Ozh\˜ ÃÑ^ŒÌ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎÖ’
‰õÄ_® ~åRO =ÚO^ŒO[Ö’ LOk. =∞Ozh\˜ KÕÑŨ L`«ÊuÎ
Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ xez# ~åRO "≥Ú`«ÎO ã¨=Ú„^Œ KÕѨÅ
L`«ÊuÎÖ’ 5= ™ê÷#OÖ’ LOk. Wk ÉèÏ~°`«^Õâ◊Ѩ٠"≥Ú`«ÎO
ã¨=Ú„^ŒÑ¨Ù ZQÆ∞=∞`«∞Å ^•fi~å Pi˚Oz# ^•xÖ’ 40 âß`«O
=~°‰õΩ LO@∞Ok.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 >Ë|∞Öò 5.6
KÕÑŨ ∞ ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ (ÅHõÅΔ @#∞flÖ’¡)
ã¨O=`«û~°O ã¨=Ú„^Œ JO`«~[ü ÖÏÅ LѨCh\˜
KÕÑŨ ∞ /~˘Ü«∞ºÅ∞ KÕÑŨ ∞/~˘Ü«∞ºÅ∞ ~˘Ü«∞ºÅ∞ "≥Ú`«ÎO

2005–06 2.18 6.31 0.42 8.91

2006–07 2.41 6.62 0.38 9.41
2007–08 2.54 7.55 0.47 10.56
2008-09 2.91 9.35 0.26 12.52
2009-10 2.93 9.70 0.30 12.93
2010-11(ÅHõΔ ºO) 2.90 11.20 0.40 14.50
2010-11(™êkèOzOk) 0.87 5.54 0.26 6.67
2010 ÃãÃÑOì |~ü =~°‰Ωõ
2011-12 (JOK«<å) 3.20 12.00 0.80 16.00
=¸ÅO : =∞`«ûºâßY

2009–10Ö’ 12.93 ÅHõΔÅ @#∞flÅ∞QÍ KÕѨÅ/ 2009–10 #∞O_ç 2010–11 =~°‰õΩ J_»=ÙÖ’¡ <å\˜#
~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ #"≥∂^≥·Ok. lZãπ_çÑ≤Ö’ =∞`«ûºÑ¨i„â◊=∞ 2.43 =ÚYº"≥ ∞ ÿ # "≥ Ú Hõ ¯ Å ~° H ÍÅ q=~åÅ#∞ >Ë | ∞Öò 5.7Ö’
âß`«O "å\Ï Hõey LOk. K«∂_»=K«∞Û.
J@g ã¨OѨ^Œ : >Ë|∞Öò 5.7
<ÕÅ á⁄~°Å#∞ HÍáê_»@OÖ’,Éèí∂™ê~åxfl ÃÑOK«_»OÖ’, J_»=ÙÖ’¡<å\˜#qq^èŒ =ÚYº"≥∞#ÿ "≥ÚHõ¯Å
㨠∞ ~° H ˜ Δ ` « " ≥ ∞ ÿ # QÍex JOkOK« _ » O Ö’, Éè í ∂ Hõ Δ Ü « ∂ xfl q=~åÅ∞ (ÃÇÏHÍì~Ö¡° ’)
PiHõ @ ì _ » O Ö’, #^Œ ∞ Å∞, HÍÅ∞=Å „Ѩ " åǨ  xfl ~°HOõ 2009–10 2010–11
„Hõ=∞|nÌHõiOK«_»OÖ’ J_»=ÙÅ∞ H©ÅHõ áê„`« áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú. (2010 ÃãÃÑOì |~ü)
W"ÕH͉õΩO_® J_»=ÙÅ #∞O_ç =O@K≥~°∞‰õΩ, HõÅѨ, W`«~° J\g >ˉΩõ 1,13,206 1,13,328
L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ á⁄O^Œ∞`«∞<åflO. Ü«¸HõeѨãì π 84,281 87,431
#=Hõ 32,466 33,711
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 63,814 K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜Ö’g∞@~°¡ "Õ∞~°
r_ç=∂q∞_ç 21,578 21,578
J_»=ÙÅ∞ qã¨ÎiOz L<åfl~Ú. Wk "≥Ú`«ÎO ~åR Éè∫QÀoHõ Z„~° K«O^Œ#O 2,748 2,748
qã‘Î~°‚OÖ’ 23.2 âß`«O LO@∞Ok. WO^Œ∞Ö’ 50,478 HõÅѨ K«O^Œ#O 2,800 2,800
K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜Ö’g∞@~°∞¡ i[~°∞fi_»∞ á¶êÔ~ãπìÅ∞ HÍQÍ,12,365 "≥^∞Œ ~°∞ 55,500 55,820
K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜Ö’g∞@~°∞¡ ~°H˜Δ`« J\g „áêO`«O, 971 K«^Œ~°Ñ¨Ù HÍѶ‘ 4,010 4,010
H˜Ö’g∞@~°∞¡ J=sæHõ$`« J_»=ÙÅ∞ L<åfl~Ú. "≥Ú`«ÎO J\g W`«~åÅ∞ 2,97,034 3,03,884
qã‘Î~°‚OÖ’ 29,242 K«.H˜.g∞Å∞ `≥ÅOQÍ}ÏÖ’, 19,563 Z"≥#∂º 13,427 13,550
K«.H˜g∞Å∞ HÀ™êÎÖ’, 15,009 K«.H˜.g∞Å∞ ~åÜ«∞Åã‘=∞Ö’ áê¡O>Ë+<¨ £
qã¨ÎiOz L<åfl~Ú. =¸ÅO : J@gâßY
"åãÎ̈"åxH˜ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# J@g Jaè=$kú i=~ü "åºb „áê*ˇ‰õΩìÖ’ Éèí∂ ã¨O~°HõΔ} Ѩ^äŒHÍxfl
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ „áê~°OaèOzOk =¸_»= ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHÍ
qâßYѨ @ flO lÖÏ¡ Ö ’x =∂Kü Y O_£ / ã‘ Ö Ë ~ ° ∞ Ѩ i "åǨ Ï Hõ
HÍÅO#∞O_Õ, `«‰õΩ¯= <å}º`«Hõey# P‰õΩ~åÅ∞Û J_»=ÙÅÖ’
„áêO`«OÖ’ KÕѨ\Ïì~°∞. 1975 =~°‰õΩ HÀ`«‰õΩ QÆ∞Ô~·# 7,850
ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# >ˉõΩ,Ü«¸HõeѨìãπ, "≥^Œ∞~°∞ "≥ÚHõ¯Å#∞, W\©=Å
HÍÅOÖ’ JkèHõ kQÆ∞|_çxKÕÛ r_ç=∂q∞_ç "≥ÚHõ¯Å#∞ <å\Ï~°∞. ÃÇÏHÍì~°¡ Éèí∂q∞Ö’ =∞m¡ J_»=ÙÅ#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«QÍ, 43,120

30 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

ÃÇÏHÍì~°¡ =º=™êÜ«∞ Éèí∂q∞Ö’ HÍO@∂~°∞ Hõ@ìÅ∞, P#Hõ@ìÅ∞, ~åROÖ’ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, qâßYѨ@flO, u~°∞ѨuÅÖ’
#n f~åÅ ã≤÷sHõ~°} =O\˜ Éèí∂ ã¨O~°HõΔ} K«~°ºÅ∞ KÕѨ\Ïì~°∞. ѨÓiÎ ™ê÷~ÚÖ’ Jaè=$kú KÕã≤# EÖÏlH± áê~°∞¯Å∞, 6 *ÏfÜ«∞
2010Ö’ 51,391 ÃÇÏHÍì~°¡Ö’ J_»=ÙÅ#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOz áê~°∞¯Å∞, 14 lOHõÅ áê~°∞¯Å∞, 22 J_»q [O`«∞=ÙÅ
ã¨O~°HõΔ} ˆHO„^•Å∞ L<åfl~Ú.
93,007 ÃÇÏHÍì~°¡ Éèí∂q∞Ö’ <ÕÅ ã¨O~°HõΔ} K«~°ºÅ∞ KÕѨ\Ïì~°∞.
1971 ã‘[<£ #∞O_ç PO„^茄Ѩ^Õâò `«∞xH͉õΩ "åºáê~åxfl Hõ=¸ºx\© á¶ê~Ô ãπì "Õ∞<Õ*"
ò ∞≥ O\ò :
*ÏfÜ« ∞ O KÕ â ß~° ∞ .HÍO„\ÏHõ ì ~ ü U*ˇ h û q^è • <åxfl „Ѩ [ Å Éè Ï QÆ ™ êfi=∞ºO J<Õ Éè Ï =# ^•fi~å™ê÷ x Hõ
~°^Œ∞ÌKÕâß~°∞.`«∞xH͉õΩ ¿ãHõ~°}ÃÑ· =zÛ# xHõ~° P^•Ü«∂xfl Hõ=¸ºx\©Å =∞^Œú`«∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À J_»=ÙŠѨi~°HõΔ}‰õΩ,
x~°fiǨÏ}‰õΩ ZO`«QÍ<À ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`ÀOk.*ÏfÜ«∞ J@g
2006 #∞O_ç `«∞xH͉õΩ ¿ãHõiOz# HÍi‡‰õΩʼnõΩ Ñ¨OÑ≤}© q^è•#O, 1988 J_»=ÙÅ Jaè=$kú, Ѩi~°HõΔ}Ö’ „Ѩ[Å
KÕÜ«∂Åx PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk. 2010 ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# „áÈ`«ûÇ≤ÏOzOk.D q^è•<åxH˜
#=O|~ü <å\˜H˜ 3,00,114 ZãπaÅ `«∞xH͉õΩ#∞ ¿ãHõiOzOk. J#∞QÆ∞}OQÍ 1999 E<£ 1# ã¨~°∞¯ ºÅ~ü *ÏsKÕÜ«∞_»O ^•fi~å
HõÅѨ‰õΩ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl _ç=∂O_£‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO J@g Ü«∂[=∂#ºOÖ’ „Ѩ[Å∞ áêÖÁæ#_®xH˜
J_»=ÙÖ’¡ ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# áêi„âßq∞Hõ J=ã¨~åʼnõΩ LѨÜ≥∂QÆѨ_Õ „¿Ñ~° } JOkOzOk. Hõ = ¸ºx\© ᶠê Ô ~ ãπ ì "Õ ∞ <Õ * ò " ≥ ∞ O\ò
"≥^Œ∞~°∞, Ü«¸HõeѨìãπ, =O\˜ "≥ÚHõ¯Å#∞ <å\˜ ÃÑOKÕO^Œ∞‰õΩ HÍ~°º„Hõ=∞O 1992Ö’ „áê~°OÉèí"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H© 1994 #∞O_ç
1975Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò á¶êÔ~ãπì _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ =∂„`«"Õ∞ TѨO^Œ∞‰õΩOk.
(ZÑ≤ZѶπ_çã≤)x ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. 2010 JHÀì|~ü =~°‰õΩ ZÑ≤ZÑπ_çã≤ 1994–95Ö’ 133QÍ L#fl =# ã¨O~°HõΔ} ã¨q∞`«∞Å
ã¨OYº „Ѩã¨∞Î`«O 8,499‰õΩ ÃÑiyOk. g\˜ ^•fi~å ~åROÖ’x
KÕ Ñ ¨ \ ˜ ì # "≥ Ú Hõ ¯ Å ÃÑOѨ H õ O q=~åÅ#∞ >Ë | ∞Öò 5.8Ö’
23.94 ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°¡Ö’ J_»=ÙÅ#∞ ã¨O~°H˜Δã¨∞Î<åfl~°∞. =#
K«∂_»=K«∞Û.
ã¨O~°HõΔ} ã¨q∞`«∞Ö’¡ ã¨∞=∂~°∞ 15.38 ÖHõΔÅ =∞Ok „Ѩ[Å∞
>Ë|∞Öò 5.8 ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ LO_»QÍ, "åiÖ’ 7.54 ÅHõΔÅ =∞Ok =∞Ç≤Ïà◊Å∞.
ZÑ≤ZѶ_π ã
ç ≤ "≥ÚHõ¯Å <å\˜# qã‘~Î O‚° (ÃÇÏHÍì~Ö¡° ’) =#ã¨~°OHõΔ} ã¨q∞`«∞Å ^•fi~å ã¨∞=∂~°∞ 7.84 ÅHõΔÅ =∞Ok
"≥ÚHõ¯Å ~°HÍÅ∞ qã‘~Î O‚° Zãπã,≤ Zãπ\ ˜ Åaú^•~°∞Å∞ 6.66 ÅHõÅΔ ÃÇÏHÍì~¡° J@g „áêO`åxfl
Ü«¸HõeÑì̈ãπ q`«#Î "≥ÚHõ¯Å∞ 18982.23 ã¨O~°H˜Δã¨∂Î, Åaú á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
Ü«¸HõeÑì̈ãπ JO@∞¡ 35914.62 „ѨѨOK« ÉϺO‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞O`À #_»∞ã¨∞Î#fl PO„^茄Ѩ^Õâò
"≥^∞Œ ~°∞ 12357.24 á¶êÔ~„ã‘ì „áê*ˇ‰õΩì, Láêkè =∂g∞ Ѩ^äŒHõO, ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi
r_ç=∂q∞_ç 10654.51 „áêÜ≥∂l`« W`«~° HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å =KÕÛ x^èŒ∞Å#∞ D
HÍѶ‘ 4010.18 HÍ~°º„Hõ=∞O J=∞Å∞‰õΩ LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞.
>ˉΩõ 844.32
B+¨^èŒ "≥ÚHõ¯Å∞ 524.80 Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ :
W`«~"° Ú≥ Hõ¯Å∞ 381.33 Ѩ@∞ì Ѩ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO ~åROÖ’ ÅHõΔÖÏk =∞OkH˜,
"≥Ú`«ÎO 83669.05 „Ѩ`ÕºH˜Oz =∞Ç≤ÏàÏ „âßq∞‰õΩÖ’¡ 60âß`«O Láêkè HõeÊ™ÈÎOk.
=¸ÅO : J@g âßY Ѩ@∞ì L`«ÊuÎÖ’ ~åRO ^Õâ◊OÖ’ Ô~O_»= ™ê÷#OÖ’ LOk.
~åROÖ’x J_»=ÙÅ #∞O_ç HõÅѨ, =O@ K≥~°‰õΩ, 2010–11Ö’ ~åRO 347.161 "≥∞„\˜H± @#∞flŠѨ@∞ì
Kå~À¯Öò, "≥^∞Œ ~°∞, c_ç P‰õΩÅ∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ L`«Ê`«∞ÅÎ ∞ =ã¨∞<Î åfl~Ú. QÆ∂à◊¡#∞, 74.684 "≥∞„\˜H± @#∞flÅ =Ú_ç Ѩ@∞ì#∞ L`«ÊuÎ
J@g ~° O QÆ O #∞O_ç 2009–10Ö’ 103.37 HÀ@∞¡ , KÕã≤Ok.
2010–11 (2010 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ) 45.11 HÀ@¡ P^•Ü«∞O 1975Ö’ ˆH=ÅO 300 @#∞flÅ∞ Ѩ@∞ìQÆ∂à◊√¡ =∂„`«"Õ∞
ÅaèOzOk. L`«ÊuÎ KÕã≤# PO„^茄Ѩ^Õâò ~åRO <Õ_»∞ Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞Ö’ `«#
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£‰õΩ ã¨g∞ѨOÖ’ 1,459 ÃÇÏHÍì~°¡ qã‘Î~°‚OÖ’ „Ѩ`ÕºHõ`«#∞ Kå@∞‰õΩO\’Ok. 1981 #∞O_ç PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’
Hõ$+¨‚ lOHõÅ ã¨O~°HõΔ}ˆHO„^ŒO '=∞Ǩg~° ǨÏi} =#ã¨÷e—x Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ =$kúÖ’H˜ ~å<å~°OaèOzOk. „Ѩã¨∞Î`«O U_»∞"ÕÅ
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. @#∞flŠѨ@∞ìQÆ∂à◊√¡ L`«ÊuÎKÕ¿ã ™ê=∞~°÷ºO ~å¢ëêìxH˜ LOk.

31 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

Ѩi„â◊=∞ k#k<åaè=$kú K≥O^Œ@O`À Ѩ@∞ì™êQÆ∞#∞ ǨºO_»∂¡"£∞
  >ˇH±û>ˇÿÖòû âßY#∞O_ç "Õ~°∞ KÕã≤, 1981Ö’ „Ѩ`ÕºHõOQÍ
ÃãiHõÅÛ~ü _çáê~üì"≥∞O@∞#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Ѩ@∞ì™êQÆ∞#∞
¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å# HÍ~°º„Hõ=∞OQÍ Jaè=$kú Ѩ~°KåÅ#fl^Õ âßY
ÅHõΔ ºO. Ѩ@∞ì Ѩi„â◊=∞ âßY q_çQÍU~°Ê_ç#`«~°∞"å`« ~åROÖ’
D Ѩi„â◊=∞ xÅ^˘‰õΩ¯HÀ=_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =∞øeHõ =ã¨`«∞Å
U~åÊ@∞‰õ Ω „_®\ò „ áÈ<£ UiÜ« ∂ ãπ „áÈ„QÍ"£ ∞ , 㨠g ∞Hõ $ `«
„QÍg∞}Ïaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å „QÍg∞}Ïaè=$kú =∞O„u`«fi
âßY ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOzOk. D ~°OQÍxH˜ Ѩ~°Ñ¨u „Ѩ"åǨxfl
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ ‰õÄ_® „QÍg∞}Ïaè=$kú =∞O„u`«fi âßY
`À_»Ê_çOk. Zãπã≤, Zãπ\ ˜Å Pi÷Hõ „ѨQÆuH˜ Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞
`À_»Ê_»∞`«∞O^Œx ÉèÏqOz# ™êOѶ≤∞Hõ ã¨OˆHΔ=∞, yi[# ã¨OˆHΔ=∞
âßYÅ∞ 1983–84 #∞O_ç D Ѩ i „â◊ = ∞ Jaè = $kú H ˜
`À_®Ê@∞#OkOK«™êQÍ~Ú. J#O`«~°O ѨOKåÜ«∞f ~å*ò,
Ô~"≥#∂º, =º=™êÜ«∞, J@g =∞O„u`«fi âßYÅ∞ ‰õÄ_® D
Ѩ i „â◊ = ∞‰õ Ω =∞^Œ ú ` « ∞ x=fi<å~° O aè O Kå~Ú. g\˜ H ˜ `À_» ∞
„ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À #_»∞ã¨∞Î#fl <Õ+¨#Öò ÃãiHõÅÛ~ü
„áê*ˇH±ì ã≤fiãπ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò q∞+¨<£Å∞ ~åROÖ’ Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞
Jaè=$kú K≥O^Œ_®xH˜ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKå~Ú. D Ѩi„â◊=∞ÃÑ·
P^è•~°Ñ¨_ç L#fl"åiÖ’ J`«ºkèHõ âß`«O =∞Ok z#fl, ã¨#flHÍ~°∞
Ô~·`«∞Å∞, ã¨=∂[OÖ’ Pi÷HõOQÍ |ÅÇ‘Ï#=~åæʼnõΩ K≥Ok# "åˆ~
L<åfl~°∞.
Z.Ñ≤. ã≤Öò¯"å~ü‡ ã‘_£   Hõ‰õÄ<£ (HõO„\’Öò) Ü«∂H±ì,
1983 „H˜O^Œ Zxq∞k „ѨÉèí∞`«fi Hõ‰õÄ<£ =∂Ô~¯@¡#∞ U~åÊ@∞
KÕ â ß~° ∞ .H˘xfl seOQ∑ Ü« ¸ x@¡ # ∞ „Hõ = ∞|nú H õ i OK« | _ç #
=∂Ô~¯@∞¡QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO Zy˚"£∞ q^è•<åxfl
fã¨∞‰õΩ~å=_»O, kQÆ∞=∞u q^è•<åÅ#∞ ã¨~°mHõiOK«_»O`À
1993–94, 1994–95ÅÖ’ Ѩ@∞ì kQÆ∞=∞`«∞Å∞ Ô~\˜ìOÃÑ·
5,400 @#∞flʼnõ Ω KÕ ~ ° ∞ ‰õ Ω <åfl~Ú. nO`À Éè Ï ~° ` « ^ Õ â ◊
Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ f„= X_ç^Œ∞_»∞‰õΩÅ∞ QÆ∞~°~ÚOk. Ô~·`«∞Å∞ =∞Ńs
`À@Å#∞ Ñ‘H"˜ Ü Õ ∞« _»O „áê~°OaèOKå~°∞. ~åR „ѨÉ∞íè `åfiÅ∞ K˘~°=
fã¨∞‰õΩx ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiOÃÑ· =uÎ_ç `Õ=_»O`ÀkQÆ∞=∞`«∞Å#∞
„Hõ=∞|núHõiOKå~°∞. nO`ÀѨ@∞ìѨi„â◊=∞ ѨÓiÎQÍ <åâ◊#O
H͉õΩO_® ~°H˜ΔOK«|_çOk. „Ѩã¨∞Î`«O 2–Z, JO`«‰õΩ ÃÑ· „ˆQ_£
Ѩ@∞ì kQÆ∞=∞`«∞Å#∞ =∂„`«"Õ∞ J#∞=∞uã¨∞Î<åfl~°∞.
=∂Ô ~ ¯\ò J=㨠~ åÅ#∞ fˆ ~ Û q^è Œ O QÍ Ñ¨ @ ∞ì # ∞
L`«ÊuÎKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ Ñ¨@∞ìѨi„â◊=∞ `«QÆ∞K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok.
Åaú^•~°∞ʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êOˆHuHõ, Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~åxfl
JOk™ÈÎOk.
32
á„ ê^è•#º`« :
Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ „QÍg∞}
¿Ñ^ŒÅ‰õΩ, x~°∞^ÀºQÆÜ«Ú=`«‰õΩ J#∞"≥·# =º=™êÜ«∂^è•i`«
xÅHõ _ ≥ · # Pi÷ H õ Ñ ¨ i „â◊ = ∞. XHõ ZHõ ~ ° O =∞Ńs ™êQÆ ∞
^•fi~åã¨O=`«û~°O "≥Ú`«ÎO g∞^Œ #Å∞QÆ∞Ô~·^Œ∞QÆ∞~°∞ Láêkè
x~°O`«~°O Láêkè á⁄O^Œ=K«∞Û. D Ѩi„â◊=∞Ö’ 60 âß`«O
=∞Ok =∞Ç≤Ïà◊ÖË Ñ¨x KÕÜ«∞_»O =∞~˘Hõ qâı+¨O.
Ѩ @ ∞ì L `« Ê uÎ Ö ’ PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Ô ~ O_» = ™ê÷ < åxfl
P„Hõ q ∞㨠∞ Î O k. =∞Ńs ™êQÆ ∞ „Ѩ ^ è • #OQÍ Hõ ~ ° ∞ =Ù Ñ‘ _ ç ` «
„áêO`« " ≥ ∞ ÿ # ~åÜ« ∞ Åã‘ = ∞, JO^Œ ∞ Ö’#∂ „Ѩ ` Õ º H˜ O z
J#O`« Ñ ¨ Ù ~° O , z`« ∂ Î ~ ° ∞ lÖÏ¡ Ö ’¡ ˆ H O„nHõ $ `« " ≥ ∞ ÿ LOk.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ =∞Ńs`Àáê@∞ `«™ê~ü, Wi J<Õ W`«~° ~°HÍÅ
Ѩ@∞ì L`«ÊuÎH˜ ‰õÄ_® J=HÍâßÅ∞ L<åfl~Ú. ~åROÖ’x yi[#
„áêO`åÖ’¡ J@g P^è • i`« `« ™ ê~ü PǨ  ~° "≥ Ú Hõ ¯ Å#∞
ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞. `«™ê~ü Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHõO ^•fi~å
yi[#∞ʼnõΩ Láêkè ^˘~°∞‰õΩ`ÀOk.
#∂`«# HÍ~°ºH„ =
õ ∂Å∞ :
 ~Ô `· ∞« Å∞ Ѩ@∞ìQ∂Æ à◊#¡ ∞ áÈ\© ^è~Œ Å° ‰õΩ J=Ú‡‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ
„Ѩ~Ú"Õ@∞~°OQÆOÖ’ seOQ∑ Ü«¸x@¡#∞ѨÙ#~°∞^ŒúiOKå~°∞.
nxH˜ `À_» ∞ „âßq∞‰õ Ω Å ¿ã=Å#∞ 㨠= ∞~° ÷ = O`« O QÍ
qxÜ≥∂yOK«∞ ‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ ~åROÖ’x 15 „ѨÉ∞íè `«fi
ã≤Öò¯ seOQ∑ Ü«¸x@¡#∞ ѨÙ#~°∞^ŒúiOKå~°∞.
 Ѩ @ ∞ì Q Æ ∂ à◊ ¡ L`« Ê uÎ J#O`« ~ ° HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ#∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ,=∞Ńs ™êQÆ∞, Ѩ@∞ì L`«ÊuÎ =∞^茺 L#fl
=º`庙êxfl ѨÓ_ÕÛO^Œ∞‰õΩ 2007–08 HÍÅOÖ’ „Ѩ~Ú"Õ@∞
~°OQÆOÖ’ K≥h· ãπ P\’=∂\˜Hs± eOQ∑ Ü«¸x\ò#∞ ™ê÷ÑO≤ KåÅx
„ѨuáêkOKå~°∞.
 Wk ~Ô `· ∞« ʼnõΩ =∂Ô~¯\˜OQ∑ ™œHõ~º° O HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩ~Ú"Õ@∞
~°OQÆOÖ’ XHõ Wi „áêÃãã≤OQ∑Hõ"£∞ ã≤ÊxflOQ∑ Ü«¸x\ò
™ê÷Ñ≤OKåÅx „ѨuáêkOKå~°∞.
 `«™ê~ü, Wi™êQÆ∞#∞ W`«~° lÖϡʼnõΩ‰õÄ_® qãÎ̈iã¨∞Î<åfl~°∞.
 HÀ™êÎ „áêO`åÅÖ’ ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# =∞Ńs áê¡O>Ë+¨#∞¡, H˜™ê<£
#sûsÅ∞, ã≤P~üãÅ≤ ∞, seOQ∑ Ü«¸x@∞¡ U~åÊ@∞
 ~ÀA"ås Ѩ@∞ìQÆ∂à◊¡ ^èŒ~°Å#∞ Ô~·`«∞ʼnõΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ
ZãπZOZãπ ¿ã=Å#∞ „Ѩ"âÕ Ã◊ Ñ@ì_O» .
 Ѩ@∞ìѨi„â◊=∞ÃÑ· JO^ŒiH© J=QÍǨÏ# HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ
_çáê~üì"≥∞O@Öò "≥ÉòÃã·\ò „áê~°OÉèíO
L`åÊ^Œ H õ ` « # ∞ ÃÑOK« _ ®xH˜ Ѩ @ ∞ì Ñ ¨ i „â◊ = ∞ ™êQÆ ∞
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 kQÆ∞=¿Ñ~˘¯#fl #∂`«# >ˇHÍflÅrÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜
Jxfl ~°HÍÖˇ#· K«~º° Å∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok.
 „Ѩã∞¨ `Î O« L#fl =∞Ńs `À@Å™ê÷#OÖ’ JkèHõ kQÆ∞|_çxKÕÛ
`À@Å#∞ ÃÑOK«_O»
 Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞Å q`«Î<åÅ ã¨~°Ñ¶¨~å‰õΩ „Ѩ`ÕºHõ KåH©QÍÔ~¤#¡
x~°fiǨÏ}
 '„_çÑ—π =O\˜ xÜ«∞O„u`« ™êQÆ∞h\˜ =º=ã¨#÷ ∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O»
 Ѩ@∞ìQÆ∂à◊§ L`«ÊuÎH˜ Ê`ÕºHõ ѨHͯ ˆ~iOQ∑ QÆ$ǨÅ∞
 =∂#= =#~°∞Å Jaè=$kú
 ~åR J=ã¨~åʼnõΩJ#∞"≥#· Ѩ@∞ìÑÙ¨ ~°∞QÆ∞Å L`«ÊuÎH˜ Ѩiâ’^è#Œ
 =∞eìZO_£ã≤Öò¯ seOQ∑, \˜fiã≤ìOQ∑, „áêÃÑã≤OQ∑ Ü«¸x@∞¡,
=∞QÍæÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
`«™ê~ü ™êQÆ∞ :
JkÖÏÉÏ^£, HõsO#QÆ~ü, =~°OQÆÖò, Y=∞‡O lÖÏ¡Ö’¡x
=¸_»∞ "ÕÅ yi[# ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ J_»=ÙÖ’¡ ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#fl
PǨ~° "≥ÚHõ¯ÅÃÑ· `«™ê~üѨ@∞ì ѨÙ~°∞QÆ∞Å#∞ ÃÑOK«∞`«∞<åfl~°∞.
2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ 74.684 ÅHõΔŠѨ@∞ìQÆ∂à◊¡#∞
ÃÑOKå~°∞. 2011-12Ö’ 200 ÅHõΔÅ `«™ê~ü Ѩ@∞ìQÆ∂à◊¡#∞
L`«ÊuÎ KÕÜ«∂Åx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
ZiHõÅÛ~ü :
=∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü, #ÖÁæO_», ~°OQÍÔ~_ç¤, `«∂~°∞Ê QÀ^•=i
lÖÏ¡ Ö ’¡ P=Ú^Œ O , `åÑ≤ Ü ≥ ∂ HÍ ÃÑ^Œ Ì Z `« ∞ Î # ™êQÆ ∞
KÕ™êÎ~°∞.Ô~·`«∞Å∞ 30 âß`«O P=Ú^ŒO P‰õΩÅ#∞ Zi Ѩ@∞ì
ѨÙ~°∞QÆ∞Å ÃÑOѨHÍxH˜ LѨÜ≥∂y™êÎ~°∞. `«^•fi~å ZHõ~åxH˜
~°∂.2,000 #∞O_ç ~°∂.4,000 =~°‰õΩ J^Œ#Ѩ٠P^•Ü«∞O
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. ÃãO„@Öò ã≤Öò¯É’~ü¤ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À PO„^茄Ѩ^Õâò
„ѨÉèí∞`«fiO ZiHõÅÛ~ü ÃÑ·Å\ò „áê*ˇ‰õΩì#∞ „áê~°OaèOzOk.
2010–11 㨠O =`« û ~° O Ö’ 1.995 "≥ ∞ „\˜ H ± @#∞flÅ
Ѩ@∞ìQÆ∂à◊¡#∞ L`«ÊuÎ KÕâß~°∞.
#∂`«# Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ *Ï`«∞Å#∞ Jaè=$kú Ѩ~°K«_»O,
JO`«~å˚fÜ«∞ ™ê÷~Ú <å}º`«`À ‰õÄ_ç# Ѩ@∞ìQÆ∂à◊¡#∞, Ѩ@∞ì#∞
L`«ÊuÎ KÕ¿ã ™ê=∞~å÷ºxfl ÃÑOá⁄OkOKÕ ÅHΔͺÅ`À 1995Ö’
Ç≤ÏO^Œ∂ѨÙ~°O ˆHO„^ŒOQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ÃãiHõÅÛ~ü sÃã~üÛ
JO_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Wxã≤ì@∂º\ò#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. D ã¨Oã¨÷
ã¨fi~å‚O„^èŒ, ¿ÇÏ=∞=u, HõÅÊ`«~°∞=Ù J<Õ =¸_»∞ ~°HÍÅ #∂`«#
Ѩ@∞ìѨÙ~°∞QÆ∞ *Ï`«∞Å#∞ L`«ÊuÎKÕã≤Ok. Jq ™êO„Ѩ^•Ü«∞
*Ï`«∞Å HõO>Ë J`«∞º`«Î=∞ Ѷ¨e`åÅ#∞ JOkã¨∞Î<åfl~Ú. g\˜H˜
`À_»∞ Ããi QÀÖò¤, Ããi H©¡<£, Ããi Ѩ¡ãπ, â◊H˜Î, JÉèíÜ«∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞
#∂`«# *Ï`«∞Å#∞ L`«ÊuÎ KÕâß~°∞.
33
=∂Ô~¯\˜OQ∑:
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ J„yHõÅÛ~°Öò „á⁄_»∂ºãπ =∞iÜ«Ú Öˇ·"£™êìH±
=∂Ô~¯\òû Ü«∂H±ì 1930, =∞„^•ãπ Hõ=∞i¬Ü«∞Öò „HÍÑπû Ü«∂H±ì
1933#∞ ã¨g∞Hõ$`« KÕã≤ 1966Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò (J„yHõÅÛ~°Öò
„á⁄_»∂ºãπ JO_£ Öˇ·"£™êìH±) =∂Ô~¯\òû Ü«∂H±ì 1966 ¿Ñi@
ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ# =∂Ô~¯\ò K«\Ïìxfl fã¨∞H˘KåÛ~°∞. D K«@ìOÖ’x
=ÚMϺOâßÅ∞.
 =º=™êÜ« ∞ L`« Ê `« ∞ Î Å J=∞‡HÍÅ∞, H˘#∞QÀà◊ ¡ # ∞
„Hõ=∞|núHiõ OK«_O»
 „Hõ=∞|núHõ~°} HÀã¨O JnèHõ$`« „áêO`åÅ#∞, JnèHõ$`«
=∂Ô~¯@¡#∞ „ѨH\õ O˜ K«_O»
 „Hõ=∞|núHõ~°} HÀã¨O „Ѩk JnèHõ$`« „áêO`åxH˜ =∂Ô~¯\ò
Hõq∞\©Å#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ∞« _»O.
 Jnè H õ $ `« =º=™êÜ« ∞ =∂Ô ~ ¯\ò „áêO`åÅÖ’ "å}˜ [ ºO
x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ Pã¨HÎ̃ K«∂ѨÙ`«∞#fl =º‰õΩÎʼnõΩ J#∞=∞u
=∞OE~°∞ KÕÜ∞« _»O
 =∂Ô~¯\ò ѶA ‘ Å#∞ qkèOK«_O» , =ã¨∂Å∞ KÕÜ∞« _»O
 „Hõ=∞|núH~ õ }° HÀã¨O =∂Ô~¯\ò Ü«∂~°∞Ť #∞ xi‡Oz, Jaè=$kú
KÕÜ«∞_»O.
 =º=™êÜ«∞ L`«Ê`«∞Å Î J=∞‡HÍÅ∞, H˘#∞QÀà◊Ö¡ ’ J#kèHÍ~°
=ã¨∂à◊#¡ ∞ JiHõ@_ì O»
 =∂Ô ~ ¯\ò Ö ’ |Ç≤ Ï ~° O QÆ "Õ Å O ÖË ^ • >ˇ O _» ~ ü Ѩ ^ Œ ú u Ö’
J=∞‡HÍÅ∞,H˘#∞QÀà◊√¡ [iÑ≤OK«_O» .
 =∂Ô~¯\ò ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOz ~ Ô `· ∞« ʼnõΩ, "åºáê~°∞ʼnõΩ
`≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»O.
~åROÖ’ 327 =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å∞ LO_»QÍ, g\˜H˜O^Œ
891 JnèHõ$`« =∂Ô~¯@∞¡ L<åfl~Ú. „Ѩu =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Ö’
11 =∞Ok Ô~·`«∞Å∞, =ÚQÆ∞æ~°∞ "åºáê~°∞Å∞, #Å∞QÆ∞~°∞ ™ê÷xHõ
ã¨Oã¨÷Å „Ѩux^èŒ∞Å∞ HõeÑ≤"≥Ú`«ÎO 18 =∞Ok ã¨Éèí∞ºÅ∞ LO\Ï~°∞.
Hõq∞\©H˜ XHõ K≥·~°‡<£ LO\Ï~°∞. ã¨Éèí∞ºÅO^Œih „ѨÉèí∞`«fiO
<åq∞<Õ\ò Uã¨∞ÎOk. „Ѩu =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©H˜ HÍ~°ºxifiǨÏHõ
JkèHÍ~åÅ∞ Hõey# HÍ~°º^Œi≈ XHõ~°∞ LO\Ï~°∞. =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©
ã≤|ƒOkx PO„^茄Ѩ^Õ"£ (ZÑ≤   ZÖòZãπ) =∂Ô~¯\òû ~°∂Öòû
1969 „ѨHÍ~°O =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©/_≥~Ô· Hõ~ì ü PѶπ =∂Ô~¯ =∂Ô~¯\˜OQ∑/
„ѨÉèí∞`«fiO xÜ«∞q∞OK«=K«∞Û. =∂Ô~¯@¡ K«\Ïìxfl ZÑ≤ (J„yHõÅÛ~°Öò
„á⁄_»∂ºãπ   Öˇ·"£™êìH±) =∂Ô~¯\ò~°∂Öòû 1969 ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ
J=∞Å∞ KÕÜ«∞=Åã≤# ÉÏ^茺`« =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©ÅÃÑ· LO@∞Ok.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 ~åR ™ê÷~ÚÖ’ J„yHõÅÛ~°Öò =∂Ô~¯\˜OQ∑ Hõq∞+¨#~ü   ~°∞}O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. 2010–11Ö’ DѨ^äŒHõO H˜O^Œ 2146
_≥·Ô~Hõì~ü =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å Ѩxf~°∞#∞ Ѩ~°º"ÕHΔ̃™êÎ~°∞.=º=™êÜ«∞
L`« Ê `« ∞ Î Å J=∞‡HÍÅ∞, H˘#∞QÀÅ¡ à ѷ =∂Ô ~ ¯\ò Hõ q ∞\© Å ∞
H˘#∞QÀÅ∞^•~°¡ #∞O_ç Ѷ‘A =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~Ú. W^Õ =∂Ô~¯\ò
Hõq∞\©Å P^•Ü«∞ =#~°∞. D Ѷ‘[#∞ =∂Ô~¯@¡ Jaè=$kúH˜,
™œHõ~åºÅ HõÅÊ#‰õΩ LѨÜ≥∂y™êÎ~°∞. =∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å∞ `«=∞
"åi¬Hõ P^•Ü«∞OÖ’ 10 âß`«O P^•Ü«∂xfl ÃãO„@Öò=∂Ô~¯\ò
Ѷ¨O_£ (ã≤ZOZѶπ) J<Õ XHõ „Ѩ`ÕºHõ xkèÖ’ [=∞KÕÜ«∞=K«∞Û.
ã≤ZOZѶπ J„yHõÅÛ~°Öò =∂Ô~¯\˜OQ∑ Hõq∞+¨#~ü   _≥·Ô~Hõì~ü
xÜ«∞O„`«}Ö’ LO@∞Ok. D xkè ^•fi~å |ÅÇ‘Ï#OQÍ L#fl
=∂Ô~¯\ò Hõq∞\©Å‰õΩ„QÍO\ò W<£ Z~Ú_£ W=fi_»"Õ∞ H͉õΩO_®
~°∞}ÏÅ∞ ‰õÄ_® JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY ÅHΔͺÅ#∞
^Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞‰õΩx „Ѩ`ÕºHõOQÍ Ô~·`«∞ Kå~°¤~ü#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
=∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY ^èŒ~°ÅÃÑ· x~°O`«~° ã¨=∂Kå~åxfl
JO^Œ*ËÜ«∞_®xH˜ 319 =∂Ô~¯\ò Ü«∂~°∞¤ÅÖ’ HõOѨӺ@~°∞¡
U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. 50 =∂Ô~¯\ò Ü«∂~°∞¤ÅÖ’ P_çÜ≥∂ g_çÜ≥∂
_çãπ¿Ñ¡ ã≤ãì̈"£∞û (Zq_çZãπ) ‰õÄ_® U~åÊ@∞KÕã≤Ok. g\˜ ^•fi~å
Ô~·`«∞Å „ѨÜ≥∂[<å~°÷O Jxfl „Ѩ^è•# ã¨~°‰õΩÅ ˆ~@¡#∞ _çãπ¿Ñ¡
KÕ™êÎ~°∞. =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY WO@~åHì̃"£"å~Úãπ Ô~™êÊ<£û ã≤ãì̈"£∞
(SqP~üZãπ)#∞ ‰õÄ_® U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. nx^•fi~å ~åROÖ’x
U „áêO`«O #∞O_≥·<å ˆH\Ï~ÚOz# #O|~ü‰õΩ á¶È<£ KÕã≤ Jxfl
„Ѩ^è•# =∂Ô~¯\ò Ü«∂~°∞¤ÅÖ’x =º=™êÜ«∞ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ ^èŒ~°Å#∞
`≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. ^èŒ~°Å#∞ U ~ÀAHÍ~ÀA ã¨g∞H˜Δ™êÎ~°∞.
SqP~üZãπ á¶È<£#O|~°∞ : 23260100
Ô~·`«∞|O^èŒ∞ Ѩ^äŒHõO :
Ô~·`«∞|O^èŒ∞ Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ 2010–11Ö’ ~°∂. 9.02
HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ Y~°∞ÛKÕâß~°∞. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ ѨO@ʼnõΩ
y@∞ìÉÏ@∞^èŒ~°Å∞ JO^Œx ѨHõΔOÖ’ Ô~·`«∞ʼnõΩ Ñ¨O@ÃÑ· H˘O`«

34
=∞Ok Ô ~ · ` « ∞ Å∞ Åaú á ⁄O^•~° ∞ . "≥ Ú ^Œ \ ˜ =¸_» ∞ <≥ Å Å∞
Z@∞=O\˜ =_ô¤Å∞ =ã¨∂Å∞ KÕÜ«∞~°∞. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ ~°∞}ÏÅ∞
=∞OE~°∞ KÕÜ«∞_®xH˜ Z@∞=O\˜ |_≥˚\ò xÜ«∞O„`«}Å∞ ÖË=Ù.
Ô~·`«∞ |*Ï~°∞¡ :
~åROÖ’ =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY H˜O^Œ 106 Ô~·`«∞|*Ï~°∞¡
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. Ô~·`«∞ |*Ï~°¡ ^•fi~å ã¨∞=∂~°∞ 45,000 =∞Ok
Ô ~ · ` « ∞ Å∞ 㨠Q Æ @ ∞# „Ѩ u "å~° O 1.75 ÅHõ Δ Å H˜ fi O\Ïà◊ ¡
‰õÄ~°QÍÜ«∞Å∞ <Õ~°∞QÍ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ q„Hõ~Úã¨∞Î<åfl~°∞.
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_» #QÆ~åÅÖ’ ã¨OKå~° Ô~·`«∞|*Ï~°¡#∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
Ô~·`«∞ J=QÍǨÏ<å HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, ÃÇÏÖòÎ
HͺOѨÙÅ∞ :
=∂Ô ~ ¯\ò Hõ q ∞\ © Å P^•Ü« ∞ OÖ’ 5= âß`« O
P^•Ü«∂xflÔ~·`«∞ J=QÍǨÏ<å HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY
ѨHõ¯# ɡ_»∞`ÀOk. =º=™êÜ«∞ =∂Ô~¯\˜OQ∑ Hõq∞\©Å x^èŒ∞Å`À
„Ѩu „`≥·=∂™êxH˜ XHõ™êi =∂Ô~¯\˜OQ∑ âßY Ô~·`«∞ʼnõΩ,
"åiѨâ◊√=ÙʼnõΩ Lz`« "≥·^Œº ta~åÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. WO^Œ∞
HÀã¨O „Ѩu „`≥·=∂ã≤HÍxH˜ XH˘¯Hõ¯ =∂Ô~¯\òÜ«∂~°∞¤ ѨikèÖ’
~°∂.20"ÕÅ =~°‰õΩ Y~°∞Û KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
 u~° ∞ Ѩ u , ÃÇ· Ï ^Œ ~ åÉÏ^£ , qâßYѨ \ ÏflÅÖ’ Ѩ O _» ∞ ¡ ,
‰õ Ä ~° Q ÍÜ« ∞ Å∞, Ѩ Ó Å∞ >ˇ i ‡#Öò =∂Ô ~ ¯\ò û U~åÊ@∞
KÕÜ«∞#∞<åfl~°∞.
 ã¨∂~庿Ñ@, q∞~åºÅQÆ∂_», ^Õ=~°H˘O_», QÆ^•fiÖò, Ѩiy,
=ÚÅ∞QÆ∞ =O\˜ 6 =∂Ô~¯@¡#∞ ~°∂.22.93 HÀ@¡`À
P^èŒ∞hHõiOKåÅx x~°‚~ÚOKå~°∞.
 Eº\ò >ˇHÍflÅr q∞+¨<£ (*ˇ\ Z ˜ O) „H˜O^Œ ~åROÖ’ E\ò
=∂Ô~¯\òÅ#∞ ~°∂. 1.00 HÀ@¡ =ºÜ«∞O`À Jaè=$kú KÕÜ∂« Åx
„ѨuáêkOKå~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 Ѩi„â◊=∞Å∞
‰õΩ\©~,° z#fl`«~Ç° ¨ Ѩi„â◊=∞Å#∞, áêi„âßq∞Hõ ã¨ÇϨ HÍ~° „áê^äŒq∞Hõ ÅHõΔ ºO. Ѩi„â◊=∞Å Jaè=$kúH˜ Wq lÖÏ¡ÅÖ’ <À_»Öò
ã¨OѶ¨∂Å#∞, áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì@¡#∞, ÉÏ¡H± ™ê÷~Ú tHõΔ} =∞iÜ«Ú U*ˇhûÅ∞QÍ Ñ¨x KÕ™êÎ~Ú. J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ѩ~°Ñ¨u ™œHõ~åºÅ∞
L`«ÊuΈHO„^•Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜, KÕu=$uÎ^•~°∞ʼnõΩ HõeÊOK«_®xH˜ qaè#fl Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷Å`À K«Hõ¯\˜ ã¨O|O^è•Å∞
Ѩ ~ ° Ñ ¨ u JO^Œ * Ë Ü « ∞ _®xH˜ Ѩ i „â◊ = ∞Å âßY#∞ 1960Ö’ HõeyLO_»@O`Àáê@∞ XHõѨi„â◊=∞ ™ê÷Ñ≤OK«_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
U~åÊ@∞KÕ â ß~° ∞ . 1978Ö’ lÖÏ¡ á êi„âßq∞Hõ ˆ H O„^•Å J#∞=∞`«∞Å∞,H˜¡Ü«∞Ô~<£ûÅ#∞ HõeÊOKÕ ÉÏ^茺`«Å#∞ ‰õÄ_® Wq
U~åÊ@∞`À D âßM ™êOˆHuHõ, „Ѩ"≥∂+¨#Öò HÍ~°ºHõÖÏáêÅÖ’H˜ KÕÑ_¨ `» å~Ú. lÖÏ¡áêi„âßq∞Hõ Hˆ O„^•Å∞ „Ѩ^•è #=∞O„u ~À*òQÍ~ü
‰õÄ_® „Ѩ"ÕtOzOk. áêi„âßq∞Hõ ˆHO„^•Å ^•fi~å Ѩi„â◊=∞Å Ü≥∂[# J=∞Å∞ U*ˇhûÅ∞QÍ ‰õÄ_® =º=ǨÏiã¨∞Î<åfl~Ú.
™ê÷ Ñ ¨ # ‰õ Ω J=㨠~ ° " ≥ ∞ ÿ # ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~åxfl, ¿ã=Å#∞ ã≤OyÖò qO_À H˜¡Ü«∞Ô~<£ûãπ Ü«∂H±ì :
JOk™êÎ~∞° ._çP~ü_Zç , Ü«Ú=[# ¿ã=Å∞, ÃãÑì π ™⁄Ãã\· Å© ∞, Zãπã,≤
Zãπ\ ˜, aã≤, "≥∞ÿ<åi\©, =∞Ç≤Ïà◊Å Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨Oã¨÷Å∞ XHõáêi„âßq∞Hõ ã¨Oã¨÷ ™ê÷Ñ#¨ ‰õΩ J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ ѨÅ∞ ~°HÍÅ
"≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ „Ѩ É è í ∞ `« fi U*ˇ h ûÅ ã¨ Ç ¨ Ï HÍ~° O `À Ѩ i „â◊ = ∞Å∞ J#∞=∞`«∞Å∞, H˜¡Ü«∞Ô~<£ûÅ∞, J=ã¨~°"≥∞ÿ# Ѩi‡+¨#¡#∞ `«fii`«QÆu#
q^•º=O`« ∞ Öˇ · # x~° ∞ ^ÀºQÆ ∞ Å HÀ㨠O J<Õ H õ 㨠fi Ü« ∞ O ѨÓiÎKÕÜ«∞_»O,~åROÖ’ ÃÑ@∞ì|_»∞ʼnõΩ J#∞"≥·# "å`å=~°}O
LáêkèѨ^äŒHÍÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. ã¨$+≤ìOK«_»O ÅHõΔ ºOQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO 2002Ö’
=∞# ~å„ëêì x H˜ QÆ i +¨ ì ™ê÷ ~ ÚÖ’ ÃÑ@∞ì | _» ∞ Å#∞ WO_» „ ã≤ ì Ü « ∞ Öò ã≤ O yÖò qO_À H˜ ¡ Ü « ∞ Ô ~ <£ û Ü« ∂ H± ì — #∞
PHõi¬OK«_»OÃÑ· Ѩi„â◊=∞Å âßY ^Œ$+≤ì ˆHO„nHõi™ÈÎOk. D fã¨∞‰õΩ=zÛOk.
âßY „Ѩã∞¨ `Î O« á¶êi‡ã¨∂\˜HÖõ òû, |Ü≥∂>ˇHÍflÅr, Ѷ٨ _£ „áêÃãã≤OQ∑, D K«@ìO „H˜O^Œ qq^èŒ „ѨÉèí∞`«fiâßYʼnõΩ K«@ì|^Œú"≥∞ÿ#
ÔHq∞HõÖòû ã¨=Ú„^Œ L`«Ê`«∞ÎÅ∞,`ÀÅ∞ L`«Ê`«∞ÎÅ∞, >ˇH±û>ˇÿÖòû HÍÅѨiq∞u qkèOK«_»O`À áê@∞_ô"£∞¤ J„ѨÓ=Öòû J<Õ ÉèÏ=##∞
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr   Hõ=¸ºxˆH+¨<£û, =∂º#∞á¶êHõÛiOQ∑ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. K«@ìO fã¨∞‰õΩ =zÛ#ѨÊ\˜ #∞O_ç 2010
=O\˜ H©ÅHõ~°OQÍÅ Jaè=$kúÃÑ· ^Œ$+≤ì™êiOzOk. ÃãÃÑìO|~ü 30 =~°‰õΩ ã≤OyÖò qO_À„H˜O^Œ ~°∂.3,39,464
lÖÏ¡áêi„âßq∞Hõ Hˆ O„^•Å∞ : HÀ@¡ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À ™ê÷Ñ≤OK«#∞#fl 48,449 áêi„âßq∞Hõ
^•~°≈xHõ`« Hõey# áêi„âßq∞Hõ "Õ`«ÎʼnõΩ Jxfl ¿ã=Å#∞ Ü«¸x@¡‰õΩ ã¨O|OkèOz# 81,279 H˜¡Ü«∞Ô~<£ûÅ#∞ W=fi_»O
XˆHQ˘_»∞QÆ∞ „H˜O^Œ JOkOK«_»O lÖÏ¡áêi„âßq∞Hõ ˆHO„^•Å [iyOk. D Ѩi„â◊=∞Å∞ 11,54,913 =∞OkH˜ Láêkè
HõeÊOKÕ ™ê=∞~°÷ºO Hõey L<åfl~Ú.
>Ë|∞Öò 6.1 ÉèÏs, =∞^茺 `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ :
2009 ÃãÃÑOì |~ü 30 =~°‰Ωõ Ñ
„ u
¨ áê^Œ#Ö’H˜ 1991 PQÆ ã ¨ ∞ ì Ö ’ áêi„âßq∞Hõ q^è • <åxfl
=zÛ# ÉèÏs Ѩi„â◊=∞Å∞ ã¨~°mHõiOz#ѨÊ\˜ #∞O_ç 2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 =~°‰õΩ
Ǩϟ^• „Ѩuáê^Œ#Å ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ L^ÀºQÍÅ PO„^茄Ѩ^Õâò‰õΩ ~°∂.5,46,904 HÀ@¡ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À ‰õÄ_ç#
ã¨OYº (~°∂.HÀ@¡Ö’) ã¨OYº 6,910 Ѩi„â◊=∞Å ™ê÷Ѩ#‰õΩ „Ѩuáê^Œ#Å∞ =KåÛ~Ú. g\˜
L`«ÊuÎ 3,012 63,483 4,55,129 ^•fi~å 11,72,196 =∞Ok Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. 2010
„áê~°OaèOz#q ÃãÃÑì O |~ü 30 <å\˜ H ˜ ~åROÖ’ qq^è Œ ™ê÷ ~ ÚÖ’¡ L#fl
J=∞Ö’¡ L#flq 505 92,334 1,26,734 áêi„âßq∞Hõ „Ѩuáê^Œ#Å#∞ >Ë|∞Öò 6.1Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
„áê^äqŒ ∞Hõ ^ŒâÖ◊ ’ 1,579 2,78,869 2,90,869 'ã¨∂HõΔ ‡, z#fl, =∞^茺`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å Jaè=$kú
L#flq (ZOZãπZOW_ç) K«@ìO— 2006 ÃãÃÑìO|~ü #∞O_ç J=∞Ö’¡H˜
~°^~ÌŒ Ú#q 1,814 1,12,218 2,99,464 =zÛOk. ZOZãπZOW_ç K«@ìOÖ’ xˆ~ÌtOz# ÃÑ@∞ì|_ç
"≥Ú`«ÎO 6,910 5,46,904 11,72,196 Ѩiq∞`«∞Å „áêuѨkHõ# LxH˜Ö’ L#fl J<ÕHõ =∞^茺, ÉèÏs
=¸ÅO : Ѩi„â◊=∞Å âßY `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ z#fl, =∞^茺 `«~°Ç¨Ѩi„â◊=∞Å∞QÍ =∂~å~Ú.

35 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

"≥∞QÍ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ : 2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ ~°∂. 7053.17
100 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å HõO>Ë JkèHõ=ºÜ«∞O Hõey# HÀ@¡ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À 10,728 ã¨∂HõΔ ‡, z#fl `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞
™ê÷ Ñ ≤ O Kå~° ∞ . g\˜ ^•fi~å 1,81,375 =∞Ok Láêkè
„áê*ˇ‰õΩìʼnõΩ "≥∞QÍ „áê*ˇ‰õΩìÅO\Ï~°∞. 2010 ÃãÃÑìO|~ü 30
á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
<å\˜H˜ ~åROÖ’ ~°∂. 51,473 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À „Ѩ ^ è • #=∞O„u Láêkè H õ Å Ê<å HÍ~° º „Hõ = ∞O
‰õÄ_ç# 123 "≥∞QÍ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ L`«ÊuÎx „áê~°OaèOKå~Ú. (Ñ≤ZODlÑ≤)#∞ 1998 #∞O_ç J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. Ñ≤ZOP~ü"≥·
~° ∂ .83,142 HÀ@¡ qÅ∞"≥ · # ÃÑ@∞ì | _» ∞ Å∞ Hõ e y# 82 =∞iÜ« Ú P~ü D lÑ≤ Å #∞ Hõ e Ñ≤ Ñ≤ Z ODlÑ≤ x J=∞Å∞
"≥∞QÍ„áê*ˇ‰õΩìÅ∞ `«fi~°Ö’ L`«ÊuÎx „áê~°OaèOK«#∞<åfl~Ú. ~°∂. Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl~°∞.
2,59,126 HÀ@¡qÅ∞"≥·# ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ Hõey# 211 "≥∞QÍ D Ѩ^èŒHõO ^•fi~å Zãπã≤ʼnõΩ 15 âß`«O, Zãπ\ ˜Å‰õΩ
„áê*ˇ‰õΩìÅ∞ „áê^äŒq∞Hõ ^Œâ◊Ö’ L<åfl~Ú. 7.5 âß`«O, Faã≤ʼnõΩ 27 âß`«O, "≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ 5 âß`«O,
q^Õj „Ѩ`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞: =∂r Ãã·xHÀ^ÀºQÆ∞ʼnõΩ 1 âß`«O, qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ 3 âß`«O,
=∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ "≥Ú`«ÎO g∞^Œ 30 âß`«O J=HÍâ◊O HõeÊã¨∞Î<åfl~°∞.
[#=i 2005 #∞O_ç 2009 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ ~°∂. 2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~°∂.20.97 HÀ@¡`À
16,178.95 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# q^Õj „Ѩ`«ºHõΔÃÑ@∞ì|_»∞Å`À ‰õÄ_ç# 787 Ñ≤ZODlÑ≤ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ U~°Ê~°Kå~°∞.
„Ѩuáê^Œ#Å∞ ~åROÖ’H˜ =KåÛ~Ú. MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_¤» z#fl`«~Ç
° ¨ Ѩiâ„ =
◊ ∞Å
>Ë|∞Öò 6.2 ѨÙ#~å"åã¨O :
q^Õj „Ѩ`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_Ѥ» i¨ „â◊=∞ŠѨÙ#~°∞^Œiú OK«_®xH˜, HÀÅ∞‰õΩ<Õ
ã¨O=`«û~°O "≥Ú`«ÎO J=HÍâßÅ∞#fl Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ Ñ¨Ù#~å"åã¨O HõeÊOK«_®xH˜,
([#=i–_çÃãO|~ü) (~°∂.HÀ@¡Ö’) MÏ~ÚÖωõΩ ^ŒQÆæ~°QÍ L#fl Ѩi„â◊=∞Å#∞ Ѩi~°HΔ̃OK«_®xH˜ ~åR
2005 723.28 „ѨÉèí∞`«fiO 'PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê‡Öò ¿ã¯Öò ã≤H± WO_»¢ã‘ìãπ i"≥·=Öò  
2006 2,517.47 iǨae>Ë+¨<£ 㑯"£∞ 2006 (ZÑ≤ZãπZãπZãπSP~üP~üZãπ)— J<Õ
2007 3,184.66 #∂`«# ã¨g∞HõΔ Ñ¨^äŒHÍxfl „Ѩ"Õâ◊ ÃÑ\˜ìOk. Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷Å∞,
2008 6,202.98 ÉϺO‰õ Ω Å∞ "≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ "å\˜ Ö ’¿Ñ~° ∞ ‰õ Ω áÈ~Ú# áê~° ∞
|HÍ~ÚÅ#∞ áêH˜ΔHõOQÍ<≥·<å K≥e¡OKÕO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO
2009 3,550.56
'PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê‡Öò ¿ã¯Öò ã≤H± WO_»¢ã‘ìãπ i"≥·=Öò JO_£
(2009 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜)
iǨae>Ë+¨<£ Ѷ¨O_£—#∞ U~åÊ@∞KÕã≤Ok. D xkè „H˜O^Œ
"≥Ú`«ÎO 16,178.95 MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_»¤ z#fl `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞ŠѨÙ#~°∞^Œú~°} HÀã¨O
=¸ÅO : Ѩi„â◊=∞Å âßY ‰õÄ_® |_≥˚\òÖ’ H˘O`« ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞. D xkè „H˜O^Œ ¿Ñ~˘¯#fl
z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ : ~å~ÚfÅ∞, ã¨_»eOѨÙÅ∞ WKåÛ~°∞.
z#fl `«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å Jaè=$kúH˜, JÉèí∞º#fluH˜ L`«Î=∞ 1. Ü«ÚZÖòã≤ K«@Oì #∞O_ç ã¨_e» OѨ٠:
q^è•<åxfl ~°∂á⁄OkOzOk. 15 âß`«O "åi¬Hõ =$kúˆ~@∞ WO_» ¢ ã≤ ì Ü « ∞ Öò W<≥ fi ãπ ì " ≥ ∞ O\ò „Ѩ " ≥ ∂ +¨ < £ áêÅã‘
™êkèOK«_»O, Láêkè HõÅÊ##∞ ÃÑOá⁄OkOK«_»O, Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ 2005–2010Ö’ „Ѩ u áêkOz# q^è Œ O QÍ ÉϺO‰õ Ω Å‰õ Ω ,
J#∞"≥·# "å`å=~°}Ïxfl ã¨$+≤ìOK«_»O, z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ Pi÷ H õ ã ¨ O 㨠÷ Å ‰õ Ω J#∞‰õ Ä ÅOQÍ q∞QÆ ∞ Å∞ Éè í ∂ q∞x
#∂`«# ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝<åxfl JOkѨÙK«∞ÛHÀ=_®xH˜, ZQÆ∞=∞u `åHõ@∞ìÃÑ>ËìO^Œ∞‰õΩ J#∞=∞u™êÎ~°∞. WO^Œ∞HÀã¨O P~°ƒ<£ÖϺO_£
<≥·Ñ¨Ù}ϺÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«∞HÀ=_®xH˜ ã¨Ç¨Ü«∞OKÕÜ«∞_»O, ÉèÏs ã‘ e OQ∑ (Ü« Ú ZÖò ã ≤ ) K« @ ì O Ö’x 20= ÃãHõ Δ < £ #∞O_ç
`« ~ ° Ç ¨  , z#fl `« ~ ° Ç ¨  Ѩ i „â◊ = ∞Å =∞^è Œ º J#∞㨠O ^è • #O q∞#Ǩ~ÚOѨ٠x™êÎ~°∞.
™êkèOK«_»O, MÏ~ÚÖÏ Ñ¨i„â◊=∞ŠѨÙ#~°∞^Œú~°}‰õΩ ã¨Ô~·# 2.P~ÀQƺ=O`«"∞≥ #ÿ áêi„âßq∞Hõ ã¨O|O^è•Å∞:
ã¨O™ê÷QÆ`« Ü«∞O„`åOQÍxfl U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O D q^è•#OÖ’x Ü«∂[=∂<åºxH˜ HÍi‡Hõ „Ѩux^èŒ∞Å =∞^茺 q"å^•Å‰õΩ
„Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
36 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
™ê#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# Ѩiëê¯~åÅ∞ ‰õΩkˆ~O^Œ∞‰õΩ HÍi‡Hõ âßY K«~°ºÅ∞
fã¨∞‰õΩO@∞Ok.
3. ÉϺO‰õΩÅ∞, Pi÷Hãõ O¨ ã¨Å÷ ‰õΩ =_ô~ˆ¤ @¡ ~å~Úf :
MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_»¤ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ Ñ¨Ù#~å"åã¨O HõeÊOz,
Jq„Ѩ ^ è • # „㨠= OuÖ’ Hõ Å =_®xH˜ `À_» Ê _Õ q^è Œ O QÍ
ÉϺO‰õΩÅ#∞,Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»"Õ∞ ã¨=iOz#
#∂`« # q^è • <åxH˜ "≥ # ∞fl=ÚHõ =O\ ˜ k . QÆ i +¨ ì O QÍ
ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.2.00 ÅHõΔÅ =~°‰õΩ ÅaÌá⁄O^Õ q^èŒOQÍ
QÆ∞iÎOK«|_»¤, J~°›`«Hõey# Jxfl MÏ~ÚÖÏ Ñ¨_»¤ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ
=¸_»∞ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ 6 âß`«O =_ô¤ ~å~ÚfW™êÎ~°∞.
4. "å}˜[º Ѩ#∞flÅ |HÍ~ÚÅ∞"å~Ú^• :
ѨÙ#~°∞^Œ~ú }
° á꺈Hr =∞OE~°∞ KÕã#≤ `«~∞° "å`« =¸_»∞
ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ "å}˜[º Ѩ#∞flÅ |HÍ~ÚÅ K≥e¡OѨÙÅ#∞
"å~Ú^• "Õ ™ êÎ ~ ° ∞ . "å~Ú^• "Õ ã ≤ # |HÍ~Úx =¸_» ∞
ã¨O=`«û~åÅ \ÏH±û Ǩe_Õ `«~°∞"å`« P~°∞ ã¨=∂# J~°„^äŒ
ã¨O=`«û~° "å~Ú^•ÅÖ’ =ã¨∂Å∞ KÕ™êÎ~°∞.
WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò W<≥fiãπì"≥∞O\ò „Ѩ"≥∂+¨<£ áêÅã‘
2010–2015:
WO_» ¢ ã≤ ì Ü « ∞ Öò W<≥ fi ãπ ì " ≥ ∞ O\ò „Ѩ " ≥ ∂ +¨ < £ áêÅã‘
2010–2015 #∞ 2010Ö’ ~å„+ì̈ „ѨÉèí∞`«fiO „ѨHõ\ ˜OzOk.
ÃÇ· Ï ^Œ ~ åÉÏ^£ , q[Ü« ∞ "å_» , qâßYѨ @ flO, =ÚxûѨ Ö ò
HÍ~˘Êˆ~+¨#∞¡ q∞#Ǩ W`«~° „áêO`åÖ’¡ <≥ÅH˘#fl z#fl`«~°Ç¨
Ѩi„â◊=∞Å qq^èŒ ~°HÍÅ „áÈ`åûǨÏHÍÅ#∞ JOkOK«_®xH˜ D
q^è•<åxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ „ѨѨOK« ™ê÷~Ú
„Ѩ = ∂}ÏÅ#∞ KÕ ~ ° ∞ ‰õ Ω <Õ q ^è Œ O QÍ KÕ Ü « ∞ _» O ,„Ѩ Ñ ¨ O K« O Ö’
=ÚO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞Î#fl J^èŒ∞<å`«# ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝<åÅ#∞,
J^èŒ∞<å`«# Ѩ^Œú`«∞Å#∞ ã¨=Úáêi˚OKÕ q^èŒOQÍ =∞^ŒÌ`«∞
JO^Œ*ËÜ«∞_»O D q^è•#O Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
q㨠Πi 㨠∞ Î # fl Ѩ i „â◊ = ∞Å∞, #∂`« # q^è • <åxH˜
J#∞QÆ∞}OQÍ „Ѩã¨∞Î`« Ѩi„â◊=∞Å ™ê÷#OÖ’ #∂`«#OQÍ U~åÊ@∞
KÕã¨∞Î#fl Ѩi„â◊=∞Å∞ ‰õÄ_® D q^è•#O „H˜O^Œ Åaúá⁄O^Œ∞`å~Ú.
D q^è•#O H„ O˜ ^Œ Ñ
„ H¨ \
õ O˜ z# á„ È`åûǨÏHÍÅ∞
1. z#fl`«~°Ç¨/\˜h Ѩi„â◊=∞Å∞:
1.1. ~°∂. 20.00 ÅHõΔÅ QÆi+ì̈ Ѩiq∞u =~°‰õΩ ã≤÷~°=¸Å^èŒ#
ÃÑ@∞ì|_çÖ’ 15 âß`«O ÃÑ@∞ì|_ç ~å~Úf.
1.2. áêi„âßq∞Hõ qxÜ≥∂QÆOHÀã¨O Ѩi„â◊=∞H˘#∞QÀÅ∞ KÕã≤#
Éèí∂q∞H˜ K≥e¡Oz# ™êìOÑπ _»∂º\©, „\Ï#ûѶ¨~ü _»∂º\©Å#∞
#∂~°∞ âß`«O i~ÚO|~üû"≥∞O\ò KÕ™êÎ~°∞.
37
1.3. Éèí∂q∞/Ã+_»∞¡/Éèí=<åÅ bAÃÑ· K≥e¡Oz# ™êìOÑπ_»∂º\©x
#∂~°∞ âß`«O s~ÚO|~üû KÕ™êÎ~°∞.
1.4. ÃѶ·<åxûÜ«∞Öò _ô_£û, `«#MÏÅÃÑ· Ѩi„â◊=∞ K≥e¡Oz# ™êìOÑπ
_»∂º\©,„\Ï<£ûѶ¨~ü _»∂º\©Å#∞ #∂~°∞ âß`«O s~Ú~|~üû
KÕ™êÎ~°∞.
1.5. áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì@∞¡, áêi„âßq∞Hõ Jaè = $kú
„áêO`åÅÖ’ 10 ÅHõΔÅ ~°∂áêÜ«∞Š֒ѨÙqÅ∞= QÆÅ
Éèí∂=ÚÅÃÑ· 25 âß`«O iÉË@∞.
1.6. D q^è•#O J=∞Ö’¡H˜ =zÛ# "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°OÖ’
Ü«¸x\ò‰õΩ 75ÃÑ·ã¨Å K˘Ñ¨C# q^Œ∞º`ü Kèås˚Å#∞
iÜ«∞O|~üû KÕ™êÎ~°∞. P `«~°∞"å`« q∞ye# S^Œ∞
ã¨O=`«û~åÅÖ’ "åi¬Hõ „áêuѨkHõ# iÜ«∞O|~üû"≥∞O\ò
ˆ~@∞#∞ „Hõ=∞|núHõi™êÎ~°∞.L`«ÊuÎ „áê~°OaèOz# `˘e
S^Œ ∞ 㨠O =`« û ~åÅ =~° ‰ õ Ω #∂`« # Ѩ i „â◊ = ∞Å∞ D
„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ á⁄O^Œ=K«∞Û.
1.7. XHõ ã¨O=`«û~°OÖ’ K≥e¡Oz# "åº\ò/"å}˜[º Ѩ#∞flÖ’
25 âß`åxfl „ѨÉèí∞`«fi „QÍO@∞QÍ uiy Ѩi„â◊=∞‰õΩ
K≥e¡™êÎ~°∞. Wk ‰õÄ_® L`«ÊuÎ „áê~°OaèOz# S^Œ∞
ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ J=∞Ö’¡ LO@∞Ok.
1.8. z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å∞ fã¨∞‰õΩ#fl @~ü‡ Ö’#¡ „ÃÑ·=∞s
ÖˇO_çOQ∑ ˆ~@¡ (Ñ≤ ZÖòP~ü)ÃÑ· 3 #∞O_ç 9 âß`«O =_ô¤
~å~Úf S^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅ =~°‰õΩ W™êÎ~°∞.
1.9. >ˇHÍflÅr PÑπ„ˆQ_Õ+¨<£‰õΩ =¸Å^èŒ# ѨiHõ~åÅÃÑ· 10
âß`«O ã¨aû_ô W™êÎ~°∞.
1.10. ¿Ñ>ˇO\ò il¢¿ãì+¨<£‰õΩ J~Ú# =ºÜ«∞OÖ’ 50 âß`«O
ã¨aû_ô W™êÎ~°∞.
W^Õ q^èŒOQÍ, Zãπã≤, Zãπ\ ˜, =∞Ç≤ÏàÏ áêi„âßq∞Hõ
"Õ`«ÎʼnõΩ ‰õÄ_® D q^è•#OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ J<ÕHõ ~å~ÚfÅ∞
WzÛ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk.
2. =∞Ç≤ÏàÏ áêi„âßq∞Hõ "Õ`«ÎÅ∞:
2.1. z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ ~°∂.5 ÅHõΔŠѨiq∞u =~°‰õΩ
ã≤÷~° =¸Å^èŒ# ÃÑ@∞ì|_çÃÑ· J^Œ#OQÍ S^Œ∞ âß`«O
ÃÑ@∞ì|_ç ~å~Úf W™êÎ~°∞.
2.2. 5 âß`«O „áê*ˇ‰õΩì =ºÜ«∂xfl ã‘_£ HͺÑ≤@Öò Jã≤Ããì<£ûQÍ
~°∂. 5 ÅHõΔÅ QÆi+ì̈ Ѩiq∞u =~°‰õΩ *ÏfÜ«∞ DH˜fi\©
xkè Ѩ^äŒHõO„H˜O^Œ JOk™êÎ~°∞.
áê=ÖÏ=_ô¤ Ѩ^HŒä Oõ :
„ѨÉèí∞`«fiO Ѷ¨Ù_£„áêÃãã≤OQ∑ WO_»¢ã‘ìãπ`À ‰õÄ_ç# "≥∞ÿ„HÀ,
™ê‡Öò ZO@~ü¢ÃÑ·*òÅ Pi÷Hõ ÉèÏ~åxfl `«yæOK«_®xH˜ #∂`«# =_ô¤
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
~å~Úf Ѩ^èŒHõO 'áê=ÖÏ=_ô¤—x „áê~°OaèOzOk. 2010 AÖˇ·
01 `«~åfi`« J~°›`«QÆÅ #∂`«# "≥∞ÿ„HÀ, ™ê‡Öò ZO@~ü¢ÃÑ·*ˇãπʼnõΩ
@~ü‡Ö’<£ H˜O^Œ ã≤÷~° =¸Å^èŒ# ÃÑ@∞ì|_»∞Å#∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
P~üaS, ZÑ≤ZãπZѶπã≤, ã≤_ô‡ÅÖ’ ilã¨ì~°~Ú# Hõ=∞i¬Ü«∞Öò
ÉϺO‰õΩÅ ^•fi~å ~°∞}O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
Ѷ٨ _£ á„ êÃãã≤OQ∑ áêÅã‘ :
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ qÅ∞=#∞ KÕˆ~Û P„QÀѨi„â◊=∞Å#∞
Jaè=$kú KÕÜ«∞_»"Õ∞ D q^è•#O Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº ÅHõΔ ºO.
JO`ÕH͉õΩO_® P„QÀ Ѩi„â◊=∞Å ^•fi~å „QÍg∞}„áêO`åÅÖ’
ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# Láêkè J=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«_»O, Ô~·`«∞ʼnõΩ JkèHõ
P^•Ü« ∂ Å∞ Hõ e ÊOK« _ » O , =º=™êÜ« ∞ O, =º=™êÜ« ∂ xH˜
ã¨O|OkèOz# ~°OQÍÅÖ’ L#fl J=HÍâßÅ#∞, ™ê=∞~å÷ºÅ#∞
QÆi+ì̈OQÍ qxÜ≥∂yOK«∞ HÀ=_»O ‰õÄ_® D q^è•#O „Ѩ^è•#
ÅHΔͺÅÖ’ H˘xfl. Ѷ¨Ù_£ „áêÃãã≤OQ∑ Ü«¸x@¡‰õΩ Ü«¸x\ò‰õΩ
~°∂áê~Ú K˘Ñ¨C# q^Œ∞º`ü Kås˚Å∞ iÜ«∞O|~üû KÕÜ«∞#∞#fl@∞¡
„ѨÉèí∞`«fiO „ѨHõ\ ˜OzOk.
1. PǨ~° â◊√kú Ѩi„â◊=∞Å#∞ ã¨O=`«û~°OÖ’ H˘xfl <≥ÅÖË
ѨxKÕ¿ã (ã‘[#Öò) Ѩi„â◊=∞QÍ QÆ∞iÎOKå~°∞. ѨxKÕÜ«∞x
HÍÖÏxH˜ Hõh㨠q^Œ∞º`ü Kèås˚Å∞ K≥eûOKåeû# J=ã¨~°O
ÖˉõΩO_® q∞#Ǩ~ÚOѨÙxKåÛ~°∞.
2. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi "≥∞QÍ Ñ¶¨Ù_£ áê~ü¯ q^è•<åxfl J#∞ã¨iOz
JÖÏO\˜ áê~°∞¯Å =∞øeHõ ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å =ºÜ«∞OÖ’ 25
âß`«O ã¨aû_ô W™êÎ~°∞. ã¨aû_ô QÆi+ì̈ Ѩiq∞u ~°∂. 2
HÀ@∞¡.
3. x~å‡} ™ê=∂„yx "åº\ò ÉèÏ~åxfl „ѨÉèí∞`«fiO "≥#H˜¯
K≥ e ¡ ã ¨ ∞ Î O k. nxH˜ ~° ∂ . 2 HÀ@¡ QÆ i +¨ ì Ѩ i q∞u
qkèOKå~°∞. Ô~O_Õà◊¡Ö’Ѩ٠x~å‡}O ѨÓiÎ KÕÜ«∂e.
|Ü≥∂>ˇHÍflÅr áê~ü¯ :
~åR "åºÑÎ̈OQÍ |Ü≥∂>ˇH± áê~°∞¯Å∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O
^•fi~å |Ü≥∂>ˇH± =∂º#∞á¶êºHõÛiOQ∑ Ü«¸x@¡‰õΩ ã¨g∞Hõ$`«
¿ã=Å`À ¿ÇÏ`«|^Œú"≥∞ÿ# =ºÜ«∞O =^ŒÌ J`«∞º#fl`« <å}º`«
Hõey# =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞ HõeÊOKåÅx PO„^茄Ѩ^Õâò„ѨÉèí∞`«fiO
ÉèÏq™ÈÎOk. J@∞=O\˜ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ áê~°∞¯#∞ „Ѩ~Ú"Õ@∞
„Ѩ " ≥ ∂ @~ü ` À ~° O QÍÔ ~ _ç ¤ lÖÏ¡ âßg∞~ü ¿ Ñ@ =∞O_» Å O
`« ∞ ~° ¯ Ѩ e ¡ „ QÍ=∞OÖ’ 300 ZHõ ~ åÅ qã‘ Î ~ ° ‚ O Ö’ U~åÊ@∞
KÕÜ«∞#∞<åfl~°∞.
38
WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò W<£„á¶ê¢ãì̈HõÛ~ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Ѷ¨O_£
(SS_çZѶπ):
„Ѩuáêk`« áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì@∞¡ ÖË^• Ü«¸x@¡ =^ŒÌ
=∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ
„ѨÉèí∞`«fiO 'WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò W<£„á¶ê¢ã¨ìHõÛ~ü _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Ѷ¨O_£
(SS_çZѶπ)— J<Õ#∂`«# Ѩ^äŒHÍxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok.
1. `åQÆ∞h~°∞, áêi„âßq∞Hõ [ÅO
2. q^Œ∞º`ü
3. >ˇeHõ=¸ºxˆH+¨#∞¡
4. Ѩi„â◊=∞ ÖË^•áêi„âßq∞Hõ Z¿ãì\ò#∞O_ç „_≥·<Õr áê~ÚO\ò
=~°‰Ωõ ¢_<·≥ *Õ ò HÍÅ∞= U~åÊ@∞.
5. ~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞
6. „ѨÉ∞íè `«fiO P"≥∂kOz#@∞=O\˜ W`«~° =∞øeHõ =ã¨`∞« Å∞
7.HÍ=∞<£ ZѨӡܫ∞O\ò „\©\ò"≥∞O\ò áê¡O@∞¡
áêi„âßq∞Hõ áêÅã‘ q^è • #OÖ’ J#~° › " ≥ ∞ ÿ # qQÍ
„ѨHõ\ ˜Oz# Ѩi„â◊=∞Å∞ D xkè #∞O_ç Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O
á⁄O^Œ_®xH˜ J#~°›"≥∞ÿ#qQÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞. áêi„âßq∞ˆH`«~°
„áêO`åÅÖ’ „ѨuáêkOz# Ѩi„â◊=∞Å „áêO`åÅÖ’ =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å =ºÜ«∞OÖ’ 50 âß`«O ÖË^• ~°∂. 100.00 ÅHõΔÅ∞
Uk `«‰õΩ¯=`≥· ^•xx D xkè #∞O_ç Pi÷Hõ ã¨Ç¨Hõ~°OQÍ
JOk™êÎ~°∞. =∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ JÜÕ∞º =ºÜ«∞O "≥Ú`«ÎO
„áê*ˇ‰õΩì =ºÜ«∞OÖ’ 15 âß`åxH˜ q∞OK«~å^Œ∞.
=$kú Hˆ O„^•Å∞:
"≥#∞Hõ|_ç# lÖÏ¡Ö’¡ Ѩi„â◊=∞Å#∞ PHõi¬OKÕ ^Œ$+≤ì`À
Éè Ï ~° ` « „ Ѩ É è í ∞ `« fi O q^Œ ∞ º`ü , h~° ∞ , >ˇ e Hõ = ¸ºxˆ H +¨ < £
=O\˜ J O^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#fl =∞øeHõ =㨠` « ∞ Å∞ Hõ Å Ê#‰õ Ω
=$kúˆHO„^•Å („QÀ`ü ÃãO@~üû)#∞ J#∞=∞uOzOk. XH˘¯Hõ¯
=$kú ˆHO„^•xH˜ ~°∂. 30HÀ@¡ =ºÜ«∞=∞=Ù`«∞Ok. nxx ˆHO„^Œ
~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ 2:1 x+¨ÊuÎÖ’ Éèíi™êÎ~Ú. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO
=∞# ~å„ëêìxH˜ <åÅ∞QÆ∞ (ÉÁaƒe, XOQÀÅ∞, Ç≤ÏO^Œ∂ѨÓ~ü,
[_»Û~°¡) =$kú ˆHO„^•Å#∞ =∞OE~°∞ KÕã≤Ok. =$kú ˆHO„^•Å
™ê÷ Ñ ¨ # ‰õ Ω ZÑ≤ S Sã≤ eq∞>ˇ _ £ WOÑ≤ ¡ " ≥ ∞ O\ò U*ˇ h ûQÍ
=º=ǨÏiã¨∞ÎOk.
(WO\˜„ˆQ>ˇ_£ W<£„á¶ê¢ã¨ìHõÛ~°Öò _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò
ÃãO@~üû (SS_çã)≤ :
Wq „QÍg∞},"≥#∞Hõ|_ç# „áêO`åÅÖ’ Ѩi„â◊=∞Å
U~åÊ@∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =ã¨`«∞Å#∞ HõeÊOK«_»O`Àáê@∞
=º=™êÜ« ∂ xH˜ Ѩ i „â◊ = ∞‰õ Ω =∞^è Œ º |Å"≥ ∞ ÿ # eO‰õ Ω #∞
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
U~°Ê~°∞ã¨∞ÎOk. SS_çã≤ ˆHO„^•xH˜ JÜÕ∞º =ºÜ«∞OÖ’H˘O`«
"≥Ú`åÎxfl „ѨÉèí∞`«fiO „QÍO@∞~°∂ѨOÖ’ JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. q∞ye#
^•xx ZãπS_çaS ~°∞}OQÍ Wã¨∞ÎOk.
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ~å¢ëêìxH˜ 6 SS_çã≤ ˆHO„^•Å#∞
=∞OE~°∞ KÕã≤Ok. g\˜x ZÑ≤SSã≤ eq∞>ˇ_£ Jaè=$kú
Ѩ~°∞ã¨∞ÎOk.
1. SS_çã≤, L_»∞=ÚÅѨÓ~°∞, #O^•ºÅ ^ŒQÆæ~°, Hõ~°∂flÅ∞ lÖÏ¡
2. SS_çã≤,`«_», <≥Å∂¡~°∞ lÖÏ¡
3.SS_çã≤,H©ÅѨ@∞ì („QÍ=∞O) #QÆi, z`«∂Î~°∞lÖÏ¡
4.SS_çã≤, =∞_çH˘O_», =~°OQÆÖò lÖÏ¡
5. SS_çã≤, QÍAÅ~å=∂~°O,~°OQÍÔ~_ç¤ lÖÏ¡
6. SS_çã≤, ã¨∂~°OѨe¡, q[Ü«∞"å_», Hõ$ëê‚lÖÏ¡
SS_çã,≤ L_»∞=ÚÅѨÓ~°∞ :
D SS_çã≤ P"≥∂k`« =ºÜ«∞O ~°∂. 235.99 ÅHõΔÅ∞.
WO^Œ∞Ö’ Ô~O_»∞HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å#∞ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO „QÍO@∞QÍ
JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. q∞ye# ^•xx ZãπS_çaS(ã≤_çƒ) #∞O_ç
~°∞}OQÍ á⁄O^Œ∞`å~°∞.D ˆHO„^Œ Jaè=$kúH˜ ZÑ≤SSã≤ eq∞>ˇ_£
Hõ~°∂flÅ∞ lÖÏ¡ #O^•ºÅ =∞O_»ÅOÖ’ 68.55 ZHõ~åÅ Éèí∂q∞
¿ãHõiOzOk. WO^Œ∞Ö’ 92 áê¡@¡#∞ Jaè=$kú KÕã¨∞ÎO_»QÍ,
14áê¡@¡ ˆH\Ï~ÚOѨÙÅ∞ ѨÓ~°ÎÜ«∂º~Ú. S^Œ∞ Ü«¸x@¡#∞
WѨÊ\˜ˆH U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
SS_çã,≤ `«_» :
nx P"≥∂k`« =ºÜ«∞O ~°∂. 404.69 ÅHõΔÅ∞. ˆHO„^Œ
„Ѩ É è í ∞ `« fi O „QÍO\ò W<£ Z~Ú_£ Q Í 30 ZHõ ~ åÅÖ’
Jaè = $kú K Õ ™ ÈÎ O k. WHõ ¯ _» 136 áê¡ @ ¡ # ∞ =∞Ç≤ Ï à◊ Å ‰õ Ω
ˆH\Ï~ÚOK«QÍ 64 áêi„âßq∞Hõ Ü«¸x@¡#∞ WѨÊ\˜ˆH U~åÊ@∞
KÕâß~°∞.
SS_çã,≤ H©ÅѨ@∞ì :
z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡Ö’x H©ÅѨ@∞ìÖ’ KÕѨ@ì#∞#fl D SS_çã≤
P"≥∂k`« =ºÜ«∞O ~°∂. 499.10 ÅHõΔÅ∞ nx Jaè=$kú
HÍ~°º„Hõ=∂xfl ZÑ≤SS_çã≤ eq∞>ˇ_£ WOHÍ KÕѨ@ì=Åã≤ LOk.
SS_çã,≤ =∞_çH˘O_» :
=~°OQÆÖò lÖÏ¡Ö’x D SS_çã≤ P"≥∂k`« =ºÜ«∞O
~°∂. 452.23 ÅHõΔÅ∞ nx Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂xfl ZÑ≤SS_çã≤
eq∞>ˇ_£ WOHÍ KÕѨ@ì=Åã≤ LOk.
SS_çã,≤ ã¨∂~°OѨe¡ („QÍ=∞O), q[Ü«∞"å_» :
nx JOK«<å =ºÜ«∞O ~°∂. 370.00 ÅHõΔÅ∞ HÍQÍ,
nxx J™Èã≤ÜÕ∞+¨<£ PѶπ ÖË_ô ZO„\©„Ñ‘#~üû PѶπ PO„^茄Ѩ^Õâò
39
(ZZÖòWZÑ≤) J=∞Å∞ KÕã¨∞ÎOk. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ZZÖòWZÑ≤H˜
„QÍO@∞QÍ ~°∂. 52.33 ÅHõΔÅ∞ „QÍO@∞QÍ q_»∞^ŒÅKÕã≤Ok.
DSS_çã≤x 29 ZHõ~åÅÖ’ Jaè=$kú Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl~°∞.
SS_çã,≤ QÍAÅ~å=∂~°O :
nx JOK«<å =ºÜ«∞O ~°∂. 347.00ÅHõΔÅ∞ HÍQÍ,
~°∂. 1.40 HÀ@¡#∞ „QÍO@∞QÍ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO q_»∞^ŒÅ
K«ÖËã≤Ok. ZZÖòWZÑ≤ D SS_çã≤x 30 ZHõ~åÅÖ’ Jaè=$kú
Ѩ~°∞™ÈÎOk. 136 áê¡@¡#∞ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ˆH\Ï~ÚOK«QÍ 64
áêi„âßq∞Hõ Ü«¸x@¡#∞ WѨÊ\˜ˆH U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
áêi„âßq∞Hõ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞ :
„Ѩ`ÕºHõ Pi÷Hõ =∞O_»à◊√¡ (ZãπW[_£):
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’ 113 „Ѩ`ÕºHõ Pi÷Hõ =∞O_»à◊¡
(<À\˜ÃѶ·_£ KÕã≤#q – 74) U~åÊ@∞‰õΩ J#∞=∞`«∞ezÛOk.
D <À\˜ÃѶ· KÕã≤# 74Ö’ 27 Ѩx „áê~°OaèOz 8,50,022
=∞OkH˜ Láêkè HõeÊOKå~Ú.
ZãπW[_£Å ZQÆ∞=∞`«∞Å q=~åÅ∞
ã¨O=`«û~°O ZQÆ∞=∞`«∞Å∞
(~°∂. HÀ@¡Ö’)
2008-09 3021.00
2009-10 5554.00
2010-11 (2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜) 3720.79
ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO, _çáê~üì"≥∞O\ò PѶπ ÔHq∞HõÖòû JO_£
Ѷ¨iìÖˇ·[~üû 2009 =∂iÛÖ’ qâßYѨ@flO-HÍH˜<å_» slÜ«∞<£Ö’
603.58 K«.H˜.g∞Å ÃÑ„\’eÜ«∞O HÔ q∞HõÖò JO_£ ÃÑ„\’ÔHq∞HõÖò
W<≥fiãπì"≥∞O\ò slÜ«∞<£ Jaè=$kúH˜ J#∞=∞uzÛOk. z`«∂Î~°∞
lÖÏ¡ „jHÍà◊ǨÏã≤Î =∞O_»ÅO =∞#fl=~°O, HõÅfiQÆ∞O@ „QÍ=∂ÅÖ’
Z<£\ ˜Ñ≤ã≤ - aÃÇÏKüDZÖò Ѩ=~ü „áê*ˇH±ì û „ÃÑ·"Õ\ò eq∞>ˇ_£
„w<£Ñ¶‘Öò¤ WO_»„ã‘ìx <≥ÅH˘eÊOk. nx „Ѩuáêk`« ÃÑ@∞ì|_ç
~°∂.6000 HÀ@∞¡. nx ^•fi~å „Ñ¨`«ºHõΔOQÍ 6000 =∞OkH˜,
Ѩ~ÀHõΔOQÍ 25,000 =∞OkH˜ Láêkä Åaèã¨∞ÎOk.
áêi„âßq∞HÀ`«ÊuÎ ã¨∂z (SSÑ≤) :
~åROÖ’x áêi„âßq∞Hõ =$kúH˜ áêi„âßq∞Hõ L`«ÊuÎ
ã¨∂z ãÔ̈~·# H˘Å|^ŒÌ. XHõ xiú+ì̈ HÍÅOÖ’ QÆ`« U_®k J^Õ
HÍÅO`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë áêi„âßq∞Hõ ~°OQÆOÖ’ Éè∫uHõ L`«ÊuÎÖ’
=zÛ# ™ê¿ÑHõΔ =∂~°∞Ê#∞ Wk ã¨∂zã¨∞ÎOk. ZOÑ≤HõKÕã≤#
=∂º#∞ᶠê Hõ Û iOQ∑ , "≥ ∞ ÿ x OQ∑   HÍfis~ÚOQ∑ , q^Œ ∞ º`ü
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
Ü« ¸ x@¡ # ∞O_ç ¿ãHõ i Oz# _Õ \ Ï P^è • ~° O QÍ <≥ Å "ås
„áêuѨkHõ# áêi„âßq∞HÀ`«ÊuÎ ã¨∂px JOK«<å "Õ™êÎ~°∞. ã¨∂÷Å
~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ áêi„âßq∞Hõ ~°OQÆOÖ’x =¸_»∞ „Ѩ^è•#
~°OQÍÅ ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl JOK«<å "ÕÜ«∞_»"Õ∞ SSÑ≤ „Ѩ^è•#
L^ÕÌâ◊O.
~åROÖ’ áêi„âßq∞HÀ`«ÊuÎ ã¨∂px 1993–94 P^è•~°
ã¨O=`«û~°OQÍ `«Ü«∂s ~°OQÆO „H˜O^Œ L#fl 17 áêi„âßq∞Hõ
=sæHõ~°}ʼnõΩ Ô~O_»OÔHÅ ™ê÷~Ú =^ŒÌ ã¨O„QÆÇ≤Ï™êÎ~°∞.
áêi„âßq∞HÀ`«ÊuÎ ã¨∂z (SSÑ≤)Ö’ JO`«~°æ`« ÉèÏQÆ"≥∞ÿ#
Ü«¸*ò ɡãπì „QÆ∂ѨÙÅ#∞ „áê^äŒq∞Hõ =ã¨∞Î=ÙÅ∞,=¸Å^èŒ#
=ã¨∞Î=ÙÅ∞, WO@s‡_çÜ«∞\ò =ã¨∞Î=ÙÅ∞, qxÜ≥∂QÆ =ã¨∞Î=ÙÅ∞
J<Õ <åÅ∞QÆ∞ „Ѩ^è•# „QÆ∂ѨÙÅ∞QÍ =sæHõiOKå~°∞. D <åÅ∞QÆ∞
~°OQÍÅ∞ 2009-10 HÍÅOÖ’ 6.8 âß`«O =$kú #"≥∂^≥·Ok.
Ѩi„â◊=∞Å "åi¬Hõ 㨈~fi :
~åROÖ’x Ѩi„â◊=∞Å QÆ}ÏOHÍʼnõΩ Ü«∂#∞º=Öò 㨈~fi
PѶπ WO_»¢ã‘ìãπ (Ѩi„â◊=∞Å "åi¬Hõ㨈~fi) <Õ =ÚYº"≥∞ÿ# P^è•~°O.
D 㨈~fi#∞ ã¨O=`«û~åxH˜ XHõ™êi x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞. 10 =∞Ok
ÖË^• JO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯= =∞OkH˜ Láêkè HõeÊã¨∂Î q^Œ∞º`ü#∞
qxÜ≥∂yã¨∞Î#fl Hõ~å‡QÍ~åÅ∞ ÖË^• 20 =∞Ok ÖË^• JO`«HõO>Ë
Z‰õΩ¯= =∞OkH˜ Láêkè HõeÊã¨∂Î q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂yOK«‰õΩO_®
LO_ç Hõ~å‡QÍ~åÅ K«@ìO 1948Ö’x 2ZO (1) =∞iÜ«Ú
2ZO(2) H˜O^Œ #"≥∂^≥·# ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’x `«Ü«∂s ~°OQÆ
HÍ~å‡QÍ~åÅ∞, c_ôÅ∞, K«∞@ìÅ HÍi‡‰õΩÅ∞ (Láêkè Ѩiã≤÷`«∞Å∞)
K« @ ì O 1966 H˜ O ^Œ #"≥ ∂ ^≥ · # c_ô , K« ∞ @ì Å `« Ü « ∂ s
Ü«¸x@¡#∞O_ç _Õ\Ï#∞ ¿ãHõiOK«_®xH˜ D ã¨~ˆ fi#∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~∞° .
D ã¨~ˆ fi Ñ
„ ^¨ •è # L^ÕâÌ ßÅ∞ :
1. ~åR P^•Ü«∞OÖ’ `«Ü∂« s ~°OQÆ Ñ¨i„â◊=∞Å "≥Ú`«OÎ "å\Ï,
J^Õq^èOŒ QÍ Ñ¨i„â◊=∞Å "ås "å\Ï#∞ JOK«<å "ÕÜ∞« _»O
2. `« Ü « ∂ s ~° O QÆ Ñ¨ i „â◊ = ∞ "≥ Ú `åÎ x fl, JÖψ Q XH˘¯Hõ ¯
áêi„âßq∞Hõ Ü«¸x\ò#∞ „Hõ=∞|^ŒOú QÍ J^躌 Ü«∞#O KÕÜ∞« _»O
3. ~åROÖ’x Ѩi„â◊=∞Å#∞ „ѨÉèÏq`«O KÕã¨∞Î#fl qaè#fl
HÍ~°HÍÅ#∞ qâı¡+≤OK«_»O.
4. q^è•# ~°∂ѨHõÅÊ#‰õΩ ã¨=∞„QÆ, "åã¨ÎqHõ, „Hõ=∞|^Œú"≥∞ÿ#
„áêuѨkHõ#∞ HõeÊOK«_»O.
PO„^茄Ѩ^Õâò al<≥ãπ il+ì̈~ü :
áêi„âßq∞Hõ ~° O QÍxH˜ 㨠O |Okè O z *ÏfÜ« ∞
QÆ}ÏOHÍÅ Hõq∞+¨<£ (Z<£Zãπã≤) KÕã≤# ѨÅ∞ ã≤á¶ê~°ã¨∞Å#∞
áêi„âßq∞Hõ QÆ}ÏOHÍÅ ™êìO_çOQ∑ Hõq∞\© (Zãπã≤SZãπ)
40
ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩOk. Z<£Zãπã≤ KÕã≤# ã≤á¶ê~°∞ûÅÖ’ ã¨=∞„QÆ
al<≥ãπ iáÈ~°∞ì#∞ Jaè=$kú KÕÜ«∂Å#flk ‰õÄ_® XHõ\ ˜. al<≥ãπ
il+ì̈~üÃÑ· xÜ«∞q∞Oz# ã¨Éò„QÆ∂Ñπ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ XHõ ÃÑ·Å\ò
ã¨ì_ôx KÕѨ\ÏìÅx x~°‚~ÚOzOk. al<≥ãπ il+¨ì~ü `«Ü«∂sH˜
H˘xfl áê~åq∞`«∞Å#∞ ѨiQÆ}#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. Jq. 1.
Ü«¸x\ò ¿Ñ~°∞, z~°∞<å=∂ =O\˜ "å\˜x QÆ∞iÎOK«_»O, 2.
Ü«¸x\ò HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞, 3. Ü«¸x\ò HÍ~°ºHõÖÏáêÅ HÀ_£,
4. 20 =∞Ok ÖË^• JO`«HõO>Ë ZHõ¯= =∞Ok L^ÀºQÆ∞Å∞
L#fl Ü«¸x\òÅÖ’ L^ÀºQÆ∞Å ã¨OYº, 5.Ü«¸x\ò Ǩϟ^•
"≥Ú^ŒÅQÆ∞#q. Ѩ~°º=™ê#OQÍ ~åROÖ’ 20 =∞Ok ÖË^•
JO`«‰õΩ ÃÑ·QÍ HÍi‡‰õΩÅ∞ L#fl Ѩi„==∞Å∞ `«Ü«∂s ~°OQÆOÖ’
12,606 L#fl@∞¡ _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û
QÆ∞iÎOzOk.
~åR/lÖÏ¡ ã¨∂÷Å^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎx JOK«<å "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ
Hˆ O„^Œ QÆ}ÏOHÍÅ ã¨Oã¨Å÷ =∂~°^æ ~Œ ≈° HÍÅ#∞ J#∞QÆ∞}OQÍ HÍfi~°sì ¡
ZHÍ#g∞ "≥·_£ 㨈~fi (‰õĺ_»|∞¡ ºZãπ)¿Ñi@ P~°∞ áê~åq∞`«∞ÅÃÑ·
„Ѩ ` Õ º Hõ O QÍ _Õ \ Ï ¿ãHõ i OK« _ ®xH˜ Ѩ i „â◊ = ∞Å âßY
„Ѩܫ∞uflOzOk. Jq 1. L^ÀºQÆ∞Å ã¨OYº, 2. "Õ`«<åÅ∞,
É’#ãπ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜„H˜O^Œ JÜÕ∞º =ºÜ«∞O, 3.„Ѩ`«ºHõΔ
Ѩ#∞flʼnõΩ =ÚO^Œ∞ ÖÏÉèíO, 4. ã≤÷~åã¨∞ÎÅ =ºÜ«∞O, 5."≥Ú`«ÎO
J=Ù\òѨÙ\ò qÅ∞=, 6. "≥Ú`«ÎO W<£Ñ¨Ù\ò =ºÜ«∞O. ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl
P~°∞ áê~åg∞@~°¡‰õΩ J#∞QÆ∞}OQÍ _Õ\Ï#∞ ¿ãHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ
„áêO`åÅ "åi =~ü¯ëêѨÙÅ#∞ ‰õÄ_® x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
„`≥·=∂ã≤Hõ „áêuѨkHõ# 1. L^ÀºQÆ∞Å ã¨OYº. 2.
"Õ`«<åÅ∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜ÃÑ· =ºÜ«∞, 3. J=Ù\òѨÙ\ò "≥Ú`«ÎO
qÅ∞= J<Õ =¸_»∞áê~åg∞@~°¡ g∞^Œ, "≥Ú`«ÎO áê~åg∞@~°¡
g∞^Œ "åi¬Hõ „áêuѨkHõ# _Õ\Ï#∞ ¿ãHõiã¨∞Î<åfl~°∞.
~åR ™ê÷~Ú „ѨÉèí∞`«fi áêi„âßq∞Hõ ã¨Oã¨÷Å∞ :
~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO „ѨÉèí∞`«fi Ѩi„â◊=∞Å∞ ã¨OYº 29.
W`«~° P^•Ü«∂Å`À HõÅ∞ѨÙH˘x g\˜ "≥Ú`«ÎO "åi¬Hõ @~Àfl=~ü
~°∂. 24,868.43 HÀ@∞¡.
WO^Œ∞Ö’ \ÏÑπ ÃѶ·"£ ~åR ™ê÷~Ú „ѨÉèí∞`«fi Ѩi„â◊=∞Å∞
™êkèOz# @~Àfl=~ü 90.43 âß`«O HÍQÍ, JO`«‰õΩ=ÚO^Œ∞
ã¨O=`«û~°O 75.75 âß`«O.
~åROÖ’ ÖÏÉèÏÅ∞ Pi˚ã¨∞Î#fl \ÏÑπ ÃѶ·"£Ñ¨i„â◊=∞Å∞
ã≤OQÆ̂~}˜, ZÑ≤ „\Ï<£ûHÀ, ZÑ≤ *ˇ<À¯, ZÑ≤SSã≤, UÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤.
g\˜ ^•fi~å "≥Ú`«ÎO 982.35 HÀ@¡ P^•Ü«∞O ÅaèOzOk.
Wk "≥Ú`«ÎO P^•Ü«∞OOÖ’ 87.21 âß`«O. q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò
6.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 17. ÉËãπ "≥∞@Öòû 18. ÉÏÔ~·\òû, 19. Ü«Úˆ~xÜ«∞O, 20.
>Ë|∞Öò 6.3 „QÍ<≥·\ò, 21. ã¨∞#flѨÙ~å~Ú ™ê¡|∞Å∞, 22. =∂~°∞ƒÖòû, 23.
ÖÏÉèÏÅ∞ Pi˚ã∞¨ #Î fl \ÏÑπ ÃÑ"
·¶ £ HõOÃÑhÅ∞ _≥·"≥∞#¬#Öò ™Èì<£û, 24. W`«~° ae¤OQ∑ "≥∞\©iÜ«∞Öòû. g\˜Ö’
(2007–08) H˘xfl =ÚYº"≥∞ÿ# Yx*ÏÅ xÅfiÅ JOK«<åÅ#∞ >Ë|∞Öò 6.4Ö’
Ѩi„â◊=∞ ÖÏÉèíO K«∂_»=K«∞Û.
(~°∂. HÀ@¡Ö’)
ã≤OQƈ~}˜ 118.86
QÆ#∞Å q^è•#O :
ZÑ≤ „\Ï<£ûHÀ 68.98 q™êÎ ~ ° " ≥ ∞ ÿ # Yx[ 㨠O Ѩ ^ Œ Hõ e y# ~åRO "å\˜
ZÑ≤ *ˇ<À¯ 344.96 "≥eH˜f`«‰õΩ, „Ѩ~Ú"Õ@∞, „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÍÅ x~å‡}Ï`«‡Hõ
ZÑ≤SSã≤ 312.88 ã¨ÇϨ HÍ~°O`À QÆ#∞Å ~°OQÆ Jaè=$kúH˜ ~åR „ѨÉ∞íè `«fiO =ӺǨÅ#∞
UÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ 135.67 ~°∂ѨHõÅÊ# KÕã≤Ok. QÆ#∞Å ~°OQÆ Jaè=$kúH˜, ã¨=∞„QÍaè=$kúH˜
=¸ÅO : „ѨÉ∞íè `«fi Ѩi„â◊=∞Å âßY <Õ+¨#Öò q∞#~°Öò áêÅã‘H˜ J#∞QÆ∞}OQÍ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Yx[
=#~°∞Å#∞ Hõ#∞Q˘#_»O, K«@ìOÖ’x H©ÅHõ ã¨=∞㨺Å∞, ÅHΔͺÅ∞,
QÆ#∞Å∞   lÜ«∂År : =ӺǨÅÃÑ· ˆHO„nHõi™ÈÎOk. ~åR Yx[ ã¨OѨ^Œ ™ê=∞~åúºxfl
~åR Pi÷Hõ =$kú, =#~°∞ÅÖ’ Yx*ÏÅ∞ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# LѨ Ü ≥ ∂ QÆ O Ö’H˜ f㨠∞ ‰õ Ω ~å=_®xH˜ =∂~° æ ^ Œ ~ ° ≈ Hõ â◊ H ˜ Î Q Í
"å\Ï Hõey L<åfl~Ú. PO„^茄Ѩ^Õâò#∞ ^ŒHΔ̃} ÉèÏ~°`«^Õâ◊ Yx[ =º=ǨÏiOK«_»"Õ∞ ~åR "≥∞ÿxOQ∑ áêÅã‘ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
lÖÏ¡ ™ê÷~Ú JkèHÍ~°∞Å∞, ¿ãìH±Ç¨ÏŸÅ¤~°¡`À x~°O`«~°O
xÅÜ«∞O (™Èì~üǨÏ∫ãπ)QÍ Jaè=i‚™êÎ~°∞. JO`ÕH͉õΩO_® =∞#
ã¨O„ѨkOѨÙÅ∞ [~°Ñ¨_»O ^•fi~å „Ñ¨Éèí∞`«fi QÆ#∞Å x~°fiǨÏ}#∞
~å„ëêìxfl ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ Ô~O_»= Yx[ L`«ÊuÎ^•~°∞QÍ ‰õÄ_®
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_®xH˜ ZšѨC_»∂ ã¨Oã≤^ŒúOQÍ LO\’Ok. J^Œ#ѨÙ
QÆ∞iÎOKå~°∞.
„áêO`åÅ#∞ "≥∞ÿxOQ∑ „H˜O^Œ‰õΩ fã¨∞‰õΩ ~å=_®xH˜, =#~°∞Å
qaè#fl"≥∞ÿ# <ÕÅÅ∞ Hõey# =∞# ~åRO J<ÕHõ Yx*ÏÅ
ã¨g∞Hõ~°}‰õΩ Yx[, ~å~ÚfÅ ^Œ~°MÏã¨∞ÎÅ#∞ "≥#∞"≥O@<Õ
P^è•i`« Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# Yx*ÏʼnõΩ<≥Å=ÙQÍ LOk.
P"≥∂kOKåÅx „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk. ã≤OyÖò qO_À
~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 48 ~°HÍÅ Yx*ÏÅ∞ ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#fl@∞¡
WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò H˜¡Ü«∞Ô~<£û „H˜O^Œ J`«∞º#fl`« ™êOˆHuHõ Ѩi*Ï˝#O
QÆ∞iÎOK«_»"≥∞ÿ#k. "å\˜Ö’ =ÚYº"≥∞ÿ#q. 1. |OQÍ~°O, 2.
Hõey#, J^èŒ∞<å`«# qÅ∞=#∞ ã¨=∞‰õĈ~Û q∞#~°Öò „áê*ˇ‰õΩìÅ
=„[O, 3. ÉÏÔH· û\ò, 4. cKü ™êO_£û, 5. ã¨∞#flѨÙ~å=Ù, 6.
U~åÊ@∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk.
ÉÁQÆ∞æ 7. K«=Ú~°∞   ã¨Ç¨Ï["åÜ«Ú=Ù 8. =∂OQÆhãπ, 9.
_ÀÅ"≥∞ÿ\ò, 10. HÍfi~üì, 11. ÃѶÖò¤ ™êÊ~ü, 12. qÅ∞"≥·# ~°`åflÅ∞, Yx*ÏÅ "≥eH˜f`« ǨωõΩ¯Å∞ :
13. ˆH¡ãπ, 14.ã¨∞#flO, 15. ã‘ìÜ«∂>ÿ̌\ò, 16. =Ú_ç W#∞=Ú, Yx*ÏÅ∞ ã¨Ç¨Ï[ =#~°∞Å∞,ZOZO(_çP~ü)K«@ìO 1957,
q∞#~° Ö ò H õ < ≥ û +¨ < £ ~° ∂ Öò û 1960, ZÑ≤ Z OZOã≤ ~° ∂ Öò û
>Ë|∞Öò 6.4 1966Ö’x x|O^èŒ#ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ Yx*ÏÅ "≥eH˜f`«
Yx[ xÅfiÅ JOK«<åÅ∞ (q∞eÜ«∞<£ @#∞flÖ’¡) ǨωõΩ¯Å∞, bA#∞ =∞OE~°∞ KÕ™êÎ~°∞.
ÉÁQÆ∞æ 17,146 x~°fiǨÏ} =º=ã¨÷ :
ã¨∞#flѨÙ~å=Ù 35,179 "≥∞ÿ<£û lÜ«∂År âßY#∞ 1887Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
ÉÏÔH· û\ò 615 PO„^茄Ѩ^Õâò ~åRO U~°Ê_ç# `«~°∞"å`« D âßY „áÈ`åûǨÏHõ,
ɡ·ˇÔ~·\òû 70 „Hõ=∞|núHõ~°} q^èŒ∞Å∞ Ô~O_çO\˜x x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. Yx*ÏÅ∞
=„*ÏÅ∞ (ÅHõΔÅ ˆHº~°@¡Ö’) 18.23 L#fl „áêO`åÖ’¡ 㨈~fiÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O, bA HÀã¨O ÃÑ@∞ì‰õΩ#fl
„QÍ<≥·\ò(q∞eÜ«∞<£ ~å~Úf JÑ≤¡ˆH+¨#¡#∞ ѨijeOK«_»O D âßY „Ѩ^è•# q^èŒ∞Å∞.
‰õĺaH± g∞IIÖ’) 2,406 ™êOˆHuHõ JOâߊѨijÅ#,„QÍ<≥·\ò =O\˜ "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ
|OQÍ~°O (F~ü) 12.10
bAÅ =∞OE~°∞,áêi„âßq∞Hõ q^è•# f~å‡#O „H˜O^Œ „Ѩ^è•#,
cKü ™êO_£ 241
=¸ÅO : QÆ#∞Å∞ =∞iÜ«Ú lÜ«∂År âßY "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ `«=fiHÍʼnõΩ bAÃÑ· „ѨÉèí∞`åfixH˜ ã¨ÅǨe=fi_»O

41 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

`«k`«~° q^èŒ∞Å#∞ ‰õÄ_® x~°fiÇ≤Ïã¨∞ÎOk."≥Ú`«ÎO q∞#~°Öò
Ô~QÆ∞ºÖË@~ü =~ü¯, "Õ∞[~ü, "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ Ô~"≥#∂º =ã¨∂à◊√¡
D âßY ѨikèÖ’ˆH =™êÎ~Ú. D âßY‰õΩ ~åROÖ’ 34 lÖÏ¡
HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, 8 „áêOfÜ«∞ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞, 4 *’#Öò
HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ L<åfl~Ú.
Yx[ =#~°∞Å∞   `«=fiHÍÅ∞ :
Ju ѨÙ~å`«# ~åu á⁄~°Å #∞O_ç,#∂`«# ~åuá⁄~°Å
=~°‰õΩ Jyfl, ~°∂áêO`«~°, J=t+ì̈ tÅÅ`À Éèí∂QÆ~°ƒù ã¨OѨ^ŒÖ’
~åRO `«# „Ѩ`ÕºHõ`«#∞ Kå@∞‰õΩO\’Ok. D á⁄~°Ö’¡ J<ÕHõ
áêi„âßq∞Hõ , áêi„âßq∞ˆ H `« ~ ° Yx[xÅfiÅ∞, tÅÅ∞
ÅÉèíº=∞=Ù`«∞<åfl~Ú.
Hˆ O„^Œ, ~åR lÜ≥∂ÖÏlHõÖò ã¨Oã¨Å÷ ∞ ~åROÖ’x J`«ºkèHõ
„Ѩ^è•# Yx*Ï=âıëêÅ#∞ „`«qfi "≥eH˜ fã¨∞Î<åfl~Ú. ~åROÖ’
ÉÁQÆ∞æ, ã¨∞#flѨÙ~å~Ú, ÉÏÔH· û\ò, ÉËÔ~·\òû, cKüâßO_£, |OQÍ~°O,
=„*ÏÅ∞, "≥ ∞ ÿ H Í, |OHõ = ∞#∞fl `« k `« ~ ° 48 Yx*Ïʼnõ Ω
ã¨O|OkèOz# q™êÎ~° xÅfiÅ∞ L#fl@∞¡ QÆ∞iÎOKå~°∞. "≥∞ÿHÍ,
ã¨∞#flѨÙ~å~Ú, ÉËÔ~·\òû, ÉÏÔH· û\ò , ÉÁQÆ∞æ, ÃÇÏg q∞#~°Öò cKü
™êºO_£û, =„*ÏÅ∞, |OQÍ~°O, _ÀÅ"≥∞ÿ\ò, K«q\˜ =∞#∞fl, ã≤eHÍ
Wã¨∞Hõ, HÍfi~ü˚, ÃѶÖò¤™êÊ~ü, qÅ∞"≥·# ~åà◊√¡, ~°`åflÅ∞,„QÍ<≥·\ò
ã¨∞#flѨÙ~å~Ú =O\˜ xÅfiÖ’¡ ^Õâ◊OÖ’ ~å„ëêìxH˜ „Ѩ`ÕºHõ ™ê÷#O
LOk. QÆ∞iÎOz# „`«qfifã¨∞Î#fl Yx[ xÅfiʼnõΩ `À_»∞ `«∂~°∞Ê
Hõ#∞=∞Å∞,#Å¡=∞Å J_»=ÙÖ’¡x =∂~°∞=¸Å yi[# „áêO`åÖ’¡
q™êÎ~°"≥∞ÿ# =Ú_ç Yx[ xÅfiÅ∞ L<åfl~Ú. Éèíq+¨º`ü Jaè=$kú
  =$kú HÀã¨O ~åR „ѨÉèí∞`«fiO JQÍ^è•Ö’¡ L#fl Yx[ xÅfiÅ#∞
‰õÄ_® `«qfifÜ«∂Å<Õ L^ÕÌâ◊O`À LOk. |OQÍ~°O, =„*ÏÅ∞,
"å\˜H˜ ã¨O|OkèOz# W`«~Y° x*ÏÅ "≥eH˜f`«‰Ωõ ~åR „ѨÉ∞íè `«fiO
J<ÕHõ *ÏfÜ«∞, |Ǩïà◊ *Ïu HõOÃÑhʼnõΩ J#∞=∞uezÛOk.
`«=fiHÍÅ HÍ~°ºH„ =
õ ∞O :
=„*ÏÅ∞, |OQÍ~°O, =Ú_çW#∞=Ú, ÉÁQÆ∞æ, _ÀÅ"≥∞ÿ\ò,
cKü™êO_£ Yx*ÏÅ∞, ÖÏ@Ô~·\ò, ÉÏÔH· û\ò, „QÍ<≥·\ò "≥Ú^ŒÅQÆ∞
Yx*ÏÅ „`« = fiHÍÅ HÀ㨠O ˆ H O„^Œ , ~åR lÜ≥ ∂ ÖÏlHõ Ö ò
U*ˇhûÅ`À HõÅã≤ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO J^茺ܫ∞#O x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
„ѨÉèí∞`«fi, „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÍÅ H˜O^Œ „Ѩ^è•# Yx*ÏÅ
`«=fiHÍÅ HÀã¨O 2,039, "≥∞ÿ#~ü, "Õ∞[~ü Yx*ÏÅ `«=fiHÍÅ
HÀã¨O 9,052 HÍfis bAÅ∞ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. ÉÁQÆ∞æ,
ÉËÔ~·\òû, K«=Ú~°∞   ã¨Ç¨Ï[ "åÜ«Ú=ÙÅ `«=fiHÍÅ#∞ „Ѩ`ÕºHõOQÍ
„Ѩ É è í ∞ `« fi ~° O QÆ O Ö’<Õ KÕ Ñ ¨ _ » ∞ `« ∞ <åfl~° ∞ . 㨠∞ #flѨ Ù ~å~Ú,
42
_ÀÅ"≥ ∞ ÿ \ ò Å #∞ „Ѩ É è í ∞ `« fi =∞iÜ« Ú „Ѩ ~ Ú"Õ @ ∞ ~° O QÍÅ∞
Ô~O_çO\˜Ö’#∂ KÕѨ_»∞`«∞<åfl~°∞.
Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ :
~åROÖ’ 100 #∞O_ç 110 q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ „Ѩ^è•#
Yx*ÏÅ∞, 200 q∞eÜ«∞<£ ‰õĺaH± g∞@~°¡ "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ∞
L`«ÊuÎ J=Ù`«∞<åfl~Ú. ÉÁQÆ∞æ,ã¨∞#flѨÙ~å~Ú, ÉËÔ~·\òû K«=Ú~°∞
  ã¨Ç¨Ï["åÜ«Ú=ÙÅ "≥eH˜f`« ÉèÏs Ü«∂O„fHõ~°} ~°OQÆO
„H˜O^Œ‰õΩ =™êÎ~Ú. „QÍ<≥·\ò, _ÀÅ"≥∞ÿ\ò,ÃѶÖò¤™êÊ~ü, HÍfi~üì, ˆH¡
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜H˜ "≥eH˜f`«‰õΩ =∞^茺 `«~°Ç¨ Ü«∞O„`åÅ#∞
LѨ Ü ≥ ∂ y™êÎ ~ ° ∞ .HÍ|\˜ ì Wq =∞^è Œ º `« ~ ° Ç ¨  Ü« ∂ O„fHõ ~ ° }
ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. ã¨∞=∂~°∞ 90 âß`«O QÆ#∞Å∞ z#fl `«~°Ç¨
~°OQÆO ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú. q∞QÆ`å 10 âß`«O QÆ#∞Å∞ =∞^茺
`«~°Ç¨ ÖË^• ÉèÏs `«~°Ç¨ ~°OQÍŠѨikè H˜O^Œ‰õΩ =™êÎ~Ú.
Yx*ÏÅ L`«ÊuÎÖ’ „Ѩ^è•# "å\Ï ÉèÏs `«~°Ç¨ ~°OQÆO #∞O_Õ
=™ÈÎOk. J~Ú`Õ z#fl `«~°Ç¨ QÆ#∞Å ^•fi~å J`«ºkèHõ âß`«O
=∞Ok Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
Yx*’`«Ê`«∞ÅÎ qÅ∞= :
„Ѩ^è•# Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ, qÅ∞=Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò Ô~O_»=
™ê÷#OÖ’ LOk. "≥∞ÿ#~ü Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ,L`«ÊuÎ qÅ∞=Ö’
^Õâ◊OÖ’x "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ LOk. ^Õâ◊OÖ’x "≥Ú`«ÎO Yx*ÏÅ
L`«ÊuÎ qÅ∞=Ö’ ~åRO 10 âß`«O "å\Ï#∞ Hõey LOk.
„ѨuÜÕ∞\Ï ã¨∞=∂~°∞ 1000 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å q^Õj =∂~°Hõ
„^Œ"åºxfl Pi˚™ÈÎOk. H©ÅHõ Yx*ÏÖˇ·# ÉÁQÆ∞æ, ã¨∞#flѨÙ~å~Ú,
ÉÏÔH· û\ò, cKü ™êºO_£, Ü«Úˆ~xÜ«∞O, ˆH¡ãπ, _ÀÅ"≥∞ÿ\ò,HÍfi~üì,
ÃѶÖò¤™êÊ~ü, ã¨Ç¨Ï["åÜ«Ú=Ù, „QÍ<≥·\ò, |OQÍ~°O, =„*ÏÅ∞
Éè í q +¨ º `ü Ö ’ ~åR Pi÷ H õ =º=㨠÷ ‰ õ Ω „QÀ`ü WO[#∞¡ Q Í
=∂~°#∞<åfl~Ú. 2008–09Ö’ Yx*ÏÅ L`«ÊuÎ ^•fi~å ~°∂.
2,187.50 HÀ@∞¡ Pi˚OKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ x~°‚~ÚOK«QÍ, ~åRO
~° ∂ . 1,754.51 HÀ@∞¡ Pi˚ O zOk. 2009–10 Pi÷ H õ
ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂. 2,450.00 HÀ@∞¡ Pi˚OKåÅ<Õk ÅHõΔ ºO
HÍQÍ, 1,970.79 HÀ@¡ ~°∂áêÜ«∞Å∞ Pi˚OK«_»O [iyOk.
Ѩi„â◊=∞Å∞ :
~åROÖ’x Yx*ÏÅ∞ =∂º#∞á¶êHõºiOQ∑, ã≤"≥∞O\ò, ã‘ìÖò,
ÃѶ„~À JÖÏ¡~Úãπ, ™œO^Œ~°º ™ê^èŒ<åÅ∞, PÉèí~°}ÏÅ∞, x~å‡},
™êQÆ∞h~°∞, á¶ê~å‡ã¨∂\˜HõÖò, ~°™êÜ«∞<åÅ∞, P\’"≥Úɡ·Öòû,
Pãπɡ™êìãπ, "≥∞ÿHÍ W#∞ûÖË+¨<£, q„QÆǨÅ `«Ü«∂s, ‰õΩO_»Å
`«Ü«∂s, q^Œ∞º`üL`«ÊuÎ, #∂<≥â◊√kú `«k`«~° Ѩi„â◊=∞Å
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
Jaè=$kúÖ’ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# áê„`« áÈ+≤ã¨∞Î<åfl~Ú.
Yx[ =#~°∞Å∞   P^•Ü«∞O :
^Õâ◊OÖ’ Yx*ÏÅ∞ L`«ÊuÎ KÕã¨∞Î#fl ~å¢ëêìÅ∞ *Ï~°öO_£
(~°∂. 1717 HÀ@∞¡), ~å[™ê÷<£ (~°∂. 1602 HÀ@∞¡), Xi™êû
(~°∂. 1965 HÀ@∞¡), Kè«fÎãπѶ¨∞_£ (~°∂. 1641 HÀ@∞¡), Hõ~åfl@Hõ
(~°∂. 842 HÀ@∞¡) ÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò „Ѩ^äŒ=∞ ™ê÷#OÖ’ LOk.
~åROÖ’x Yx[ Ѩ i „â◊ = ∞ QÆ ` « H˘kÌ ã¨ O =`« û ~åÅ∞QÍ
QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# =$kú ™êkèOzOk.
P^•Ü«∞ ã¨g∞Hõ~}
° :
~åROÖ’ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å Jaè=$kú, Yx[ =#~°∞Å#∞
â◊~°"ÕQÆOQÍ "≥eH˜fÜ«∞_®xH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ Yx*ÏÅ∞ L#fl
Éè í ∂ =ÚÅ ÃÑ· Ãããπ = 㨠∂ Å∞ KÕ Ü « ∂ Åx x~° ‚ ~ ÚOzOk.
JO^Œ∞Hõ#∞QÆ∞}OQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO 'k PO„^茄Ѩ^Õâò
q∞#~°Öò ÉËiOQ∑ ÖϺO_£û— (W<£„á¶ê¢ãì̈HõÛ~ü) Ãããπ ~°∂Öòû 2005
~°∂á⁄OkOzOk.
Éèíq+¨º`ü ^Œ$HõÊ^äŒO :
„ѨѨOK« Yx[ ~°OQÆOÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò „áê^è•#º`«

43
ÃÑOK« ∞ ‰õ Ω O\’Ok. ~åR „Ѩ É è í ∞ `« fi O ~° ∂ á⁄OkOz#
„ѨQÆuHÍ~°"≥∞ÿ# Yx[ q^è•#O ^•fi~å q^Õj ÃÑ@∞ì|_ç^•~°∞Å∞
PO„^茄Ѩ^Õâò#∞ Yx*ÏÅ â’^èŒ#,`«=fiHÍÅ∞,ÃÑ@∞ì|_»∞ʼnõΩ
=ÚYº"≥∞ÿ# ˆHO„^ŒOQÍ ZOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. QÆ#∞Å âßY xiú+ì̈
JkèHÍ~åÅ#∞ ˆHΔ„`« ™ê÷~Ú JkèHÍ~°∞ʼnõΩ qˆHO„nHõiOzOk.
qlÖˇ<£û#∞ |Ö’¿Ñ`«O KÕã≤Ok.
"å}˜[º =∞iÜ«Ú ZQÆ∞=∞`«∞Å á„ È`åûǨÏO :
~åROÖ’x ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ S\˜, S\˜ P^è•i`« ¿ã=Å∞
„Ѩ^è•# ÉèÏQÆOQÍ =∂~å~Ú. S\˜ ~°OQÆ ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ xÅ∞Hõ_»QÍ
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ "ÕÖÏk =∞OkH˜ Láêkè HõeÊã¨∞Î<åfl~Ú. ~åR
P^•Ü«∂xH˜ QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# "å\Ï#∞ JOkã¨∞Î<åfl~Ú. ~åRO
#∞O_ç =º=™êÜ« ∞ O, =º=™êÜ≥ ∂ `« Ê `« ∞ Î Å ∞, =∂O㨠,
㨠= Ú„^Œ   `ÀÅ∞L`« Ê `« ∞ Î Å ∞, KÕ < Õ ` « =„™êÎ Å ∞, Ǩ Ï ã¨ Î H õ à ◊ Å
L`« Ê `« ∞ Î Å ∞, =„™êÎ Å ∞, B+¨ ^ è • Å∞   ᶠê ~å‡ã¨ ∂ \˜ H õ Ö ò û ,
WO[hiOQ∑ =ã¨∞Î=ÙÅ∞,ã¨∞~°H˜Δ`« ~°™êÜ«∞<åÅ∞, Yx*ÏÅ∞,
Yx*’`«Ê`«∞ÎÅ∞, ~°`åflÅ   PÉèí~°}ÏÅ∞, J#∞Hõ~°} #QÆÅ∞
=~° ‰ õ Ω q^Õ â ßʼnõ Ω ZQÆ ∞ =∞`« = Ù`« ∞ <åfl~Ú. ~åRO #∞O_ç
2008–09Ö’~°∂.77,605 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# ZQÆ∞=∞`«∞Å∞
[~°QÆQÍ, 2009–10Ö’ ~°∂. 73,143 HÀ@¡‰õΩ ÃÑiyOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 =∞øeHõ =ã¨`∞« Å∞
™êQÆ∞h~°∞ :
QÀ^•=i, Hõ$ëê‚ ÃÑ<åfl, =Oâ◊^è•~° =O\˜ „Ѩ^è•#
#^Œ ∞ Å`À áê@∞=∞~À 36 W`« ~ ° #n *ÏÖÏÅ`À
ã¨ã¨ºâß=∞Å=∞=Ù`«∞#fl PO„^茄Ѩ^Õâò#∞ #n~åROQÍ Ñ≤Å∞™êÎ~°∞.
qq^èŒ #n =º=ã¨÷Å ^•fi~å 2764 \˜ZOã≤Å (^äÒ[O_£
q∞eÜ«∞<£ ‰õĺaH± Ѷ‘\ò – â◊`«HÀ\˜ Ѷ¨∞#ѨÙ@_»∞QÆ∞Å) P^è•i`«
[ÅO ÅÉèíº=∞=Ù`«∞Ok. WO^Œ∞Ö’ 1480 \˜ZOã≤Å h~°∞
QÀ^•=s #n =º=ã¨÷ #∞O_ç=ã¨∞ÎO_»QÍ, 811 \˜ZOã≤Å h~°∞
Hõ$ëê‚#k #∞O_ç, ÃÑ<åfl #k #∞O_ç 98 \˜ZOã≤Å h~°∞
ÅÉèíº=∞=Ù`«∞Ok. q∞QÆ`å h~°∞ W`«~° #^Œ∞Å #∞O_ç =ã¨∞ÎOk.
Hõ$ëê‚ #n =º=ã¨÷ #∞O_ç „Ñ¨=Ç≤Ïã¨∞#Î fl P^è•i`« [ÖÏÅ#∞
ѨÅ∞ i[~åfiÜ«∞~°∞¡, ÉϺˆ~rÅ∞ xi‡OK«_»O ^•fi~å ~åRO
ѨÓiÎQÍ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO\’Ok. QÀ^•=i [ÖÏÅÖ’ 720
\˜ZOã≤Å h\˜<Õ qxÜ≥∂yOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åflO. ã¨QÆ@∞#
„ѨuÜÕ∞\Ï 4,000 \˜ZOã≤Å q∞QÆ∞Å∞ [ÖÏÅ∞ x~°~°úHõOQÍ
ã¨=Ú„^ŒOÖ’ Hõeã≤áÈ`«∞<åfl~Ú. =∞# ~åR "å\Ï J~Ú# 2764
\˜ZOã≤Å P^è•i`« [ÖÏÅÖ’ „Ѩã¨∞Î`«O LxH˜Ö’ L#fl „áê*ˇ‰õΩìÅ
^•fi~å ˆ H =ÅO 1765 \ ˜ Z Oã≤ Å [ÖÏ<Õ fl
LѨÜ≥∂yOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åflO. `å*ÏQÍ ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~åºxfl
qã¨ÎiOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# q™êÎ~° [Å =#~°∞Å∞ =∞#‰õΩ
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L<åfl~Ú.
„Ѩ}ÏoHõ ѨÓ~°fi HÍÅO (1951 =~°‰õΩ)Ö’ Hõ$ëê‚,
QÀ^•=i, ÃÑ<åfl #^Œ∞ÅÃÑ· „Ѩ^è•# P#Hõ@ìÅ∞xi‡OK«_»O,
™êQÆ∞h\˜ ~°OQÆO„H˜O^Œ =∞^茺 `«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ x~å‡}O ^•fi~å
66.77 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ PÜ«∞Hõ@∞ì‰õΩ ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO
HõeÊOK«_»O [iyOk. D „áê*ˇ‰õΩìÅ q=~åÅ∞
„áê*ˇ‰õΩì Ѩ^äŒHÍÅ∞ PÜ«∞‰õ@∞ì
(ÅHõΔÅ ZHõ~åÖ’¡)
"Õ∞[~ü 11 30.96
g∞_çÜ«∞O 45 1.93
"≥∞ÿ#~ü 12.351 33.88
™êfi`« O „`åº#O`« ~ ° O Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ Å #∞
KÕѨ\Ïì~°∞.=º=™êÜ«∞O =$kú™êkèOK«_®xH˜ ™êQÆ∞h\˜ ~°OQÆOÖ’
ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =ã¨∞Î<åfl~Ú. "≥Ú^Œ\ ˜ ѨOK«=~°¬
„Ѩ}ÏoHõ#∞O_ç 11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ =~°‰õΩ "≥Ú`«ÎO ~°∂.
44
61,590.92 HÀ@¡ „Ѩ}ÏoHÍ =ºÜ«∞O`À Hõ$ëê‚, QÀ^•=i
#^Œ∞ÅÃÑ· ѨÙ~å`«#HÍÅO<å\˜ P#Hõ@ìÅ ™ê÷#OÖ’ ÔH.ã≤. ÔH<åÖò,
Hõ_≥O, \˜aã≤ ÃÇÏKüã≤ZÖò "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊, ~å*’e|O_» =∞o¡OѨÙ
Ѩ^äŒHõO =O\˜ ÉèÏs h\˜ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ QÀ^•=i#kÃÑ· ÉϺˆ~r,
Hõ$ëê‚ #kÃÑ· „ѨHÍâ◊O ÉϺˆ~r xi‡OKå~°∞. g\˜`Àáê@∞ 94
W`«~° =∞^茺`«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ ‰õÄ_® xi‡OKå~°∞.
<åQÍ~° ∞ ˚ # ™êQÆ ~ ü , N~åO™êQÆ ~ ü , `≥ Å ∞QÆ ∞ QÆ O QÆ ,
™È=∞tÅ, ZãπP~üaã≤, ZãπaZÖòã≤, =Oâ◊^è•~° "≥Ú^ŒÅQÆ∞
„áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ ‰õÄ_® „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ KÕѨ\Ïì~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O
Jq qq^èŒ ^Œâ◊Ö’¡ L<åfl~Ú.
QÀ^•=i, W`« ~ ° #^Œ ∞ Å ^•fi~å ÅÉè í º =∞=Ù`« ∞ #fl
P^è•i`« [ÖÏÅ#∞ ѨÓiÎ ™ê÷~ÚÖ’ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ
2004Ö’ „ѨÉèí∞`«fiO '[ÅÜ«∞[˝O— KÕѨ\ ì̃Ok. ™ê^茺"≥∞ÿ# Jxfl
=#~°∞Å #∞O_ç x^èŒ∞Å ¿ãHõiOK«_»O ^•fi~å h\˜ H˘~°`« QÆÅ
„áêO`åʼnõΩ ™êQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO HõeÊOK«_®xH˜ „Ѩã¨∞Î`«O
#_»∞ã¨∞Î#fl „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞, #∂`«# „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ `«fii`«QÆu# ѨÓiÎ
KÕÜ«∞_»"Õ∞ [ÅÜ«∞[˝O „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ KÕѨ\ ì̃#
"≥Ú`«ÎO „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ 86(WO^Œ∞Ö’44 "Õ∞[~ü, 30 =∞^茺 `«~°Ç¨
„áê*ˇ‰õΩìÅ∞ 4 Ѷ¨¡_£ ÉϺOH±Å∞, 8 P^èŒ∞hHõ~°}Å∞ L<åfl~Ú)
g\˜`Àáê@∞ W`«~° "≥∞ÿ#~ü™êQÆ∞h\˜ Ѩ^äŒHÍÅ∞, ZÑ≤ZãπS_çã≤
Ѩ^äŒHÍÅ∞ ‰õÄ_® L<åfl~Ú.
„áê^è•#º`« QÆÅ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ J#∞‰õΩ#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’
ѨÓiÎ KÕÜ«∞_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# U*ˇhûÅ#∞ xÜ«∞q∞OK«_®xH˜,
™êO„Ѩ^•Ü«∞ >ˇO_»~ü =º=ã¨÷Ö’ Z^Œ∞~°ÜÕ∞º W|ƒO^Œ∞Å#∞
JkèQqÆ ∞OK«_®xH˜ WO[hiOQ∑ „á⁄‰õĺ~ü"∞≥ O\ò Hõ<¢£ ãHì¨ <Δõ £ (WÑ≤ã)≤
J<Õ #∂`«# =º=ã¨÷#∞ J#∞ã¨iã¨∞Î<åfl~°∞. UHõ ã¨=∞Ü«∞OÖ’
^Œ ~ åºÑ¨ Ù Î , _ç * ˇ · < £ , x~å‡}ÏÅ`À áê@∞ ÃÇÏ_£ =~° ∞ ¯Å∞
㨠= ∂O`« ~ ° O QÍ HÍÅ∞=Å x~å‡}O `« fi i`« Q Æ u # Ѩ Ó iÎ
HÍ=_®xH˜D q^è•<åxfl J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. nx=Å¡ Ô~·`«∞ʼnõΩ
ã¨`«Ê~° „ѨÜ≥∂[#O HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok.
"≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ ~°OQÆO :
"≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ „H˜O^Œ 78,000 "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£
K≥~°∞=ÙÅ#∞ "å\˜Ñ¨Ó~°fi ™ê=∞~å÷º™ê÷~ÚH˜ ѨÙ#~°∞^ŒúiOKå~°∞.
46.50 ÅHõ Δ Å ZHõ ~ åÅ PÜ« ∞ Hõ @ ∞ì ‰õ Ω ™êQÆ ∞ h\˜ ™ œHõ ~ ° º O
HõeÊOKå~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 WO^Œ∞Ö’ ѨOKåÜ«∞f~å*ò âßY#∞O_ç fã¨∞‰õΩ#fl
66,000 K≥~°∞=ÙÅ ^•fi~å 14.70 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ PÜ«∞Hõ@∞ì#∞
ѨÙ#~°∞^ŒúiOKå~°∞.
Ãã·O\˜Ñ¶≤H± _Õ\ÏÉËã:π
™êQÆ∞h\˜ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞, `åQÆ∞h~°∞, áêi„âßq∞Hõ, q^Œ∞º`ü
„áê*ˇ ‰ õ Ω ì Å ~° ∂ Ѩ H õ Å Ê#‰õ Ω J=㨠~ ° " ≥ ∞ ÿ # ÃÇ· Ï „_ÀÖÏlHõ Ö ò ,
ÃÇ·Ï„_À"≥∞\˜Ü≥∂~˘ÖÏlHõÖò, h\˜ <å}º`«‰õΩ ã¨O|OkèOz#
_Õ\Ï#∞ JOK«<å "Õã≤, `≥eÜ«∞*ËÜ«∞_»O HÀã¨O ~°∂., 21.03
HÀ@¡ =ºÜ«∞O`À ÃÇ·Ï„_®År „áê*ˇ‰õΩì#∞ KÕѨ\Ïì~°∞. nx ^•fi~å
HõOѨӺ@Ô~·*ò¤ _Õ\ÏÉËãπ <≥\ò=~ü¯Å#∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞. D
„áê*ˇ‰õΩì „H˜O^Œ 77 "≥∞ÿ#~ü HÍÅ∞=Å g∞^Œ ˆQ*ò _ç™êÛùi˚ Ãã·@∞¡,
ѨÅ∞ i[~åfiÜ«∞~°¡ =^ŒÌ 40 _çl@Öò "å@~ü Öˇ"≥Öò iHÍ~°¤~°¡#∞
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Wq HÍHõ 208 ™êìO_»~ü¤ Ô~~Ú<£̂Q*ò¿ãì+¨#∞¡,
80 P\’„QÍѶ≤H± ™êìO_»~ü¤ Ô~~Ú<£ ˆQ*ò¿ãì+¨#∞¡,8 ѨÓiΙê÷~Ú
"å`å=~°} ˆHO„^•Å#∞ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. PO„^茄Ѩ^Õâò ÃÇ·Ï„_®År
„áê*ˇ‰õΩì‰õΩ „ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜ ~åºO‰õΩ
=zÛOk. ÃÇ·Ï„_®År „áê*ˇ‰õΩì Ô~O_»= ^Œâ◊‰õΩ „ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ
P"≥∂^ŒO `≥eÑ≤Ok.
"≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ Ãã#ûãπ :
JdÅ ÉèÏ~°`«™ê÷~ÚÖ’ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO x~°fiÇ≤ÏOz#
HÍ~°º„Hõ=∞O P^è•~°OQÍ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ P~üZOSZãπ Ѩ^äŒHõO
H˜ O ^Œ S^Õ à ◊ ¡ H ˘Hõ ™ êi "≥ ∞ ÿ # ~ü Wiˆ Q +¨ < £ Ѩ # ∞Å Ãã<≥ û ãπ
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. nxH˜ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO #∂~°∞ âß`«O ã¨Ç¨ÏHÍ~°O
JOk™ÈÎOk.
"≥ Ú @ì " ≥ Ú ^Œ \ ˜ Ãã#ûãπ # ∞ 1986–87 iѶ ¨ Ô ~ <£ û
ã¨O=`«û~°OQÍ 1987–88Ö’ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. Ô~O_»= Ãã#ûãπ#∞
1993–94 iѶ ¨ Ô ~ <£ û 㨠O =`« û ~° O QÍ 1994–95Ö’
x~° fi Ç≤ Ï OKå~° ∞ .=¸_» = Ãã#ûãπ # ∞ 2001–02 iѶ ¨ Ô ~ <£ û
WÜ«∞~üQÍ 2002–03Ö’ [iáê~°∞. WO^Œ∞Ö’ Jxfl "≥∞ÿ#~ü
WiˆQ+¨<£ =#~°∞Å q=~åÅ#∞ á⁄O^Œ∞Ѩ~°∞™êÎ~°∞. 2006–07
iѶ¨Ô~<£û WÜ«∞~üQÍ <åÅ∞QÆ= "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ Ãã#ûãπ#∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. <åÅ∞QÆ= "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ Ãã#ûãπ „ѨHÍ~°O
2006-07Ö’ ~å„+¨ìOÖ’ 23.06 ÅHõΔÅ z#flh\˜áê~°∞^ŒÅ
=#~°∞Å∞<åfl~Ú. Wk 2000-01Ö’ 20.36 ÅHõΔÅ∞.
Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ∞ :
Éè∂í QÆ~ƒ° ù [Ö âßY =ÚYº HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞:
 "å@~ü Ã+_£ q^è•#O`À xiú+ì̈HÍŠѨiq∞`«∞ʼnõΩ Éèí∂QÆ~°ƒù
[Å =#~°∞Å#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O, "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£
45
Ѩ^HŒä ÍʼnõΩ J#∞=∞`«∞Å∞ W=fi_»O.
 qq^èŒ Jaè=$kú ã¨Oã¨÷Å∞, =º‰õΩÎÅ HÀã¨O ÉÏ=ÙÅã¨÷ÖÏÅ
ZOÑ≤Hõ HÀã¨O, á⁄>ˇx¬Ü«∞Öò *’#¡ Ѩ\ÏÅ `«Ü«∂sH˜
ѨÓiΙê÷~Ú ^Œ~åºÑ¨ÙÎÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.
 Hõ$„u=∞ sKèåi˚, "å#h\˜ ã¨O~°HõΔ}x~å‡}ÏʼnõΩ J#∞"≥·#
ã¨÷ÖÏÅ#∞ QÆ∞iÎOK«_»O.
 Éèí∂QÆ~°ƒù *ÖÏÅ#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O HÀã¨O É’~°∞¡, É’~°∞
ÉÏ=ÙÅ#∞ `«Ñʨ _»O.
 P\’"Õ∞\˜H± "å@~ü Öˇ=Öò iHÍ~°¤~°¡`À J|˚ˆ~fi+¨<£ ÉÏ=ÙÅ∞,
¢ã‘ì"£∞ á¶È¡H± K≥H± áê~ÚO@¡ <≥@=~ü¯, Ñ‘*’g∞@~°¡ <≥\ò=~ü¯
ã¨Ç¨Ü«∞O`À Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ ™ê÷~ÚÅ#∞ Ѩ~°º"ÕHΔ̃OK«_»O.
 ZOÑ≤Hõ KÕã#≤ „Ѩ^•è # Hõ=∂O_£ UiÜ«∂ÅÖ’ ã¨=ÚK«ÛÜ ù ∞«
J^茺ܫ∞<åÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.
 UiÜ«∞Öò á¶È\’„QÍѶπû, âß\˜Öˇ·\ò W"Õ∞*òÅ∞ =O\˜ P^èŒ∞xHõ
ѨiHõ~åÅ ^•fi~å Éè∂í QÆ~ƒ° ù [ÖÏÅ ™ê÷~Úx JOK«<å "ÕÜ∞« _»O
HÀã¨O „Ѩ`ÕºHõ J^茺ܫ∞<åÅ∞.
Éè∂í QÆ~ƒ° ù [ÖÏÅ JOK«<å :
„QÍ=∞/=∞O_»Å ™ê÷~ÚÖ’ Éè∂í QÆ~ƒ° ù [Å Jaè=$kú ™ê÷~Úx
JOK« < å "Õ ¿ ãO^Œ ∞ ‰õ Ω Éè Ï ~° ` « „Ѩ É è í ∞ `« fi =∂~° æ ^ Œ ~ ° ≈ HÍʼnõ Ω
J#∞QÆ ∞ }OQÍ 2004–05, 2005–06 㨠O =`« û ~åÅÖ’
Éèí∂QÆ~°ƒù [Å =#~°∞Å#∞ JOK«<å "Õâß~°∞. z=~°QÍ 2007Ö’
JOK«<å "Õã≤ 2008Ö’ x"ÕkHõ#∞ q_»∞^ŒÅ KÕã≤Ok. nx
„ѨHÍ~°O "≥Ú`«ÎO 1229 "å@~ü Ã+_»¡Ö’ 132 J`«ºkèHõOQÍ,
89 JkèHõOQÍ, 175 XHõ "≥∂ã¨Î~°∞QÍ, 833 ™ê^è•~°}OQÍ
h\˜x qxÜ≥∂yOKå~°∞. 3,449 „QÍ=∂Å∞ Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ#∞
JkèHõOQÍ qxÜ≥∂yOz#@∞¡ JOK«<å"Õâß~°∞. ~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO
ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#fl Éèí∂QÆ~°ƒù [ÅO 34,700 q∞eÜ«∞<£ ‰õĺaH±
g∞@~°∞¡ (ZOã≤ZO)HÍQÍ,™êQÆ∞h~°∞, Ѩi„â◊=∞Å∞, „`åQÆ∞h~°∞
`« k `« ~ ° J=㨠~ åÅ HÀ㨠O 14,112 ZOã≤ Z OÅ h\˜ x
LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞. q∞ye# 20,588 ZOã≤ZOÅ h~°∞
=$^è•QÍ áÈ`ÀOk.
q^Œ∞º`ü :
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR q^Œ∞º`ü ã¨Oã¨÷ (ZÑ≤ZãπWa)x
1959Ö’ ™ê÷ Ñ ≤ O Kå~° ∞ . nxx 1999 Ѷ ≤ „ |=i #∞O_ç
PO„^茄Ѩ^Õâò Ѩ=~ü [#ˆ~+¨<£ HÍ~˘Êˆ~+¨<£ eq∞>ˇ_£ (ZÑ≤*ˇ<£HÀ),
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Ѩ = ~ü „\Ï<£ û q∞+¨ < £ HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ eq∞>ˇ _ £
(ZÑ≤ „ \Ï<£ û HÀ) J<Õ Ô ~ O_» ∞ „Ѩ ` Õ º Hõ HÍ~˘Êˆ ~ +¨ # ∞¡ Q Í
ѨÙ#~°fi º=ã‘÷HõiOKå~°∞.<åÅ∞QÆ∞ ѨOÑ≤}© HõOÃÑhÅ#∞ U~åÊ@∞
KÕÜ«∞_»O ^•fi~å q^Œ∞º`ü ѨOÑ≤}© "åºáê~åxfl 2000 U„Ñ≤Öò
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
1# ZÑ≤ „\Ï<£ûHÀ #∞O_ç "Õ~°∞KÕâß~°∞. q^Œ∞º`ü K«@ìO 2003 P^•Ü«∞Ѩ٠Ѩ#∞fl Hõ_»∞`«∞#fl "å~°∞,HÍ~˘Êˆ~\ò Ô~·`«∞Å∞ Lz`«
„ѨHÍ~°O "å}˜[º HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ <åÅ∞QÆ∞ _ç㨯"£∞ʼnõΩ q^Œ∞º`ü á⁄O^Œ_®xH˜ J~°∞›Å∞ HÍ~°∞. ~åROÖ’ 28.04 ÅHõΔÅ
JѨÊyOKå~°∞. 1959Ö’ ~åR q^Œ∞º`ü =º=™ê÷ѨHõ ™ê=∞~°÷ºO =º=™êÜ«∞ q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#∞¡ L<åfl~Ú.
213 "≥∞QÍ"å@∞¡ HÍQÍ, 2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ 14,769.69 2010–11 Pi÷ H õ 㨠O =`« û ~° O Ö’ 1,50,000
"≥∞QÍ"å@¡‰õΩ ÃÑiyOk. qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº 2.7 ÅHõΔÅ #∂`«# =º=™êÜ«∞ q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#∞¡ W"åfiÅx x~°‚~ÚOK«QÍ
#∞O_ç 223.53 ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. ™êO=`«ûiHõ =ã¨∂à◊√¡ 2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ 34,723 Hõ<≥HõΔ#∞¡ WKåÛ~°∞.
~°∂. 5.50 HÀ@¡#∞O_ç ~°∂. 14696.08 HÀ@¡‰õΩÃÑiQÍ~Ú. 2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ 23.40 ÅHõΔÅ (90.80 âß`«O)
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò q^Œ ∞ º`ü xÜ« ∞ O„`« } 㨠O Ѷ ¨ ∞ O ѨOѨÙÃã@¡‰õΩ ÔHáêã≤@~°∞¡ ayOKå~°∞. nx ^•fi~å 8 #∞O_ç
(ZÑ≤DP~üã≤) 1999 =∂iÛ 31#∞O_ç LxH˜Ö’H˜ =zÛOk. 10 âß`«O q^Œ∞º`ü P^• J=Ù`«∞Ok.
2000–01 #∞O_ç 2007–08 =~°‰õΩ ZÑ≤DP~üã≤ Zxq∞k Éèí∂QÆ~°ƒù [ÖÏÅ∞ J_»∞QÆO\˜ áÈ=_®xfl `«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ
\ÏiѶπ P~°¤~°∞¡ WzÛOk. „ѨÉèí∞`«fiO Ô~·`«∞Å ã¨OˆHΔ=∂xH˜ Hõ@∞ì|_ç „Ñ¨ É è í ∞ `« fi O ZuÎ á È`« ŠѨ ^ ä Œ H Íʼnõ Ω „áê^è • #º`« x"åfiÅx
LOk. =º=™êÜ«∂xH˜ Lz`« q^Œ∞º`ü ã¨~°Ñ¶¨~å JOkOKåÅx x~°‚~ÚOzOk. 2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ 132
x~°‚~ÚOKå~°∞. 2010–11Ö’ ~°∂. 3652.81 HÀ@¡ "Õ∞~° H˜Ö’"å@¡ q^Œ∞º`ü ã¨~°Ñ¶¨~å`À 4 "Õ∞[~ü ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHÍÅ∞,
q^Œ∞º`ü Kèås˚Ö’¡ „ѨÉèí∞`«fiO ~å~Úf W™ÈÎOk. 2010–11Ö’ 33 H˜Ö’"å@∞¡, 11 H˜Ö’"å@¡ q^Œ∞º`ü ã¨~°Ñ¶¨~å`À 554 =∞^茺
„HÍãπ ã¨aû_ô`À HõÅ∞ѨىõΩx "≥Ú`«ÎO =º=™êÜ«∞ ~°OQÍxH˜ `«~°Ç¨ "≥∞ÿ#~ü ZuÎáÈ`«Å Ѩ^äŒHÍÅ∞ 2997 "≥∞ÿ#~ü eѶπì WiˆQ+¨<£
~°∂.2393.96 HÀ@¡ ã¨aû_ô WzÛOk. QÆ`« ã¨O=`«û~åÅÖ’ Ѩ^äŒHÍÅ∞ L<åfl~Ú.
Ô~·`«∞Å∞ Z^Œ∞~˘¯#fl Hõ+¨ì#ëêìÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx 2004 ^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl
"Õ∞ 14 #∞O_ç ~åROÖ’ =º=™êÜ«∞ ~°OQÍxH˜ „ѨÉèí∞`«fiO Lz`« q#Ü≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ ~å~Úf:
q^Œ∞º`ü JOk™ÈÎOk. Ô~·`«∞Å∞ |HÍ~ÚѨ_»¤ ~°∂. 975 HÀ@¡
q^Œ∞º`ü |HÍ~ÚÅ#∞ „ѨÉèí∞`«fiO ~°^Œ∞Ì KÕã≤Ok. XHõ 40 "å\òÅ |Å∞ƒ Hõey LO_ç <≥ÅÖ’ ~ÀA‰õΩ 6
=∂~°∞Ê KÕã≤# q^è•#O „ѨHÍ~°O =¸_»∞ Hõ<≥HõΔ#¡ ֒Ѩ٠QÆO@Å áê@∞ =∂„`«"Õ∞ q^Œ∞º`ü#∞ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞#fl
L#fl "≥∞@ì Ô~·`«∞Å∞, Ô~O_»∞#fl~° ZHõ~åÅ∞ ֒Ѩ٠á⁄ÅO L#fl ^•i„^Œ º ˆ ~ Y‰õ Ω kQÆ ∞ =# L#fl 13.92 ÅHõ Δ Å q^Œ ∞ º`ü
=∂QÍ}˜ Ô~·`«∞Å∞ =∂„`«"Õ∞ Lz`« q^Œ∞º`ü‰õΩ J~°∞›Å=Ù`å~°∞. qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ʼnõΩ <≥Å"ås qx=∞Ü«∞ =ºÜ«∞OÖ’ ~°∂.10Å∞
=¸_»∞ q^Œ∞º`ü Hõ<≥HõΔ#¡ HõO>Ë JkèHõ Hõ<≥HõΔ#∞¡ L#fl "≥∞@ì Ô~·`«∞Å∞, ~å~Úf W"åfiÅx „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk. D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ
Ô~O_»∞#fl~° ZHõ~åÅ HõO>ËZ‰õΩ¯= á⁄ÅO L#fl =∂QÍ}˜ Ô~·`«∞Å∞, 2004–05#∞O_ç 2009–10 =~°‰õΩ ~°∂.91.28 HÀ@¡
"≥Ú`åÎxfl q_»∞^ŒÅKÕã≤Ok.
2004 _çÃãO|~ü =~°‰õΩZãπã≤/Zãπ\ ˜ HÍÅhÅ∞,yi[#
>Ë|∞Öò 7.1 P"å㨠„áêO`åÅÖ’¡ L#fl 17.67 ÅHõΔÖ Zãπã≤/Zãπ\ ˜ QÆ$ǨÏ
q^Œ∞º`ü ~°OQÆ Jaè=$kú q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å∞ |HÍ~Ú Ñ¨_»¤ ~°∂. 180.51 HÀ@¡
|HÍ~ÚÅ#∞ „ѨÉèí∞`«fiO ~°^Œ∞Ì KÕã≤Ok. HõÔ~O\ò Hõ#∂˚ º=∞~ü
JOâ◊O 1959 2010
(ÃãÃÑOì |~ü Kèås˚Å#∞ 24 <≥Å"ås "å~Ú^•Ö’¡ K≥e¡OKÕO^Œ∞‰õΩ ‰õÄ_® D
=~°‰Ωõ ) Ѩ^äŒHõOÖ’ J#∞=∞uOKå~°∞.
=º=™ê÷ѨHõ ™ê=∞~°÷ºO("≥∞QÍ"å@∞¡) 213 14,769.96 ~år"£QÍOnè „QÍg∞} q^Œ∞ºnHõ~°} Ü≥∂[#
Ñ‘H± _ç=∂O_£ ("≥∞QÍ"å@∞¡) 146 10,396 (P~üllq"≥·):
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº (ÅHõΔÖ’¡) 2.7 223.53
2011Ö’ ~år"£ QÍOnè „QÍg∞} q^Œ∞ºnHõ~°} Ü≥∂[#
"åi¬Hõ qxÜ≥∂QÆO (q∞e. Ü«¸x\ò) 686 37,856.93
(P~üllq"≥·) HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ q∞ye
=º=™êÜ«∞ Hõ<H≥ #Δõ ∞¡(ÅHõÖΔ ’¡) 0.18 28.04
<å<£ \ÏiѶπ ~å~Úf`À HõeÑ≤ 5.50 14,696.08
L#fl 37,39,566 ‰õ Ω @∞OÉÏÅ#∞, 14,309 P"åã¨
"åi¬HÍ^•Ü«∞O (~°∂. HÀ@¡Ö’) „áêO`åÅ#∞ ~°∂.825.36 HÀ@¡ =ºÜ«∞O`À q^Œ∞ºnHõiOKåÅx
=¸ÅO: Z.Ñ≤ „\Ï<£ûHÀ x~° ‚ ~ ÚOKå~° ∞ . 2005-06 #∞O_ç 2010-11 =∞^è Œ º

46 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

13,366 P"å㨠„áêO`åʼnõΩ =∞iÜ«Ú 29,25,550 „QÍg∞}
‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ q^Œ∞ºnHõiOKå~°∞.
ÃÇ·Ï"ÀÖËì*ò _ç¢ã≤ì|∂º+¨<£ ã≤ãì̈"£∞ (ÃÇÏKüq_çZãπ) :
2010–11Ö’ ~° ∂ . 88.24 HÀ@¡ =ºÜ« ∞ O`À
44,270 ѨOѨÙÃã@¡#∞ ÃÇÏKüq_çZãπÖ’H˜ =∂iÊ_ç KÕâß~°∞.
2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜"≥Ú`«ÎO 6,48,582 ÅHõΔŠѨOѨÙÃã\ò
Hõ<≥HõΔ#∞¡ ÃÇÏKüq_çZãπ‰õΩ =∂~åÛ~°∞. WO^Œ∞‰õΩ ~°∂. 1,974.45
HÀ@¡ =ºÜ«∞"≥∞ÿOk.
q^Œ∞º`ü ~°OQÆOÖ’ S\˜ ¿ã=Å∞:
_ç㨯"£∞ŠѨxf~°∞#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_®xH˜, áê~°^Œ~°≈Hõ`«,
["å|∞^•s`«<åxfl fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜ W#Êùˆ~‡+¨<£>ˇHÍflÅr
¿ã=Å#∞ LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.
– ã≤Z\˜ (Hõ#∂˚ º=∞~ü Z<åÅã≤ãπ @∂Öò)
– ZOZ\˜Zãπ (=∂x@iOQ∑   „\ÏH˜OQ∑ ã≤ãì̈"£∞)
– \˜SZOZãπ („\Ï<£ûá¶ê~°‡~ü W#Êù~ˆ ‡+¨<£ "Õ∞<Õ*ò"∞≥ O\ò ã≤ã"ì¨ ∞£ )
– Ñ≤ZOP~üZãπ (Ѩ~åÊùÔ~‡<£û =∂x@iOQ∑ JO_£ iáÈiìOQ∑
ã≤ã¨ì"£∞)
– |∞H± Hõ<åûe_Õ+¨<£ =∂_»∂ºÖò
– i"≥∂\ò g∞@~ü s_çOQ∑ (P~üZOP~ü)
ZÑ≤„\Ï<£ûHÀ, _ç㨯"£∞ÅÖ’ ZO@~ü„ÃÑ·*ò i™È~üûáê¡xOQ∑
(WP~üÑ≤)#∞ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜ ^Œâ◊ WѨÊ\˜ˆH ѨsHõΔÖ’
LOk. nxx „Ѩu _ç㨯"£∞Ö’x XHõ PѨˆ~+¨<£ ã¨i¯ÖòÖ’ J=∞Å∞
KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
ZãπZOZãπÅ ^•fi~å aÅ∞¡ ã¨=∂Kå~°O, q^Œ∞º`üHÀ`«
`«k`«~åʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl "≥∞¿ã*òÅ ^•fi~å
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ WÑ≤_çã≤ZÖòÖ’ W–"å~°kèx „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
Ü«∂[=∂#ºO ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl S\˜ P^è•i`« ™ê^èŒ<åÅ#∞
L^ÀºQÆ ∞ Å ["å|∞^•s `« < åxfl, L`åÊ^Œ H õ ` « # ∞
"≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° K « _ ®xH˜ , áê~° ^ Œ ~ ° ≈ Hõ ` « # ∞ ÃÑOK« _ ®xH˜
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩO\’Ok.
J"å~°∞¤Å∞ :
55.81 ™È¯~°∞`À 2004–05 ã¨O=`«û~åxH˜ „H˜ã≤Öò
ˆ~\˜OQ∑Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò q^Œ∞º`ü ~°OQÆO "≥Ú^Œ\ ˜ ~åºO‰õΩ
á⁄OkOk. 2005–06, 2006-07 ã¨O=`«û~åxH˜QÍ#∞
Ѩ=~ü „y_£ HÍ~˘Êˆ~+¨<£ PѶπ WO_çÜ«∂ eq∞>ˇ_£ `«~°∞"å`«
„\Ï<£ûq∞+¨<£#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOK«_»OÖ’ ^Õâ◊OÖ’<Õ ZÑ≤
„\Ï<£ûHÀ Ô~O_»=™ê÷#OÖ’ xezOk. ZÑ≤„\Ï<£ûHÀ ZH±ûѨ~üì
Kèå~Úãπ P"å~ü¤ 2006#∞ á⁄OkOk. UÑ≤„\Ï<£ûHÀ 2008Ö’
47
H“xûÖò PѶπ Ѩ=~ü Ü«Ú\˜e\©ãπ #∞O_ç ɡãìπ F=~åÖò Ü«Ú\˜e\©
ÃÑ~åÊù " ≥ ∞ <£ û J"å~° ∞ ¤ , 2009Ö’ Ѩ = ~ü „\Ï<£ û q∞+¨ < £ Ö ’
SDDZOU kfifÜ«∞ |Ǩï=∞u ™êkèOzOk. 2010Ö’
ÃÑ~åÊù i ‡OQ∑ Ü« Ú \˜ e \© Q Í UÑ≤ „ \Ï<£ û HÀ 4= W#i¬Ü« ∂
J"å~°∞¤#∞, 2010 #=O|~üÖ’ WO_çÜ«∂ Ѩ=~ü J"å~°∞¤Ö’¡
UÑ≤„\Ï<£ûHÀ ɡãπì F=~åÖò Ü«Ú\˜e\© ÃÑ~åÊù"≥∞<£û ÃãÊ+¨Öò
J"å~°∞¤#∞ á⁄OkOk.
„Ѩã¨∞Î`« Ѩiã≤÷u :
ˆHO„^ŒO #∞O_ç=KÕÛ "å\Ï`À HõÅ∞ѨىõΩx 2010
ÃãÃÑìO|~ü<å\˜H˜ ~åR =º=™ê÷Ñ≤`« ™ê=∞~°÷ºO 14,769.96
"≥∞QÍ"å@∞¡. 2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜ ~åROÖ’x qq^èŒ
=#~°∞Å ^•fi~å JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#fl q^Œ∞º`ü 37,877
q∞eÜ«∞<£ Ü«¸x@∞¡. q^Œ∞º`ü qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº 2010
=∂iÛ #∞O_ç 2010 ÃãÃÑìO|~ü =∞^茺 218 ÅHõΔÅ #∞O_ç
223 ÅHõ Δ Å ‰õ Ω ÃÑiyOk. `« Š㨠i q^Œ ∞ º`ü qxÜ≥ ∂ QÆ O
2009–10 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~°O z=i <å\˜H˜ 926 H˜Ö’"å@¡‰õΩ
ÃÑiyOk.
ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ #fl J=㨠~ åÅ#∞ fˆ ~ ÛO^Œ ∞ ‰õ Ω
„ѨÉèí∞`«fi~°OQÆOÖ’ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ xi‡OK«_»"Õ∞ H͉õΩO_®, Qͺãπ
P^è•i`« q^Œ∞º`ü „áê*ˇ‰õΩìÅ x~å‡}ÏxH˜ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÍxfl
~åR „ѨÉèí∞`«fiO „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk.
10= Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ Ö ’ J^Œ # OQÍ 2,940
"≥∞QÍ"å@¡ J^Œ#Ѩ٠™ê=∞~°÷ºO [`« ‰õÄ~°QÍ, WO^Œ∞Ö’ ~åR
„ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆ q^Œ∞º`ü ã¨Oã¨÷Å #∞O_ç 824 "≥∞QÍ"å@∞¡ ˆHO„^Œ
„ѨÉ∞íè `«fi ~°OQÆ ã¨Oã¨Å÷ #∞O_ç 1,355 "≥∞QÍ"å@∞¡, Qͺãπ P^è•i`«
„Ѩ~Ú"Õ@∞ „áê*ˇ‰õΩìÅ ^•fi~å 428 "≥∞QÍ"å@∞¡, ™êO„Ѩ^•ÜÕ∞`«~°
q^Œ∞º`ü „áê*ˇ‰õΩìÅ ^•fi~å 333.05 "≥∞QÍ"å@¡ q^Œ∞º`ü
™ê=∞~åúºxfl ™êkèOK«_»"≥∞ÿOk.
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅO 2007-2012Ö’
~å„+¨ìO 3053 "≥∞."å., ˆHO„^ŒO 769.23 "≥∞."å., „ÃÑ·"Õ\ò
~°OQÆO 1128 "≥∞."å. ™êO„Ѩ^•ÜÕ∞`«~° q^Œ∞º`ü „áê*ˇ‰õΩìÅ
^•fi~å 534.56 "≥∞."å. ™êkèOKåÅx ÅHõΔ ºO. 11=
ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ 2736 "≥∞."å. WѨÊ\˜ˆH
ã¨=∞‰õÄiOk.
~À_»∞¡   Éè=
í <åÅ∞:
~åRìOÖ’ x"åã¨, x"å¿ã`«~° „ѨÉèí∞`«fi Éèí=<åÅ qã‘Î~°‚O
1965 U„Ñ≤ÖòÖ’ 22.80 ÅHõΔÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞Å∞ HÍQÍ,
2010 =∂iÛ 31<å\˜H˜ 99.72 ÅHõΔÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞ʼnõΩ
ÃÑiyOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
~À_»∞¡:
~°"å}Ï =º=ã¨Ö÷ ’x „áê^äqŒ ∞Hõ"∞≥ #ÿ "å\˜Ö’ ~À_»∞¤ XHõ\ .˜
JO`ÕH͉õΩO_® Wk =∞øeHõ =ã¨`«∞Å ~°OQÆOÖ’ ~À_»∞¤ ~°"å}ωõΩ
Z#ÖËx „áê^è•#º`« LOk. Pi÷Hõ=º=ã¨÷Ö’x Jaè=$kúH˜,
"ÕQÆ=O`«"≥∞ÿ# =$kúH˜ „Hõ=∞|núHõ~°}"≥∞ÿ# ~À_»¡ Jaè=$kúZO`À
J=ã¨~°O. ^Õâ◊OÖ’x qq^èŒ ~°"å}Ï =º=ã¨÷Ö’¡ ^•^•Ñ¨Ù 80
âß`«O ã¨~°∞‰õΩÅ, „Ѩܫ∂}©‰õΩÅ ~°"å}Ï ~À_»∞¤~°"å}Ï ^•fi~å<Õ
[~°∞QÆ∞`ÀOk. ~À_»¡<≥\ò=~ü¯ „Ѩ`ÕºH˜Oz Ñ¨Öˇ¡Å #∞O_ç Ѩ@ì}ÏÅ
=~°‰Ωõ qã¨iÎ Oz L#fl ~À_»<¡ \≥ ò=~ü¯ ã¨~∞° ‰õΩÅ∞, ¿ã=Å∞ QÆ=∂ºÅ‰õΩ
"ÕQÆ=O`«OQÍ KÕ~°"ÕÜ«∞_®xH˜ J`«∞º#fl`« =$kúH˜, ™ê=∂lHõ
㨠= ∞„QÆ ` « ‰ õ Ω , 㨠= ∂[ 㨠O ˆ H Δ = ∂xH˜ ZO`« Q Í<À
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`«∞<åfl~Ú. ~À_»∞¤ ~°"å}Ï L`åÊ^ŒHõ`«, ™ê=∞~°÷ºO
~À_£<≥\ò =~ü¯ ÅÉèíº`«, <å}º`«ÅÃÑ· „Ѩ`«ºHõΔOQÍ P^è•~°Ñ¨_ç
LO@∞Ok.
~À_»∞¡, Éèí=<åÅ x~å‡}O "å\˜ x~°fiǨÏ}#∞ XˆH
_çáê~üì"≥∞O\ò Jnè#OÖ’ LOKÕO^Œ∞‰õΩ 1965Ö’ „Ѩ*ÏѨ#∞Å∞
âßYÖ’x Éèí=<åÅ qÉèÏQÍxfl ~°Ç¨Ï^•~°∞Å âßYÖ’ qb#O
KÕã≤ ~À_»∞¡   Éèí=<åÅ âßY#∞ „Ѩ`ÕºHõOQÍ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
D _çáê~°∞ì"≥∞O\ò LxH˜Ö’H˜ =zÛ# 1965 U„Ñ≤Öò 1 <å\˜
Ѩiã≤÷u:
1._çáê~°∞ì"≥∞O\ò ѨikèÖ’x ~À_»¡á⁄_»=Ù 21,510 H˜Ö’g∞@~°∞¡
2. x"åã¨, x"å¿ã`«~° „ѨÉèí∞`«fi Éèí=<åÅ Ñ≤¡O`ü UiÜ«∂ 22.80
ÅHõΔÅ K«^Œ~°Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞Å∞.
JѨÊ\˜ #∞O_ç P~ü   a âßY <å}º"≥∞ÿ# ~À_»∞¡,
„Ѩ É è í ∞ `« fi HÍ~åºÅÜ« ∂ Å∞, Ô ~ ã≤ _ ≥ x ¬Ü« ∞ Öò HÍfi~° ì ~ ü û xi‡ã¨ ∂ Î
ã¨=∂*ÏxH˜ J`«∞º`«Î=∞"≥∞ÿ# ¿ã=Å∞ JOk™ÈÎOk.
2010 =∂iÛ 31 <å\˜H˜ ~åROÖ’ P~ü a ~À_£<≥\ò
=~ü¯ 70,394 H˜.g∞.Å∞ WO^Œ∞Ö’ *ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞Å á⁄_»=Ù
4,730 H˜.g∞Å∞, ~åR ~°Ç¨Ï^•~°∞Å á⁄_»=Ù 10,470 H˜.g∞.Å∞.
„Ѩ^è•# lÖÏ¡~À_»∞¡ 32,205 H˜.g∞.Å∞, „QÍg∞} ~À_»¡á⁄_»=Ù
22,989 H˜ . g∞.Å∞ LO@∞Ok. ~åROÖ’ P~ü   a
~À_£<≥\ò=~ü¯‰õΩ ã¨O|OkèOz „Ѩu K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜.g∞.‰õΩ 0.23
H˜.g∞.Å∞, „Ѩu "Õ~Ú =∞OkH˜ 0.86 H˜.g∞.Å ~À_»∞¡ L<åfl~Ú.
<Õ+¨#Öò ÃÇ·Ï"Õãπ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áê*ˇH±ì
(Z<£ÃÇÏKü_çÑ≤) "≥Ú^Œ\˜ Ô~O_»∞ ^Œâ◊Å∞,
<ÒHÍ„âÜ◊ ∂« Å`À J#∞ã¨O^è•#O :
2010 #=O|~ü <å\ ˜ H ˜ ~åROÖ’ *ÏfÜ« ∞
~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞ 17 L<åfl~Ú. g\˜ á⁄_»=Ù 4,730 H˜.g∞.Å∞.
WO^Œ∞Ö’ <åÅ∞QÆ∞ ÖË#∞¡ Hõey L#flq 2,047 H˜.g∞.Å∞.,
48
Ô~O_»∞ ÖË#∞¡ Hõey L#flq 2,318 H˜.g∞.Å∞., WO@s‡_çÜ«∞\ò
ÖË#∞¡ 116 H˜.g∞.Å∞., ã≤OyÖò ÖË#∞¡ 249 H˜.g∞.Å∞. *ÏfÜ«∞
~°Ç¨Ï^•~°∞Å ™êO„^Œ`« „Ѩu ÅHõΔ =∞Ok [<åÉèωõΩ 6.207
H˜.g∞.Å∞.
5, 7= #O|~°∞ *ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞Å∞, 9= #O|~°∞
*ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•iÖ’x H˘O`« ÉèÏQÍxfl <åÅ∞QÆ∞Öˇ·#¡ ~À_»∞¡QÍ
Jaè=$kú KÕ¿ã HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\Ïì~°∞. D q^èŒOQÍ "≥Ú`«ÎO
1,838 H˜Ö’g∞@~°¡ "Õ∞~° ~À_»¡#∞ <åÅ∞QÆ∞Öˇ·#¡ ~À_»∞¡QÍ
q㨠Πi OKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω x~° ‚ ~ ÚOKå~° ∞ . 'QÀÖˇ ¤ < £ HÍfi„_ç Ö Ë @ ~° Ö ò
(ã¨fi~°‚K«`«∞~°∞ƒùl)Ö’ ÉèÏQÆOQÍ 1,062 H˜Ö’g∞@~°¡ x~å‡}O
ѨÓ~°Î~ÚOk. '<å~üÎ ™œ`ü HÍi_®~ü— x~å‡}OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ 772
H˜.g∞.Å qã¨Î~°} Ѩ#∞Å∞ [~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’ 59
H˜ . g∞.Å "Õ ∞ ~° Ѩ # ∞Å∞ Ѩ Ó ~° Î Ü « ∂ º~Ú. J^Õ q ^è Œ O QÍ
<ÒHÍ„â◊Ü«∞O`À J#∞ã¨O^è•#O KÕ¿ã 12 H˜.g∞Å ~À_»∞¡, W`«~°
„áê*ˇ ‰ õ Ω ì Å ‰õ Ω ã¨ O |Okè O z# 58 H˜ . g∞.Å ~À_» ¡ x ~å‡}O
ѨÓ~°Î~ÚOk.
=¸_»= ^Œâ◊ :
WO^Œ ∞ Ö’ Éè Ï QÆ O QÍ 519.50 H˜ . g∞.Å *ÏfÜ« ∞
~°Ç¨Ï^•~°∞Å#∞ x~å‡}O, x~°fiǨÏ} |kb (aÖò¤ PѨˆ~\ò
„\Ï<£ û Ѷ ¨ ~ ü – aF\˜ ) „áêuѨ k Hõ # <åÅ∞QÆ ∞ Öˇ · # ¡ ~À_» ∞ ¡ Q Í
qã¨ÎiOKåÅx „ѨuáêkOKå~°∞. D Ѩ^ŒúuÖ’ ~À_»∞¡ qã¨Î~°}
Ѩ # ∞Å∞ „Ѩ u áêkOz# ~° Ç ¨ Ï ^•~° ∞ Å∞ : Zãπ à ÇÏKü – 9ÃÑ·
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ – q[Ü«∞"å_» – =∞zbѨ@flO =~°‰õΩ 241
H˜.g∞.Å∞, Z<£ÃÇÏKü – 18ÃÑ· Hõ_»Ñ¨ – "≥∞ÿ^Œ∞‰õÄ~°∞ – Hõ~°∂flÅ∞
=~°‰õΩ 192.5 H˜.g∞.Å∞, Z<£ÃÇÏKü – 202ÃÑ· ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
– Ü«∂^Œyi =~°‰õΩ 30 H˜.g∞.Å∞, Z<£ÃÇÏKü – 205ÃÑ· u~°∞Ѩu
– u~°∞`«Îx – K≥<≥·fl=~°‰õΩ 56 H˜.g∞.Å∞
QÀ^•=i, HõuÎѨÓ_ç, áê=∞„~°∞ ~À_»∞¤Ö’ L#fl "≥·#`ÕÜ«∞
g∞^Œ „a_ç˚ x~å‡}ÏxH˜ ~°∂. 4963.24 ÅHõΔÅ∞ =∞OE~°∞
KÕâß~°∞.
PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò ~À_£ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£
(ZÑ≤P~ü_çã≤):
~åROÖ’ ~À_»¡ Jaè=$kú, x~°fiǨÏ}, D ~°OQÍxH˜
J#∞|O^èŒ"≥∞ÿ#, `«HõΔ} HÍ~°ºHõÖÏáêÅ x~°fiǨÏ} ÅHõΔ ºO`À
1998Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò ~À_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£
(ZÑ≤P~ü_çã≤)x U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ÃÇ·Ï"Õãπ
„áê*ˇH±ì (ZÑ≤ZãπÃÇÏKüÑ≤) „H˜O^Œ 1,400 H˜.g∞.Å "Õ∞~° ~À_»¡#∞
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
"≥_Å» ∞ÊKÕâß~°∞. ÃÇÏg Ñ‘iÜ«∂_çH± "≥∞~Ú<£><ˇ û£ PѶπ ¿ã\ì ò ÃÇÏ· "Õãπ =ã¨∂Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ XHõ ™êÑπì"Õ~ü#∞ Jaè=$kú ѨiKå~°∞. 2010
  "Õ∞[~ü _ç¢ã≤ìH± ~À_£û H˜O^Œ „ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ ~°∞} ã¨Ç¨Ü«∞O`À #=O|~ü <å\˜H˜ ~å„+ì̈OÖ’ 95.89 ÅHõΔÅ "åǨÏ<åÅ∞ L<åfl~Ú.
1,734 H˜.g∞.Å "Õ∞~° ~À_»¡#∞ Jaè=$kúѨiKå~°∞. „Ѩ^è•#"≥∞ÿ# >Ë|∞Öò 7.2
~À_£ <≥\ò=~ü¯Å J_»¤O‰õΩÅ#∞ `˘ÅyOKÕO^Œ∞‰õΩ PO„^茄Ѩ^Õâò
Pi÷Hõ ѨÙ#~°fi º=ã‘÷Hõ~°} „áê*ˇH±ì H˜O^Œ ã¨∞=∂~°∞ 1,818 H˜.g∞Å
"≥∂\Ï~°∞"åǨÏ<åÅ#∞O_ç =ã¨∂Å∞ KÕã#≤
"Õ∞~° ~À_»¡#∞ "≥∞~°∞QÆ∞ѨiKå~°∞. Ѩ#∞fl P^•Ü«∞O (~°∂. HÀ@¡Ö’)
PO„^茄Ѩ^Õâò ~À_£ ÃãHÍì~ü „áê*ˇH±ì : ã¨O=`«û~°O Ѩ#∞fl P^•Ü«∞O
2001–02 950.92
PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ÃÇ·Ï"Õãπ „áê*ˇH±ì (ZÑ≤ZãπÃÇÏKüÑ≤) 2002 –03 918.69
ÅHΔͺÅ#∞ qã¨ÎiOK«_»O, ~°"å}Ï =ºÜ«∂xfl `«yæOK«_»O, 2003–04 1095.85
J_»¤O‰õΩÅ#∞ `˘ÅyOKÕ ÅHΔͺÅ`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 'PO„^茄Ѩ^Õâò 2004–05 1096.49
~À_£ ÃãHÍì~ü „áê*ˇH±ì—#∞ „ѨuáêkOzOk.nxH˜ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO, 2005–06 1354.19
„ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ P"≥∂^ŒO `≥eáê~Ú. D „áê*ˇ‰õΩì =ºÜ«∂xfl 2006–07 1371.96
~°∂. 3165.00 HÀ@∞¡QÍ JOK«<å "Õâß~°∞. 2007-08 1591.61
2008-09 1846.52
„ѨÉèí∞`«fi „Ѩ~Ú"Õ@∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO H˜O^Œ ~À_»∞¡ 2009-10 2007.70
1. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ – HõsOQÆ#~ü – ~å=∞QÆ∞O_»O ~À_£ (~år"£ 2010-11(JHÀì|~ü <å\˜H˜) 1595.86
~°Ç¨Ï^•i) =¸ÅO : ~°"å}Ï âßY
2. <å~°¯\òѨe¡ – J^ŒÌOH˜ ~À_£
3. ѨÓ`«ÅѨ@∞ì – <åÜ«Ú_»∞ ¿Ñ@ ~À_£ HÍÅ∞+¨º xÜ«∞O„`}
« :
4. Y=∞‡O – ^Õ=~°Ñ¨e¡ ~À_£ ÃãO„@Öò "≥∂\Ï~ü "≥Ç≤ÏH˜Öòû ~°∂Öòû 1989Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl
5. Hõ_»Ñ¨ – ˆ~}˜QÆ∞O@ ~À_£ „Ѩ = ∂}Ïʼnõ Ω J#∞QÆ ∞ }OQÍ „Ѩ ~ Ú"Õ @ ∞ ~° O QÆ O Ö’
6. <≥Å∂¡~°∞ – QÆ∞uÎ J#∞=∞uOz# 530 HÍÅ∞+¨ º Ѩ s HΔ Í ˆ H O„^•Å#∞
7. J#HÍѨe¡ – P#O^ŒÑ¨Ù~°O P^Œ∞hHõsOKÕO^Œ∞‰õΩ, "å\˜ =∞^茺 <≥\ò=~ü¯ U~åÊ@∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
ѨOKåÜ«∞f~å*ò ~À_»∞¡ : K« ~ ° º Å∞ KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . WO^Œ ∞ Ö’ Éè Ï QÆ O QÍ 101 HÍÅ∞+¨ º
ѨsHΔ͈HO„^•Å =∞^茺 <≥\ò=~ü¯ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’ ѨOKåÜ«∞f~å*ò "åǨÏ<åÅ ^•fi~å =ã¨∞Î#fl HÍÅ∞ëêºxfl x"åiOKÕO^Œ∞‰õΩ
_çáê~üì"≥∞O\ò „H˜O^Œ 1,34,687 H˜.g∞.Å „QÍg∞} ~À_»∞¡ 15㨠O =`« û ~åʼnõ Ω ÃÑ· | _ç # ~° " å}Ï "åǨ Ï <åÅ∞,¿ãì * ò
L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 3,353 H˜.g∞.Å ã≤ã≤ ~À_»∞¡, 33,739 HÍiÜ«∞~üû#∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ „áêO`«OÖ’ x¿+kèOKå~°∞. 15
H˜.g∞.Å a.\˜.~À_»∞¡, 22,480 H˜.g∞.Å _»|∞¡ ºaZO ~À_»∞¡ ã¨O=`«û~åʼnõΩ ÃÑ·|_ç# „Ѩ~Ú"Õ@∞, „ѨÉèí∞`«fi "åǨÏ<åÅ#∞
74,115 H˜.g∞Å. „QÍ"≥Öò ~À_»∞¡ L<åfl~Ú. qâßYѨ@flO „áêO`«OÖ’ x¿+kèOKå~°∞. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, ^•x
~°"å}Ï : K«∞@∞ìѨHõ¯Å „áêO`åÅÖ’ 24 P\’ ZÖòÑ≤l _çÃãÊx¬OQ∑
ã¨~°∞‰õΩÅ∞, áêºã≤O[~°¡ ~°"å}Ï#∞ „Hõ=∞|núHõiOK«_»O ˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞.38,670 P\’ iHΔÍÅ∞, 19,501
`«^•fi~å "å}˜[º "åºáê~åÅ =$kúH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»@O ^•fi~å HÍ~°#¡ ∞ ZÖòÑl≤ WO^è#Œ O ^•fi~å #_çKÕ "åǨÏ<åÅ∞QÍ =∂~åÛ~°∞.
~åR Pi÷HÍaè=$kúÖ’ ~À_»∞¤ ~°"å}Ï âßY „Ѩ=ÚYáê„`« ~À_»∞¤ Éèí„^Œ`« :
áÈ+≤™ÈÎOk. „_≥·qOQ∑ Öˇ·Ãã#∞ûÅ∞, il„¿ãì+¨#∞¡, Ѩi‡@∞¡, \ψHû+¨<£ „Ѩ=∂^•Å ã¨OYº#∞ `«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ, „Ѩ=∂^•Å Ѩ@¡
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ ¿ã=Å#∞ P<£Öˇ·<£ ^•fi~å JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ# áœ~°∞ʼnõΩ J=QÍǨÏ# HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ 2005 JHÀì|~ü 2#
_Õ\Ï ÉËãπ#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. W–¿ã"å ^•fi~å `å`å¯eHõOQÍ ã¨Ñ¶¨~ü HÍ~°º„Hõ=∂xfl „áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ
"åǨ Ï <åÅ#∞ il+¨ ì ~ ü KÕ Ü « ∞ _®xH˜ Jkè H Í~° O á⁄Ok# qãÎ̈ $`« „ѨKå~°O x~°fiÇ≤ÏOK«_»O`À áê@∞ 4.34 ÅHõΔÅ =∞Ok
P\’"≥Úɡ·Öò _ôÅ~°¡ =~°∞¯#∞ ã¨g∞Hõ$`«O KÕã≤ Öˇ·Ñ¶π\Ϻ‰õΩû#∞ ¢_≥·=~°¡‰õΩ, 2.21 ÅHõΔÅ =∞Ok q^•º~°∞÷ʼnõΩ 1,515 =∞Ok

49 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

¿ãìH±Ç¨ÏŸÅ¤~°¡‰õΩ J=QÍǨÏ<å HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
ã¨Ñ~¨¶ ü HÍ~°ºH„ =õ ∞O J<Õ J^è∞Œ <å`«# K«~º° Å∞
KÕÑ\¨ Ïì~∞° . JO^Œ∞Ö’ H˘xfl :
 „c`üZ#Öˇ·[~°∞¡, ã‘Ê_£ ÖË[~ü QÆ<£û, WO@Ô~ûÑì̈~°∞¡, ã¨ifiÖˇ<£û
ÔH"≥∞~åÅ∞ áÈbãπ _çáê~üì"≥∞O\ò‰õΩ JO^ŒKÕâß~°∞.
 ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, Ãã·|~åÉÏ^£,~°OQÍÔ~_ç¤, #ÖÁæO_», z`«∂Î~°∞
lÖÏ¡ Ö ’x `Õ e Hõ á ê\ ˜ "å}˜ [ º "åǨ Ï <åÅ∞,
=∂H˜ûHͺÉòÅ∞,q^•º ã¨Oã¨÷Å |ã¨∞ûʼnõΩ "ÕQÆxÜ«∞O„`«}
Ü«∞O„`åÅ#∞ J=∞~åÛ~°∞.
 „Ѩ=∂^•Å‰õΩ HÍ~°‰õΩÖˇ·# „_≥·=~°¡ Öˇ·Ãã<£ûÅ#∞ã¨ÃãÊO_£ ÖË^•
~°^Œ∞ÌKÕ¿ã q^è•<åxfl „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
 ~° " å}Ï Hõ q ∞+¨ # ~ü HÍ~åºÅÜ« ∞ O`Àáê@∞, Jxfl
lÖÏ¡HÍ~åºÅÜ«∂Å =^Œ~Ì À_»∞¤ Éè„í ^Œ`åÃãÖòû#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞.
 ~À_» ∞ û Éè í „ ^Œ ` « ‰ õ Ω ã¨ O |Okè O z#HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ
x~°fiǨÏ}‰õΩ~À_»∞¤ Éèí„^Œ`å xkèx U~åÊ@∞KÕâß~°∞.
PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò ~åR ~À_»∞¤ ~°"å}Ï ã¨Oã¨÷ (ZÑ≤ZãπP~ü\ã
˜ )≤ :
~åROÖ’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@ „Ѩ[Å ~°"å}Ï J=ã¨~åÅ#∞
fˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ x*ÏO Ô~·ÖËfiãπ P^èŒfi~°ºOÖ’ 1932Ö’ 166 =∞Ok
ã≤|ƒOk`À 27 |ã¨∞ûÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. Wq Ô~·ÖËfi ¿ãì+¨#¡‰õΩ
=KÕÛ „Ѩܫ∂}©‰õΩÅ J=ã¨~åÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. P `«~°∞"å`« 1951 #=O|~ü 1 #∞O_ç ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
~åR „ѨÉ∞íè `«fi âßY ѨikèÖ’H˜ "≥oO¡ k. ~å„ëêìŠѨÙ#~°fi º=ã‘H÷ ~õ }
° ~°∂. 5,584 HÀ@∞¡ HÍQÍ, `«# "å\Ï„H˜O^Œ PO„^茄Ѩ^Õâò
J#O`«~°O ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ K«@ìO 1951 =∂~°æ^Œ~°≈HÍʼnõΩ
J#∞QÆ∞}OQÍ 1958 [#=i 11 #∞O_ç ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤
Ѩ~°º"ÕHõΔ}Ö’H˜ "≥o¡Ok.
ZÑ≤ Z ãπ P ~ü \ ˜ ã ≤ „H˜ O ^Œ 1958Ö’ 16 _ç á ÈÅ∞,
"å\˜„H˜O^Œ 609 |ã¨∞ûÅ∞, 5,081 ã≤|ƒOk LO_Õ"å~°∞.
JѨÊ\˜#∞O_ç ~å„ëêìaè=$kú`À áê@∞ „Ѩ[Å ~°"å}Ï=ã¨~åÅ∞
‰õ Ä _® ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `« ∞ <åfl~Ú. nx`À ZÑ≤ Z ãπ P ~ü \ ˜ ã ≤ x
*Ïf~¸Hõ~°} KÕÜ«∞_»O`À áê@∞ „Ѩܫ∂}©‰õΩʼnõΩ J=ã¨~åʼnõΩ
J#∞QÆ∞}OQÍ ÜÕ∞_®kˆH_®k |ã¨∞ûÅ ã¨OYº#∞, ™œHõ~åºÅ#∞
‰õÄ_® "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°∞K«∞HÀ=_»O [~°∞QÆ∞`ÀOk.
ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ ^Õâ◊OÖ’<Õ JuÃÑ^ŒÌ~À_»∞¤ ~°"å}Ï
ã¨Oã¨÷QÍ 2000 ã¨O=`«û~°OÖ’ e=∂¯ |∞H± PѶπ iHÍ~ü¤ûÖ’
™ê÷ # O 㨠O áêkOzOk. 2010–11Ö’ 99.52 âß`« O
"åǨÏ<åÅ#∞ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O ^•fi~å ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤
"åǨ Ï <åÅ qxÜ≥ ∂ QÆ O Ö’ ^Õ â ◊ O Ö’<Õ "≥ Ú ^Œ \ ˜ ™ê÷ # OÖ’
xezOk. ~åROÖ’x 210 _çáÈÅ#∞ HõOѨӺ@sHõiOz,
_»Ü«∞ÅÑπ <≥\ò=~ü¯ ^•fi~å J#∞ã¨O^è•#O KÕâß~°∞ ã¨Oã¨÷
50
2010–11Ö’ b@~°∞ 5.19 H˜Ö’g∞@~°¡ WO^èŒ# ™ê=∞~å÷ºxfl
™êkèOzOk. ã¨Oã¨÷ |ã¨∞ûÅ∞ „Ѩu ~ÀE 79.09 ÅHõΔÅ
H˜Ö’g∞@~°¡ ^Œ∂~°O „Ѩܫ∂}OKÕã¨∂Î 1.25 HÀ@¡ =∞Ok
„Ѩܫ∂}©‰õΩÅ#∞ QÆ=∞º™ê÷<åʼnõΩ KÕ~°∞ã¨∞Î<åfl~Ú. ã≤|ƒOk,
„_≥·=~°¡‰õΩ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl tHõΔ} HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å „Ñ¨=∂^•Å
ã¨OYº `«yæOk. ÅHõΔ H˜Ö’g∞@~°¡ „Ѩܫ∂}ÏxH˜ [~°∞QÆ∞`«∞#fl
„Ѩ=∂^•Å ã¨OYº `«yæOk. ÅHõΔ H˜Ö’g∞@~°¡ „Ѩܫ∂}ÏxH˜
[~°∞QÆ∞`«∞#fl „Ѩ=∂^•Å ˆ~@∞ 2008–09Ö’ 0.12 âß`«O
LO_»QÍ, 2009–10Ö’ 0.11 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ~ÚOk.
1.19 ÅHõΔÅ L^ÀºQÆ∞Å`À ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤ ~åROÖ’
JuÃÑ^ŒÌ Ü«∂[=∂<åºÅÖ’ XHõ\ Q˜ Í xezOk. |ã¨∞û ã≤|ƒOk
x+¨ÊuÎ 2008–09Ö’ 6.13QÍ LO_»QÍ 2010–11 <å\˜H˜
6.08‰õΩ `«yæOk. L^ÀºQÆ∞Å L`åÊ^ŒHõ`« 58 H˜Ö’g∞@~°¡ #∞O_ç
60 H˜Ö’g∞@~°¡‰õΩ ÃÑiyOk.
q=∂<å„âÜ
◊ ∂« Å∞ :
â◊ O ëêÉÏ^£ =^Œ Ì ~år"£ QÍOnè JO`« ~ å˚ f Ü« ∞
q=∂<å„â◊Ü«∂xfl „ѨÉèí∞`«fi, „Ѩ~Ú"Õ@∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºOÖ’
xi‡OKå~°∞. 74 âß`«O DH˜fi\©`À D q=∂<å„â◊Ü«∂xfl
lZOP~ü – ZOZÃÇÏKüa Jaè=$kúKÕâß~Ú. WO^Œ∞Ö’ Z~Ú~ü
áÈ~üì û P^ä•i\© PѶπ WO_çÜ«∂ (ZZS), PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO
K≥i 13 âß`«O "å\ÏHõeyL<åfl~Ú. "≥Ú`«ÎO „áê*ˇH±ì =ºÜ«∞O
„Ѩ É è í ∞ `« fi O 5,449 ZHõ ~ åÅ Éè í ∂ q∞x 2004 PQÆ ã ¨ ∞ ì Ö ’
JѨÊyOzOk. D #∂`«# „w<£ Ѷ֑ ò¤ q=∂<å„â◊Ü∞« OÖ’ ã≤Z<£Zãπ
–Z\˜ZO ¿ã=Å#∞ HõeÊOKå~°∞. Wk 2008 =∂iÛ 14#
„áê~° O aè O K« | _ç 2008 =∂iÛ 23 #∞O_ç ¿ã=Å∞
„áê~°OaèOK«|_çOk. WHõ¯_» #∞O_ç "≥Ú`«ÎO 35 ã¨fi^Õj, q^Õj
„áêO`åʼnõΩ ã¨sfiã¨∞Å∞<åfl~Ú.
<ÒHÍ„âÜ
◊ ∂« Å∞ :
PO„^茄Ѩ^Õâò 974 H˜.g∞.Å f~°ˆ~Y Hõey LOk.
~åROÖ’ qâßYѨ@flO =^ŒÌ XHõ „Ѩ^è•# F_»ˆ~=Ù LOk. Wk
ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi O Jnè # OÖ’ LO_» Q Í, =∞~À 14 z#fl
<ÒHÍ„â◊Ü«∂Å∞ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fi P^èŒfi~°ºOÖ’L<åfl~Ú.
HÍ~Àæ„\ÏѶ≤H± K≥·<å, Pã≤Ü«∂<£ ^ÕâßÅ`À ÉèÏ~°`«^Õâ◊ "å}˜[º
„Hõ = ∞OQÍ ÃÑ~° ∞ QÆ ∞ `ÀOk. nx=Å¡ `« ∂ ~° ∞ Ê f~° O Ö’
<ÒHÍÜ«∂<åxH˜ _ç=∂O_£ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok.
JO`«~å˚fÜ«∞ +≤Ñ≤ÊOQ∑, HÀãì̈Öò +≤Ñ≤ÊOQ∑, +≤Ñπ i¿Ñ~üû,
Ѷ≤+≤OQ∑ xiú+ì̈ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ HͺÑ≤ì"£ áÈ~°∞ìÅ∞, Ѩ~åº@Hõ~°OQÆO,
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
„H© _ » Å ∞ "≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ Jaè = $kú H ˜ =$kú H ˜
<ÒHÍ„â◊Ü«∂Å∞ ^ÀǨÏ^ŒO KÕã¨∞Î<åfl~Ú.
HÍH˜<å_» ÅOQÆ~∞° ~ˆ =Ù :
Wk ǨϟÑπ SÖÏO_£. nxÖ’ 17 H˜.g∞.ŠѨikèÖ’
qãÎ̈iOz L#fl ÅOQÆ~°∞ˆ~ѨÙ. „Ѩu ÜÕ∞\Ï 150 #∞O_ç 200
<ÒHõÅ∞ WHõ¯_»‰õΩ =™êÎ~Ú. 3,000 @#∞flÅ ™ê=∞~°÷ºO QÆÅ
^•^•Ñ¨Ù 100 ÃÑ^ŒÌ Ѩ_»=Å∞ D ˆ~=٠ѨikèÖ’ L<åfl~Ú.
„Ѩ~Ú"Õ@∞ =º‰õΩÎÅ Jnè#OÖ’ L#fl D Ѩ_»=Å∞ ã¨∞=∂~°∞
2,000 =∞OkH˜ Láêkè HõeÊã¨∞Î<åfl~Ú. F_»Å ~åHõáÈHõÅ ^•fi~å
WHõ¯_» 3,000 =∞Ok Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞. 2009–10Ö’
WHõ¯_» #∞O_ç 8.20 ÅHõΔÅ @#∞flÅ HÍ~Àæ ~°"å}Ï 2010
ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ 2010-11Ö’ 3.76 ÅHõΔÅ @#∞flÅ
HÍ~Àæ ~°"å}Ï [iyOk.
HÍH˜<å_» _ôÑπ "å@~ü áÈ~üì :
WHõ¯_» „ѨÉèí∞`«fiO Jaè=$kú Ѩiz# =¸_»∞ _ôÑπ "å@~ü
ɡ ~ ü Î Å #∞ 1999Ö’ „Ѩ ~ Ú"Õ \ © H õ i OKå~° ∞ . nxx 50
ã¨O=`«û~åÅ áê@∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ "≥∞ã¨û~üû WO@ˆ~fl+¨#Öò
ã‘ áÈ~üì û eq∞>ˇ_£‰õΩ JѨÊyOKå~°∞.WO^Œ∞HÀã¨O "≥∞ã¨û~üû
HÍH˜<å_» ã‘áÈ~üì û eq∞>ˇ_£ (ÔHZãπÑ≤ZÖò) ¿Ñ~°∞`À „Ѩ`ÕºHõ
„áêÜ≥∂[Hõ "åǨÏHõO (ÃãÊ+¨Öò Ѩ~°Êãπ "≥Ç≤ÏHõÖò)#∞ U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. D ˆ~=Ù ^•fi~å 2010–11Ö’ 2010 ÃãÃÑìO|~ü
30 <å\˜H˜ 50.40 ÅHõΔÅ @#∞flÅ ã¨~°∞‰õΩÅ#∞ ~°"å}Ï KÕâß~°∞.
~°=fi áÈ~üì :
Wk `«∂~°∞ÊQÀ^•=i lÖÏ¡Ö’ LOk. ~°=fi ѨikèÖ’x
6 K«=Ú~°∞ iQÆ∞æÅ #∞O_ç P~ÚÖò#∞¿ãHõiOz, WHõ¯_» #∞O_ç
\ϺOHõ~°¡ ^•fi~å W`«~° áÈ~°∞ìʼnõΩ ~°"å}ÏKÕ™êÎ~°∞."≥∞ã¨û~üû
ÔH~Ú~üfl Z#s˚ (WO_çÜ«∂) eq∞>ˇ_£ WHõ¯_» ã≤OyÖò É’Üü∞
=¸iOQ∑ (ZaZO)#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. 2009–10Ö’ D
ˆ~=Ù #∞O_ç 18.47 ÅHõΔÅ @#∞flÅ HÍ~Àæ ~°"å}ÏHÍQÍ,
2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~°∂.2.08 HÀ@¡ P^•Ü«∞O`À
8.34 ÅHõΔÅ @#∞flÅ HÍ~Àæ ~°"å}Ï [iyOk.
QÆOQÆ=~°O ~ˆ =Ù :
Wk qâßYѨ@flO F_»ˆ~=Ù‰õΩ J#∞|O^èŒ ˆ~=Ù. nxx
PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò „Ѩ É è í ∞ `« fi O Jaè = $kú KÕ ™ ÈÎ O k. „Ѩ ~ Ú"Õ @ ∞
ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À „ѨÉèí∞`«fiO nxx |ǨïàÏ~°úHõ „ѨÜ≥∂[# ˆ~=ÙQÍ
Jaè=$kú KÕÜ«∞`«ÅÃÑ\˜ìOk. WO^Œ∞ HÀã¨O QÆOQÆ=~°O áÈ~üì
eq∞>ˇ_£#∞ „Ѩ`ÕºHõ HõOÃÑhx xÜ«∞q∞OzOk. QÆOQÆ=~°Oˆ~=Ù#∞
Jxfl "å`å=~°}ÏʼnõΩ J#∞‰õÄÅ"≥∞ÿ# ˆ~=ÙQÍ Jaè=$kú KÕ™êÎ~°∞.
51
21 g∞@~°¡ Ö’`«∞`À D ˆ~=Ù ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’<Õ Ö’`≥·#ˆ~=Ù
HÍ#∞Ok. Wk J`«ºO`« Ѩ~åº=~°}Ï#∞‰õÄÅ ~ˆ =ÙQ͉õÄ_® „Ѩãk≤ ú
K≥O^Œ∞`«∞O^Œx ÉèÏqã¨∞Î<åfl~°∞. Wk 2008 AÖˇ· #∞O_ç ¿ã=Å∞
„áê~°OaèOzOk.
=∞zbѨ@flO ~ˆ =Ù :
Wk Hõ$ëê‚ lÖÏ¡Ö’ LOk. 250 =∞`«ûºHÍ~° Ѩ_»=Å
HÀã¨O U~åÊ@∞ KÕã≤# Ѷ≤+≤OQ∑ Ǩ~°ƒ~ü. =∞zbѨ@flO ˆ~=Ù
P^èŒ∞xH©Hõ~°}‰õΩ "≥∞ã¨û~üû <Õ+¨#Öò +≤Ñπ _ç*ˇ·<£   sÃã~üû ÃãO@~ü,
qâßYѨ@flO ™ê^蕺™ê^蕺Šx"ÕkHõ#∞ ~°∂á⁄OkOzOk. ZÖò
  \˜ – ~åOÉÏÖò Hõ#ûÖì̌O\ò WO[h~üû eq∞>ˇ_£ =∞zbѨ@flO
=^ŒÌ ã¨~°∞‰õΩÅ ~°"å}Ï ™ê^蕺™ê^蕺ʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
x"ÕkHõ#∞ ã¨=∞iÊOzOk.
=∞zbѨ @ flO ˆ ~ =Ù ^•fi~å 㨠O =`« û ~åxH˜ 0.5
q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ ÉÁQÆ∞æ ~°"å}Ï [~°∞QÆ∞`«∞O^Œx JOK«<å
"Õâß~°∞. nx`À áê@∞ 0.5 q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ ã≤"≥∞O\ò, W`«~°
ã¨~°∞‰õΩÅ∞, 0.2 @#∞flÅ PǨ~°^è•<åºÅ∞, 0.1 q∞eÜ«∞<£
@#∞flÅ Z~°∞=ÙÅ∞,Z~°∞=ÙÅ =Ú_çѨ^•~å÷Å∞, 1.0 q∞eÜ«∞<£
@#∞flÅ =Ú_ç W#∞=Ú, 0.5 q∞eÜ«∞<£ @#∞flÅ W`«~° ã¨~°∞‰õΩÅ
~°"å}Ï [~°∞QÆ∞`ÀOk.
Hõ$+¨‚Ѩ@flO ˆ~=Ù :
Wk <≥Å∂¡~°∞ lÖÏ¡Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ǨÏi`« ˆHΔ„`« ˆ~=Ù.
Wk 2009 =∂iÛ #∞O_ç ¿ã=Å∞ „áê~°OaèOzOk. |àÏ¡i –
Ǩϟ¿ãÊ\ò „áêO`«OÖ’ ÅaèOKÕ =Ú_ç W#∞=Ú#∞ Hõ$+¨‚ Ѩ@flO
ˆ~=Ù ^•fi~å ZQÆ∞=∞u KÕ™êÎ~°∞. nxx 30 ã¨O=`«û~åÅáê@∞
x~°fiÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ Hõ$+¨‚Ѩ@flO áÈ~üì HõOÃÑh eq∞>ˇ_£‰õΩ
aFZãπ\ ˜ „áêuѨkHõ# JѨÊyOKå~°∞. 2010–11Ö’ 2010
ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ 113.27 ÅHõΔÅ @#∞flÅ HÍ~Àæ ~°"å}Ï
^•fi~å ~°∂. 411.44 HÀ@¡ P^•Ü«∞O =zÛOk.
x*ÏOѨ@flO ~ˆ =Ù :
Wk QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡Ö’ LOk. WHõ¯_» 250‰õΩ ÃÑ·QÍ
=∞`«ûºHÍ~° Ѩ_»=Å∞ L<åfl~Ú. D ˆ~=Ù#∞ WO`« =~°‰õΩ "å}˜[º
J=ã¨~åʼnõΩ LѨÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O [~°QÆÖË^Œ∞. D ˆ~=Ù‰õΩ
ã¨g∞ѨOÖ’ QÆ∞O@∂~°∞,#ÖÁæO_» lÖÏ¡Ö’¡xã≤"≥∞O@∞ Ѩi„â◊=∞Å∞
<≥ÅH˘x L<åfl~Ú. ã≤"≥∞O@∞ ZQÆ∞=∞u^•~°∞Å „ѨÜ≥∂[<å~°÷O
WHõ¯_» PÖò "≥^Œ~üáÈ~üì#∞ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO`À WHõ¯_»
Jaè = $kú KÕ Ü « ∂ Åx „Ѩ É è í ∞ `« fi O x~° ‚ ~ ÚOzOk.
nxH˜ã¨O|OkèOz# "≥∞ã¨û~üû Ô~·\òû Hõ#ûÖˇìO\òû ™ê^è•™ê^蕺Å
x"ÕkHõ#∞ ~°∂á⁄OkOzOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
Hõ=¸ºxˆH+¨#∞¡:
2010 =∂iÛ 31 <å\˜ H ˜ ~åROÖ’ 16,146
áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞ L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 104 ÃÇÏ_£ áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞ HÍQÍ,
2,339 ã¨Éò áÈ™êìѶ‘ã¨∞Å∞, 13,703 „ÉÏOKü PѶ‘ã¨∞Å∞
L<åfl~Ú. J^Õq^èŒOQÍ 152 >ˇe„QÍѶπ PѶ‘ã¨∞Å∞, 4,213
>ˇeáÈ<£ ZH±ÛùO*òÅ∞ L<åfl~Ú.
„\ÏÜü∞ x"ÕkHõ „ѨHÍ~°O 2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜
~åROÖ’ 551.29 ÅHõΔÅ >ˇeá¶È<£ Hõ<≥HõΔ#∞¡ L<åfl~Ú. WO^Œ∞Ö’
23.92 ÅHõΔÅ∞ ÖϺO_£Öˇ·<£ Hõ<≥HõΔ#∞¡ HÍQÍ, 527.37 ÅHõΔÅ∞
"≥Úɡ·Öò Hõ<≥HõΔ#∞¡.
ÉϺOH˜OQ∑ :
2010 ÃãÃÑìO|~ü PY~°∞ <å\˜H˜ ~åROÖ’x Ã+_»∂ºÅ∞¤
ÉϺO‰õΩ HÍ~åºÅÜ«∂Å ã¨OYº 7,229. g\˜Ö’ ~åR „Ѩ[Å∞
2010 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ _çáêl\ò KÕã≤# "≥Ú`«ÎO~°∂.
2,53,164 HÀ@∞¡. ÉϺO‰õΩÅ∞ ~°∞}ÏÅ∞QÍ JO^Œ*Ëã≤Ok ~°∂.
2,84,230 HÀ@∞¡. P~üaS „Ѩ=∂}ÏÅ „ѨHÍ~°O Ѩ~°Ñ¨u,
_çáêl\òÅ x+¨ÊuÎ 60 âß`«O LO_®e. 2010 ÃãÃÑìO|~ü
z=i<å\˜H˜ 114.57 âß`«O LOk.
P~üaS „Ѩ=∂}ÏÅ „ѨHÍ~°O Ѩ~°Ñ¨uÖ’ „áê^è•#º`å
~°OQÆ ~°∞}ÏÅ∞ 40 âß`«O LO_®eûOk HÍQÍ, =∞# ~åROÖ’
47.85 âß`åxH˜ (~°∂.1,40,462 HÀ@¡‰õΩ) KÕ~°∞‰õΩ<åfl~Ú.
xHõ~°Ñ¨~°Ñ¨uÖ’ =º=™êÜ«∞ ~°OQÆ ~°∞}ÏÅ∞ 18 âß`«O LO_®e.
J~Ú`Õ "≥Ú`«ÎO =º=™êÜ«∞ ~°∞}ÏÅ∞ 26.09 âß`«O (~°∂.
76,600 HÀ@∞¡) L<åfl~Ú. xHõ~° ÉϺOH± Ѩ~°Ñ¨u (Z<£aã≤)Ö’
z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞ʼnõΩ WzÛ# ~°∞}ÏÅ∞ ~°∂. 24,444 HÀ@∞¡
(8.33 âß`«O) L<åfl~Ú. W`«~° „áê^è•#º`å ~°OQÍʼnõΩ WzÛ#
~° ∞ }ÏÅ "≥ Ú `« Î O ~° ∂ . 39,418 HÀ@∞¡ . Wq Z<£ a ã≤ Å
13.43âß`«O =~°‰õΩ LO\Ï~Ú.
Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆO :
~åR „ѨÉèí∞`«fi ã¨Oã¨÷ J~Ú# PO„^茄Ѩ^Õâò @∂i[O
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ (ZÑ≤\ ˜_çã≤)x 1976Ö’ U~åÊ@∞
KÕâß~°∞. Ѩ~åº@Hõ ~°OQÍxH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞
¿ã=Å∞, L`«Ê`«∞ÎÅ ã¨$+≤ìÃÑ· ˆHO„nHõiOK«_»O`À 1999–2000
ã¨O=`«û~°O #∞O_ç Ѩ~åº@Hõ~°OQÆO QÆ}hÜ«∞"≥∞ÿ# =$kú
™êkè™ÈÎOk. ~åROÖ’x =O^Œ‰õΩ ÃÑ·QÍ Ñ¨~åº@Hõ ˆHO„^•ÅÖ’
ZÑ≤\ ˜_çã≤ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å#∞ Jaè=$kú KÕã≤Ok. 2009–10
<å\˜H˜ 77.48 ÅHõΔŠѨ~åº@‰õΩÅ∞ ~å¢ëêìxH˜ qKÕÛ™ê~°∞.
52
WHÀ @∂i[O, cKü @∂i[O, „‰õÄ~Ú*ò @∂i[O
=O\˜ #∂`«# Ѩ~åº@Hõ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_®xH˜
ZÑ≤\ ˜_çã≤ `«# Ü«∞`åflÅ#∞ H˘#™êy™ÈÎOk. 2008-09Ö’
WHÀ@∂i[O H˜O^Œ P~°∞ #∂`«# WHÀ @∂i[O Hˆ O„^•Å#∞
Jaè=$kú KÕâß~°∞. Ѩ\ ì̃ã‘=∞, QÀ^•=i #kÃÑ· áêÑ≤H˘O_»Å‰õΩ
„áê~°OaèOz# i=~ü „‰õÄ~Ú*ò @∂i[O J#uHÍÅOÖ’<Õ
„áêK«∞~°ºO á⁄OkOk.
„Ѩ ã ¨ ∞ Î ` « O PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò @∂i[O _≥ = ÅÑπ " ≥ ∞ O\ò
HÍ~˘Êˆ~+¨<£ ~åROÖ’x =ÚYº"≥∞ÿ# „Ѩ^ÕâßÅÖ’ 53 Ǩϟ@à◊¡#∞
x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. ~åRO ֒Ѩe, "≥Å∞Ѩe =ÚYº"≥∞ÿ# Ѩ~åº@Hõ
ˆHO„^•Å#∞ HõÅ∞ѨÙ`«∂ 126 |ã¨∞ûÅ#∞ #_»∞ѨÙ`ÀOk. ™œO_£
  Öˇ·\ò ëÈÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. i=~ü   ÖËH± „‰õÄ~Ú*ò @∂i[O
J<Õ HõÅ#∞ "åã¨Î=O KÕã¨∂Î 120 Ѩ_»=Å#∞ #_»∞ѨÙ`ÀOk.
~åROÖ’ „ѨѨOK«„âı}˜ Ѩ~åº@Hõ ~°OQÍxfl Jaè=$kúÃÑ· ZÑ≤\ ˜_çã≤
„áê^äŒq∞Hõ ^Œ$+≤ìx ˆHO„nHõiOzOk. Ѩ~åº@Hõ Jaè=$kú ã¨Oã¨÷
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl q^èŒOQÍ =sæHõiOK«=K«∞Û.
 Ѩ~åº@Hõ =∞øeHõ =ã¨`∞« Å Jaè=$kú
 Ǩϟ@à◊√¡   H ˆ @iOQ∑ Ü«¸x@∞¡
 ÔQ·_≥_£   á꺈Hr @∂~°∞¡
 b[~ü „‰õÄ~Ú*ˇãπ   ÃÑ¡[~ü É’\˜OQ∑
 ™œO_£   Öˇ\ · ò ëÈÅ∞
 WHÀ @∂i[O
ZÑ≤\ ˜_çã≤ W\©=Å HÍÅOÖ’ ÃÇÏi>Ë*ò, Ñ≤e„y"Õ∞*ò,
WHÀ @∂i[O =O\˜ Ѩ~åº@Hõ ~°OQÍxH˜ ã¨O|OkèOz# #∂`«#
~°OQÍÖÖ’¡H˜ „Ѩ"ÕtOzOk.
=$kú :
QÆ`« H˘kÌã¨O=`«û~åÅ∞QÍ ZÑ≤\ ˜_çã≤ Ѩ~åº@‰õΩÅ~åHõ,
P^•Ü«∂ÅÖ’ „Hõ=∞|^Œú"≥∞ÿ# =$kúx ™êkè™ÈÎOk. Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆ
Jaè=$kú „áÈ`åûǨÏOÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO „Ѩ`ÕºHõ „â◊^Œú K«∂Ñ≤OK«_»O
=ÖË¡ Wk ™ê^茺=∞=Ù`ÀOk. „ѨÉèí∞`«fi q^è•<åxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ
ZÑ≤\ ˜_çã≤ Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å Jaè=$kú `«^•fi~å
#∂`«# Ѩ~åº@Hõ~°OQÆ L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ Jaè=$kú KÕÜ«∞_»O,
Ѩ~åº@Hõ ˆHO„^•Å#∞ q[Ü«∞=O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOK«_»OÃÑ·
ˆ H O„nHõ i ™ÈÎ O k. 2004-05 #∞O_ç 2010-11 =~° ‰ õ Ω
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
~å¢ëêì x fl 㨠O ^Œ i ≈㨠∞ Î # fl Ѩ ~ åº@‰õ Ω Å ã¨ O Yº, ZÑ≤ \ ˜ _ ç ã ≤ Ǩϟ@à◊√¡, i™ê~°∞ìÅ∞ L#fl =ÚYº"≥∞ÿ# „Ѩ^ÕâßÅ∞ :
P^•Ü«∂xfl >Ë|∞Öò 7.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_», qâßYѨ@flO,[OyÖòɡÖòû,
J~°‰õΩÖ’Ü«∞, ~°∞+≤H˘O_», ÉÏã¨~°, Éèí„^•K«ÅO,=~°OQÆÖò,
>Ë|∞Öò 7.3 u~°Ñ¨u, Ǩiûb Ç≤ÏÖòû, ‰õΩѨÊO, Ü«∂^ŒyiQÆ∞@ì, Hõ~°∂flÅ∞,
Ѩ~åº@‰õΩÅ ã¨OYº, P^•Ü«∞O ^•fi~°HÍ u~°∞=∞Å, Nâ‹·ÅO, <åQÍ~°∞˚#™êQÆ~ü. kO_çÅÖ’
ã¨O=`«û~°O Ѩ~åº@‰õΩÅ ã¨OYº P^•Ü«∞O #∂`«# Ǩϟ@à◊√¡ xi‡OKå~°∞.
(ÅHõÖΔ ’¡) (~°∂.HÀ@¡Ö’¡) ^•i"≥O|_ç ™œHõ~åºÅ∞ :
2004–05 24.96 59.18
2005–06 43.83 76.46
*ÏfÜ«∞ ~°Ç¨Ï^•~°∞ÅÃÑ· „Ѩܫ∂}˜OKÕ"åiH˜ L`«Î=∞
2006–07 53.54 89.50 ™œHõ~åºÅ∞ HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ ZÑ≤\ ˜_çã≤ ~°Ç¨Ï^•~°∞Å "≥O|_ç
2007-08 62.47 100.89 ã¨∂~庿Ñ@, JÅOHÍ<£Ñ¨e¡, „Ѩ*Ï˝Ñ¨Ó~ü, ÖËáêHΔ̃, NHÍà◊ǨÏã≤Î,
2008-09 73.79 109.00 HÍ=∂Ô~_ç¤, NH͉õΩà◊O, WKåÛùѨÙ~°OÖÖ’ Ǩϟ@à◊√¡ xi‡OzOk.
2009-10 77.48 116.70
2010-11 20.59 59.41 "å@~ü Ñ‘\
¡ ò:
=¸ÅO : @∂i[O _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ ~åROÖ’ ÃÑ^ŒÌ ã¨OYºÖ’ L#fl [ÖÏâ◊Ü«∂Å∞,#^Œ∞ÅÖ’
ZÑ≤\ ˜_çã≤ ÖËH±   i=~ü @∂i*Ïxfl Jaè=$kú KÕ™ÈÎOk.
ZÑ≤\_˜ ã
ç ≤ @∂~ü á꺈HrÅ∞: ÃÇ· Ï ^Œ ~ åÉÏ^£ Ö ’x Ǩ ï ¿ãû<£ ™êQÆ ~ ° ¡ Ö ’ ZO@~ü > ˇ ÿ < £ " ≥ ∞ O\ò
„Ѩܫ∂}Ïxfl W|ƒO^Œ∞Å∞ ÖˉõΩO_®, ™œHõ~°º=O`«OQÍ „‰õÄ~Ú*òÅ#∞ #_»∞ѨÙ`ÀOk. Éèíw~°kè, ÉèÏQÆ=∞u, Mˇ·~°∞hfl™ê,
KÕÜ«∞_®xH˜ ZÑ≤\ ˜_çã≤ ~åROÖ’x, ~å¢ëêìxH˜ "≥ÅѨŠL#fl `«k`«~°Ñ¨_»=ÅÖ’ qǨÏiã¨∂ΠǨï¿ãû<£ ™êQÆ~°¡ Ö’x l„ÉÏÅì~ü
J<ÕHõ ѨÙ}ºˆHΔ„`åÅ∞, Ѩ~°fi`« „áêO`åÅ∞,ã¨=Ú„^Œ f~° „áêO`åÅ∞, tÅÃÑ· L#fl |∞^Œ ∞ ú x q„QÆ Ç ¨  xfl Ju 㨠g ∞Ѩ O #∞O_ç
Kåi„`« H õ „Ѩ ^ Õ â ßÅ#∞ Hõ = ~ü KÕ ã ¨ ∂ Î J<Õ H õ á꺈 H rÅ#∞ ã¨O^Œi≈OK«=K«∞Û. D Ѩ_»=Ö’¡ q<À^Œ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ ‰õÄ_®
„ѨHõ\ ˜OzOk. 126 P^èŒ∞xHõ `«~°Ç¨ |ã¨∞ûÅ#∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞.ZÑ≤\ ˜_çã≤ P^èŒfi~°ºOÖ’ "≥Ú`«ÎO 120 Ѩ_»=Å∞
Ѩ~åº@Hõ ~°OQÆOÖ’ #∂`«# „>ˇO_£#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ_»∞`«∂ ^Õâ◊OÖ’<Õ L<åfl~Ú.
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ Ñ¨~åº@‰õΩÅ HÀã¨O "ÀÖ’fi |ã¨∞ûÅ#∞ áê~åÃã~ÚeOQ∑ :
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok. Ѩ~åº@HÍaè=$kú U*ˇO@¡ ^•fi~å ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, Ǩï¿ãû<£™êQÆ~ü áê~åÃã~ÚeOQ∑KÕÜ«∞_»O =∞~°záÈÖËx
ɡOQÆ∞à◊¥~°∞, K≥<≥·fl,HÀÖòHõ`åÅÖ’ i[ˆ~fi+¨<£ ˆHO„^•Å#∞ J#∞Éèí∂ux HõÅQÆ*Ëã¨∞ÎOk. J^Õq^èŒOQÍ ZÑ≤\ ˜_çã≤ g∞~åÅO
x~° fi Ç≤ Ï ™ÈÎ O k. „Ѩ ^ è • # @∂~ü PѨ ˆ ~ @~° ¡ ` À ZÑ≤ \ ˜ _ ç ã ≤ K≥~°∞=Ù, ^Œ∞~°æO K≥~°∞=Ù, <åQÍ~°∞˚#™êQÆ~ü, <≥Å∂¡~°∞, Nâ‹·ÅO,
=ӺǨ`«‡HõOQÍ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO <≥ÅH˘Å∞ʉõΩOk. g\˜ ^•fi~å q[Ü«∞"å_», qâßYѨ@flO, HõsO#QÆ~üÅÖ’ ‰õÄ_® ZÑ≤\ ˜_çã≤
^ŒH˜Δ} ÉèÏ~°`«^Õâ◊OÖ’x „Ѩ^è•# Ѩ~åº@Hõ ˆHO„^•Öˇ·# K≥<≥·fl, áê~å Ãã~ÚeOQ∑ ™œHõ~°ºO HõeÊ™ÈÎOk.
ɡOQÆ∞à◊¥~°∞, +≤s¤, u~°∞Ѩu, QÀ"å „áêO`åʼnõΩ |ã¨∞ûÅ∞ #n Ñ
„ Ü
¨ ∂« }O :
#_»∞ѨÙ`ÀOk.
~åR "åºÑ¨ Î O QÍ J`« º O`« „áêK« ∞ ~° º O á⁄Ok#
ǨÏi`« Ǩϟ@Öò K≥~Ú<£ : QÀ^•=i#kÃÑ· Ѩ\ ì̃ã‘=∞, ¿Ñ~°O\ÏÅѨe¡ =∞^茺 #n „Ѩܫ∂}Ïxfl
ZÑ≤\ ˜_çã≤ =ÚYº"≥∞ÿ# Ѩ~åº@Hõ ˆHO„^•ÅÖ’ 53 ZÑ≤\ _˜ ãç ≤ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. ZÑ≤\ _˜ ãç ≤ „ѨÜ∂≥ QÆO q[Ü«∞=O`«"∞≥ #ÿ
Ǩϟ@Öòû, 1049 ~°∂"£∞Å`À 'ǨÏi`« Ǩϟ@Öò K≥~Ú<£— ZÑ≤\ ˜_çã≤ `«~°∞"å`« ѨÅ∞„Ѩ~Ú"Õ@∞ ã¨Oã¨÷Å∞ ‰õÄ_® W^Õq^èŒ"≥∞ÿ# Ѩ_»=
Ǩϟ@à◊¡xflO\˜Ö’ Ô~™êìÔ~O\ò, Zã≤,<å<£ Zã≤ ™œHõ~åºÅ#∞ „Ѩܫ∂}ÏÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~Ú. Ô~O_»∞ ~ÀAÅ „Ѩܫ∂}O
HõeÊ™ÈÎOk. „Ѩ^è•# „áêO`åÅÖ’ ã≤fiq∞‡OQ∑ ѨÓÖò ™œHõ~åºÅ#∞ XHõ~å„u QÀ^•=i f~å# L#fl H˘Å∂¡~°∞ =^ŒÌ Éèíã¨`À D
‰õÄ_® HõeÊ™ÈÎOk. L`«Î=∞"≥∞ÿ# PÜ«Úˆ~fi^Œ zH˜`«û#OkOKÕ Ü« ∂ „`« Ѩ _ » = „Ѩ Ü « ∂ }OÖ’x J™ê^è • ~° } J#∞Éè í ∂ ux
ˆH~°à◊‰õΩ K≥Ok# âßOuyi PÜ«Úˆ~fikH± H˜¡xH±`À ZÑ≤\ ˜_çã≤ JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk. D „Ѩܫ∂}ÏxH˜ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl _ç=∂O_£#∞
=ӺǨ`«‡Hõ U~åÊ@¡#∞ Hõey LOk. ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx 120 ã‘@¡ Ѩ_»=#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
53 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
Wà◊¡Ñ¨_»=Å∞ (ǨÏ∫ãπÉ’\òû) :
ˆH~°à◊Ö’ #n „Ѩܫ∂}Ïxfl `«ÅÑ≤OKÕ q^èŒOQÍ ZÑ≤\ ˜_çã≤
~åROÖ’ ‰õ Ä _® S^Œ ∞ Z~Ú~ü Hõ O _ç + ¨ < £ ¤ Ǩ Ï ∫ãπ É ’@¡ # ∞
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok. g\˜Ö’ Ô~O_»∞ ɡ_£~°∂=ÚÅ∞, Ѩ_»= „Ѩܫ∂}O
^•fi~å QÀ^•=i #k, `« ∂ ~° ∞ ÊHõ # ∞=∞Å JO^•Å#∞
P™êfikOKÕO^Œ∞‰õΩ XHõ _≥H± LO\Ï~Ú.
™œO_£   Öˇ\
· ò ëÈÅ∞ :
Ѩ ~ åº@‰õ Ω Å‰õ Ω Kåi„`« H õ , ™êO㨠¯ $uHõ "å~° ã ¨ ` « fi
㨠O Ѩ ^ Œ Å QÆ ∞ iOz `≥ e Ü« ∞ *Ë ¿ ãO^Œ ∞ ‰õ Ω ZÑ≤ \ ˜ _ ç ã ≤
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’x QÀÖÁ¯O_» HÀ@, u~°∞Ѩu ã¨g∞ѨOÖ’x
K«O„^Œyi HÀ@Ö’ ™œO_£   Öˇ·\òëÈÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
D Ô~O_»∞ |Ǩïà◊ „áêK«∞~°ºO á⁄O^Œ_»O`À J=∞~å=uÖ’x
WO@~ü„Ñ≤>Ë+¨<£ ˆHO„^ŒOÖ’ =∞bì g∞_çÜ«∂ ëÈ#∞ ZÑ≤\ ˜_çã≤
Jaè=$kú KÕ™ÈÎOk.
Hˆ O„nHõ$`« á„ êO`åÅ∞ :
=¸_»∞ „áê^äŒq∞Hõ Ѩ~åº@Hõ ˆHO„^•Öˇ·# ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£,
qâßYѨ@flO u~°∞ѨuÅ Jaè=$kúÃÑ· ˆHO„nHõiOz# ZÑ≤\ ˜_çã≤
g\˜H˜ `À_»∞ =~°OQÆÖò, Hõ~°∂flÅ∞, q[Ü«∞"å_»ÅÃÑ· ‰õÄ_®
ˆ H O„nHõ i OKåÅx x~° ‚ ~ ÚOzOk. =∞øeHõ =㨠` « ∞ Å#∞
ã¨$+≤ìOK«_»O, |Ö’¿Ñ`«O KÕÜ«∞_»O ^•fi~å kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl
Ѩ~åº@Hõ ã¨~°∂¯ º@¡#∞ Jaè=$kú ѨizOk.
WHÀ @∂i[O Jaè=$kú :
~åROÖ’x WHÀ@∂i[O ˆHO„^•Å#∞ QÆ∞iÎOK«_®xH˜
ZÑ≤\ ˜_çã≤ K«~°ºÅ∞ KÕѨ\ ˜ìOk. W\©=ÅHÍÅOÖ’ ã¨Oã¨÷ J<ÕHõ
„Ѩ^ÕâßÅÖ’ Ѩ~åº@Hõ ™œHõ~åºÅ#∞ P^èŒ∞hHõiOz, Jaè=$kú
ѨizOk. JO`ÕH͉õΩO_® ɡÅ∂O QÆ∞ǨÏÅ∞, ÉÁ„~å QÆ∞ǨÏÅ∞
[OyÖò ɡÖòû, ^Œ∞~°æO K≥~°∞=Ù, ZuÎáÈ`«Å [Åáê`«O, Éèí"åh
#n nq =O\˜ „Ѩ^ÕâßÅÖ’ WHÀ „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ q[Ü«∞=O`«OQÍ
J=∞Å∞KÕã≤Ok.
Hõ=¸ºx\© P^è•i`« WHÀ @∂i[O :
Ѩ ~ åº@Hõ ~° O QÆ O Ö’ <Õ _ » ∞ „Ѩ Ñ ¨ O K« " åºÑ¨ Î O QÍ
=∂~°∞"≥∂QÆ∞`«∞#fl Ѩ^ŒO WHÀ @∂i[O. PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ „ѨHõ$u
„Ѩ™êkOz# J<ÕHõ H˘O_»Å∞, `«∂~°∞Ê Hõ#∞=∞Å Ö’Ü«∞Å∞,
q™êÎ~°"≥∞ÿ# ã¨=Ú„^Œf~°O, x`«ºO ѨK«Û^Œ#O`À Hõà◊Hõà◊ÖÏ_Õ
J_»=ÙÅ∞ Z<Àfl L<åfl~Ú. Ѩ~åº@‰õΩÅ HÀã¨O =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞,
™œHõ ~ åºÅ∞ Hõ e ÊOK« _ » O `À áê@∞ „Ѩ H õ $ u ™œO^Œ ~ åºxfl,
Ѩ ~ åº=~° } Ïxfl HÍáê_Õ K« ~ ° º Å∞ ‰õ Ä _® KÕ Ñ ¨ @ ì _ » O
54
[~°∞QÆ∞`«∞`ÀOk. Hõ=¸ºx\© á¶êÔ~ãπì "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò HÍ~°º„Hõ=∞O
„H˜O^Œ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO [OyÖò "åH±û,á¶êÔ~ãπì i„\©\òû,
"≥·Öò¤Öˇ·Ñ¶π @∂i[O, |~ü¤ "åzOQ∑, „>ˇH˜¯OQ∑ʼnõΩ J=HÍâßÅ∞
HõeÊOK«_»O ^•fi~å PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO J@gâßY`À HõÅã≤
Hõ=¸ºx\© P^è•i`« WHÀ @∂i[O#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk.
WHÀ @∂i[O Jaè=$kúH˜ KÕÑ\
¨ #ì̃ K«~º° Å∞:
PO„^茄Ѩ^Õâò J@gâßY, =#ã¨O~°HõΔ} ã¨q∞`«∞Å
ã¨=∞#fiÜ«∞O`À ZÑ≤\ ˜_çã≤ 8 WHÀ @∂i[O ˆHO„^•Å#∞
QÆ∞iÎOzOk. Jq :
1. =∂ˆ~_»∞q∞e¡(`«∂~°∞ÊQÀ^•=i lÖÏ¡),
2. <ÕÅѨ@∞ì (<≥Å∂¡~°∞ lÖÏ¡),
3. =∂=∞O_»∂~ü (z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡),
4. `«ÅHÀ# (z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡),
5. #xflÜ«∂Öò (z`«∂Î~°∞ lÖÏ¡),
6. ÉÏÅѨe¡ (Hõ_»Ñ¨ lÖÏ¡),
7. ZuÎáÈ`«Å (QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡),
8. HõOÉÏÅH˘O_» (qâßYѨ@flO lÖÏ¡)
WHÀ @∂i[O á꺈HrÖ’ "≥Ö· òŤ ∂Ѷπ @∂i[O, [OyÖò
¿ãìãπ "≥Ú^ŒÅ∞QÆ∞#q LO\Ï~Ú. Ѩ~åº@Hõ ˆHO„^•xH˜ "≥o¡
~å=_®xH˜ ZÑ≤\ ˜_çã≤ ~°"å}Ï ™œHõ~°ºO HõeÊã¨∞ÎOk. =ã¨u,
ɡ_£ ¿ã=Å∞, PǨ~°O "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ¿ã=Å#∞ =#ã¨O~°HõΔ}
ã¨q∞`«∞Å∞ JO^Œ*Ë™êÎ~Ú. Hõ=¸ºx\© á¶êÔ~ãπì"Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò
(ã≤ZѶπZO) HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ PO„^茄Ѩ^Õâò J@g âßY =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å∞ U~åÊ@∞ KÕã¨∞ÎOk.
W#Êù̂~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr :
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO ~å¢ëêìxfl q*Ï˝# ã¨=∂[OQÍ
=∂~åÛÅx HÀ~°∞‰õΩO\’Ok. W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr ^•fi~å
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =ã¨∞Î#fl „ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ ~åR „Ѩ[ÅO^ŒiH©,
„Ѩ ` Õ º H˜ O z „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ x=ã≤ ã ¨ ∞ Î # fl "åiH© ,
^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# L#fl"åiH˜ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ"åÅ#fl^Õ
„ѨÉèí∞`«fiO ^èպܫ∞O. W#Êùˆ~‡+¨<£   Hõ=¸ºxˆH+¨<£ >ˇHÍflÅr
(Sã≤\ ˜) ÃÑ@∞ì|_»∞ʼnõΩ `«∞k QÆ=∞ºOQÍ xÅ"åÅx, ã¨=∂Kå~°
Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ H©ÅHõ áê„`«^•~°∞xQÍ LO_®Åx Pt™ÈÎOk.
S\˜ ~°OQÍxfl XHõ „Ѩ^è•# „QÀ`ü WO[<£QÍ QÆ∞iÎOz# ~åR
„ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’ S\˜/S\˜ P^è•i`« ã¨Oã¨÷Å ™ê÷Ѩ#‰õΩ J<ÕHõ
™œHõ~åºÅ∞ HõeÊ™ÈÎOk.
ÉèÏ~°`«^Õâ◊O KÕã¨∞Î#fl "≥Ú`«ÎO W<£Ñ¶¨ˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr
ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ PO„^茄Ѩ^Õâò "å\Ï 15 âß`«O. ~å„+ì̈OÖ’x Jxfl
~°OQÍÅ ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ S\© ~°OQÆO "å\Ï 49 âß`«O. S\©
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 W#Êù̂~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr =$kú 2010–15 #∂`«# S\© áêÅã‘ Ñ
„ `¨ ºÕ Hõ`Å« ∞ :
 J^Œ#OQÍ „Ѩ`«ºHõΔ Láêkè ÅHõΔ ºO ÅHΔÍ 50 "ÕÅ∞.
ã¨O=`«û~°O ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ L^ÀºQÆ∞Å∞
 ~å„+ì̈ ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 50 âß`«O S\© ZQÆ∞=∞`«∞Å ÅHõΔ ºO
(~°∂.HÀ@¡Ö’)  S\© ZQÆ∞=∞`«∞Å ÅHõΔ ºO 17 âß`«O =$k÷, ~°∂. 70 "ÕÅ
1997–98 284 8700 HÀ@∞¡
1998–99 574 12,000  Zã‘û, Zã‘ì S\© Ü«¸x@¡‰õΩ ÃÑ@∞ì|_ç ã¨aû_ô ~°∂. 25
1999–00 1,059 25,500 ÅHõΔÅ∞
 S^Õà§◊ =~°‰Äõ ^Œo`« S\© Ü«¸x@¡‰Ωõ =_ô¤ ã¨aû_ô (8.5
2000–01 1,917 48,700
âß`«O) K≥e¡OѨÙ
2002–03 2,907 48,700  „ѨÉèí∞`«fi S\© WO‰õĺÉË+¨<£ ˆHO„^•Ö’¡ Zã‘û, Zã‘ìʼnõΩ 15%
2003–04 5,025 85,945 aÅìÑπ UiÜ«∂ Hˆ \Ï~ÚOѨÙ
2004–05 8,270 1,26,920  Zã‘û, Zã‘ìʼnõΩ 50 âß`«O q^Œ∞º`ü ã¨aû_ô S^Õà◊§áê@∞
2005–06 12,521 1,51,789 J=∞Å∞
2006–07 18,582 1,87,450  Zã‘û, Zã‘ì =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ `˘e U_®k q^Œ∞º`ü ã¨aû_ô
2007–08 26,122 2,39,000 Ü«¸x\ò‰õΩ ~°∂. 1 K≥e¡OѨÙ
 Zã‘û, Zã‘ìʼnõΩ =O^Œ âß`«O S\˜ Zy˚a+¨<£ ™êìÖò K≥e¡OѨÙ
2008–09 32,509 2,51,786  S\© P~ü JO_£ _ç HõOÃÑhʼnõΩ „Ѩ`ÕºHõ „áÈ`åûǨÏHÍÅ∞
2009-10 33,482 2,64,372  =∞Ç≤ÏàÏ S\© áêi„âßq∞Hõ "Õ`«ÎʼnõΩ Ñ¨k ÅHõΔÅ =~°‰õÄ
=¸ÅO : ™êѶ π ì " Õ ~ ü >ˇ H ÍflÅr =~ü ¯ û PѶ π WO_ç Ü « ∂ , xÜ«∂=∞HÍÅ ã¨aû_ô
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£  =∞Ç≤ÏàÏ S\© Ü«¸x@¡‰Ωõ S^Õàá¡◊ ê@∞ 50 âß`«O q^Œ∞º`ü
ã¨aû_ô
 =∞Ç≤ÏàÏ S\© áêi„âßq∞Hõ "Õ`ÅΫ ‰õΩ S^Õà§◊ áê@∞ 5 âß`«O
~°OQÆO ~å„+ì̈OÖ’ ^•^•Ñ¨Ù 2.75 ÅHõΔÅ =∞Ok q^•º=O`«∞Öˇ·#
=_ô¤ ~ˆ @∞
Ü«Ú=`«‰õΩ „Ѩ`«ºHõΔ Láêkèx K«∂Ñ≤Ok. W<£Ñ¶¨ˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr
 =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ~°∂. 20 ÅHõÅΔ =~°‰Äõ ÃÑ@∞ì|_ç ã¨aû_ô
„Ѩ`ÕºHõ PiúHõ =∞O_»à◊¡ U~åÊ@∞Ö’ ‰õÄ_® PO„^茄Ѩ^Õâò  ˆQq∞OQ∑, Ü«∂x"Õ∞+¨<£, _çl@Öò HõOÃÑhʼnõΩ „Ѩ`ÕºHõ
=ÚO^Œ∞Ok. ~å„+ì̈OÖ’ "≥Ú`«ÎO 57 „Ѩ`ÕºHõ PiúHõ =∞O_»à◊¡‰õΩ ~å~ÚfÅ∞
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi P"≥∂^ŒO ÅaèOzOk. WO^Œ∞Ö’ 43 <À\˜ÃÑ·  Ñ≤Ñ≤Ñ≤ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºOÖ’ ˆQq∞OQ∑, Ü«∂x"Õ∞+¨<£ JHÍ_»q∞Å∞.
JÜ«∂º~Ú. 17 =∞O_»à◊¡Ö’ Ѩ#∞Å∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú. ~åROÖ’ Ñ
„ ^¨ •è # S\˜ HõOÃÑhÅ∞ :
2010–15 #∂`«# S\˜ áêÅã‘: QÆ`« =¸_»∞ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ_»∞`«∞#fl
^Õâ◊OÖ’<Õ `˘e™êiQÍ ~å„+¨ì „Ѷ¨Éèí∞`«fiO ^Œo`«∞Å∞, ÃÑ@∞ì|_ç^•~°∞Å J#∞‰õÄÅ K«~°ºÅ ^•fi~å S\˜~°OQÆOÖ’<Õ J<ÕHõ
=∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ÉèÏs S\© „áÈ`åûǨÏHÍÅ#∞ á⁄O^Œ∞Ѩ~°∞ã¨∂Î #∂`«# |Ǩïà◊*Ïu ã¨Oã¨÷Å∞, ^Õâ◊OÖ’x „Ѩ^è•# S\˜ ã¨Oã¨÷Å∞~åROÖ’
S\© áêÅã‘x ã≤^ŒúOKÕã≤Ok. =O^Œ âß`«O ™êìOÑπ _»∂º\© `«=∞ ã¨Oã¨÷Å#∞ U~åÊ@∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ =ÚO^Œ∞‰õΩ =ã¨∞Î<åfl~Ú.
s~ÚO|~üû"≥∞O\ò`Àáê@∞ ÖϺO_£, ÃÑ@∞ì|_ç, =_ô¤, q^Œ∞º`ü W<ÀÊùã≤ãπ, "≥∞ÿ„HÀ™êѶπì, \˜ã≤Zãπ, q„áÈ, *ˇ<£áêH±ì, X~åH˜Öò, _≥Öò,
㨠a û_ô Å `À ‰õ Ä _ç # 2010–15 #∂`« # S\© áêÅã‘ x Ü«ÚaZãπ, ã‘"≥∞<£û, ™È<å\Ï, Ѩ\ ˜fl, Ü«Úxã≤ãπ, Hõ#fis˚ãπ,
~°∂á⁄OkOzOk. 2005–10 S\© áêÅã‘ =ÚyOѨ٠<å\˜H˜ QÆ∂QÆ∞Öò =O\˜ ã¨Oã¨÷Å∞ `«=∞ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£Ö’
~å„+ì̈ S\© ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ ~°∂. 32,509 HÀ@∞¡QÍ LO>Ë Wk qã¨ÎiOKå~Ú.
~°∂. 70 "ÕÅ HÀ@¡‰õΩ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈÜÕ∞ q^èŒOQÍ #∂`«# S\© =∂#= =#~°∞Å Ja=$kú:
áêÅã‘H˜ "≥∞~°∞QÆ∞Å∞ kkÌOk. W^Õ q^èŒOQÍ „Ѩã¨∞Î`«O S\© [=ǨÏ~ü q*Ï˝# Hˆ O„^•Å∞ (*Ô̌Hã≤Å∞):
~°OQÆOÖ’ „Ѩ`«ºHõΔ Láêkè J=HÍâßÅ∞ 2 ÅHõΔÅ 50 "ÕÅ∞QÍ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2004Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. [=ǨÏ~ü
LO>Ë, H˘`«Î áêÅã‘Ö’ nxfl J^Œ#OQÍ ÅHΔÍ 50 "ÕÅ∞QÍ q*Ï˝# ˆHO„^•Å#∞ =∂#= =#~°∞Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ
x~°‚~ÚOKå~°∞. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO KÕѨ\ ì̃# J#∞Ѩ=∂# K«~°ºQÍ Jaè=i‚OK«=K«∞Û.

55 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 D HÍ~°º„Hõ=∂xfl S\˜   ã≤ _çáê~üì"≥∞O\ò Jnè#OÖ’x
Wxã≤ì@∂º\ò PѶπ ZÅ„HÍìxH± QÆ=Ô~fl<£û (SDl) #_»∞ѨÙ`«∞Ok.
*Ô̌Hã≤Å =ÚMϺâßÅ∞ :
ãÔ̈~·# <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ∞ JOkOK«_»O ^•fi~å q^•º <å}º`«#∞
"≥∞~°∞QÆ∞ Ѩ~°z, z=i ã¨O=`«û~°O K«^Œ∞=Ù`«∞#fl WO[hiOQ∑
„QÍ_»∞ºÜÕ∞@¡‰õΩ Láêkè J=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«_»O *Ô̌Hã≤ ÅHõΔ ºO.
L#fl`« q^Œº„Ѩ=∂}ÏÅ#∞ ÃÑOK«_®xH˜ ~åR "åºÑÎ̈OQÍ
Jxfl „Ѩ=ÚY WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÖ’¡ [=ǨÏ~ü q*Ï˝#
ˆHO„^•Å#∞U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. [=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^ŒO L#fl
HõàÏâßʼnõΩ â◊H˜Î=O`«"≥∞ÿ# ã¨~°fi~ü, 50 HõOѨӺ@~°¡`À ã¨Ç¨
~°∂. 25 ÅHõΔÅ qÅ∞"≥·# HõOѨӺ@~ü ÖϺÉò#∞U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞.
[=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•ÅÖ’„Ѩu S^Œ∞QÆ∞~°∞ q^•º~°∞÷ʼnõΩ
XHõ "≥∞O@~ü#∞ U~åÊ@∞KÕã≤ qaè#fl ™êOˆHuHõ <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ∞,
™êÑπì ã≤¯Öòû, „áê*ˇH±ì "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò,Hõ=¸ºxˆH+¨<£ ã≤¯ÖòûÖ’ tHõΔ}
W™êÎ~°∞.P q^èŒOQÍ *Ô̌Hã≤Å∞ Ѩi„â◊=∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# JOâßÅÖ’
tHõΔ} WzÛ =∂#= #=~°∞Å#∞ JO^Œ*Ë™êÎ~Ú. Wk q^•º~°∞÷Å
áê~î°º„Ѩ}ÏoHõ‰õΩ, Ѩi„â◊=∞‰õΩ HÍ=Åã≤# <≥·Ñ¨Ù}ϺʼnõΩ =∞^茺
L#fl =º`庙êxfl K≥iÑ≤"Õã¨∞ÎOk. [=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^Œ
q^•º~°∞÷Å∞ qâı¡+¨}, _ç*ˇ·<£, Jaè=$kú, J=ã¨~°"≥∞ÿ# S\˜
JÑ≤¡ˆH+¨#¡ J=∞Å∞‰õΩ ã¨O|OkèOz 70 „ѨÉèí∞`«fi âßYÅÖ’
¿ã=ÅOkã¨∞Î<åfl~°∞. "å~°∞ q^•º~°∞÷Å∞QÍ<Õ x[ rq`åxH˜
ã¨O|OkèOz# \©"£∞=~ü¯ >ÿ̌"£∞ "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò, ™êÑπì"Õ~ü JÑ≤¡ˆH+¨#¡
_≥=ÅÑπ"≥∞O\òѨ^Œú`«∞Å∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q <Õ~°∞Û‰õΩO\Ï~°∞. HÍ|\˜ì
*Ô̌Hã≤ q^•º~°∞÷ʼnõΩ 'ÖˇiflOQ∑ ɡ· e[xOQ∑—`À áê@∞ 'ÖˇiflOQ∑
ɡ· _»∂~ÚOQ∑— Ѩ^ŒúuÖ’ áê~î°º „Ѩ}ÏoHõ‰õΩ, ѨÙã¨ÎHÍÅÖ’x
ã≤^•úO`åʼnõΩ "≥Å∞ѨŠ"åãÎ̈= q*Ï˝<åxfl <Õ~°∞Û‰õΩ<Õ J=HÍâßxfl
HõeÊã¨∞ÎOk. 2004 #∞O_ç *ˇÔHã≤ÅÖ’ 2.5 ÅHõΔÅ =∞Ok
q^•º~°∞úÅ∞ tHõΔ} á⁄O^•~°∞.
„ѨÉèí∞`«fi âßYʼnõΩ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞:
Wxã≤ ì @ ∂º\ò PѶ π ZÅ„HÍì x H± QÆ = Ô ~ fl<£ û (SSl)
ZÑ≤ZãπÃÇÏKüã≤ZÖò, ZÑ≤ZãπP~ü\ ˜ã≤, ZÑ≤Ü«ÚZãπa, ZÑ≤
ǨÏ∫ã≤OQ∑ `«k`«~° „ѨÉèí∞`«fi âßYʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êÑπì"Õ~ü
JÑ≤¡ˆH+¨#∞¡ Jaè=$kú KÕã≤Ok.
W`«~° HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
Zãπã≤, Zãπ\ ˜, "≥∞ÿ<åi\© q^•º~°∞÷ʼnõΩ „Ѩ`ÕºHõ tHõΔ}Ï
HÍ~°º„Hõ=∂xfl x~°fiÇ≤ÏOz ~å„+¨ì "åºÑ¨ÎOQÍ 9 ÃãO@~°¡Ö’
q^•º~°∞÷ʼnõΩ tHõΔ} WKåÛ~°∞. „Ѩu ÉϺKü‰õΩ 36 #∞O_ç 38
56
=∞Ok q^•º~°∞÷Å`À 260 ÉϺKüʼnõΩ '>ˇãπì PѶπ WOw¡+π Ü«∂*ò
Z á¶êÔ~<£ ÖÏOˆQfi*ò—#∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
W–¿ã= :
Wk áœ~° ¿ã=Å ~°OQÆOÖ’ #∂`«# X~°=_ç. nx ^•fi~å
K≥e¡OѨÙÅ∞, ã¨iìѶ≤ÔH@¡ *Ïs, Ѩi‡@∞¡   Öˇ·Ãã#∞ûÅ∞, J<ÕHõ
W`«~° ¿ã=Å#∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞. ZÑ≤ „\Ï<£ûHÀ, aZãπZ<£ZÖò,
ÃÇÏKüZO_»|∞¡ ºZãπ   Zãπa, aÑ≤F, lÃÇÏKüZOã≤, il„¿ãì+¨<£
  ™êìO|Ñπû, "å}˜[º Ѩ#∞flÅ∞, ~°"å}Ï, áœ~°ã¨~°Ñ¶¨~åÅ∞,
QÆ$Ç¨Ï x~å‡} âßY =O\˜ âßYÅ∞ W–¿ã= ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú.
g\˜`Àáê@∞ Ô~"≥#∂º âßYѨikèÖ’x ã¨iìѶ≤ˆH@¡ "åÅ∂ºÜÕ∞+¨<£,
J"≥∞iHõ<£ ZH±û„ÃÑãπ, „ÔH_ç\ò HÍ~ü¤ ¿ã=Å∞, P~ü\ ˜Z, `å`å¯eHõ
il„¿ãì+¨<£ ¿ã=Å∞, Jyfl=∂ѨHõ ¿ã=Å∞,Ô~·ÖËfi \ỖH\ò i[ˆ~fi+¨<£
`«k`«~° ¿ã=Å#∞ ‰õÄ_® JOkã¨∞Î<åfl~°∞. 2010 PQÆãπìÖ’
D-QÆ=Ô~fl<£û „áê*ˇH±ì û ZãπZODʼnõΩ P~°¤~°¡#∞ JOkOK«_»OÖ’
~å„+¨ìO „Ѩ^èŒ=∞OQÍ xezOk.
~år"£ WO@Ô~fl\ò qÖË*ò (~år"£) :
W–QÆ=Ô~fl<£û#∞ „QÍg∞} „áêO`åʼnõΩ fã¨∞ÔHà◊¡_»O,
`«^•fi~å áœ~°∞Å L^•ã‘#`«#∞ ‰õΩkOK«_»O, ¿ã=Å™ê=∞~å÷ºxfl
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»O J<Õ ÅHΔͺÅ`À ~år"£ WO@Ô~fl\ò qÖË*ò
(~år"£)#∞ „áê~°OaèOKå~°∞.
„ѨÉ∞íè `«fiO XHõ ã≤OyÖò qO_À ZÅ„HÍìxH± ™œHõ~º° O ^•fi~å
„QÍg∞} „áêO`åʼnõΩ ¿ã=Å#∞/„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ "ÕQÆ=O`«OQÍ,
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ JOkOKåÅx L^ÕÌtOzOk.
„ѨÉèí∞`«fiO ~år"£WO@Ô~fl\ò qÖË*ò HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2005
PQÆã¨∞ìÖ’ „áê~°OaèOzOk. WO^Œ∞Ö’x =ÚMϺOâßÅ∞.
Z. „QÍg∞} H˜Ü∂≥ ãπ¯Å∞ – „QÍ=∂ʼnõΩ ã¨=∂Kå~åxfl, ¿ã=Å#∞
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ=_»O
a. „QÍg∞} <≥\ò=~ü¯ – ÃÇÏ· ÉϺO_£ q_£`Î À „QÍg∞} „áêO`åÅ#∞
J#∞ã¨O^è•#O KÕÜ∞« _»O.
=ÚYº"≥∞ÿ# ~år"£ ÉèÏQÆ™êfi=ÚÅ∞ (Ñ≤P~üÑ≤) ^•fi~å
572 H˜Ü≥∂ãπ¯Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. JO^Œ∞Ö’ „Ѩã¨∞Î`«O 262
x~° fi Ǩ Ï }Ö’ L<åfl~Ú. áœ~° ∞ ʼnõ Ω "åi WO\˜ =^Œ Ì < Õ
¿ã=ÅOkOKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω ~åR "åºÑ¨ Î O QÍ 5468 L=∞‡_ç
¿ã"åˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕÜ«∂Åx „ѨÉèí∞`«fiO x~°‚~ÚOzOk.
ZÑ≤ P<£Ö<·ˇ £ :
Wk ~åR „Ѩ[ʼnõΩ ã≤OyÖò qO_À ^•fi~å J<ÕHõ ¿ã=Å∞
JOkOK«_®xH˜ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`åfixH˜ W–QÆ=Ô~fl<£û ˆQ\ò"Õ.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
ZÑ≤P<£Öˇ·<£#∞ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO \Ï\Ï Hõ#ûÖì̌hû ã¨sfiÃããπ
(\˜ã≤Zãπ)`À Hõeã≤ „áê~°OaèOzOk. Wk aÅ∞¡Å P<£Öˇ·<£
K≥e¡OѨÙÅ∞, „ѨÉèí∞`«fi âßYÅ∞, Ѩ^äŒHÍʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
LѨܫÚHõÎHõ~°"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~åxfl JOkOK«_»O =O\˜ ¿ã=Å#∞
JOkã¨∞ÎOk.
D áÈ~°ìÖò ѨiáêÅ##∞, „ѨÉèí∞`åfixH˜, áœ~°∞ʼnõΩ8
=∞^茺 L#fl ã¨O|O^è•Å#∞ ѨÙ#iflifiz™ÈÎOk. ZÑ≤ P<£Öˇ·<£
Ǩ~ü¤"Õ~ü, W–¿ã=Å Jaè=$kúÃÑ· ÃÑ@∞ì|_»∞Å∞ ÃÑ@ì_»OÃÑ·
ˆ H O„nHõ i ™ÈÎ O k. W–QÆ = Ô ~ fl<£ û `À „Ѩ } ÏoHõ , J=∞Å∞‰õ Ω
ã¨O|OkèOz# J<ÕHõ ã¨=∞㨺Å∞ L#flѨÊ\˜H© ZÑ≤ P<£Öˇ·<£
~åROÖ’ W–QÆ=Ô~fl<£û#∞ KÕѨ@ì_®xH˜ =∂~åæxfl ã¨∞QÆ=∞O
KÕã≤Ok. =∞eìѨÙÖò _≥e=s Kèå#à◊√¡, Wà◊√§, HÍ~åºÅÜ«∂Å ^•fi~å
U ã¨=∞Ü«∞OÖ’<≥·<å, ZHõ¯_≥·<å, ZÑ≤ P<£Öˇ·<£ ¿ã=Å#∞ `ÕeHõQÍ
á⁄O^Œ=K«∞Û.
ZÑ≤ P<£Öˇ·<£ kQÆ∞= ¿Ñ~˘¯#fl ¿ã=Å#∞ JOkã¨∞ÎOk.
1. ѨÅ∞ „ѨÉèí∞`«fi âßYʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl
JOkOK«_»O,
2. K«\ÏìÅ∞,xÜ«∞=∂Å∞
3. JOkã¨∞Î#fl ¿ã=Å∞
4. á¶ê~åÅ∞, „á⁄ã‘[~°∞¡
5. =ÚYº"≥∞ÿ# HÍO\ωõΩìÅ∞
6. =º=™ê÷Ѩ~°"≥∞ÿ# Ѩxf~°∞
7. rFÅ∞
8. |_≥˚\ò _®‰õΩº"≥∞O@∞¡
9. "≥∞"≥∂Å∞
10. "å}˜[º „ѨHõ@#Å∞
11. >ˇO_»~°∞¡
12. =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨OѶ¨∞@#Å∞
aÅ∞¡ K≥e¡OѨÙʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ZÑ≤P<£Öˇ·<£ ¿ã=Å#∞
Ѩ @ ì } „áêO`åÅÖ’ 㨠s fiãπ _≥ e =s áê~ÚO@¡ ^•fi~å
JOk™êÎ~°∞. „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ „QÍg∞} ã¨sfiãπ _≥e=s
áê~ÚO@¡ ^•fi~å ¿ã=ÅOk™êÎ~°∞. ~å„+¨ì "åºÑ¨ÎOQÍ 34
_çáê~üì"≥∞O\òÅ∞, 258 ÃÇÏ_£ PѶπ _çáê~üì"≥∞O\òÅ∞, HÍ~˘Êˆ~+¨#∞¡,
U[hûÅ∞ Ô~QÆ∞ºÅ~ü „áêuѨkHõ# ã¨=∂Kå~åxfl UÑ‘ P<£Öˇ·<£
^•fi~å JOkã¨∞Î<åfl~Ú. 2010 U„Ñ≤Öò #∞O_ç 2010 #=O|~ü
=~°‰õΩ ~°∂Ѩ 413.29 HÀ@¡#∞ =ã¨∂Å∞ KÕã≤Ok.
ZÑ≤ „ÉÏ_£ÉϺO_£ <≥\ò=~ü¯ :
~åROÖ’x Jxfl „Ѩ É è í ∞ `« fi HÍ~åºÅÜ« ∂ Å#∞
J#∞ã¨O^è•#O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO "≥∞ã¨û~üû JHõΔ
57
„ÉÏ_£ÉϺO_£ eq∞>ˇ_£ <Õ`«$`«fiÖ’x Hõ<åûi¤Ü«∞O`À XѨÊO^ŒO
KÕã¨∞‰õΩOk. D XѨÊO^ŒO ^•fi~å ~åROÖ’x 40,000 „ѨÉèí∞`«fi
HÍ~åºÅÜ«∂Å#∞ „ÉÏ_£ÉϺO_£ ¿ã=Å ™œHõ~°ºO HõeÊOKåÅx
x~° ‚ ~ ÚOKå~° ∞ . nx=Å¡ Jxfl „Ѩ É è í ∞ `« fi âßYÅ∞ W–¿ã=
ˆ H O„^•Å∞, ~år"£ H˜ Ü ≥ ∂ ãπ ¯ Å ^•fi~å áœ~° ¿ã=Å∞
JOkOK« _ ®xH˜ gÅ∞=Ù`« ∞ Ok. J~Ú`Õ Hõ < åûiì Ü « ∞ O
Éè Ï QÆ ™ êfi=ÚÅ =∞^è Œ º q"å^Œ O `« Ö ˇ ` « Î _ » O `À J=∞Å∞
xezáÈ~ÚOk. nxH˜ ã¨O|OkèOz# ˆHã¨∞ HÀ~°∞ìÖ’, HõOÃÑh
ÖÏ É’~ü¤ =^ŒÌ ÃÑO_çOQ∑Ö’ LOk. „Ѩ`åº=∂flÜ«∞OQÍ „ѨÉèí∞`«fiO
~åR ~å[^è•xx 8 ZOaÑ≤ZãπÅ ÉϺO_£q_£Î`À lÖÏ¡ „Ѩ^è•#
ˆHO„^•Å`À, lÖÏ¡ „Ѩ^è•#ˆHO„^•Å#∞ 2 ZOaÑ≤ZãπÅ ÉϺO_£
q_£ Î ` À P lÖÏ¡ Ö ’x =∞O_» Å „Ѩ ^ è • # HÍ~åºÅÜ« ∂ Å`À
J#∞ã¨O^è•xã¨∂Î #∂`«# l–l™êfi<£ J=∞Ö’¡H˜ =ã¨∞ÎOk. D
#∂`«# <≥\ò=~ü¯ ѨÓiÎQÍ SÑ≤ P^è•i`« <≥\ò=~ü¯ WkJxfl „ѨÉ∞íè `«fi
HÍ~åºÅÜ«∂ʼnõΩ "å~Úãπ, _Õ\Ï, g_çÜ≥∂ Hõ=¸ºxˆH+¨#¡#∞
JOkã¨∞ÎOk. \˜ã≤SZÖò#∞ D „áê*ˇ‰õΩì‰õΩ Hõ#ûÅìO\òQÍ ZOÑ≤Hõ
KÕâß~°∞.
ZÑ≤<\
≥ /ò âßÑπ<\
≥ ò:
S\˜ ¿ã=Å#∞ ^Œ∂~°q^Œº, >ˇe"≥∞_çã¨<£, =º=™êÜ«∞
qãÎ̈~°} ¿ã=Å∞, W–QÆ=Ô~fl<£û, ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•ÅÖ’
*ÏQÆ $ u, =∂#= =#~° ∞ Å Jaè = $kú `« k `« ~ ° ~° O QÍÅÖ’
LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO âß\˜Öˇ·\ò P^è•i`«
Hõ=¸ºxˆH+¨<£ <≥\ò=~ü¯#∞ U~åÊ@∞KÕã≤Ok. 2002 #∞O_ç
W<åû\ò–3a âß\˜Öˇ·\ò#∞ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∂ ‰õĺ ÉÏO_£
^•fi~å XHõ Z~üοãì+¨<£ ѨxKÕ™ÈÎOk. ã¨fiÜ«∞O„ѨuѨuÎ QÆÅ
âßÑπ"≥\ò J<Õ ã¨OѶ¨∞O D PѨˆ~+¨#¡#∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. Z~üÎ
¿ãì+¨#∞‰õΩ S^Œ∞ g_çÜ≥∂ Kèå#Öò, 1_Õ\Ï Kèå#Öò ™ê=∞~°÷ºO
LOk.
„Ѩã¨∞Î`« Ѩxf~°∞ :
1. ã¨=∂Kå~åxfl „Ѩ™ê~°O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ „Ѩã¨∞Î`«O S^Œ∞
Kå#à◊¡#∞ LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞ "å\˜ q=~åÅ∞ :
Kè å #Öò 1 : áê~î ° â ßÅ, Hõ à ÏâßÅ, ™êOˆ H uHõ , "≥ · ^ Œ º
q^•º~°OQÍÅ∞ ѨOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.
Kèå#Öò 2.: áê~î°âßÅ, HõàÏâßÅ, ™êOˆHuHõ, "≥·^Œº q^Œº
É’^èŒ#Å „Ѩ`«ºHõΔ „Ѩ™ê~°O HÀã¨O qxÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞.
nxH˜ `À_»∞ =º=™êÜ«∞ âßY, "≥Å∞QÆ∞, áÈbã¨∞ âßYÅ∞
"≥Ú^ŒÅQÆ∞#q g_çÜ≥∂ HÍ#ÊùÔ~<£ûÅ HÀã¨O D Kèå<≥Öò#∞
qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩO@∞<åfl~Ú.
Kèå#Öò 3 : =∂#= =#~°∞Å Jaè=$kú, ™ê=∂lHõ ~°OQÆ
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ JOH˜`«O KÕâß~°∞.
Kèå<≥Öò 4 : áê~î°âßÅ HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀã¨O, SWl ^•fi~å
[=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•Å∞
W– á„ ⁄‰õĺ~ü"∞≥ O\ò :
Wk W–QÆ=Ô~fl<£û Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº"≥∞ÿ# Ѩ^äŒHÍÅÖ’ XHõ\ ˜.
_ç=∂O_£#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O ^ŒQÆæ~° #∞O_ç ¿ãHõ~°}, HÍO„\ωõΩì
ѨÓiÎ KÕÜ«∞_»O =~°‰õΩ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fi ¿ãHõ~°}, H˘#∞QÀÅ∞
„á⁄ã‘[~°¡#∞ "å@O`«@"Õ [iˆQ q^èŒOQÍ KÕã¨∞ÎOk. „ѨÉèí∞`«fi
âßYÅ ZÅ„HÍìxH± „á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\Ö’ J`«∞º`«Î=∞ ¿ã=Å#∞
„Ѩ " Õ â ◊ à Ñ>Ë ì O ^Œ ∞ ‰õ Ω S\˜ ™ê^è Œ < åÅ#∞ 㨠= ∞~° ÷ = O`« O QÍ
qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»"Õ∞ W – „á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò „áê^äŒq∞Hõ ÅHõΔ ºO.
W–„á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò „Ѩ^è•# L^ÕÌâßÅ∞ :
_ç=∂O_£#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_»O, *Ïa`å =ºÜ«∂xfl
`« y æ O K« _ » O , „Ѩ É è í ∞ `« fi âßYÅxflO\˜ Ö ’ Xˆ H q^è Œ " ≥ ∞ ÿ #
„á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò „á⁄ã‘[~°¡#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O, „á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò
=ºÜ«∂xfl `«yæOK«_»O, áê~°^Œ~°≈Hõ`«, ã¨=∞~°÷=O`«"≥∞ÿ# >ˇO_»iOQ∑
„Ѩ„H˜Ü«∞Å∞. W–„á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò J=∞Å∞‰õΩ "≥∞ã¨û~üû ã≤ZÖò
WO_çÜ«∂ <Õ`«$`«fiOÖ’x Hõ<åûiìÜ«∞O#∞ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fi
ÉèÏQÆ™êfiq∞QÍ KÕ~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. Éèí„^Œ`«#∞ |Ö’¿Ñ`«OKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ
2005 =∂iÛ1 #∞O_ç _çl@Öò ã¨iìѶ≤ÔH@¡ "å_»HÍxH˜ K«@ì|^Œú`«
HõeÊOKå~°∞.

58
J=∞Å∞ f~°∞ :
„Ѩã¨∞Î`«O W–„á⁄‰õĺ~ü"≥∞O\ò#∞ ™êQÆ∞h\˜ áê~°∞^ŒÅ
âßY, ~À_»∞¡   Éèí=<åÅ âßY, yi[# ã¨OˆHΔ=∞ âßY,
WOlhiOQ∑ âßY, ѨOKåÜ«∞f~å*ò âßY, PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR
áÈbãπ, ǨÏ∫ã≤OQ∑ HÍ~˘Êˆ~+¨<£, Ѩa¡H± ÃÇÏÖòÎ WO[hiOQ∑
_çáê~üì"≥∞O\ò, ÃÇÏKüZO_»|∞¡ ºZãπ   Zãπa, ZÑ≤ÃÇÏKüa,
ZÑ≤ Z ãπ à ÇÏKü ã ≤ Å ∞ „á⁄‰õ Ä º~ü " ≥ ∞ O\ò HÀ㨠O q㨠Π$`« O QÍ
qxÜ≥ ∂ y㨠∞ Î < åfl~° ∞ . ZÑ≤ à ÇÏKü Z OÃÇÏKü S _ç ã ≤ , ZÑ≤ \ ˜ Z ãπ ,
ZÑ≤*ˇ<£HÀ, Zãπã≤ã≤ZÖò, PO„^茄Ѩ^Õâò J@g Jaè=$kú ã¨Oã¨÷
"≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ „Ѩ É è í ∞ `« fi âßYÅ∞ [i¿Ñ „á⁄‰õ Ä º~ü " ≥ ∞ O\ò
HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ =∞^ŒÌ`«∞ Wã¨∞ÎOk. 27 „ѨÉèí∞`«fi âßYÅ∞, 41
„ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆ ã¨Oã¨÷Å∞, 15 Ü«¸x=i≈\©Å∞, 128 Ѩ@ì}
™ê÷ x Hõ 㨠O 㨠÷ Å ∞ W–„á⁄‰õ Ä º~ü " ≥ ∞ O\ò ¿ã=Å#∞
qxÜ≥ ∂ yOK« ∞ ‰õ Ω O@∞<åfl~Ú. „áê~° O Éè í " ≥ ∞ ÿ # Ѩ Ê \˜ #∞O_ç
WѨÊ\˜=~°‰õΩ ~°∂.1,23,306 HÀ@¡ qÅ∞"≥·# 72,724 >ˇO_»~°¡
ÖÏ"å^ÕgÅ∞ [iÑ≤Ok.
\’ÖòÑ
„ ‘¶ <≥O|~ü 1100:
=º=™êÜ«∞ ã¨O|Okè`« ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~°O H˘~°‰õΩ
=º=™êÜ« ∞ âßY _®Hõ ì ~ ü Z<£ . l. ~° O QÍ =º=™êÜ« ∞
qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O`À Hõeã≤ 365 ~ÀAÅ∞ ѨxKÕ¿ã \’Öò„Ѷ‘
<≥O|~ü 1100#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ìOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 ™ê=∂lHõ =ã¨`∞« Å∞
[<åÉèÏ:
2001Ö’ ^Õâ◊ [<åÉèÏÖ’ ~å„+¨ìO 7.2âß`«O "å\Ï
Hõey LOk. W^Õ 1961Ö’ 8.3âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok. ~å„+ì̈
[<åÉèÏ 1901Ö’ 19.1 q∞eÜ«∞#∞¡O_»QÍ, 2001Ö’ 76.2
q∞eÜ« ∞ #∞¡ Q Í #"≥ ∂ ^≥ · O k. WO^Œ ∞ Ö’ Ѩ Ù ~° ∞ +¨ μ Å∞ 38.5
q∞eÜ«∞#∞¡, =∞Ç≤Ïà◊Å∞ 37.7 q∞eÜ«∞#∞¡. 1991–2001
=∞^茺 ^ŒâßÉÌHÍÅOÖ’ *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ [<åÉèÏ =$kúˆ~@∞
21.53 âß`« O LO_» Q Í, ~åROÖ’ 14.6 âß`« O
#"≥∂^Œ~ÚOk. ^Õâ◊OÖ’ ~åR [<åÉèÏ "å\Ï 7.2 âß`«OQÍ
#"≥∂^≥·Ok. ~åR ã¨QÆ@∞ [#™êO„^Œ`« K«.H˜.g∞.‰õΩ 277QÍ
#"≥∂^Œ~ÚOk. ^Õâ◊ ã¨QÆ@∞ Öˇ·OyHõ x+¨ÊuÎ 933 HÍQÍ, ~åROÖ’
978 HÍ=_»O QÆ=∞<å~°›O. ~åROÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ
16.19 âß`«O HÍQÍ, Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ [<åÉèÏ 6.59 âß`«O.
q^μ :
1991Ö’ ~åROÖ’ JHõΔ~å㨺`« 44.08 âß`«O LO_»QÍ
2001 <å\˜H˜ 60.47 âß`«O LOk. JdÅÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’
Wk 64.84 âß`«OQÍ LOk. ~åR „Ѩ[Ö’¡ ѨÙ~°∞+¨μÖ’¡ 70.32
âß`«O, =∞Ç≤Ïà◊Ö’¡ 50.43 âß`«O JHõΔ~åã¨∞Å∞QÍ QÆ∞iÎOѨÙ
á⁄O^•~°∞.
™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ =∞øeHõ =ã¨`«∞Å Jaè=$kú „Ѩܫ∞`åflÅ
`«∞k ÅHõΔ ºO ˆH=ÅO =º=™êÜ«∞O, Ѩi„â◊=∞ÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç#
"åi r=# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ =∂„`«"Õ∞ H͉õΩO_®, q^Œº, P~ÀQƺ
ã¨O~°HõΔ}, áœ+≤ìHÍǨ~°O, h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O,
™ê=∂lHõ Éè í „ ^Œ ` « "≥ Ú ^Œ Å QÆ ∞ ~° O QÍÅ g∞^Œ P^è • ~° Ñ ¨ _ ç
rqã¨∞Î#fl"åi rq`åÖ’¡ ‰õÄ_® =∂~°∞Ê `Õ=_»O. D ™ê=∂lHõ
~°OQÍÅ g∞^Œ ÃÑ\ì̃# ÃÑ@∞ì|_ç ã¨=∂[OÖ’ ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O,
ã¨=∂#`«fiO fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜ ^ÀǨÏ^ŒÑ¨_»∞`«∞Ok. Jaè=$kú
KÕѨ_»∞`ÀOk. W@∞=O\˜ K«~°ºÅ`À áê@∞ J<ÕHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_»O ^•fi~å Jxfl ™ê÷~ÚÖ’¡ áê~î°âßÅÖ’ Ǩ[~°∞
âß`«O ÃÑiyOk.
2009 ÃãÃÑìO|~ü 30 <å\˜H˜ ~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO
áê~î ° â ßÅÖ’¡ #"≥ ∂ ^Œ ∞ KÕ ~ ÚOK« ∞ ‰õ Ω #fl q^•º~° ∞ ÷ Š㨠O Yº
133.66 ÅHõΔÅ∞. giÖ’ 53.92 ÅHõΔÅ =∞Ok „áê^äŒq∞Hõ
áê~î°âßÅÖ’¡, 23.96 ÅHõΔÅ =∞Ok „áê^äŒq∞HÀ#fl`« áê~î°âßÅÖ’¡,
54.77 ÅHõ Δ Å =∞Ok L#fl`« áê~î ° â ßÅÖ’¡ #"≥ ∂ ^Œ ∞
KÕ~ÚOK«∞HÀQÍ, L#fl`« ÃãHõO_»s áê~î°âßÅÖ’¡ 1.01 ÅHõΔÅ
59
=∞Ok #"≥ ∂ ^Œ ∞ KÕ ~ ÚOK« ∞ ‰õ Ω <åfl~° ∞ . "≥ Ú `« Î O #"≥ ∂ ^Œ ∞
KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl q^•º~°∞÷Ö’¡ „áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅÖ’¡ 53.40
âß`«O =∞Ok „áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅÖ’¡ 18.54 âß`«O =∞Ok
„áê^äŒq∞HÀ#fl`« áê~î°âßÅÖ’¡ 24.78 âß`«O =∞Ok L#fl`«
áê~î°âßÅÖ’¡ #"≥∂^Œ∞ KÕ~ÚOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.
Láê^蕺ܫÚÅ∞ :
áê~î°âßÅ =º=ã¨÷Ö’ Láê^蕺ܫÚ_»∞ Ju =ÚYº"≥∞ÿ#
=∂#= =#~° ∞ . Láê^è • ºÜ« Ú _» ∞ q^•º~° ∞ ÷ Å ∞ q^Œ º #∞
<Õ ~ ° ∞ ÛHÀ=_» O Ö’ XHõ ÃѶ ã ≤ e >Ë @ ~ü Q Í =º=Ǩ Ï i™êÎ ~ ° ∞ .
q^•ºÉèϺã¨OÖ’x Jxfl ™ê÷~ÚÖ’¡ q*Ï˝#O, <≥·Ñ¨Ù}ºO, ^Œ$HõÊ^äŒO,
qÅ∞=Å∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞HÀ=_®xH˜ Láê^蕺ܫÚ_»∞ XHõ
™ê^èŒ#OQÍ LѨHõi™êÎ~°∞. HÍ|\˜ì ™ê~°fi„uHõ „áê^äŒq∞Hõ q^Œº
ÅHΔͺxfl ™êkèOK«_®xH˜ Ñ≤Å¡Ö’¡ Jaè=$kú fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜
áê~î ° â ßÅÖ’¡ J`« ∞ º`« Î = ∞ Láê^è • ºÜ« ∞ , q^•ºi÷ x+¨ Ê uÎ x
áê\˜OKåe. nxx ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx PO„^茄Ѩ^Õâò ~åRO
U~°Ê_ç#ѨÊ\˜ #∞O_ç Jxfl ~°HÍÅ áê~î°âßÖ’¡ ãÔ̈~·# Láê^蕺ܫ∞,
q^•ºi÷ x+¨ Ê uÎ x áê\ ˜ O KÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω „Ѩ Ü « ∞ ufl™ÈÎ O k.
Láê^蕺ܫÚʼnõΩ L#fl _ç=∂O_£, ã¨Ñ¨¡Üü∞ÅÖ’ Jã¨=∞`«∞ź`«
~å‰õΩO_® LO_ÕO^Œ∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO ˆ~+¨#Öˇ·*Ë+¨<£, _çáê¡Üü∞"≥∞O\ò,
#∂`«# áÈã¨∞ìÅ ã¨$+≤ì,ÃÑ^ŒÌZ`«∞Î# i„‰õÄ\ò"≥∞O\ò KÕѨ@ì_»O
=O\˜K«~°ºÅ∞ KÕѨ_»∞`ÀO^Œq. 2009-10 <å\˜H˜ ~åROÖ’x
Jxfl áê~î ° â ßÅÖ’¡ Hõ e Ñ≤ "≥ Ú `« Î O 4,51,092 =∞Ok
Láê^è • ºÜ« Ú Å∞ L<åfl~° ∞ . giÖ’ „áê^ä Œ q ∞Hõ áê~î ° â ßÅÅ
Láê^è • ºÜ« Ú Å∞ 1,69,159 =∞Ok, „áê^ä Œ q ∞HÀ#fl`«
áê~î°âßÅÖ’¡ ѨxKÕã¨∞Î#fl "å~°∞ 90,077 =∞Ok, L#fl`«
áê~î°âßÅÖ’¡ Ѩx KÕã¨∞Î#fl "å~°∞ 1,87,709 =∞Ok L#fl`«
ÃãHõ O _» s áê~î ° â ßÅÖ’¡ 4,147 =∞Ok Láê^è • ºÜ« Ú Å∞
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~°∞.
=∞^è•flǨÏfl Éè’[#Ѩ^äŒHõO :
D Ѩ^äŒHÍxfl 2003 [#=i 01# „áê~°OaèOKå~°∞.
áê~î°âßÅÖ’¡ Ǩ[~°∞ âß`åxfl ÃÑOK«_»O, ѨÓiÎ JHõΔ~å㨺`«
™êkèOK«_»OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl =∞^蕺ǨÏfl Éè’[#Ѩ^äŒHõO
áê~î°âßÅ q^•º~°∞÷ʼnõΩ áœ+≤ìHÍǨ~åxfl JOk™ÈÎOk. 2010-
11Ö’ =∞^蕺Ǩfl Éè’[# Ѩ^èŒHÍxfl 45.47 ÅHõΔÅ „áê^äŒq∞Hõ
q^•º~°∞÷ʼnõΩ 24.97 ÅHõΔÅ JѨÊ~ü ¢ÃÑ·=∞s q^•º~°∞÷ʼnõΩ,14.21
ÅHõΔÅ ÃÇ·Ïã¨∂¯Öò q^•º~°∞÷ʼnõΩ 0.25 ÅHõΔÅ ÉÏÅ HÍi‡Hõ „áê*ˇH±ì
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
q^•º~°∞÷ʼnõΩ J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. „ѨÉèí∞`«fi ™ê÷xHõ ã¨Oã¨÷Å,
„Ѩ~Ú"Õ@∞ Z~Ú_≥_£ „áê^äŒq∞Hõ, „áê^äŒq∞HÀ#fl`« áê~î°âßÅÅ∞,
„Ѩ`åº=∂flÜ«∞ J^èŒ∞<å`«# q^•ºˆHO„^•Å∞/ q^•º Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO
ˆHO„^•Å‰õΩ Ç¨[~°∞=Ù`«∞#fl q^•º~°∞÷ʼnõΩ =∞^蕺ǨÏfl Éè’[#O
JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. „Ѩu~ÀE Hõhã¨O 450 ÔHÖ’sÅ â◊H˜ÎxzÛ
PǨ~åxfl JOk™êÎ~°∞. "å~åxH˜ Ô~O_»∞ ™ê~°∞¡ QÆ∞_»∞¤ ÖË^•
J~°\ ˜ ѨO_»∞ JOk™êÎ~°∞.
Hõ=¸ºx\© ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO (áê~îâ° ßÅ x~°fiǨÏ}
Hõq∞\©) :
^Õâ◊OÖ’<Õ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO
Hõ = ¸ºx\© x áê~î ° â ßÅ x~° fi Ǩ Ï }Ö’ áêÖÁæ < Õ Ö Ï KÕ ã ¨ ∂ Î
'Hõ=¸ºx\© áêiìã≤¿Ñ+¨<£ Ü«∂H±ì 1998—#∞ fã¨∞‰õΩ=zÛOk.
<å}º"≥∞ÿ# q^Œº#∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# „Ѩ}ÏoHõ#∞
~° ∂ á⁄OkOz, x~° fi Ç≤ Ï OK« ∞ ‰õ Ω <Õ O ^Œ ∞ ‰õ Ω HÍ=Åã≤ #
JkèHÍ~åÅxã¨∂Î =#~°∞Å#∞ áê~î°âßÅ Hõq∞\©Å‰õΩ |kb
KÕ Ü « ∞ _» O [~° ∞ QÆ ∞ `ÀOk. Éè Ï ~° ` « ~å*ϺOQÆ 73, 74=
ã¨=~°}ʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ã¨~°ÊOKüÅ∞ ÖË^• "å~°∞¤ "≥∞O|~°¡#∞
áê~î°âßÅ x~°fiǨÏ} Hõq∞\©Å K≥·~üѨ~°û<£Å∞QÍ KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
"≥∞<ÿ åi\©Å‰õΩ q^Œº :
~åROÖ’x "≥∞ÿ<åi\©Å ѨÙ~ÀQÆuH˜, JÉèí∞º#fluH˜ ~åR
„Ѩ É è í ∞ `« fi O Hõ @ ∞ì | _ç LOk. ~åROÖ’ L~° ∂ Ì Éè Ï +¨ # ∞
„áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ 1997–98Ö’ J^Œ#OQÍ 300 L~°∂Ì
Láê^蕺ܫ∞ áÈã¨∞ìÅ#∞ ã¨$+≤ìOKå~°∞. MÏmQÍ L#fl Jxfl
áÈã¨∞ìÅ#∞ ÉèísÎ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO _ç i[ˆ~fi+¨<£#∞
J#∞=∞uOzOk. q^•ºÑ¨~°OQÍ "≥#∞Hõ|_ç# "≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ
UiÜ« ∂ WO>ˇ x û"£ „áÈ„QÍO q^•ºÑ¨ ~ ° O QÍ "≥ # ∞Hõ | _ç #
"≥∞ÿ<åi\©Å#∞ ÃÑ·H˜ fã¨∞H˘KÕÛO^Œ∞‰õΩ „áêO`åÅ "åi q^è•<åxfl
KÕѨ\ÏìÅx *ÏfÜ«∞ q^•ºq^è•#O H˜O^Œ KÕѨ\ ˜ì# XHõ
HÍ~°ºK«~°} Ѩ^äŒHõO `≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. n#Hõ#∞QÆ∞}OQÍ #∂~°∞
âß`« O ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi „áêÜ≥ ∂ l`« UiÜ« ∂
WO>ˇ x û"£ „ áÈ„QÍ"£ ∞ #∞ QÆ ∞ iÎ O z# 9 ÉÏ¡ ‰ õ Ω ÅÖ’ J=∞Å∞
KÕ™êÎ~°∞.ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO QÆ∞iÎOz# 9 ÉÏ¡‰õΩÅ q=~åÅ∞ : 1.
=Ú+‘~åÉÏ^£(ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£) 2. [Ç‘Ï~åÉÏ^£ ("≥∞^ŒH±) 3. É’^èŒ<£
(x*Ï=∂ÉÏ^£ ) , 4.Hõ ~ ° ∂ flÅ∞, 5. P`« ‡ ‰õ Ä ~° ∞ ,
6.#O^•ºÅ(Hõ~°∂flÅ∞), 7. Hõki(J#O`«Ñ¨Ù~°O), 8. Hõ_»Ñ¨,
9. ~åÜ«∞KÀ\˜ (Hõ_»Ñ¨).
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ J^Œ#Ѩ٠`«~°QÆu QÆ^Œ∞Å x~å‡}O,
`åQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO, =∞~°∞QÆ∞ ^˘_»¡x~å‡}O, q^Œ∞º`ü ™œHõ~°ºO,
HõOѨӺ@~°∞¡, É’^èŒ<å ™ê=∞„y "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q JOkOK«_»O
60
^•fi~å J=∞Å∞KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ 10= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõÅÖ’ ~°∂.
38.78 HÀ@∞¡ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
lÖÏ¡ q^Œº =∞iÜ«Ú tHõ} Δ ã¨Oã¨÷ (_çã„ Hì≤ ì±
Wxã≤@ì ∂º\ò PѶπ Z_»∞ºˆH+¨<£ JO_£ >¢ xÿˇ OQ∑ – _≥\
· )ò :
„ѨÉèí∞`«fiO 23 Láê^蕺ܫ∞ tHõΔ}Ï ã¨Oã¨÷Å#∞ ^Œâ◊Å
"åsQÍ _ç¢ã≤ìH±ì Wxã≤ì@∂º\ò PѶπ Z_»∞ºˆH+¨<£ JO_£ „>ÿ̌xOQ∑
(_≥ · \ ò ) Å∞ =∂iÛOk. 13 _≥ · @ ¡ Ö ’ L~° ∂ Ì g∞_ç Ü « ∞ O
áêº~°ÅÖòÃãHõΔ#∞¡ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. _≥·@¡Ö’ "≥Ú`«ÎO 65 ÖˇHõÛ~°~°¡
áÈ㨠∞ ì Å #∞ =∞OE~° ∞ KÕ â ß~° ∞ .z`« ∂ Î ~ ° ∞ lÖÏ¡ Ö ’x
H͈~fi\˜#QÆ~°OÖ’ QÆÅ _≥·\òÖ’ `«q∞à◊ g∞_çÜ«∞O áêº~°ÅÖò ÃãHõΔ<£
Ѩx KÕ™ÈÎOk. „Ѩu HÍÖË*òÖ’ 50 =∞Ok q^•º~°∞÷Å`À 206
„Ѩ~Ú"Õ\ò _≥·\òÅ∞ Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú.
ã¨~fi° tHΔÍ JaèÜ∂« <£ (ZãπZãπZ) :
6 #∞O_ç 14 ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺 =Ü«∞ã¨∞û L#fl
Ñ≤ Å ¡ Å O^Œ i H© „Ѩ Ü ≥ ∂ [#Hõ ~ ° " ≥ ∞ ÿ # „áê^ä Œ q ∞Hõ q^Œ º #∞
JO^Œ*ËÜ«∂Å<Õ ÅHõΔ ºO`À 2001–02 ã¨~°fitHΔÍ JaèÜ«∂<£
(ZãπZãπZ)#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. áê~î°âßÅ x~°fiǨÏ}Ö’ ™ê÷x‰õΩÅ∞
K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<ÕÖÏ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ™ê=∂lHõ, „áêOfÜ«∞,
Öˇ·OyHõ =º`庙êÅ#∞ `˘ÅyOK«_»O ‰õÄ_® ã¨~°fitHΔÍ JaèÜ«∂<£
=ÚYº L^ÕÌâ◊O. ZãπZãπZ#∞ „Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ '~år"£ q^•º
q∞+¨<£—QÍ ¿Ñ~°∞ =∂~åÛ~°∞. 2009-10Ö’ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO,
~åR „ѨÉèí∞`«fiO "å\Ï 60:40 HÍQÍ 2010-11Ö’ "å\Ï
65:35.
áê^äqŒ ∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ ÉÏeHõʼnõΩ q^Œº‰õΩ *ÏfÜ«∞
HÍ~°ºH„ =
õ ∞O (Z<£ÑW≤ lWZÖò) :
„áê^äŒq∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ ÉÏeHÍ q^Œº‰õΩ J^Œ#Ѩ٠JOâßÅ#∞
[`« KÕˆ~ÛO^Œ∞‰õΩ ã¨~°fitHΔÍaèÜ«∂<£‰õΩ `À_»∞ J^Œ#OQÍ D
HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O J=HÍâßÅ∞
ÖËx, 1 #∞O_ç 8= `«~°QÆu֒Ѩ٠=∞^茺֒<Õ áê~î°âßÅ =∂<Õã≤#
ÉÏeHõʼnõΩ „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õÄ~°∞ã¨∞ÎOk. 2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å
=∞Ç≤ÏàÏ JHõΔ~å㨺`« *ÏfÜ«∞ ™ê÷~Ú ã¨QÆ@∞ 46.13 âß`«O
HõO>Ë `«‰õΩ¯= L#fl, Öˇ·OyHõ =º`åºã¨O 21.59 âß`«O HõO>Ë
Z‰õΩ¯= L#fl 23 lÖÏ¡Ö’¡x 661 =∞O_»ÖÏÖ’¡ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl
J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ x^•#OQÍ <Õ~°∞Û‰õΩ<Õ
q^•º~°∞÷ʼnõΩ „Ѩ`ÕºHõOQÍ É’kèOK«_»O, ÉÏeHõÅ#∞ „a_ç˚
HÀ~°∞ûÅÖ’ KÕ~°Û_»O, Wã≤W ˆHO„^•Å#∞ „áê~°OaèOK«_»O, =$uÎ
q^ŒºÅÖ’ tHõΔ} W=fi_»O Öˇ·OyHõ ã¨=∞㨺ʼnõΩ Láê^蕺ܫÚʼnõΩ
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
tHõ Δ } W=fi_» O =O\˜ HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ#∞ KÕ Ñ ¨ _ » ` å~° ∞ . WO@s‡_çÜ∞« \ò q^Œº
Z<£Ñ≤WlWZÖò HÍ~°º„Hõ=∂xfl '"≥∂_»Öò Hõ¡ãì̈~ü ã¨∂¯Öò q^è•#O—Ö’
qˆHO„nHõ~°} Ѩ^ŒúuÖ’ J=∞Å∞ KÕ™êÎ~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O 5,765 WO@s‡_ç Ü « ∞ \ò Hõ à ÏâßÅÅ∞, „Ѩ ` Õ º H˜ O z
"≥∂_»Öò Hõ¡ã¨ì~ü áê~î°âßÅÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. „ѨÉèí∞`«fix^èŒ∞Å`À #_çKÕ HõàÏâßÅÅ áêÅ<å =º=Ǩ~åÅ#∞
Hõã∂¨ ~Î åƒ QÍOnè ÉÏeHÍ q^•ºÅÜ«∞ (ÔHlaq) : Ѩ ~ ° º "Õ H ˜ Δ O KÕ ÅHõ Δ ºO`À 1989Ö’ Hõ q ∞+¨ # ˆ ~ \ò PѶ π
Zãπã≤, Zãπ\ ˜, Faã≤, "≥∞ÿ<åi\© =~åæʼnõΩK≥Ok# WO@s‡_çÜ«∞\ò Z_»∞ºˆH+¨<£#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
ÉÏeHõʼnõΩ „áê^äŒq∞Hõ ™ê÷~ÚÖ’ QÆ∞~°∞‰õΩÅ áê~î°âßÅÅ∞ U~åÊ@∞ WO@s‡_çÜ«∞\ò q^•º™ê÷~ÚÖ’ Ãã·<£û, P~üì û, HÍ=∞~üûÖ’
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO Hõã¨∂Î~åƒ QÍOkè ÉÏeHÍ q^•ºÅÜ«∞ ™êO„Ѩ^•Ü«∞ HÀ~°∞ûÅ∞, =$uÎq^•º HÀ~°∞ûÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
(ÔHlaq) J<Õ #∂`«# Ѩ^äŒHÍxfl 2004-05Ö’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok. WO[hiOQ∑, =º=™êÜ«∞O, Ǩϟ"£∞Ãã<· û£ , ÃÇÏÖòÎ   áê~å"≥∞_çHÖõ ò,
D Ѩ^äŒHÍxfl „Ѩã¨∞Î`«O J=∞Ö’¡ L#fl ã¨~°fitHΔÍaèÜ«∂<£† al<≥ãπ   HÍ=∞~üû, Ǩ˙º=∂x\©ÅÖ’ ~åROÖ’x 1244
Z<£Ñ≤WlWZÖò, =∞Ç≤ÏàÏ ã¨=∂Yº Ѩ^äŒHÍÅ`À ã¨=∞#fiÜ«∞Ѩ~°z ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ 34 =$uÎ q^•ºHÀ~°∞ûÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞.
J=∞Å∞ KÕ™êÎ~°∞.
~åROÖ’ 804 „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞, 205
Láê^蕺ܫ∞, q^•ºi÷ x+¨ÊuÎ : „Ѩ~Ú"Õ@∞ Z~Ú_≥_£ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞, 12 „ѨÉèí∞`«fi
q^Œ º #∞ |Ö’¿Ñ`« O KÕ Ü « ∞ _®xH˜ „Ѩ ã ¨ ∞ Î ` « O L#fl XˆH+¨#Öò ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’ L<åfl~Ú.
Láê^蕺ܫ∞ q^•ºi÷ x+¨ÊuÎx `«yOæ K«_O» ^•fi~å „Ñ¨ã∞¨ `Î « JÉèºí ã¨#
„áêOfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ #Å∞QÆ∞~°∞ „áêOfÜ«∞ *Ï~ÚO\ò
™ê÷~ÚÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«=Åã≤# J=ã¨~°O ZO`≥·<å LOk.
1:40 Láê^蕺ܫ∞ q^•ºi÷ x+¨ÊuÎx ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ ~åR _≥ · Ô ~ Hõ ì ~ ° ∞ ¡ , lÖÏ¡ ™ê÷ ~ ÚÖ’ 18 =∞Ok lÖÏ¡ "˘ˆ H +¨ # Öò
„ѨÉèí∞`«fiO WѨÊ\˜ =~°‰õΩMÏmQÍ L#fl Láê^蕺ܫ∞ áÈã¨∞ìÅ#∞ Z_»∞ºˆH+¨#Öò PѶ‘ã¨~°∞¡ q^èŒ∞Å∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. WO@s‡_çÜ«∞\ò
Éè í s Î KÕ Ü « ∞ _» O `À áê@∞ J^Œ # Ѩ Ù áÈ㨠∞ ì Å #∞ =∞OE~° ∞ q^Œº „áêOfÜ«∞ *Ï~ÚO\ò _≥·Ô~Hõì~°¡ HÍ~åºÅÜ«∂Å∞ ~å[=∞O„_ç,
KÕÜ«∞_®xH˜ Hõ@∞ì|_ç LOk. QÆ∞O@∂~°∞, Hõ_»Ñ¨, =~°OQÆÖò lÖÏ¡Ö’¡ L<åfl~Ú.
„áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅ ™ê÷~Ú #∞O_ç L#fl`« áê~î°âßÅÅ qq^èŒ Ü«∂[=∂<åºÅ H˜O^Œ ѨxKÕã¨∞Î#fl ExÜ«∞~ü
=~° ‰ õ Ω L#fl Láê^è • º, q^•ºi÷ x+¨ Ê uÎ x >Ë | ∞Öò 8.1Ö’ HõàÏâßÅÅ q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 8.2Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
K«∂_»=K«∞Û.
>Ë|∞Öò 8.2
>Ë|∞Öò 8.1
Láê^蕺ܫ∞ q^•ºi÷ x+¨ÊuÎ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞
ã¨O=`«û~°O „áê^äqŒ ∞Hõ „áê^äqŒ ∞HÀ#fl`« L#fl`« Hˆ @yi HõàÏâßÅÅ ã¨OYº
áê~î°âßÅÅ∞ áê~î°âßÅÅ∞ áê~î°âßÅÅ∞ „ѨÉ∞íè `«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 804
2000–01 45 38 34 „Ѩ~Ú"Õ\ò Z~Ú_≥_£ ExÜ«∞~üHàõ ÏâßÅÅ∞ 205
2001–02 41 39 34 „Ѩ~Ú"Õ\ò P<£ Z~Ú_≥_£ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 2706
2002–03 37 33 29 „Ѩ`ºÕ Hõ „Ѩ~Ú"Õ@∞ "˘ˆH+¨#Öò ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 590
2003–04 35 31 31 W<≥ûO\˜"£ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 175
2004–05 29 25 30 W`«~° ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 385
2005–06 28 25 30
(ZÑ≤P~ü*ãˇ ,≤ ™ê=∂lHõ ã¨OHˆ =Δ ∞, yi[# ã¨OHˆ =Δ ∞,
2006–07 29 24 29
qHõÖÏOQÆ ã¨OˆHΔ=∞, ã¨Ç¨ÏHÍ~°, Ô~·ÖËfi)
2007–08 28 23 28
ZH±û‰õÄl¡ "£ XˆH+¨#Öò ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ 12
2008–09 27 22 29
2009-10 28 23 28 "≥Ú`«ÎO 4947
=¸ÅO : ã¨∂¯Öò Z_»∞ºˆH+¨<£ _çáê~ü"ì ∞≥ O\ò =¸ÅO : WO@s‡_çÜ∞« \ò q^•ºâßY

61 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

Ñ
„ ɨ ∞íè `«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ +≤Ñìπ¶ Ѩ^uúŒ ~°^∞Œ Ì :
"≥Ú`«ÎO 269 ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞ +≤Ñπì Ѩ^ŒúuÖ’
ѨxKÕã¨∞ÎO_»QÍ, „ѨÉèí∞`«fi „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ D
Ѩ^Œúux ~°^Œ∞ÌKÕâß~°∞.
=∞# \˜q ^•fi~å áê~îåÅ Ñ
„ ™¨ ê~°O :
=∞# \˜q ^•fi~å =ÚYº"≥∞ÿ# ã¨Éˇ˚‰õΩìʼnõΩ ã¨O|OkèOz#
áê~îåÅ#∞ „Ѩ`«ºHõΔ „Ѩ™ê~°O KÕã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜ ^•fi~å 540
„ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅ q^•º~°∞÷Å∞ ÅaÌá⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
D ã¨O=`«û~°O #∞O_ç ^Œ∂~°^Œ~°≈<£ ã¨ÑÎ̈yi Kèå#Öò ^•fi~å >ˇe
áê~îåÅ#∞ „Ѩ™ê~°O KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
JHõ_q» ∞H± QÔ _· <≥ û£   =∂x@iOQ∑ ÃãÖò :
2005–06 q^•º ã¨O=`«û~°O #∞O_ç ~åR,„áêOfÜ«∞,
lÖÏ¡ =∞iÜ«Ú HõàÏâßÅ ™ê÷~ÚÖ’ JHõ_»q∞H± ÔQ·_≥<£û   f~°∞Û_»O, Ü«¸x=i≈\©ÅÃÑ· J_ç‡+¨#¡ =uÎ_çx `«yæOK«_»O
=∂x@iOQ∑ ÃãÖòû U~åÊ@∞ KÕ™ê~°∞.
Ñ
„ `¨ ºÕ Hõ ZOÃã\ò HÀzOQ∑ HÍ¡Ãããπ :
Ãã<· û£ q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ `«~Q° uÆ QÆk"≥Å∞ѨŠZOÃã\ò HÀzOQ∑
WKÕÛO^Œ∞‰õΩ 23 „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ#∞ QÆ∞iÎOKå~°∞.
2006–07Ö’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\˜ì# D HÍ~°º„Hõ=∞O ^•fi~å D
q^•ºã¨O=`«û~°OÖ’ 4000 =∞OkH˜ tHõΔ} WKåÛ~°∞.
u~°∞=∞Å u~°∞Ѩu ^Õ=™ê÷#O (\˜\_˜ )ç KÕ >ˇHûì±
ѨÙãÎ̈HÍÅ ã¨~°Ñ¶¨~å:
~åROÖ’x Jxfl „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÅ∞,
Z~Ú_≥_£ ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ WO@s‡_çÜ«∞\ò q^•ºÉèϺã¨O
KÕã¨∞Î#fl ÉÏeHõÅ (^•i„^Œºˆ~Y‰õΩ kQÆ∞=# LO_ç, Z@∞=O\˜
™ê¯Å~ü+≤ÑπÅ∞ á⁄O^Œx "åiH˜ >ˇH±ì û ѨÙãÎ̈HÍÅ∞ JO^Œ*Ë¿ãO^Œ∞‰õΩ
J=ã¨~°"≥∞ÿ# x^èŒ∞Å∞ WKÕÛO^Œ∞‰õΩ u~°∞=∞Å u~°∞Ѩu ^Õ=™ê÷#O
(\˜\ _˜ )ç JOwHõiOzOk. N "≥OHõ>âË fi◊ ~° ѨÙãÎ̈Hõ „Ѩ™ê^ŒO ¿Ñi@
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 97,809 =∞Ok q^•ºi÷#∞Å#∞ Åaú
á⁄O^•~°∞.
Q„ Íg∞} =∞øeHõ=ã¨`∞« Å Jaè=$kú xkè
(P~üS_çZѶ)π :
P~üS_çZѶπ –11 H˜O^Œ „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡
J^Œ#Ѩ٠™œHõ~åºÅ HõÅÊ#‰õΩ ~°∂. 43.40 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl
388 „áê*ˇ‰õΩìÅ H˘~°‰õΩ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. WO^Œ∞Ö’ ~°∂.
37.41 HÀ@∞¡ 2010-11Ö’ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞. 2011 =∂iÛ
<å\˜H˜ 355 „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ ѨÓ~°Î=QÍ 6 „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ ѨÓiÎ KÕÜ«∂Åx
62
x~°‚~ÚOKå~°∞. „QÍg∞}, Ѩ@ì} t"å~°∞ „áêO`åÅÖ’ L#fl
„ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü HõàÏâßÅÖ’¡ J^Œ#Ѩ٠™œHõ~åºÅ HõÅÊ#‰õΩ
<åÉÏ~ü¤ – 13 H˜O^Œ 272 „áê*ˇ‰õΩìÅ H˘~°‰õΩ 58.85 HÀ@∞¡
x^èŒ∞Å∞ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞.
i"≥∂\ò WO\©iÜ«∞~ü UiÜ«∂ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò
(P~üSZ_ç) :
2008–09 Pi÷Hõ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂~°Öò WO\©iÜ«∞~ü
UiÜ«∂ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 35 „ѨÉèí∞`«fi ExÜ«∞~ü
HõàÏâßÅÖ’¡ Éèí=<åÅ∞, Ǩãì̈Öò Éèí=<åÅ∞, Öˇ·„|sÅ x~å‡}ÏxH˜
~°∂. 21.31 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl P"≥∂kOKå~°∞.
=$uÎ q^Œº :
*ÏfÜ«∞ q^•º q^è•#O 1986Ö’ =$uÎ q^Œº‰õΩ JkèHõ
„áê^è•#º`« WKåÛ~°∞. =∂Ô~¯\òÖ’ xѨÙ}∞ʼnõΩ L#fl H˘~°`«#∞
WO^Œ∞Ö’„Ѩ^•è # ÅHΔͺÅ∞QÍ ¿Ñ~˘¯#|_®¤~Ú. WO^Œ∞Hõ#∞QÆ∞}OQÍ
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ ~°∂. 16 HÀ@¡ =ºÜ«∞O`À 10= ѨOK«=~°¬
„Ѩ}ÏoHõÖ’ 290 #∂`«# ÃãHõΔ#¡#∞ =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. D
`«~°QÆ`«∞Å#∞ D q^•º ã¨O=`«û~°O #∞O_Õ „áê~°OaèOKå~°∞.
=$uÎ q^•ºHÀ~° ∞ ûÖ’¡ LfÎ ~ ° ∞ ‚ Ö ˇ · # "åiH˜ P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ Å∞ /
"åºáê~°ã¨Oã¨÷Å∞/Ѩi„â◊=∞ÅÖ’ XHõ ã¨OO=`«û~°O HÍÅO áê@∞
J„ÃÑO\˜+π tHõΔ} W™êÎ~°∞. tHõΔ}Ï ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ZOÑ≤Hõ
KÕÜ«∞|_ç# q^•º~°∞÷ʼnõΩ <≥ʼnõΩ ~°∂.1440Å Ãã·ìѶ¨O_£ K≥Å¡™êÎ~°∞.
WO^Œ∞Ö’ ã¨QÆO Ãã·ìѶ¨O_£#∞ ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO tHõΔ}Ï ã¨Oã¨÷ʼnõΩ
K≥e¡™êÎ~°∞. {2 ™ê÷~ÚÖ’ "˘ˆH+¨#Öò HÀ~°∞ûÖ’¡ 80,000 =∞OkH˜
J=HÍâßÅ∞ LO_» Q Í, 2010–11 q^•ºã¨ O =`« û ~° O Ö’
73,078 =∞Ok q^•º~°∞÷Å∞ KÕ~å~°∞.
ã¨fiÅÊHÍeHõ "˘ˆH+¨#Öò HÀ~°∞ûÅ∞ :
~åROÖ’ 58 ã¨fiÅÊHÍeHõ "˘ˆH+¨#Öò HÀ~°∞ûÅ∞ LO_»QÍ,
"å\˜ Ö ’ 14,000 =∞Ok q^•º~° ∞ ÷ Å ∞ KÕ ~ å~° ∞ . k¿ãì \ ò
Wxã≤ì@∂º\ò PѶπ "˘ˆH+¨#Öò Z_»∞ºˆH+¨<£ ZãπZãπã≤ ÃѶ~ÚÖò,
áêÃã· # , WO@s‡_ç Ü « ∞ \ò ÃѶ ~ ÚÖò J~Ú# "åiH˜ , =$uÎ
<≥·Ñ¨Ù}Ϻxfl "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«∞HÀ"åÅx HÀ~°∞‰õΩO@∞#fl "åiH˜
=¸_»∞, P~°∞, Ѩ<≥flO_»∞ <≥ÅÅ ã¨iìѶ≤ÔH\ò HÀ~°∞ûÅÖ’ tHõΔ}
W™ÈÎOk.
HõàÏâßÅ q^Œº
~åROÖ’x 248 „ѨÉèí∞`«fi _ç„w HõàÏâßÅÅ∞, 179
Z~Ú_≥_£ HõàÏâßÅŠѨiáêÅ<å HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ HõàÏâßÅ
q^•ºâßY Ѩ ~ ° º "Õ H ˜ Δ ã ¨ ∞ Î O k. g\˜ Ö ’ 3,67,106 =∞Ok
q^•º~°∞úÅ∞ L<åfl~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
=ÚYº"≥∞#ÿ HÍ~°ºH„ =
õ ∂Å∞ : W#Êù̂~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr :
#∂`«# HÀ~°∞ûÅ∞ á„ ê~°OÉèOí :  HÍÖË*ˇãπ "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò W#Êù̂~‡+¨<£ ã≤ãì̈"£∞‰õΩ ã¨O|OkèOz#
™êѶπì"Õ~ü#∞ Jaè=$kú KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
L#fl`« q^ŒºÖ’ W\©=Å =zÛ# =∂~°∞ÊÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’
 J„H˜_Õ>ˇ_£ HÍÖË*ˇãπ, "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò W#Êù̂~‡+¨<£ ã≤ãì̈"£∞ (<åH±
ÃÑ@∞ì‰õΩx HõàÏâßÅ q^•ºâßY J=ã¨~åÅ „áêuѨkHõ#, J„H˜_≥>ˇ_£ HõàÏâßÅÅ <≥\ò=~ü¯) JÑ≤¡ˆH+¨<£#∞ Jaè=$kú
L^ÀºQÍ=HÍâßÅ∞ Hõey# #∂`«# HÀ~°∞ûÅ#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ@ì_»O KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
„áê~°OaèOzOk. JO^Œ∞Ö’ |Ü≥∂>ˇHÍflÅr, WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò  i[Öòì û Z<åÅã≤ãπ W#Êù̂~‡+¨<£ ã≤ãì̈"£∞ ™êѶπì"Õ~ü#∞ ‰õÄ_®
ÔHq∞¢ã‘ì, "≥∞ÿ„HÀ|Ü«∂År, HõOѨӺ@~ü Ãã·<£û, Hõ=¸ºxˆH\˜"£ Jaè=$kú KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
WOw¡+π, @∂i[O, Z_»fi~°>ˇÿlOQ∑, ¿ãÖòû „Ѩ"≥∂+¨<£ =O\˜  W ÖˇiflOQ∑
HÀ~°∞ûÅ#∞ QÆ`« H˘kÌ ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ „ѨÉèí∞`«fi HõàÏâßÅÖ’¡  WOw¡+π ÖϺÉòÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕã∞¨ <Î åfl~°∞.
áêH˜ΔHõÃãÖòÊù ÃѶ·<åxûOQ∑ „áêuѨkHõ# „Ѩ"Õâ◊ÃÑ_»∞`«∞<åfl~°∞. J„H˜_ç+¨<£ PѶπ <Õ+¨#Öò ZÃããπ"≥∞O\ò JO_£
J^Õq^èŒOQÍ _ç=∂O_£, ™œHõ~åºÅ ÅÉèíº`«#∞ |\ì̃ ÃãÖòÊù ÃѶ·<å<£û J„H˜_ç+¨<£ H“xûÖò (Z<£ZZã≤) :
„áêuѨkHõ# „Ѩu ã¨O=`«û~°O áÈãπì „QÍ_»∞ºÜÕ∞+¨<£ HÀ~°∞ûÅ#∞ <åH± #∞O_ç J„H˜_Õ+¨<£ á⁄O^Õ q^èŒOQÍ HõàÏâßÅÅ#∞
‰õÄ_® J#∞=∞uã¨∞Î<åfl~°∞. HõàÏâßÅ q^•ºâßY „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. HõàÏâßÅÅ „Ѩ=∂}ÏÅ#∞
=∞Ç≤ÏàÏ =ã¨u QÆ$ǨÅ U~åÊ@∞ : JOK«<å "Õ¿ãO^Œ∞‰õΩ <åH± J„H˜_Õ+¨<£#∞ J`«∞º`«Î=∞ „Ѩ=∂}OQÍ
=∞Ç≤ÏàÏ q^Œº#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ HõàÏâßÅ q^•ºâßY ѨiQÆ}˜™êÎ~°∞. ~åROÖ’x 130 „ѨÉèí∞`«fi HõàÏâßÅÅ∞ <åH±
=∞Ç≤ Ï àÏ q^•º~° ∞ ÷ Å ‰õ Ω Ç¨  㨠ì Ö ò ™œHõ ~ ° º O Hõ e ÊOKÕ O ^Œ ∞ ‰õ Ω J„H˜_Õ+¨<£ á⁄O^ŒQÍ, JO^Œ∞Ö’ 120 HõàÏâßÅÅ∞ aÖË^•
HõàÏâßÅÅ#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. Ü«¸x=i≈\© „QÍO\òû Hõg∞+¨<£ JO`«HõO>Ë ÃÑ· ™ê÷~Ú „ˆQ_£ á⁄O^•~Ú.
42 „Ѩ É è í ∞ `« fi Hõ à ÏâßÅÖ’¡ =∞Ç≤ Ï àÏ =㨠u QÆ $ Ǩ  Å#∞ ¿ãì\ò HÍfie\© Zã¨∂ºÔ~<£û ÃãÖò (Zãπ‰õĺZã≤) :
xi‡OKÕO^Œ∞‰õΩ 2009–10 q^•º ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.26.64 kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl ÅHΔͺÅ`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ¿ãì\ò
HÀ@∞¡ =∞OE~°∞ KÕã≤Ok. HÍfie\© Zã¨∂ûÔ~<£û ÃãÖò#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
[=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•Å∞ (*Ô̌Hã≤Å∞) :  ~åROÖ’x q^•ºã¨Oã¨÷ʼnõΩ <åH± J„H˜_ç+¨<£ á⁄O^Œ_»OÖ’
^ÀǨÏ^ŒÑ¨_Õ q^èŒOQÍ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞, HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
¿Ñ^Œ =~åæʼnõΩ K≥Ok# q^•º~°∞Å÷ Ö’ xQÆ∂_è"» ∞≥ #ÿ „ѨuÉèÏ
~°∂á⁄OkOK«_O» , x~°fiÇ≤ÏOK«_O» .
™ê=∞~å÷ºÅ#∞, ã¨$[<å`«‡Hõ`«#∞ "≥eH˜ f¿ãO^Œ∞‰õΩ ~åROÖ’x
 <å}º`«#∞ ÃÑOKÕ HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ KÕÑ@ ¨ _ì O» .
322 _ç„w HõàÏâßÅÖ’¡ [=ǨÏ~ü q*Ï˝# ˆHO„^•Å∞ U~åÊ@∞
 J„H˜_+Õ <¨ £ á⁄Ok# `«~∞° "å`« KÕÑ@¨ =ì Åã≤# HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞
KÕâß~°∞. g\˜ ^•fi~å q^•º~°∞÷Å∞ L^ÀºQÍÅ∞ á⁄O^Œ_®xH˜
~°∂á⁄OkOK«_O» , x~°fiÇ≤ÏOK«_O» .
J=ã¨~°"≥∞ÿ# ™êѶπì ã≤¯Öòû, Hõ=¸ºxˆH+¨<£ ã≤¯Öòû, HõOѨӺ@~ü
ã≤¯ÖòûÖ’ tHõΔ} á⁄O^Œ∞`å~°∞.
W#Êù̂~‡+¨<£   Öˇ·„|s <≥\ò=~ü¯
(SZ<£ZѶπZÖòSa<≥\ò) :
*Ô̌Hã≤Å ^•fi~å tHõ}
Δ á⁄Ok#"å~°∞ q^•º~°∞÷ʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# „ѨѨOK«™ê÷~Ú ã¨=∂Kå~åxfl
ã¨O=`«û~°O *Ô̌Hã≤Å ^•fi~å L^ÀºQÍÅ∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ JǨχ^•ÉÏ^£Ö’x SZ<£ZѶπ ZÖòSa<≥\ò
tHõΔ} á⁄Ok#"å~°∞ á⁄Ok#"å~°∞ Hˆ O„^ŒO ã¨ÇϨ HÍ~°O`À ~åROÖ’x „ѨÉ∞íè `«fi HõàÏâßÅÅ Öˇ„· |sÅ#∞
2006-07 619 354 P^èŒ∞hHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ HõàÏâßÅ q^•ºâßY SZ<£ZѶπZÖòSa<≥\ò
2007-08 20,787 4,193 ™œHõ~åºxfl „áê~°OaèOzOk.
2008-09 27,161 2,088 =∞# \˜q :
2009-10 9,311 1,852 =∞# \ ˜ q ^•fi~å 12 ™êO„Ѩ ^ •Ü« ∞ , 3
2010-11 15,300 696 ѨÙ#~°fi º=ã‘H÷ iõ Oz# _ç„w ™ê÷~Ú ã¨É‰˚ˇ Ωõ Åì #∞ „Ѩ™ê~°O KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ

63 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

HõàÏâßÅ q^•ºâßY K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩOk. ~åROÖ’x 169
„ѨÉèí∞`«fi _ç„w HõàÏâßÅʼnõΩD „Ѩ™ê~åÅ∞ JO^Œ∞`«∞<åfl~Ú.
>ˇeHÍ#ÊùÔ~<£ûÅ∞, >ˇeH“xûeOQ∑, áêº<≥Öò _ç㨯+¨<£û ‰õÄ_® =∞#
\˜q ^•fi~å x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
lÖÏ¡ =#~°∞Å Hˆ O„^•Å∞ :
„QÍg∞}, =∂~°∞=¸Å, Ѩ@ì} t"å~°∞ „áêO`åÅÖ’
L#fl _ç „ w Hõ à ÏâßÅÅ q^•º~° ∞ ÷ Å ∞ J^Œ # Ѩ Ù =#~° ∞ Å∞
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KÕÛO^Œ∞‰õΩ ~åROÖ’x Jxfl „ѨÉèí∞`«fi _ç„w
HõàÏâßÅÅ#∞ Hõ=~ü KÕã¨∂Î 23 lÖÏ¡Ö’¡ lÖÏ¡‰õΩ XHõ\ ˜ K˘Ñ¨C#
lÖÏ¡ =#~°∞Å ˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. =#~°∞Å ˆHO„^ŒO
^•fi~å PÜ« ∂ lÖÏ¡ Å Ö’x „Ѩ É è í ∞ `« fi _ç „ w Hõ à ÏâßÅÅ∞
„ѨÜ≥∂QÆâßÅÅ∞ „QÆO^ä•ÅÜ«∂Å∞, P@ ã¨÷ÖÏÅ∞, W`«~° =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å#∞ J#∞ã¨O^è•#O KÕã¨∞HÀ=_»O ^•fi~å Ѩ~°ã¨Ê~°O
ã¨ÇϨ HõiOK«∞‰õΩ\Ï~Ú. HõOѨӺ@~ü ÃãO@~ü, ÃÇÏÖòÎ ÃãO@~ü =O\˜
"å\˜x ‰õÄ_® lÖÏ¡ =#~°∞Å ˆHO„^•xH˜ J#∞ã¨O^è•#O KÕ™êÎ~°∞.
#∂`«# áê~ Ñ
„ }
¨ ÏoHõÅ∞ :
WѨÊ\˜H© `«~°QÆu É’^èŒ# „Ѩ^è•#"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H©, q^•º~°∞÷Å
qaè # fl J=㨠~ åÅ#∞ fˆ ~ ÛO^Œ ∞ ‰õ Ω aè # fl"≥ ∞ ÿ # W`« ~ °
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ‰õÄ_® |Ö’¿Ñ`«O KÕÜ«∞=Åã≤# J=ã¨~°O
LOk. JO`Õ H ͉õ Ω O_® q^•º~° ∞ ÷ Å #∞ „Ѩ Ñ ¨ O K« ™ê÷ ~ ÚÖ’
Z^Œ∞~°=Ù`«∞#fl ã¨"åà◊¡#∞ Z^Œ∞~˘¯<Õ q^èŒOQÍ ã¨#fl^ŒúO KÕÜ«∞=Åã≤
LO@∞Ok. g@xflO\˜x ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx áê~î°º „Ѩ}ÏoHõÅ∞,
É’^èŒ<å „Ñ¨}ÏoHõÅ#∞ ã¨g∞HΔ̃Oz, JÉèϺ㨉õΩx ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx
#∂`«# áê~î°º„Ѩ}ÏoHõÅ∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
qãÎ̈~°} HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
`«# xÜ«∞O„`«}Ö’ L#fl HõàÏâßÅÅ ã¨=∂Ü«∞O`À H˘xfl
™ê=∂lHÍaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ KÕѨ>ËìO^Œ∞‰õΩ HõàÏâßÅ
q^•ºâßY Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk. 150 „ѨÉèí∞`«fi _ç„w HõàÏâßÅÅ∞
q^•º~°∞÷Å`À áê@∞, ã¨=∂*ÏxH˜ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞ŠǨωõΩ¯Å∞,
Z~Ú_£ûÃÑ· J=QÍǨÏ# HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ, Ѩ~åº=~°} Ѩi~°HõΔ},
"å~°ã¨`«fi, ™êO㨯 $uHõ ã¨OѨ^ŒÅ#∞ ã¨O~°HΔ̃OK«_»O "≥Ú^ŒÅQÆ∞
"å\˜ÃÑ· J=QÍǨÏ# HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å Hõ¡ÉòÅ∞,
WHÀ Hõ¡ÉòÅ∞, i|ƒ<£ Hõ¡Éò i|ƒ<£Å∞, ÃÇÏi>Ë*ò Hõ¡ÉòÅ#∞
„áê~°OaèOKå~Ú.
~åR™ê÷~Ú L`«=
Î ∞ J^蕺ѨHõ J"å~°∞Ť ∞ :
ÉèÏ~°`« =∂r ~åRѨu 㨈~fiѨe¡ ~å^è•Hõ$+¨‚ [#‡k#"≥∞ÿ#
ÃãÃÑì O |~ü 5# „Ѩ u ÜÕ ∞ \Ï Láê^è • ºÜ« ∞ k<À`« û =O
[~°∞ѨىõΩO\Ï~°∞. D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ ~åR„ѨÉèí∞`«fiO Ü«¸x=i≈\©,
64
HõàÏâßÅÅ J^蕺Ѩ‰õΩʼnõΩ ~åR ™ê÷~Ú L`«Î=∞ J^蕺ѨHõ
J"å~°∞¤#∞ „ѨHõ\ ˜ã¨∞ÎOk. 㨈~fiѨe¡ ~å^è•Hõ$+¨‚<£ [Ü«∞Ou <å_»∞
JO^Œ * Ë ™ êÎ ~ ° ∞ . 2010-11Ö’ 41 =∞Ok Ü« ¸ x=i≈\©
P^蕺Ѩ‰õΩʼnõΩ, 36=∞Ok HõàÏâßÅ J^蕺Ѩ‰õΩʼnõΩ ~åR ™ê÷~Ú
L`«Î=∞ J^蕺ѨHõ J"å~°∞¤Å#∞ JO^Œ*Ëâß~°∞.
™êOˆHuHõ q^Œº
PO„^茄Ѩ^Õâò ™êOˆHuHõ q^ŒºÃÑ· J=QÍǨÏ# ÃÑOK«_»O,
„áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞QÍ 1957Ö’ ™êOˆHuHõ
q^•ºâßY#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. _≥·Ô~Hõì~ü PѶπ W<£¢ãì̈HõΔ<£ (_çSÑ≤)
Ѩikè #∞O_ç „Ñ¨Éèí∞`«fi WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ∞, WO_»¢ã‘ìãπ  
HÍ=∞~üû âßY Ѩikè #∞O_ç áêe>ˇH˜flH±Å∞, WO_»¢ã≤ìÜ«∞Öò „>ÿ̌xOQ∑
Wxã≤ª@∂º\òû (S\˜S) Å∞, Hõq∞+¨#~ü PѶπ QÆ=~°fl"≥∞O\ò
ZQÍ˚q∞<Õ+¨<£û Ѩikè #∞O_ç ™êOˆHuHõ q^•º qÉèÏQÍxfl
™êOˆHuHõ q^•ºâßY áêÅ<å ѨikèÖ’H˜ fã¨∞‰õΩ=KåÛ~°∞.
J#O`«~°O S\˜SÅ#∞ Láêkè =∞iÜ«Ú tHõΔ} âßY ѨikèÖ’H˜
=∂~åÛ~°∞.
=∞Oz WO[h~° ¡ # ∞ Ö’`≥ · # q*Ï˝ # O <≥ · Ñ ¨ Ù }ºO,
™ê#∞‰õÄÅ „â◊=∞ ã¨O㨯 $u, ã¨=∞~°÷`«, L`åÊ^ŒHõ`« Hõey#
™êOˆHuHõ xѨÙ}∞Å#∞ "≥eH˜ fÜ«∞_»"Õ∞ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY#∞
™ê÷ Ñ ≤ O K« _ » O Ö’x „Ѩ ^ è • # L^Õ Ì â ◊ O . =∞# Ѩ i „â◊ = ∞Å#∞
ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ Ñ¨x KÕ~ÚOK«_»O, JO`«~å˚fÜ«∞ áÈ\©Å#∞
`«@∞ì‰õΩ<Õ q^èŒOQÍ =∞# q^•º~°∞÷Å#∞ fiÛk^ŒÌ_»O D âßY
`«∞k ÅHõΔ ºO.
_ç Ñ ¨ ¡ = ∂ Ѩ s Hõ Δ Å x~° fi Ǩ Ï }, áêe>ˇ H ˜ fl H± Å
q^•º=ã¨~åÅ#∞ ѨijeOKÕO^Œ∞‰õΩ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY _≥·Ô~Hõì~ü
Kè≥·~°‡<£QÍ 1984Ö’ ¿ãì\ò É’~ü¤ PѶπ >ˇH˜flHõÖò Z_»∞ºˆH+¨<£ JO_£
¢>ÿ̌xOQ∑#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
™êOˆHuHõ q^Œº#∞ „QÍg∞}, =∂~°∞=¸Å „áêO`åʼnõΩ
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ=_»O, tHõΔ}, =#~°∞Å#∞ ѨOK«∞HÀ=_»O,
<≥ \ ò = i¯OQ∑ ^•fi~å <å}º`« # ∞ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° K « ∞ HÀ=_» O ,
=∂º<£Ñ=¨ ~ü =∂ºzOQ∑ ^•fi~å „QÍ_»∞ºÜÕ∞@¡‰Ωõ , _çÑ=¡¨ ∂ ǨϟŤ~‰¡° Ωõ
L^ÀºQÍ=HÍâßÅ#∞ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° K « _ » O , L^ÀºQÍʼnõ Ω
㨠O |Okè O z# HÀ~° ∞ ûÅ#∞ „Ѩ " Õ â ◊ à Ñ@ì _ » O , Ѩ i „â◊ = ∞‰õ Ω ,
q^•ºã¨Oã¨÷ʼnõΩ =∞^茺 ã¨O|O^è•Å#∞ ÃÑOK«_»O `«k`«~°
HÍ~°º„Hõ=∂ÅÃÑ· ™êOˆHuHõ q^•ºâßY ˆHO„nHõi™ÈÎOk. _ç„w,
_çѨ¡=∂ ™ê÷~ÚÅ∞ Ô~O_çO\˜Ö’#∂ ™êOˆHuHõ q^•º™ê÷~Úx
„ѨѨOK« „Ѩ=∂}ÏÅ ™ê÷~ÚH˜ ÃÑOK«_®xH˜ D âßY Hõ$+≤
KÕ™ÈÎOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ∞, áêe>ˇH˜flH±Å∞, á¶ê~°‡ã‘
HÀ~°∞ûÅ∞, ZOã≤Z, ZOaZ, Pi¯>ˇHõÛ~ü HÀ~°∞ûÅ∞ JOkã¨∞Î#fl
q^•ºã¨ O 㨠÷ Å U~åÊ@∞‰õ Ω ã¨ O |Okè O z# ^Œ ~ ° M Ï㨠∞ Î Å #∞
ѨijeOKÕO^Œ∞‰õΩ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY PÖò WO_çÜ«∂ H“xûÖò
Ѷ ¨ ~ ü >ˇ H ˜ fl Hõ Ö ò Z_» ∞ ºˆ H +¨ < £ (ZSã≤ \ ˜ W ) `À 㨠= ∞#fiÜ« ∞
Ѩ~°K«∞‰õΩO\’Ok.
™êOˆHuHõ q^•ºâßY „Ѩã¨∞Î`«O 1034 ™êOˆHuHõ
q^•ºã¨Oã¨÷Å#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞Ѩ~°∞™ÈÎOk. „Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 707
WO[hiOQ∑ HõàÏâßÅÅ∞, 292 a.á¶ê~°‡ã‘ HõàÏâßÅÅ∞, 937
ZOaZ Hõ à ÏâßÅÅ∞, 664 ZOã≤ U Hõ à ÏâßÅÅ∞, 232
áêe>ˇH˜flH± HõàÏâßÅÅ∞ L<åfl~Ú. „Ѩu ã¨O=`«û~°O WO[hiOQ∑
HõàÏâßÅÖ’¡ 2,75,750 =∞Ok q^•º~°∞úÅ∞ KÕ~°∞`«∞O_»QÍ,
á¶ê~°‡ã‘ HÀ~°∞ûÖ’¡ 22,275 =∞Ok, ZOaZ HÀ~°∞ûÖ’¡ 78,495
=∞Ok, ZOã≤ Z HÀ~°∞ ûÖ’¡ 48,160 =∞Ok, áêe>ˇ H ˜ flH±
HÀ~°∞ûÖ’¡ 62,225 =∞Ok KÕ~°∞`«∞<åfl~°∞.
ZSã≤\ ˜WH˜ J#∞|O^èŒ"≥∞ÿ# <Õ+¨#Öò É’~ü¤ PѶπ J„H˜_ç+¨<£
(Z<£aZ) „Ѩ=∂}ÏʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY
~åROÖ’x _ç „ w, _ç Ñ ¨ ¡ = ∂ ™ê÷ ~ ÚÖ’¡ ™êOˆ H uHõ q^•º
„Ѩ = ∂}ÏÅ#∞ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° ∞ ™ÈÎ O k. "≥ ∂ _» Ô ~ · fl *Ë + ¨ < £ JO_£
i=¸=Öò PѶπ JÉ’ûÅÃã<£û (ZOF_çP~üFaZãπ) Ѩ^äŒHõO„H˜O^Œ
ÖϺÉòÅ P^èŒ∞xH©Hõ~°}#∞ KÕѨ_»∞`ÀOk.
WO_»¢ã‘ì – Wxã≤ì@∂º+¨<£ WO@~åHõΔ<£ ÃãÖòû, ZO@~ü
„Ñ‘#~ü+≤Ñπ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ÃãÖòû J=∞Å∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ~°∂. 5
HÀ@¡ „QÍO@¡#∞ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ ™êOˆHuHõ q^•ºâßY ZSã≤\ ˜W`À
ã¨=∞#fiÜ«∞OQÍ =º=ǨÏi™ÈÎOk.
ZOÃã\ò, WÃã\ò, ã‘Ñ,π Z_£Ãã\ò ~åºOHõ~‰¡° Ωõ ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£,
qâßYѨ@flO, QÆ∞O@∂~°∞, u~°∞Ѩu, =~°OQÆÖò, Hõ_»Ñ¨ ˆHO„^•Å
^•fi~å P<£Öˇ·<£ J_ç‡+¨#∞¡ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
„QÍ_»∞ºÜÕ∞@¡‰õΩ, _çѨ¡=∂ ǨϟŤ~°¡‰õΩ J„ѨO\©ãπ+≤Ñπ tHõΔ}
HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ™êOˆHuHõ q^•ºâßY ã¨fiÜ«∞O„ѨuѨuÎ Hõey#
É’~ü¤ PѶπ J„ѨO\©ãπ+≤Ñπ ¢>ÿ̌xOQ∑ (aFZ\˜) W`«~° ã¨Oã¨÷Å`À
U~åÊ@∞¡ KÕã≤Ok. ^Õâ◊OÖ’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’
J„ѨO\©ãπÅ ZOÑ≤Hõ HÀã¨O ã¨O÷Å#∞, JÉèíº~°∞÷Å#∞ XˆHKÀ@‰õΩ
KÕ̂~Û "åH±W<£ WO@~°∂fi º Ѩ^Œúux „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£,
qâßYѨ@flO,=~°OQÆÖòÅÖ’ "åH± W<£ WO@~°∂fi º HͺOѨÙÅ#∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
ZSã≤\ ˜W ã¨Ç¨Ü«∞O`À WO_»¢ã‘ì – Wxã≤ì@∂º+¨<£
WO@~åHõ Δ < £ à ãÖò û U~åÊ@∞#∞ ™êOˆ H uHõ q^•ºâßY
„áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk.
65
‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞O
‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∂xfl 1951Ö’ "≥Ú^ŒÅ∞
ÃÑ\Ïì~°∞. J#O`«~°O Ѷ¨e`åÅ∞ ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩ[Ö’¡
J=QÍǨÏ# ÃÑOK«_»O qãÎ̈~°} HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ‰õÄ_® ‰õΩ@∞O|
xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞ ѨikèÖ’H˜ fã¨∞H˘KåÛ~°∞. ‰õΩ@∞O|
xÜ« ∞ O„`« } `À áê@∞ =∞Ç≤ Ï à◊ Å ∞,Ñ≤ Å ¡ Å P~ÀQÆ º OÃÑ·
ˆHO„nHõiOKåÅ<Õ L^ÕÌâ◊O`À ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞O
¿Ñ~°∞#∞ 70= ^Œâ◊HõOÖ’ ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞ HÍ~°º„Hõ=∞OQÍ
=∂~åÛ~°∞. 7= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅO #∞O_ç ‰õΩ@∞O|
ã¨OˆHΔ=∞ HÍ~°º„Hõ=∞O =∞Ç≤Ïà◊Å∞, S^Õà◊¡Ö’Ѩ٠tâ◊√=ÙÅ P~ÀQƺ
J=ã¨~åÅÃÑ· ˆHO„nHõiOzOk. "åºH˜û<£¡ ^•fi~å x"åiOK«^ŒQÆæ
"åº^èŒ∞Å HÍ~°}OQÍ ã¨OÉèíqOKÕ tâ◊√ =∞~°}ÏÅ#∞, "åº^èŒ∞Å#∞
`«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ 1985–86 #∞O_ç Ü«¸x=~°ûÖò W=Úº<≥·*Ë+¨<£
„áÈ„QÍO (Ü«ÚSÑ≤) #∞ „áê~°OaèOKå~°∞. Ñ≤Å¡Ö’¡ _»ÜÕ∞iÜ«∂
HÍ~°}OQÍ ã¨OÉèíqã¨∞Î#fl =∞~°}ÏÅ#∞ `«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ F~°Öò
sÃÇ· Ï „_Õ + ¨ < £ ^ä ≥ ~ ° Ñ ‘ (FP~ü \ ˜ ) x ‰õ Ä _® „áê~° O aè O Kå~°∞.
1992–93 #∞O_ç K≥·Öò¤ ã¨Ô~· fi=Öò JO_£ ¿ãѶπ =∞^Œ~üǨï_£
(ã≤ Z ãπ Z ãπ Z O) HÍ~° º „Hõ = ∂xfl J=∞Å∞ KÕ ã ¨ ∞ Î < åfl~° ∞ . D
HÍ~° º „Hõ = ∞OÖ’x JOâßÅ`À áê@∞Öˇ · O yHõ "åº^è Œ ∞ Å∞,
ѨÙ#~°∞`«ÊuÎH˜ ã¨O|OkèOz# "åº^èŒ∞Å x"å~°} ÅHõΔ ºO`À
s„á⁄_»Hì̃"£   K≥·Öò¤ ÃÇÏÖòÎ (P~üã≤ÃÇÏKü–1) HÍ~°º„Hõ=∂xfl 1997
#∞O_ç 2005 =∂iÛ =~°‰õΩ J=∞Å∞ KÕâß~°∞.
„Ѩ^è•#=∞O„u 2005 U„Ñ≤Öò 1# <Õ+¨#Öò ~°∂~°Öò
ÃÇÏÖòÎ q∞+¨<£ (ZãπP~üÃÇÏKüZO)#∞ ÖÏOKè#« OQÍ „áê~°OaèOKå~°∞.
„QÍg∞} „Ѩ[ʼnõΩ `«‰õΩ¯= =ºÜ«∞O`À <å}º"≥∞ÿ# P~ÀQƺ
¿ã=Å#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KÕÛL^ÕÌâ◊O`À „áê~°OaèOK«|_ç#
Z<£P~üÃÇÏKüZO „Ѩã¨= =∞~°}ÏÅ ˆ~@∞,tâ◊√=∞~°}ÏÅ ˆ~@∞
[#<åÅ ˆ~@∞ `«yæOѨÙ#‰õΩ Hõ$+≤KÕã¨∞ÎOk.
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ =º=ã¨÷Ö’x x"å~°}, zH˜`«û, =∂#=
=#~°∞Å x~°fiǨÏ}, _»Ü«∂QÀflã≤ìH± ¿ã=Å∞,ÖÏlã≤ìH± "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò,
"åº^èŒ∞Å∞ Ü«∂[=∂#ºO,_Õ\Ï "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò ã≤ãì̈"£∞ =O\˜ J<ÕHõ
JOâßÅ#∞ ã¨=∞#fiÜ«∞ Ѩ~°z "≥∞~°∞ÔQ·#¿ã=Å#∞ JOkOKÕ
q^èŒOQÍ Z<£P~üÃÇÏKüZO#∞ ~°∂á⁄OkOKå~°∞.
~åROÖ’ 2009 <å\˜H˜ [##, =∞~°}, tâ◊√=∞~°}ÏÅ
ˆ~@∞ 18.3, 7.6, 49 âß`«O #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú. *ÏfÜ«∞
™ê÷~ÚÖ’ 22.5, 7.3, 50 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ∞ JÜ«∂º~Ú.
*ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ ѨÙ~°∞+¨μÅ ã¨QÆ@∞ PÜ«Úó„Ѩ=∂}O 65.8
ã¨O=`«û~åÅ∞, =∞Ç≤ÏàÏ ã¨QÆ@∞ PÜ«Úó„Ѩ=∂}O 68.1
ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ JOK«<å "Õâß~°∞. W^Õ ~åROÖ’ 65.4, 69.4
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
ã¨O=`«û~åÅ∞. PO„^茄ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’x „Ѩ[ÅO^ŒiH©
ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#, <å}º"≥∞ÿ# P~ÀQƺ, "≥·^Œº ¿ã=ʼnõΩ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜
`≥KÕÛO^Œ∞‰õΩ Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk. 1,570 „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞,
12,522 LѨ ˆHO„^•Å∞, 131 Ѩ@ì} ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞
ˆHO„^•Å∞, 82 áÈãπì=∂~°ì"£∞ Ü«¸x@∞¡, 267 J~°ƒ<£ ÃÇÏÖòÎ
ÃãO@~°¡ ^•fi~å ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∂xH˜ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Hõ$+≤
KÕ™ÈÎOk.
=∂`«$ã¨O|O^è"
Œ ∞≥ #ÿ P~ÀQƺ ã¨O~°H}
Δõ ¿ã=Å∞ :
1. =∞Ç≤ÏàÏ P~ÀQƺ HÍ~°ºHõ~Åΰ ∞(J„H_˜ >ç _ˇ £ ™È+¨Öò ÃÇÏÖòÎ
Ü«∂Hì̃qãπì – Pâ◊)
„QÍg∞} „áêO`åÅ „Ѩ[ʼnõΩ P~ÀQƺ ¿ã=Å∞ =∞iO`«
^Œ Q Æ æ ~ ° ‰ õ Ω `≥ K Õ Û O^Œ ∞ ‰õ Ω D Ѩ ^ ä Œ H Íxfl 2005–06Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞. nxx 21,916 „QÍ=∂Å∞ (67561 x"åã¨
„áêO`åÅÖ’) J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. ÃÇÏÖòÎ i™È~üû Ѩ~°û<£ûQÍ
=º=ǨÏiOKÕO^Œ∞‰õΩ „QÍ=∞ ѨOKåÜ«∞f P~ÀQƺ Hõq∞\©Å ^•fi~å
70,700 =∞Ç≤ÏàÏ P~ÀQƺ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ#∞ QÆ∞iÎOKå~°∞.
2.ã¨=∞„QÆ J`«º=ã¨~° Ñ
„ ã
¨ =
¨ ,#∂`«# tâ◊√=ÙÅ
¿ã=Å∞ :
ã≤WZOFZ<£ã≤`À |Ö’¿Ñ`«O KÕã≤# ZѶπP~üÜ«Ú ¿ã=Å
Ѩ^äŒHÍxfl „Ѩã¨"åÅ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ `«b¡a_»¤Å‰õΩ J`«º=ã¨~° ¿ã=Å∞
JOkOKÕ ÅHõΔ ºO`À 2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. „Ѩu
ã≤WZOFZ<£ã≤ ˆHO„^ŒOÖ’ #Å∞QÆ∞~°∞ „Ѩã¨= "≥·^Œ∞ºÅ∞, XHõ
ÃÑ_çÜ«∂„\˜ã≤Ü«∞<£, XHõ J<≥ã≤ì\ ˜ãπìÅ`À áê@∞ |¡_£ ÉϺOH± ÖË^•
|¡_£™Èì̂~r ÃãO@~ü LO\Ï~Ú. JO`ÕH͉õΩO_® „Ѩu „Ѩã¨"åxH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# B+¨^è•Å‰õΩ J^Œ#Ѩ٠|_≥˚\ò ‰õÄ_® JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’
LO@∞Ok. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ ~åROÖ’ 158 ã≤WZOFZ<£ã≤
ˆHO„^•Å#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
3. |¡_£ ÉϺOH±   |¡_£ ™Èì̂~*ò ÃãO@~°∞¡ :
ã≤*ËiÜ«∞<£ â◊GzH˜`«û ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ~°HÍÎxfl
JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ LOKåÅ<Õ ÅHõ Δ ºO`À D Ѩ ^ ä Œ H Íxfl
2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. HÍO„ѨÃÇÏxû"£ Z=∞Ô~˚hû
Jɡ˚û„\˜H± JO_£ xÜ≥∂<å@Öò ˆH~ü (ã≤WFZãπã≤) ˆHO„^•ÅÖ’
WѨÊ\˜ =~°‰õΩ 20#∂`«# |¡_£ ÉϺO‰õΩÅ∞, 89 |¡_£™Èìˆ~*ò
ÃãO@~°¡#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞.
|¡_£ ÉϺO‰õΩÅ∞, |¡_£ ™Èìˆ~r ÃãO@~°¡ U~åÊ@∞‰õΩ
WO_çÜ«∞<£ Ô~_£ „HÍãπ ™⁄Ãã·\ ©x ~åR ™ê÷~Ú <À_»Öò U*ˇhûQÍ
U~åÊ@∞KÕâß~°∞. 19 |¡_£ ÉϺO‰õΩÅ∞, 76 |¡_£ ™Èì̂~*ò ÃãO@~°∞¡
#_»∞ã¨∞Î<åfl~Ú.
66
4. 24 QÆO@Å `«ba¡ _»Å¤ P~ÀQƺ (ZOã≤ÃÇÏKü)
ˆHO„^•Å∞ :
™ê^è•~°} „Ѩã"¨ åÅ∞ [iˆQ q^èOŒ QÍ K«∂_»\ÏxH˜,iã¨∞¯`À
‰õÄ_ç# QÆiƒù}© ˆHã¨∞Å#∞ QÆ∞iÎOz, "å\˜x ZѶπP~üÜ«ÚʼnõΩ
ѨOѨO_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ¿ã=Å#∞ 24 QÆO@Å∞ JOkOKÕ
ÅHõ Δ ºO`À D HÍ~° º „Hõ = ∂xfl 1997–98Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞.~åROÖ’x 800 „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞
24 ZOã≤ÃÇÏKü ˆHO„^•Å∞QÍ Ñ¨xKÕã¨∞Î<åfl~Ú. 2009–10Ö’
g\˜Ö’ 85,108 „Ѩã¨"åÅ∞ [iQÍ~Ú. 2010-11Ö’ 2010
_çÃãO|~ü <å\˜H˜ 62,975 „Ѩã¨"åÅ∞ [iQÍ~Ú.
8.[#h ã¨∞~°HΔõ Ü≥∂[# (*ˇZãπ")·≥ :
„Ѩã¨= =∞~°}ÏÅ∞ J^Õq^èŒOQÍ tâ◊√ =∞~°}ÏÅ#∞
`«yæOKÕO^Œ∞‰õΩ QÍ#∞ „Ѩã¨"åÅ∞ Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ [iÑ≤OK«∞‰õΩ<Õ
q^èŒOQÍ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOKÕO^Œ∞‰õΩ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl
2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ ~°∂. 1000
(*ˇZãπ"≥· H˜O^Œ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO ~°∂. 700, ~åR „ѨÉèí∞`«fi
ã¨∞vÉèí= Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ ~°∂. 300) „QÍg∞} ¿Ñ^Œ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ
JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. 2006 U„Ñ≤Öò 1 #∞O_ç D Ѩ^äŒHÍxfl Ѩ@ì}
¿Ñ^Œ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ‰õÄ_® =iÎOѨ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞. *ˇZãπ"≥· ÅaÌ^•~°∞Å∞
2009-10Ö’ 3,18,927 =∞Ok 2010-11Ö’ 2010
ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ 98,099 =∞Ok L<åfl~°∞.
tâ◊√ P~ÀQƺ ã¨O~°H}
Δõ ¿ã=Å∞ :
kQÆ ∞ =# ¿Ñ~˘¯#fl Ѩ ^ ä Œ H ÍÅ J=∞Å∞ ^•fi~å
tâ◊√=ÙÅ∞,ÉÏÅʼnõΩ, P~ÀQƺ ã¨O~°HõΔ} ¿ã=Å∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞.
1. "åH˜û<£ Ñ
„ "
≤ O≥ @|∞Öò _çã*‘ ã
ˇ π:
HÀiO`« ^ŒQÆ∞æ, _çÑ‘ÎiÜ«∂, ^èŒ#∞~åfi`«O, áÈeÜ≥∂, HõΔÜ«∞,
`«@∞ì, ÃÇÏѨ>\ÿˇ 㘠π –a `«k`«~° \©HÍÅKÕ x~ÀkèOK«|_Õ "åº^è∞Œ ʼnõΩ
Ñ≤Å¡ÅO^ŒiH© \©HÍÅ∞ W™êÎ~°∞. D "åº^èŒ∞Å#∞ x~ÀkèOKÕO^Œ∞‰õΩ
a.ã≤.l, X.Ñ≤.q., _ç.Ñ≤.\˜. ÃÇÏѨ>ÿ̌\ ˜ãπ – a `«@∞ì \©HÍÅ∞
W™êÎ~°∞. QÆiƒù}©¢ã‘ÎʼnõΩ \˜\ ˜ WO[HõΔ<£ W™êÎ~°∞.
2Ñ
„ ^¨ •è # HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
q@q∞<£ – Z, „Ѩu ã¨O=`«û~°O [#=i, AÖˇ·
=∂™êÅÖ’ ^≥ · fi"åi¬Hõ P~ÀQÆ º Ѩ s Hõ Δ Å `Àáê@∞~ÀA"ås
W=¸º<≥·*Ë+¨<£ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
3. Ü«¸x=~°ûÖò W=Úº<≥*· +Ë <¨ £ á„ È„QÍO J=∞Å∞ :
P~üã≤ÃÇÏKü – 2 „H˜O^Œ áê~üì ã≤Ö’ ÉèÏQÆOQÍ „H˜Ok
W=¸º<≥·*Ë+¨<£ HͺHõÖÏáêÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
1. _çSFʼnõΩ J^Œ#Ѩ٠"≥Úae\©ã¨áÈ~üì, 2."åH˜û<£
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
„\Ï<£ûáÈ~ü,ì 3. HÀÖò¤ K≥~Ú<£ i¿Ñ~Ú~üû, x~°fiǨÏ}, 4. _çSFʼnõΩ =ÚO^Œ∞‰õΩ =zÛ# J~°∞›Öˇ·# [O@ʼnõΩ ‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞
ã¨Ç¨ÏHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ HõOѨӺ@~ü Jã≤ÃãìO@∞¡, 5. „Ѩ`åº=∂flÜ«∞ ¿ã=ÅOkOK«_»O ^•fi~å[<åÉèÏ =$kúx `«yæOK«_®xH˜ D
"åºH˜ û <£ _≥ e =s, 6. Ѩ @ ì } „áêO`« =ÚiH˜ "å_» Å ÃÑ· Ѩ^äŒHÍxfl 1952 #∞O_ç J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D ¿ã=Å H˜O^Œ
ˆHO„nHõ~°}, 7. _»|∞¡ ºÃÇÏKüq ^•fi~åÑ≤Å¡Å ã¨g∞Hõ~°}. J~°∞›Öˇ·# [O@ʼnõΩ @∂ºÉˇHõìg∞, "åºÃãHõìg∞ =O\˜ âßâ◊fi`«
g\˜H˜ `À_»∞ kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ ‰õÄ_® ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} Ѩ^Œú`«∞Å∞, `å`å¯eHõ Ѩ^Œú`«∞ÅH˜O^Œ
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. SÜ«Ú_ç, <À\˜ =∂„`«Å∞, x~À^è£Å∞ =O\˜q JOk™êÎ~°∞.
Z. z#flz#fl "åº^è∞Œ ʼnõΩ zH˜`û« #OkOKÕO^Œ∞‰õΩ<≥ÅÖ’ XHõ~ÀA ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} „áÈ`åûǨÏHÍÅ H˜O^Œ ѨÙ~°∞+¨μʼnõΩ
„QÍ=∂ÅÖ’ „QÍ=∞ P~ÀQÆ º   áœ+≤ ì H ÍǨ  ~° k#O ~°∂.1100Å∞,=∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ~°∂. 600Å∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
x~°fiÇ≤ÏOK«_O» . 2.J"åOzè`« QÆ~åƒùÅ `˘ÅyOѨ٠(ZO\˜Ñ)≤
a. Jã¨=~°"∞≥ #ÿ ã¨=∞Ü«∂ÅÖ’ yi[# lÖÏ¡Ö’¡ W=¸º<≥*· +Ë <¨ £ ¿ã=Å∞:
HͺOÃÑ~Ú#∞¡ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O
ã≤. J=ã¨~åʼnõΩ J#∞QÆ∞}OQÍ g∞lÖòû, ZZѶãπ ≤ HͺOÃÑ~Ú#∞¡
~åROÖ’x Jxfl „Ѩ É è í ∞ `« fi P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ ÅÖ’ D
¿ã=ÅOk™êÎ~°∞. 2009–10Ö’ 5,624 =∞OkH˜, 2010-
x~°fiÇ≤ÏOK«_O»
11Ö’ 2010 _ç Ã ãO|~ü <å\˜ H ˜ 3,671 =∞OkH˜ D
_ç. W=¸º<≥*· +Ë <¨ £ QÆ∞iOz „Ѩ[ÅÖ’ J=QÍǨÏ# HõeyOK«_O»
¿ã=ÅOkOKå~°∞.
4. XHõ KÀ@‰õΩ KÕ~Û° _»O :
lÖÏ¡Ö’¡ P~ÀQͺxH˜ ã¨O|OkèOz# HÍ~°ºHÍÅáêÅ#∞ 3. ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`}
« c=∂ Ѩ^HŒä Oõ :
ã¨=∞~°ú=O`«OQÍ J=∞Å∞ KÕÜ«∞_®xH˜ gÅ∞QÍ Sã≤_çZãπ, "≥Å∞QÆ∞, ÃãìiÖˇ·*Ë+¨<£#∞ JOwHõiOz# "åiHÀã¨O D Ѩ^äŒHÍxfl
P~ÀQÆ º âßYÅ#∞ XHõ K À@‰õ Ω KÕ ~ ° Û =Åã≤ # J=㨠~ åxfl 2005 #∞O_ç J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞. D Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞f~°∞#∞
QÆ∞iÎOKå~°∞. >Ë|∞Öò 8.3Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
5. xÜ≥∂<å@Öò WO>ˇxû"£ Hˆ ~ü Ü«¸x\òû (Z<£Sã≤ÜÚ« ): >Ë|∞Öò 8.3
#∂`«#OQÍ [x‡Oz# tâ◊√=ÙʼnõΩ,tâ◊√„áêÜ«∞OÖ’ L#fl ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`}
« c=∂ Ѩ^HŒä Oõ
ÉÏÅʼnõΩ J`«º=ã¨~° ¿ã=Å∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ D Ѩ^äŒHÍxfl
JOâßÅ∞ c=∂ Ѩiq∞u
2006–07 „áê~°OaèOKå~°∞.
ÃãìiÖˇ·*Ë+¨<£ ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ Pã¨∞Ѩ„uÖ’ ~°∂. 2,00,000
~åROÖ’ 37 Zãπã≤Z<£Ü«ÚÅ∞, 121 ZãπZ<£Ü«ÚÅ∞,
=∞~°}˜Oz<å ÖËHõ PѨˆ~+¨<£ [iy# "å~°O
1298 Z<£aã≤ã≤Å∞ =∞iÜ«Ú 156 ã≤DZOFZ<£ã≤ ˆHO„^•Å#∞
~ÀAÖ’¡ =∞~°}O˜ z#"åiH˜ Pã¨∞Ѩ„u #∞O_ç
™êúÑ≤OKåÅx „ѨuáêkOKå~°∞.
_çâßÛi˚ KÕã≤# `«~°∞"å`«
Z. 124 áÈ㨠∞ ì Å ∞ =∞OE~° ∞ KÕ Ü « ∞ QÍ 14 =∞Ok 8#∞O_ç 30 ~ÀAÖ’¡ =∞~°}O˜ z# "åiH˜ ~°∂. 50,000
ÃÑ_çÜ«∂„\˜ã≤Ü«∞#¡#∞ xÜ«∞q∞OKå~°∞. â◊GzH˜`«û qѶ¨Å"≥∞ÿ`Õ ~°∂. 30,000
a. Z<£Sã≤Ü«Ú ˆHO„^•Å‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ѨiHõ~åÅ#∞ â◊GzH˜`û« =Å¡ `«Öuˇ #Î P~ÀQƺ ã¨=∞㨺ʼnõΩ ~°∂. 25,000
¿ãHõiã¨∞Î<åfl~°∞. =¸ÅO : ‰õΩ@∞O| ã¨OHˆ =Δ ∞ âßY
ã≤. „Ѩ u Ü« ¸ x\ò Ö ’ W^Œ Ì ~ ° ∞ ™êì Ñ ¶ π #~° ∞ ûÅ∞, W^Œ Ì ~ ° ∞
ZZ<£ZOÅ#∞ HÍO„\ωõΩì „áêuѨkHõ# xÜ«∞q∞OKå~°∞. 4. ~åR [<åÉèÏ q^è•#O :
_ç. „Ѩ u ˆ H O„^•xH˜ B+¨ ^ è • Å∞, W`« ~ ° =㨠∞ Î = ÙÅ∞ ‰õ Ω @∞O|㨠O ˆ H Δ = ∞ HÍ~° º „Hõ = ∞O „H˜ O ^Œ <å}º"≥ ∞ ÿ #
JO^Œ*ËÜ«∂Åx x~°‚~ÚOKå~°∞. ¿ã=ÅOkOKÕ ÅHõΔ ºO`À 1997Ö’ ~åR [<åÉèÏ q^è•<åxfl
‰õΩ@∞O| ã¨OˆHΔ=∞ ¿ã=Å∞ : ~°∂á⁄OkOKå~°∞. ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} HͺOѨÙÅ ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ
ëêq∞Ü«∂<åÅ∞, `åQÆ∞h~°∞,=∞OKåÅ∞, Ѩ~°∞ѨÙÅ∞, ~°"å}Ï
J~°∞›Öˇ·# [O@ʼnõΩ kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl Ѩ^äŒHÍÅ∞ J=∞Å∞
"≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜x U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞.
KÕÜ«∞_»O ^•fi~å‰õΩ@∞O|ã¨OˆHΔ=∞ ¿ã=Å∞ JOkã¨∞Î<åfl~°∞.
„Ѩ u 㨠O =`« û ~° O EÖˇ · 11# „Ѩ Ñ ¨ O K« [<åÉè Ï
1. âßâ◊fi`« Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ : k<À`«û=O ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ lÖÏ¡‰õΩ =ÚQÆ∞æ~°∞ K˘Ñ¨C# ÅH©¯_ôÑπ
ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} áê\˜OKåÅx
^•fi~å ZOÑ≤Hõ KÕã≤# 69 =∞OkH˜ ~°∂. 10,000 K˘Ñ¨C#

67 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

„áÈ`åûǨÏHÍÅ∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.g\˜x P kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl
„Ѩ=∂}ÏÅ∞ áê\˜Oz# "åiH˜ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
Z. XHõ a_»¤`À ÃãìiÖˇ·*Ë+¨<£‰õΩ JOwHõiOz# [O@ʼnõΩ
a. W^Œ Ì ~ ° ∞ P_»Ñ≤Å ¡Å #∞ Hõey LO_ç Ããìi Öˇ · * Ë + ¨ < £ ‰õ Ω
JOwHõiOz# [O@ʼnõΩ
ã≤. W^ŒÌ~°∞ Ñ≤Å¡Å`À"åºÃãHõìg∞H˜ JOwHõiOz# [O@ʼnõΩ
Ѩ@}
ì P~ÀQƺ ¿ã=Å∞ :
Ѩ@ì} =ÚiH˜ "å_»Ö’¡ x=ã≤OKÕ „Ѩ[ʼnõΩ "åºkè
x~À^èŒHõ, x"å~°} ¿ã=ÅOkOKÕO^Œ∞‰õΩ 2000 ã¨O=`«û~°OÖ’
D Ѩ^äŒHÍxfl „áê~°OaèOKå~°∞. ~åR „ѨÉèí∞`«fi x^èŒ∞Å`À ~åROÖ’
ã¨fiK«ÛùO^Œ ã¨Oã¨÷Å ^•fi~å 192 Ѩ@ì} P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú. =ÚiH˜ "å_»Ö’¡ x=ã≤ã¨∞Î#fl „Ѩu 15,000
[<åÉèωõΩ XHõ Ѩ@ì} P~ÀQƺ ˆHO„^ŒO LOk.
P~üã≤ÃÇÏKü-2 H˜O^Œ WѨÊ\˜ =~°‰õΩ 79 Ѩ@ì} P~ÀQƺ
ˆHO„^•Å∞ U~åÊ@∞ KÕ™ê~°∞.
yi[# á„ êO`åÅ P~ÀQƺ ¿ã=Å∞ :
yi[# „áêO`åÅÖ’ P~ÀQÆ º ¿ã=Å#∞
|Ö’¿Ñ`«OKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ D „H˜OkK«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
– yi[# „áêO`åÅÖ’ 8,500 =∞Ok Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ
HÍ~°ºHõ~°ÎÅ#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
– P~üã≤ÃÇÏKü –2 „H˜O^Œ 2005–06#∞O_ç kQÆ∞=¿Ñ~˘¯#fl
K«~°ºÅ∞ KÕѨ\Ïì~°∞.
1. yi[# „áêO`åÅÖ’ P~ü ã ≤ à ÇÏKü ¿ã=Å á꺈 H lx
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
2. yi[# „Ѩ[ʼnõΩ "åi WO\˜ =^ŒÌ<Õ P~ÀQƺ ¿ã=ʼnõΩ
JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ 32 ã¨OKå~° "≥∞_çHõÖò Ü«¸x@∞¡
ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú.
3 ã¨∞^Œ∂~°, =∂~°∞=¸Å yi[# „áêO`åÅ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ
ã¨∞~°HΔ̃`« „Ѩã¨"åÅ∞ [iˆQO^Œ∞‰õÄ gÅ∞QÍ |~üÎ "≥~Ú\˜OQ∑
Ǩϟ"£∞û xi‡ã¨∞Î<åfl~°∞.
Hõ=¸ºx\© W<åfiÖò"∞≥ O\ò HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
1.ã¨Éò ÃãO@~ü J<£ >ÿ̌_£ Ѷ¨O_£û :
DѨ^äŒHÍxfl 2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞.„QÍ=∞
ѨOKåÜ«∞f ™ê÷~ÚÖ’ áêiâ◊√^茺O, „Ѩ*Ï~ÀQƺ x~°fiǨÏ}‰õΩ,
P~ÀQƺ LѨˆHO„^•ÅÖ’ ™œHõ~åºÅ#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_®xH˜
J=ã¨~°"≥∞ÿ# x^èŒ∞Å∞ ã¨=∞‰õÄ~°Û_»O D Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ ÅHõΔ ºO.
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ XH˘¯Hõ¯ LѨˆHO„^•xH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.
10,000 x^èŒ∞Å∞ ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞.
68
2. á„ ê^äqŒ ∞Hõ P~ÀQƺ Hˆ O„^•Å x~°fiǨÏ}‰õΩ Ü«Ú<≥>· _ˇ £ ѶO¨ _£û:
D Ѩ ^ ä Œ H Íxfl 2006–07Ö’ „áê~° O aè O Kå~° ∞ .
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å∞ ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ Ñ¨xKÕ¿ãÖÏ
KÕÜ«∞_»"Õ∞ D Ѩ^äŒHõO ÅHõΔ ºO. D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ „Ѩu „áê^äŒq∞Hõ
P~ÀQƺ ˆHO„^•xH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂. 25,000 ã¨O=`«û~°
„QÍO\ò ~°∂.50,000Å∞ ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞.
3. Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ Hˆ O„^•Å x~°fiǨÏ}‰õΩ Ü«Ú<≥>· _ˇ £
Ѷ¨O_£û:
D Ѩ^äŒHÍxfl ‰õÄ_® 2006–07Ö’<Õ „áê~°OaèOKå~°∞.
Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ ˆHO„^•Å#∞ ã¨=∞~°÷=O`«OQÍ x~°fiÇ≤ÏOKÕÖÏ
KÕÜ«∞_»"Õ∞ D Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. D Ѩ^äŒHõO
„H˜O^Œ „Ѩu Hõ=¸ºx\© P~ÀQƺ ˆHO„^•xH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.
50,000 |_≥˚\ò ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞.
4. Pã¨∞Ѩu
„ Jaè=$kú ã¨OѶ∂¨ Å∞ :
DѨ ^ ä Œ H Íxfl 2006–07Ö’ „áê~° O aè O Kå~° ∞ .
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»O, ѨiHõ~åÅ#∞ JÑπ~°ˆQ_£
KÕÜ«∞_»O, P~ÀQƺ ¿ã=Å#∞ P^èŒ∞hHõiOK«_»O D Ѩ^äŒHõO
Ü≥ÚHõ¯„Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
5. Q„ Í=∞ ™ê÷~Ú P~ÀQƺ   áêiâ◊√^躌 Hõq∞\©Å∞ :
D Ѩ^äŒHÍxfl 2006–07Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. „QÍ=∞
™ê÷ ~ ÚÖ’ P~ÀQÆ º ¿ã=Å#∞ QÆ i +¨ ì ™ê÷ ~ Ú =~° ‰ õ Ω
LѨÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O, <å}º"≥∞ÿ# P~ÀQƺ áêiâ◊√^茺 ¿ã=ÅÖ’
„QÍ=∞ ™ê÷~Ú P~ÀQƺ, áêiâ◊√^茺 Hõq∞\©Å ÉèÏQÆ™êfi=∂ºxfl
"≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»O, JO@∞ "åº^èŒ∞Å#∞ x"åiOK«_»O D Ѩ^äŒHõO
„Ѩ^è•# L^ÕÌâ◊O.
ѨOKåÜ«∞f ã¨~°ÊOKü K≥·~üѨ~°û<£QÍ, "å~ü¤"≥∞O|~°∞¡,
JOQÆ<£"å_ô =~°¯~°∞¡, ZZ<£ZOÅ∞, =∞Ç≤ÏàÏ P~ÀQƺ HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞
ã¨Éèí∞ºÅ∞, =∞bì Ѩ~°Êãπ ÃÇÏÖòÎ Jã≤ÃãìO\òÅ∞ "≥∞O|~ü Hõhfi#~°∞¡QÍ
„QÍ=∞ P~ÀQƺ   áêiâ◊√^茺 Hõq∞\©Å#∞ U~åÊ@∞ KÕ™êÎ~°∞.
6. Q„ Íg∞} J`«º=ã¨~° P~ÀQƺ ~°"å}Ï Ñ¨^HŒä Oõ
(WZOP~üS) – 108 :
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO „QÍg∞} ¿Ñ^ŒÅ∞ J`«º=ã¨~°
㨠= ∞Ü« ∂ ÅÖ’ „Ѩ ` Õ º H˜ O z „Ѩ ã ¨ = O, #∂`« # tâ◊ √ =Ùʼnõ Ω
ã¨O|OkèOz# P~ÀQƺ ã¨=∞㨺Å∞ `«ÖˇuÎ#ѨC_»∞ Pã¨∞Ѩ„u
P~ÀQƺ ¿ã=Å#∞ Lz`«OQÍ á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ XHõ Ѩ^äŒHÍxfl
„áê~°OaèOzOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
  D Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞‰õΩ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO, ã¨`«ºO
HõOѨӺ@~ü „QÆ∂ÑπKÕ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞|_ç# Z=∞Ô~˚hû
"Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò sÃã~üÛ Wxã≤ì@∂º\ò (WZOP~üS) J<Õ
ã¨fiK«ÛùO^Œ ã¨Oã¨÷#∞ <À_»Öò U*ˇhûQÍ QÆ∞iÎOzOk.
 JO|∞Öˇ<£û ¿ã=Å#∞ ~ÀA‰õΩ 24 QÆO@Å áê@∞ 365
~ÀAÅ∂ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LOKÕO^Œ∞‰õΩ XHõ L=∞‡_ç
\’Öò„Ѷ‘ >ˇeá¶È<£ #O|~ü 108#∞ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞.
 „Ѩu JO|∞Öˇ<£û‰õΩ x~°fiǨÏ}Ï =ºÜ«∞O „H˜O^Œ „Ѩu <≥Å
~°∂.1,12,499Å∞ ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞.
 „Ѩu JO|∞Öˇ<£û‰õΩ tHõΔ} á⁄Ok# ™êOˆHuHõ ã≤|ƒOk
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO\Ï~°∞. Wq „Ѩu ~ÀE 8 „\˜Ñûπ
u~°∞QÆ∞`å~Ú.
 „Ѩu ~ÀA ã¨∞=∂~°∞ 28,390 HÍÖòû =™êÎ~Ú. ~åR
"åºÑ¨ÎOQÍ 752 JO|∞Öˇ<£ûÅ∞ ¿ã=ÅOkã¨∞Î<åfl~Ú.
 WѨÊ\˜ =~°‰õΩ 74,223 „áê}ÏÅ#∞ HÍáê_®~°∞.
 2005 PQÆãπì #∞O_ç 50.03 ÅHõΔÅ Z=∞~°̊hû ˆHã¨∞ʼnõΩ
J>ˇO_£ JÜ«∂º~°∞.
7. ÃÇÏÖòÎ W#Êù̂~‡+¨<£ ÃÇÏÖòÊÖˇ·<£ (104) :
„QÍg∞}, =∂~°∞=¸Å „áêO`åÅ „Ѩ[Å∞ P~ÀQƺ
ã¨=∞㨺ÅÃÑ· ã¨=∂Kå~°O á⁄O^ÕO^Œ∞‰õΩ gÅ∞QÍ ÃÇÏÖòÎ W#Êù̂~‡+¨<£
ÃÇÏÅÊÖˇ·<£ ¿ã=Å#∞ „ѨÉèí∞`«fiO „ѨHõ\ ˜OzOk. „Ѩ[Å∞ 104
#O|~ü‰õΩ á¶È<£ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å 24 QÆO@Å∞ P~ÀQͺxH˜
ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl á⁄O^Œ=K«∞Û. „Ѩu~ÀA 50,000
HÍÖòû nxH˜ =™êÎ~Ú.
~år"£ P~ÀQƺN P~ÀQƺ c=∂ Ѩ^HŒä Oõ :
„ѨÉèí∞`«fi, „Ѩ~Ú"Õ@∞ <≥\ò=~ü¯ Pã¨∞Ѩ„`«∞ÅÖ’ ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ
P^èŒ∞xHõ â◊GzH˜`«ûÅ∞, ^ä≥~°Ñ‘Å#∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `≥KÕÛO^Œ∞‰õΩ
~år"£ P~ÀQƺN Ѩ^äŒHÍxfl ~åR „ѨÉèí∞`«fiO „áê~°OaèOzOk.
QÆ∞iÎOz# 330 ~°HÍÅ ^ä≥~°Ñ‘Å∞, zH˜`«ûʼnõΩ D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ
c=∂ ^•fi~å „Ñ¨Éèí∞`«fiO Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkã¨∞ÎOk.
¿Ñ+¨O\ò‰õΩ D „ѨÜ≥∂[#O JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ LO_Õ
q^èŒOQÍ KÕÜ«∞_®xH˜ D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ
ˆ H O„^Œ O , „áêOfÜ« ∞ P㨠∞ Ѩ „ u, lÖÏ¡ P 㨠∞ Ѩ „ u, <≥ \ ò = ~ü ¯
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å ™ê÷~ÚÖ’ XHõÃѶã≤e>Ë@~ü (P~ÀQƺq∞„`«)#∞
xÜ«∞q∞™êÎ~°∞. P~ÀQƺN Ô~O_»= ^Œâ◊Ö’ 942 "åº^èŒ∞Å∞
zH˜`«û‰õΩ cè=∂ ™œHõ~°ºO HõeÊOKå~°∞.
~år"£ P~ÀQƺN ÃÇÏÖòΈH~ü „@ãπì Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ
W#∂ûÔ~<£û 㑯"£∞#∞ P~ÀQƺN / P~ÀQƺN–1 ¿Ñi@ J=∞Å∞
69
ѨiKå~°∞. nxx 2007Ö’ f„="≥∞ÿ# "åº^èŒ∞ÅÉÏi# Ѩ_ç#
x~°∞¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞O JOkOK«_®xH˜ U~°ÊiKå~°∞.
P~ÀQƺN–1, 2Å#∞ 942 "åº^èŒ∞ʼnõΩ zH˜`«û JOkOK«_®xH˜
~°∂á⁄OkOKå~°∞.
Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ W#∂ûÔ~<£û Ѩ^äŒHõO ¿Ñ^ŒÅ∞ `«=∞
[|∞ƒÅ‰õΩ <≥\ò=~ü¯ Pã¨∞Ѩ„`«∞Ö’¡ J^èŒ∞<å`«# â◊G zH˜`«ûÅ∞,
"≥·^ŒºO, PǨ~°O, ~°"å}Ï =O\˜q ~ÀQÆ∞ʼnõΩ Lz`«OQÍ
Åaèã¨∞Î<åfl~Ú. QÆ∞O_≥ [|∞ƒÅ∞, Hͺ#û~ü zH˜`«û, â◊G zH˜`«û,
H˜"≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, ˆ~_çÜ≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, #∂º~À ã¨~°̊s, =¸„`« Ñ≤O_®Å
[|∞ƒÅ∞, HÍe# QÍÜ«∂Å∞ áÈb„\Ï=∂ =O\˜ QÆ∞iÎOz#
[|∞ƒÅ‰õΩ "≥·^ŒºO, â◊G zH˜`«ûʼnõΩ „ѨÉèí∞`«fiO c=∂ ^•fi~å
Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™ÈÎOk. „ѨÉèí∞`«fiO J~°∞›Öˇ·# "å~°O^ŒiH©
P~ÀQƺ HÍ~°∞¤Å∞ *Ïs KÕã≤Ok. D Ѩ^äŒHÍxfl J=∞Å∞ KÕã≤#ѨÊ\˜
#∞Op (2007 U„Ñ≤Öò 1) 2011 [#=i 12 <å\˜H˜ "≥Ú`«ÎO
344 Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ D =º=ã¨÷Ö’H˜ =KåÛ~Ú. 23,582 "≥·^Œº
ta~åÅ∞ x~° fi Ç≤ Ï Oz 40.06 ÅHõ Δ Å =∞OkH˜ Ѩ s Hõ Δ Å ∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. "åiÖ’ 20.35 ÅHõΔÅ =∞OkH˜ B\ò ¿Ñ+¨O@∞¡
QÍ#∂, 9.99 ÅHõΔÅ =∞OkH˜ W<£¿Ñ+¨O@∞¡QÍ#∞ "≥·^ŒºO
JOkOK« Q Í, 8.71 ÅHõ Δ Å =∞OkH˜ â◊ G zH˜ ` « û Å∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œºq^è•# Ѩi+¨`ü (ZÑ≤qqÑ≤) :
~åROÖ’x kfifÜ«∞ ™ê÷~Ú Pã¨∞Ѩ„`«∞Å x~°fiǨÏ}‰õΩ
1986 #=O|~ü 1# PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œº q^è•# Ѩi+¨`ü#∞
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. „ѨѨOK« ÉϺO‰õΩ x^èŒ∞Å`À 1995–2002
=∞^茺 ~åROÖ’ 159 Pã¨∞Ѩ„`«∞Å#∞ Jaè=$kú ѨiKå~°∞.
„ѨѨOK« ÉϺO‰õΩ x^èŒ∞Å`À #∂`«# Éèí=<åÅ x~å‡}O, P^èŒ∞xHõ
Ѩ i Hõ ~ åÅ U~åÊ@∞ `« k `« ~ åÅ∞ KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . ã≤ | ƒOkH˜
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å x~°fiǨÏ}, ¿Ñ+¨O@¡ ã¨O~°HõΔ} `«k`«~° JOâßÅÖ’
tHõΔ} WKåÛ~°∞. ѨÅ∞ „áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å#∞ kfifÜ«∞
™ê÷~Ú Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞QÍ Jaè=$kú ѨiKå~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O ~åR
"åºÑÎ̈OQÍ 233 kfifÜ«∞ ™ê÷~Ú Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ L<åfl~Ú. "å\˜
q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 8.4Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ :
PO„^茄Ѩ^Õâò "≥·^Œº q^è•# Ѩi+¨`ü `«# xÜ«∞O„`«}Ö’
L#fl P㨠∞ Ѩ „ `« ∞ ÅÖ’ „H˜ O k JOâßʼnõ Ω ã¨ O |Okè O z#
„Ѩ}ÏoHõÅ∞, =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ∞ ~°∂á⁄OkOK«_»"Õ∞ H͉õΩO_®,
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞ Ѩ~°º"ÕH˜Δã¨∞ÎOk.
1. Pã¨∞Ѩ„`«∞Å Éèí=<åÅ, áêiâ◊√^茺 x~°fiǨÏ}
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 >Ë|∞Öò 8.4 K«∞~°∞‰õΩ^Œ#O Ö’Ñ≤ã¨∞ÎOk. =∂#ã≤Hõ "≥·HõźO U~°Ê_»∞`«∞Ok.
Pã¨∞Ѩ`„ ∞« Å∞, Ѩ_H» Åõ q=~åÅ∞ qxH˜_ç, ÉèÏ+¨}ʼnõΩ ã¨O|OkèOz# Ö’áêÅ∞ ã¨OÉèíq™êÎ~Ú.
Hõ}∞`«∞Å∞, JÜ≥∂_ç<£ ֒ѨO =Å¡`«Öˇ`ÕΠѨi}Ï=∂Å∞,
Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ Pã¨∞Ѩ„`«∞Åã¨OYº Ѩ_H» Åõ ã¨OYº
"å\˜ x"å~°}ÃÑ· „Ѩ[ʼnõΩ J=QÍǨÏ# HõeÊOK«_»O, JÜ≥∂_ç<£
lÖÏ¡ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ 17 4400
Hõ e y# LѨ C #∞ "å_Õ q^è Œ O QÍ „Ѩ [ ÅÖ’ K≥ · ` « # ºO
UiÜ«∂ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ 58 5800
fã¨∞‰õΩ~å=_»O, JÜ≥∂_ç<£ ֒ѨO =Å¡ ã¨OÉèíqã¨∞Î#fl "åº^èŒ∞Å
Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ ÃãO@~°∞¡ 122 4840
„Ѩ`ºÕ Hõ Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ 10 824
Ѩi=∂}Ïxfl =∞kOѨÙKÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ ã¨ˆ~fiÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O
_çÃãÊ#ûsÅ∞ 26 -
"≥Ú^ŒÖˇ·#q D HÍ~°º„Hõ=∞ ÅHΔͺÅ∞.
"≥Ú`«ÎO 233 15864 2007 U„Ñ≤ÖòÖ’ ^Õâ◊ "åºÑÎ̈OQÍ 50,000 ™êÖòì >ˇã≤ìOQ∑
=¸ÅO : PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò "≥^· ºŒ q^è•# Ѩi+¨`ü H˜@¡#∞ JO^Œ*Ëâß~°∞. 2010 [#=i =~°‰õΩ 4,11,661 LѨC
#=¸<åÅ#∞ ѨsH˜ΔOz, "å\˜Ö’ 1,91,112 #=¸<åÅÖ’
2. "Õ∞[~ü, "≥∞ÿ#~ü ѨiHõ~åÅ∞ JO^Œ*Ë`«, x~°fiǨÏ}, Ѩ~°º"ÕHõΔ} „Ѩ=∂}ÏÅ "Õ∞~°‰õΩ JÜ≥∂_ç<£ LO^Œx x~åúiOKå~°∞.
3. B+¨^è•Å∞ JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’LOK«_»O áê~îâ° ßÅ P~ÀQƺ HÍ~°ºH„ =
õ ∞O :
4. L^ÀºQÆ∞Å xÜ«∂=∞HõO, tHõΔ} `«k`«~° JOâßÅ∞ PO„^茄Ѩ^Õâò áê~î°âßÅ P~ÀQƺ HÍ~°º„Hõ=∂xfl 1985Ö’
5. Pã¨∞Ѩ„`«∞ŠѨxf~°∞ ã¨g∞HõΔ „áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞ „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞
6. x^èŒ∞Å ˆH\Ï~ÚOѨ٠ áê~î°âßʼnõΩ"≥àı¡ q^•º~°∞÷Å P~ÀQƺ ã¨O~°HõΔ}

P~ÀQƺO  "åºkè ÅHõ} Δ ÏÅ#∞ =ÚO^Œ∞QÍ<Õ QÆ∞iÎOz, x"åiOK«_O»

JO^è`Œ fi« x"å~°}‰õΩ *ÏfÜ«∞ HÍ~°ºH„ = õ ∞O
(<Õ+¨#Öò „áÈ„QÍ"£∞ Ѷ¨~ü HõO„\’Öò PѶπ ɡ·¡O_£<≥ãπ):
JO^èŒ`«fi "åºÑ≤Îx 1.4 âß`«O #∞O_ç 0.3 âß`åxH˜
`«yæOKÕ ÅHõΔ ºO`À D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 1976Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞.
JO^èŒ`åfixH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨=∞㨺Å`À ÉÏ^èŒÑ¨_»∞`«∞#fl "åiH˜
<å}º"≥ ∞ ÿ # <Õ „ `« 㨠O ~° H õ Δ } ¿ã=Å∞ Hõ e ÊOK« _ » O , <Õ „ `«
ã¨O~°HõΔ}¿ã=Å#∞ Jxfl „áêO`åʼnõΩ qãÎ̈iOK«_»O D HÍ~°º„Hõ=∞
„Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO.
D HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ 2009–10Ö’ 5,74,182
HõO\˜ â◊√HÍ¡Å â◊GzH˜`«ûÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«QÍ 2010–11Ö’
2010 JHÀì|~ü =~°‰õΩ 3,32,142 PѨˆ~+¨#∞¡ KÕâß~°∞.
<Õ+#¨ Öò JÜ≥∂_ç<£ _≥Ñã
≤¶ Ü
≤ ∞≥ hû _ç*Ï~°~¤ ûü
HõO\
„ ’Öòá„ È„QÍ"£∞:
Wk #∂~° ∞ âß`« O ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi „áêÜ≥ ∂ l`«
HÍ~°º„Hõ=∞O.
 JÜ≥ ∂ _ç < £ ֒Ѩ O =Å¡ =∂#ã≤ H õ "≥ · H õ Å ºO`À áê@∞
"≥ ∞ ^Œ _ » ∞ ^≥ | ƒuO@∞Ok. g\˜ x ã¨ Ô ~ · # zH˜ ` « û ^•fi~å
x"åiOK«=K«∞Û.
 QÆiƒù}© ¢ã‘ÎÅÖ’ JÜ≥∂_ç<£ ֒ѨO =šѨÙ>Ëì Ñ≤šʼnõΩ Ö’áêÅ∞
U~°Ê_»=K«∞Û.
 JÜ≥∂_ç<Ö £ ’ѨO =Å¡ Ñ≤ÅÖ¡ ’¡ ÃÑ~°∞QÆ∞^ŒÅ ã¨OÎ aèOzáÈ`«∞Ok.
 áê~îâ ° ßÅ J^蕺Ѩ‰Ωõ Å`À q^•º~°∞Å÷ `À P~ÀQƺOÃÑ· J=QÍǨÏ#
HõeÊOK«_O» .
 =¸_»∞ =∂™êʼnõΩ „Ѩ^= Œä ∞ zH˜`û« , „\©\ò"∞≥ O\ò JOk=fi_»O
@∞ÉÏHÀ iÖË>_ˇ £ _çã*‘ ãˇ π JO_£ HõO\
„ ’Öò (á⁄Q͉õ
ã¨O|Okè`« "åº^è∞Œ Å xÜ«∞O„`} « )
á⁄Q͉õΩ, á⁄Q͉õΩ L`«Ê`«∞ÎÅ "å_»HõO =Å¡ J<ÕHõ ~°HÍÅ
Hͺ#û~° ∞ ¡ , Ǩ Ï $„^ÀQÍÅ∞, TÑ≤ i u`« ∞ Î Å ‰õ Ω ã¨ O |Okè O z#
"åº^èŒ∞Å∞ =ã¨∞Î<åfl~Ú. á⁄Q͉õΩ"å_»HÍxfl x"åiOK«_®xH˜,
xÜ«∞O„`«}‰õΩ„Ñ¨[Å ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO ZO`≥·<å J=ã¨~°O.
á⁄QÆ`åQÆ_»O x¿+^èŒO, P~ÀQƺã¨O~°HõΔ} K«@ìO H˜O^Œ
PO„^茄Ѩ^Õâò <À\˜Ñ¶≤ˆH+¨#∞¡ *Ïs KÕã≤Ok.
_»Ü∂« ɡ\H˜ ± Hˆ ~ü JO_£ HõO\
„ ’Öò á„ È„QÍO :
kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯# ÅHΔͺÅ`À PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO
_»Ü«∂ɡ\ ˜H± ˆH~ü   HõO„\’Öò „áÈ„QÍ"£∞#∞ KÕѨ\ ì̃Ok.
Z. Hõ=¸ºx\©Ö’ _»Ü∂« ɡ\ H˜ ± "åºkèx `«fi~°QÍ QÆ∞iÎOK«_O»
a. Jxfl „áê^äŒq∞Hõ ˆH O„^•ÅÖ’ <≥ʼnõΩ XHõ™êi Lz`«
_»Ü«∂ɡ\ ˜H± ѨsHõΔÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O.
ã≤. _» Ü « ∂ ɡ \ ˜ ã π   ^•x Ѩ ~ ° º =™ê<åÅÃÑ· J=QÍǨ Ï #
HõeÊOK«_O»
_ç. „Ѩ [ Å∞ 㨠= ∞Ü« ∂ #∞™ê~° O QÍ _» Ü « ∂ ɡ \ ˜ H ± Ѩ s Hõ Δ Å ∞
x~°fiÇ≤ÏOK«∞‰õΩ<Õ q^èŒOQÍ K≥·`«#º Ѩ~°K«_»O
W. áêl\˜"£ ˆHã¨∞ʼnõΩ zH˜`«û JO^Œ*ËÜ«∞_»O,

70 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

^À=∞HÍ@∞ ^•fi~å ã¨OÉèíqOKÕ "åº^èŒ∞Å∞ :
1953Ö’ *ÏfÜ«∞ =∞ÖËiÜ«∂ xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞O
„áê~°OaèOKÕ =~°‰õΩ ^Õâ◊OÖ’ D "åºkè ÃÑ^ŒÌ =∞ǨÏ=∂‡iÖÏ
LO_Õk. U\Ï 170 ÅHõΔÅ =∞Ok „Ѩ[Å∞ D "åºkè ÉÏi#
Ѩ_Õ"å~°∞. "åiÖ’ 8 ÅHõΔÅ =∞Ok =∞~°}˜OKÕ"å~°∞. D
HÍ~°º„Hõ=∞O „H˜O^Œ 1977 =~°‰õΩ ÜÕ∞\Ï 20 ÅHõΔÅ =∞Ok
=~°‰õΩ zH˜`«û JOkOKÕ"å~°∞.1997Ö’ „ѨѨOK«ÉϺO‰õΩ Pi÷Hõ
ã¨Ç¨Ü«∞O`À 10 lÖÏ¡Ö’¡x yi[# „áêO`åÅ HÀã¨O =∞ÖËiÜ«∂
xÜ«∞O„`«} „áê*ˇ‰õΩì#∞ „áê~°OaèOKå~°∞. ~åROÖ’x 105
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å ѨikèÖ’ L#fl yi[# „áêO`åÅÖ’
=∞ÖËiÜ«∂ Z‰õΩ¯=QÍ L#fl@∞¡ QÆ∞iÎOz, D „áê*ˇ‰õΩì#∞ 128
„áê^äŒq∞Hõ P~ÀQƺ ˆHO„^•Å‰õΩ qãÎ̈iOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl
2004Ö’ <Õ+¨#Öò "≥HÍì~ü É’~üfl _çã‘*ò HõO„\’Öò „áÈ„QÍ"£∞QÍ
=∂~åÛ~° ∞ . D HÍ~° º „Hõ = ∞O „H˜ O ^Œ =∞ÖË i Ü« ∂ , [Ѩ h ãπ
Z<≥ûѶ≤e\©ãπ, J#∞=∂x`« "≥·~°Öò Z<≥ûѶ≤e\˜ãπ, ÃѶ·ÖËiÜ«∂,
_≥OQÆ∂º, HÍÖÏJ*Ï~ü =O\˜ "åº^èŒ∞ʼnõΩ zH˜`«û [~°∞ѨÙ`å~°∞.
^À=∞HÍ@∞ =Å¡ ã ¨ O Éè í q OKÕ =∞~° } ÏÅ#∞ x"åiOK« _ » O ,
"åº^èŒ∞Å#∞ ‰õΩkOK«_»O D HÍ~°º„Hõ=∞ „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
"≥HÍì~ü É’~üfl _ôã‘*ˇãπ
"åº^è∞Œ Å∞ 2009 2010
([#=i-#=O|~ü)
Hˆ ã¨∞Å∞ =∞~°}ÏÅ∞ Hˆ ã¨∞Å∞ =∞~°}ÏÅ∞
=∞ÖËiÜ«∂ 25,152 3 26,379
_≥OQÆ∂º 1190 11 697
zÔH<£Q∞Æ <åº 117 0 41
[Ѩhãπ
Z<£ãÑ≤ e¨¶ \©ãπ 34 0 6
=¸ÅO : P~ÀQƺâßY
HõΔÜ«∞ xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞O :
ã¨=iOz# *ÏfÜ«∞ HõΔÜ«∞ xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∞O
(P~ü Z <£ \ ˜ ã ≤ Ñ ≤ ) #∞ _ç Z Ѷ π S _ç ã¨ Ç ¨  Ü« ∞ O`À 1995Ö’
„áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂xH˜ 2005 #=O|~ü #∞O_ç
lZѶπZ\˜ZO ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™ÈÎOk.
D HÍ~° º „Hõ = ∂xfl "≥ Ú @ì " ≥ Ú ^Œ @ 1995–96Ö’
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, "≥∞^ŒH± lÖÏ¡Ö’¡ „áê~°OaèOKå~°∞. ^Œâ◊Å "åsQÍ
2004 Ѷ≤„|=i #∞O_ç ~åR "åºÑ¨ÎOQÍ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 178 \˜a Ü«¸x@∞¡, 918 _çlˆQfl>ˇ_£
"≥∞ÿ„HÀ™È¯Ñ≤ ˆHO„^•Å∞, 80,000 _®\ò (_≥·Ô~H±ìb J|˚~üfi_£
„\©\ò"≥∞O\ò) ˆHO„^•Å∞ L<åfl~Ú.
Z~Ú_£û xÜ«∞O„`«}
ÃÇÏKüSq/Z~Ú_£û xÜ«∞O„`«} HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀã¨O
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR Z~Ú_£û HõO„\’Öò ™⁄Ãã·\ ©x 1998Ö’ il+ì̈~ü
KÕâß~°∞. ÃÇÏKüSq/Z~Ú_£û (Ǩ˙º=∞<£ W=¸º<À _≥Ѷ≤ã≤Ü«∞hû
"≥·~°ãπ/ZÔH· fi~ü¤ W=¸º<À _≥Ѷ≤ã≤Ü≥∞hû ã≤O„_À"£∞) ^ÕâßxH˜
J^Õ q ^è Œ O QÍ PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò ‰ õ Ω ÃÑ^Œ Ì „Ѩ = ∂^Œ H õ ~ ° O QÍ
Ѩ i }q∞™ÈÎ O k. Z~Ú_£ û Jkè H õ O QÍ „Ѩ | Å∞`« ∞ #fl P~° ∞
~å„ëêìÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò XHõ\ ˜. q∞QÆ`å ~å„ëêìÅ∞ `«q∞à◊<å_»∞,
Hõ~åfl@Hõ, =∞Ǩ~åR, =∞}˜Ñ¨Ó~ü, <åQÍÖÏO_£. ~åROÖ’
Ü«ÚxÃãѶπ, ã≤ã≤ZѶπ H˜O^Œ QÆ∞O@∂~°∞, "≥∞^ŒH±, HõsO#QÆ~ü,
`«∂~°∞Ê QÀ^•=i, Y=∞‡O, x*Ï=∂ÉÏ^£ lÖÏ¡Ö „QÍg∞}
„áêO`åÖ’¡ ÃÇ·Ïiãπ¯ „QÆ∂ÑπʼnõΩ eOH± =~°¯~üû 㑯"£∞ÃÑ· „^Œ+≤ì
ˆHO„nHõiOKå~°∞. Z~Ú_£û ^•^•Ñ¨Ù 93.49 âß`«O =∞OkH˜
Öˇ·OyHõ Ѩ~°"≥∞ÿ# ã¨O|O^è•Å ^•fi~å<Õ „Ѩ|Å∞`ÀOk. Z~Ú_£û
„Ѩ|e# "åiÖ’ 92 âß`«O =∞Ok 15–49 ã¨O=`«û~åÅ
=Ü«∞ã¨∞ =∞^茺"åˆ~ HÍ=_»O QÆ=∞<å~°›O.
Z~Ú_£û xÜ«∞O„`}
« q^è•<åÅ∞ :
*ÏfÜ«∞ Z~Ú_£û HõO„\’Öò „áÈ„QÍ"£∞ –3#∞ 2007
EÖˇ· 6# „áê~°OaèOKå~°∞. D „áê*ˇ‰õΩì#∞ 2007 #∞O_ç 2012
20 =~°‰õΩ J=∞Å∞ KÕ™êÎ~°∞. 2012 <å\˜H˜ #∂`«#OQÍ D "åºkè
3 ™ÈˆH "åi ã¨OYº#∞ 60 âß`«O `«yæOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ
0 x~°‚~ÚOKå~°∞.
W#Êù̂~‡+¨<Z£ _»∞ºˆH+¨<£   Hõ=¸ºxˆH+¨<£
0
(SWã≤):
„Ѩ [ ÅÖ’ Z~Ú_£ û Ѩ @ ¡ L#fl J=QÍǨ Ï ##∞
"åi„Ѩ=~°Î#Ö’ =∂~°∞Ê fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜, "åºkèH˜, q=HõΔ‰õΩ
=ºuˆ ~ Hõ O QÍ áÈ~å_» \ ÏxH˜ 'a É’Öò ¤ — J<Õ J^è Œ ∞ <å`« #
HÍ~°º„Hõ=∂xfl KÕѨ\Ïì~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O ^•fi~å ‰õΩ@∞O|
ã¨Éèí∞ºÅ∞, "≥·^Œ∞ºÅ∞, Láê^蕺ܫÚÅ∞, Ü«Ú=‰õΩÅÖ’ "åºkèx
Hõx+¨ì ™ê÷~ÚH˜ fã¨∞‰õΩ ~å=Åã≤# J=ã¨~åxfl, Z~Ú_£û
"åºkè„QÆã¨∞ΊѨ@¡ „Ѩ=iÎOK«=Åã≤# f~°∞ Ѩ@¡ J=QÍǨÏ#
Hõey™êÎ~°∞.
ÃÇÏKüSq áêl\˜"£ L#fl "åiÖ’ Hˆ =ÅO 13 âß`«O
=∞Ok =∂„`«"Õ∞ `«=∞‰õΩ ÃÇÏKüSq áêl\˜"£L#fl@∞¡ J=QÍǨÏ#
Hõey L<åfl~°∞. ™ê^è•~°}OQÍ "å~åxH˜ 10,000 =∞Ok
=∂„`«"Õ∞ Z~Ú_£û ѨsHõΔ KÕ~ÚOK«∞‰õΩ<Õ "å~°∞ HÍQÍ 'aÉ’Öò¤—
71 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
HÍ~°º„Hõ=∞O „áê~°OaèOz# 2006 #∞O_ç 2008֒Ѩ٠XHõ
q∞eÜ«∞<£ =∞OkH˜ ÃÑ·QÍ „Ѩ[Å∞ ѨsHõΔ KÕ~ÚOK«∞HÀ=_®xH˜
=ÚO^Œ∞‰õΩ ~å=_»O QÆ=∞<å~°›O.
WO\˜Qˆ„ >ˇ_£ H“xûeOQ∑   >ˇãOì≤ Q∑ ÃãO@~üû (Sã≤\ã
˜ Å≤ ∞) :
"åÅO@s H“xûeOQ∑   >ˇãOì≤ Q∑ ÃãO@~°#¡ ∞ WO\˜„Qˆ >ˇ_£
H“xûeOQ∑   >ˇã≤ìOQ∑ ÃãO@~°∞¡QÍ =∂~åÛ~°∞.~åR "åºÑÎ̈OQÍ
„Ѩã¨∞Î`«O 677 Sã≤\ ˜ã≤Å∞ Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú.
g∞ <ÕãOÎ̈ :
g∞ <Õã¨ÎO HÍ~°º„Hõ=∞O ^•fi~å 677 Sã≤\ ˜ã≤Å∞, 95
ã≤ã≤Å∞, 30 UP~ü\ ˜Å∞ ѨxKÕã¨∞Î<åfl~Ú.
=∞Ç≤ÏàÏaè=$kú   tâ◊√ã¨OˆHΔ=∞O :
=∞Ç≤Ïà◊Å∞, tâ◊√=ÙÅ Jaè=$kúH˜ „Ѩ`ÕºHõ „ѨÉèí∞`«fi âßY
L#fl ~å¢ëêìÅÖ’ PO„^茄Ѩ^Õâò XHõ\ ˜. =∞Ç≤ÏàÏ ã¨OˆHΔ=∞ âßY#∞
1952Ö’ =∞„^•ã¨∞ ~åROÖ’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.J#O`«~°O
PO„^èŒ~åRO U~°Ê_ç# `«~°∞"å`« 1953Ö’ W@∞=O\˜ âßY<Õ
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. 1958Ö’ =∞Ç≤ÏàÏ ã¨OˆHΔ=∞ ¿ã=Å#∞
`≥ Å OQÍ}Ï lÖÏ¡ Å `Àáê@∞~åROÖ’x Jxfl lÖÏ¡ Å ‰õ Ω
qãÎ̈iOKå~°∞. =∞Ç≤ÏàÏ ã¨OˆHΔ=∞ âßY Jã¨Å∞ ¿Ñ~°∞#∞ 1973Ö’
=∞Ç≤ÏàÏ =∞iÜ«Ú tâ◊√ã¨OˆHΔ=∞ âßYQÍ =∂~åÛ~°∞. =∞Ç≤Ïà◊Å∞
=∞iÜ«Ú Ñ≤Å¡ÅÃÑ· Jaè=$kúÃÑ· ˆHO„nHõiOz J<ÕHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . P q^è Œ O QÍ 1989Ö’ D âßY ¿Ñ~° ∞ #∞
=∞Ç≤ÏàÏaè=$kú =∞iÜ«Ú tâ◊√ã¨OˆHΔ=∞ âßYQÍ =∂~åÛ~°∞. D
âßY "≥Ú^Œ\’¡ Hõ=¸ºx\˜ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò =~°¯~°¡ ^•fi~å =∞Ç≤Ïà◊Å
ã¨=∞㨺ÅÃÑ· ã¨OˆHΔ=∞ ^Œ$HõÊ^äŒO`À HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ KÕѨ\ ˜ìOk.
"≥Ú^Œ\’¡ =∞Ç≤ÏàÏ =∞O_»à◊√¡, lÖÏ¡Ã+Åì~°∞¡, PѨì~üˆH~ü Ǩϟ"£∞û
=O\˜ HÍ~°º„Hõ=∂ňH Ѩiq∞`«"≥∞ÿ# D âßY J#O`«~°O „QÍg∞}
=∞Ç≤Ïà◊Å ã¨=∞㨺ÅÃÑ· ^Œ$+≤ì ˆHO„nHõiOzOk.
=∞Ç≤ Ï àÏaè = $kú   tâ◊ √ 㨠O ˆ H Δ = ∞ âßY |Ǩ ï =ÚY
HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ „Ѩ^è•#OQÍ Ô~O_»∞ ˆH@ysÅ∞QÍ qÉèílOK«=K«∞Û.
1. Sã≤_çZãπ HÍ~°º„Hõ=∞ J=∞Å∞, 2. =∞Ç≤ÏàÏ, tâ◊√ã¨OˆHΔ=∞
ã¨Oã¨÷Å x~°fiǨÏ}
WO\˜Qˆ„ >ˇ_£ K≥Ö· ¤ò _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò ã¨sfiÃããπ (Sã≤_Zç ãπ)
„áê*ˇH±ì:
Wk #∂~° ∞ âß`« O ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi „áêÜ≥ ∂ l`«
HÍ~°º„Hõ=∞O. =∞# ~åROÖ’ 73,944 JOQÆ<£"å_ô ˆHO„^•Å`À
385 Sã≤_çZãπ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ Ѩx KÕã¨∞Î<åfl~Ú. g\˜ ^•fi~å
1.áœ+≤ìHÍǨ~°O JO^Œ*ËÜ«∞_»O, 2.W=¸º<≥·*Ë+¨<£, 3.„Ñ‘ ã¨∂¯Öò
Z_»∞ºˆH+¨<£, 4. P~ÀQƺ ѨsHõΔÅ∞, 5. iѶ¨~°Öò ¿ã=Å∞, 6.
P~ÀQÆ º   áœ+≤ ì H ÍǨ  ~° q^Œ º `« k `« ~ ° HÍ~° º Hõ Ö ÏáêÅ∞
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
72
ÉÏeHÍ – tâ◊√ ã¨O~°HõΔ} Ѩ^äŒHõO:
D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2005 =∂iÛÖ’ „áê~°OaèOKå~°∞
 „ѨÉèí∞`«fiO #∞O_ç „Ñ¨`«ºHõΔ ÃÑ@∞ì|_»∞Å`À ÉÏeHÍ tâ◊√=ÙÅ
Ѩ@¡ L#fl ѨHáΔõ ê`åxfl `˘ÅyOK«_O»
 ÉÏeHõÅ∞ 18 ã¨O=`«û~åÅ∞ ^•\˜# `«~°∞"å`Õ q"åǨÏO
KÕã¨∞‰õΩ<Õ q^èŒOQÍ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O
 ÉÏeHõÖ’¡ „_®áœ@¡ ˆ~@∞#∞ `«yæOK«_»O.
 W^Œ~Ì ∞° ÉÏeHõÅ∞ Hõey# `«e^¡ OŒ „_»∞Å#∞ ‰õΩ@∞O|xÜ«∞O„`«}
áê\˜OKÕ q^èŒOQÍ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O.
 ÉÏeHÍ – tâ◊ √ =ÙÅ ™ê=∂lHõ , Pi÷ H õ ™ êkè H Í~° ` « ‰ õ Ω
J=ã¨~"° ∞≥ #ÿ "å`å=~°}Ïxfl HõeÊOK«_O»
 ÉÏeHõʼnõΩ =ºuˆ~Hõ"∞≥ #ÿ ™êO㨯 $uHõ ^Œ$HõÊ^ä•Å#∞,K«~º° Å#∞
`˘ÅyOK«_O»
 ÉÏeHÍ tâ◊√=ÙǨωõΩ¯Å Ñ¨i~°HõΔ}
 q^ŒºÖ’ ÉÏeHõŠѨ@¡ q=HõΔ#∞ `˘ÅyOz <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ∞
ÃÑOá⁄OkOKÕ, tHõΔ}xKÕÛ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ KÕѨ@ì_»O.
 P~ÀQƺ, áœ+≤Hì ÍǨ~åÅÖ’ ÉÏeHõ Ѩ@¡ q=Hõ#Δ ∞ `˘ÅyOK«_O»
 ÉÏeHõŠǨϟ^•#∞ ÃÑOK«_O» Ö’ ‰õΩ@∞O| áê„`«#∞ |Ö’¿Ñ`«O
KÕÜ∞« _»O
 D Ѩ^äŒHõO „H˜O^Œ XHõ ÉÏeHõ‰õΩ ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«}
â◊GzH˜`«û KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl ѨHõΔOÖ’ P ÉÏeHõ‰õΩ 20
ã¨O=`«û~åÅ∞ ѨÓ~°Î~Ú `«~°∞"å`« „ѨÉèí∞`«fiO ~°∂. ÅHõΔ
JO^Œ*ãË ∞¨ OÎ k.
 W^ŒÌ~°∞ ÉÏeHõʼnõΩ ‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} â◊G zH˜`«û
KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl ѨHõΔOÖ’ XH˘¯Hõ¯ ÉÏeHõ‰õΩ 20 ã¨O=`«û~åÅ
`«~°∞"å`« ~°∂.30,000 K˘Ñ¨C# JO^Œ*Ë™êÎ~°∞.
ÉÏeHÍ ã¨=∞$kú Ü≥∂[# :
Wk ˆHO„^Œ„ѨÉèí∞`«fi „áêÜ≥∂l`« HÍ~°º„Hõ=∞O. 1997
PQÆã¨∞ì 15 `«~°∞"å`« [x‡Oz# ÉÏeHÍ tâ◊√=ÙʼnõΩ áÈãπì
|~ü΄QÍO\òQÍ ~°∂. 500.00 W™êÎ~°∞. ™ê¯Å~ü+≤ÑπÅ ^•fi~å
ÉÏeHõÅ q^Œº#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_O» . <Õ+#¨ Öò (#∂º„\˜+<¨ )£ „áÈ„QÍ"£∞
Ѷ¨~ü J_ÀÖˇÃãO\ò QÆ~ü¡û P~ÀQƺO, áœ+≤ìHÍǨ~°O, ™ê=∂lHõ
™êkèHÍ~°`«Å „Ѩ`ÕºHõ á꺈Hr`À D Ѩ^äŒHÍxfl 2007–08Ö’
4.39 ÅHõΔÅ =∞OkH˜ =iÎOѨ*ËÜ«∂Åx x~°‚~ÚOKå~°∞.
ã¨fiÜ«∞O ã≤^Œú :
WOk~å =∞Ç≤ Ï àÏ Ü≥ ∂ [# (SZO"≥ · ) ™ê÷ # OÖ’
WO\˜ „ ˆ Q >ˇ _ £ =Ù"≥ ∞ <£ ZOѨ = ~ü " ≥ ∞ O\ò „áÈ„QÍO ¿Ñ~° ∞ `À
ˆHO„^Œ„ѨÉèí∞`«fiO ã¨=∞„QÆ, ã¨g∞Hõ$`« „áê*ˇ‰õΩì#∞ ã¨fiÜ«∞O ã≤^Œú
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
¿Ñ~° ∞ `À „áê~° O aè O zOk. =∞Ç≤ Ï à◊ Š㨠fi Ü« ∞ O 㨠= ∞$kú x PO„^茄Ѩ^Õâò qHõÖÏOQÆ∞Å HÀ PѨˆ~\˜"£
ÃÑOá⁄OkOK«_»O, "≥·"åÇ≤ÏHõ, ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞ `«k`«~° HÍ~˘Êˆ~+¨<£, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ :
JOâßÅÖ’ =∞Ç≤ÏàÏ ™êkèHÍ~°`«#∞ ™êkèOK«_»O D „áê*ˇ‰õΩì qHõÖÏOQÆ∞ŠѨÙ#~å"å™êxH˜ D HÍ~˘Êˆ~+¨<£ H˜O^Œ
„Ѩ ^ è • # ÅHõ Δ ºO. D Ѩ ^ ä Œ H õ O H˜ O ^Œ ˆ H O„^Œ „Ѩ É è í ∞ `« fi O kQÆ∞=# ¿Ñ~˘¯#fl K«~°ºÅ∞ KÕѨ_»`å~°∞.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ 38 „áê*ˇ‰õΩìʼnõΩ J#∞=∞uOzOk. 1. „á⁄Ãã÷\ ˜H± Z~Ú_£û, "≥Úae\˜ Z~Ú_£û ã¨~°Ñ¶¨~å KÕÜ«∞_»O
2. =º‰õΩÎʼnõΩ, ã¨Oã¨÷ʼnõΩ q^•ºÑ¨iHõ~åÅ∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O
qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OˆHΔ=∞O 3. ™êOˆHuHõ, ™êOˆHuHõ~,° „QÍg∞} "å}˜[º ~°OQÍÅÖ’ tHõ} Δ
 qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ ã¨fi`«O„`« HÍ~˘Êˆ~+¨<£ U~åÊ@∞ KÕã#≤ "≥Ú^Œ\ ˜ W=fi_»O
4. L`«Ê`«∞ÎʼnõΩ =∂Ô~¯\˜OQ∑ Ǩg∞`À Láêkè HõÅÊ# L`«ÊuÎx
~åRO PO„^茄Ѩ^Õâò. D HÍ~˘Êˆ~+¨<£ 1981Ö’ U~åÊ@∞
x~°fiÇ≤ÏOK«_O»
KÕâß~°∞. 5. ã¨fiÜ«∞O Láêkè Ѩ^HŒè ÍŠѨ@¡ Pã¨HÎ̃ K«∂¿Ñ "åiH˜ =∂i˚<£
 ã¨fi`«O„`« qHõÖÏOQÆ ã¨OHˆ =Δ ∞ âßY#∞ U~åÊ@∞ KÕã#≤ "≥Ú^Œ\ ˜ =∞h ~°∞}ÏÅ∞ =∞OE~°∞ KÕÜ∞« _»O
~åRO PO„^茄Ѩ^Õâò. D âßY 1983Ö’ U~åÊ>ÿ̌Ok.
 XHõ ã¨fi`«O„`« =∞O„u`«fi âßY#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤# ~åRO "≥#∞Hõ|_ç# `«~Q° `Æ ∞« Å ã¨OHˆ =
Δ ∞O
‰õ Ä _® PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò . „Ѩ ` Õ º Hõ qHõ Ö ÏOQÆ ã¨ O ˆ H Δ = ∞ ~åROÖ’ "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞ʼnõΩã¨O|OkèOz# 135
=∞O„u`«fiâßY#∞ 1994Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. 2001 Hõ=¸ºx\©Å∞ L<åfl~Ú. g~°∞ Ѩâ◊√=ÙÅ, Q˘„Ô~Å ÃÑOѨHõO,
[<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O ~å„+¨ìOÖ’ qHõÖÏOQÆ [<åÉèÏ w`«=$uÎ, =∞\˜ìѨ#∞Å∞, KÕѨÅ∞ Ѩ@ì_»O, <Õ`«, ã¨fi~°‚HÍ~°∞,
13,64,991. ‰õΩ=∞‡i, Hõ=∞‡i, =„_»OQÆO, HΔ“~°, ^Œs˚, _≥·~ÚOQ∑, ÖÏO„_ô,
qHõÖÏOQÆ Ñ¨Ù#~å"å™êxH˜ ã¨O|OkèOz# QÍ#∞QÆ `«k`«~° =$`«∞ÎÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. "≥#∞Hõ|_ç#
K«\ÏìÅ∞ : `«~°QÆ`«∞Å q^•º~°∞÷ʼnõΩ Lz`« Éè’[#, =ã¨u ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å
HõÅÊ#‰õΩ ~åROÖ’ 1,422 „ѨÉèí∞`«fi aã≤ Ǩã¨ìà◊√¡ L<åfl~Ú.
 qHõÖÏOQÆ∞Å (ã¨=∂<å=HÍâßÅ∞, ǨωõΩ¯Å Ñ¨i~°H} Δõ , ѨÓiÎ g\˜Ö’ 1,102 Ǩã¨ìà◊√¡ ÉÏÅ∞~°‰õΩ, 320 Ǩã¨ìà◊√¡ ÉÏeHõʼnõΩ,
ÉèÏQÆ™êfi=∞º) K«@ìO 1995 14 Ǩã¨ìà◊√¡ ã¨OKå~° `≥QÆÅ "åiH˜ L<åfl~Ú. g\˜ ^•fi~å
 <Õ+¨#Öò „@ãπì Ѷ¨~ü J\˜["£∞,ÃãÔ~„|Öò áêeû, "≥∞O@Öò
1,73,969 =∞Ok =ã¨u á⁄O^Œ∞`«∞<åfl~°∞.
i\ψ~¤+¨<£ JO_£ =∞eìѨÙÖò _ç[ae\©ãπ Ü«∂H±ì, 1999 PO„^茄Ѩ^Õâò Ô~ã≤_≥x¬Ü«∞Öò Z_»∞ºˆH+¨#Öò Wxã≤ì@∂º+¨<£
 k iǨae>Ë+¨<£ H“xûÖò PѶπ WO_çÜ«∂ Ü«∂H±ì, 1992
™⁄Ãã·\ © H˜O^Œ ~åROÖ’ 45 aã≤ Ô~ã≤_≥x¬Ü«∞Öò ã¨∂¯à◊¡#∞
 "≥∞O@Öò ÃÇÏÖòÎ Ü«∂H±ì, 1987
x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜Ö’ 29 ÉÏÅ∞~°‰õΩ HÍQÍ, 16 ÉÏeHõʼnõΩ
2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O ~åROÖ’x qHõÖÏOQÆ∞Å ˆ H \Ï~ÚOKå~° ∞ . 2009-10 =∞iÜ« Ú 2010-11 Ö’
ã¨OYº#∞ >Ë|∞Öò 8.5Ö’ K«∂_»=K«∞Û. 14,782 =∞iÜ« Ú 15,763 =∞OkH˜ g\˜ Ö ’ =㨠u
>Ë|∞Öò 8.5 HõeÊOK«|_çOk.
~åROÖ’ qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OYº "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å "åiH˜ PO„^Œ„Ѩ^Õâò ãì̈_ô
[<åÉèÏ ÅHõΔÖ’¡ âß`«O ã¨i¯à◊√¡ :
JO^è`Œ fi« O Hõey#"å~°∞ 5.82 42.60 „ѨÉèí∞`«fiO ~åROÖ’ 15 aã≤ ãì̈_ô ã¨i¯à◊¡#∞ U~åÊ@∞
=∂#ã≤Hõ qHõÖÏOQÆ∞Å∞ 1.55 11.37 KÕã≤Ok. g\˜ ^•fi~å ã≤qÖò ã¨sfiÃããπ, WO_çÜ«∞<£ WO[hiOQ∑
JOQÆ"H·≥ Åõ ºO Hõey# "å~°∞ 4.16 30.47 ã¨sfiÃããπ, ÉϺOH± „á⁄ÉË+¨#s PѶ‘ã¨~üû, ZÑ≤Ñ≤Zãπã≤ „QÆ∂Ñπ 1,2
=¸QÆ"å~°∞ 1.39 10.18 _ç Z ãπ ã ≤ , ExÜ« ∞ ~ü Öˇ H õ Û ~° ~ ° ∞ ¡ , ã¨ É ò W<£ à ãÊHõ ì ~ ü û PѶ π
|kè~∞° Å∞ 0.73 5.38 áÈbãπ,Z_£Ãã\ò, Z"£∞Ãã\ò, áÈbãπ HÍx¿ãì|∞Öòû `«k`«~° áÈ\©
"≥Ú`«ÎO 13.65 100 ѨsHõΔʼnõΩ Ç¨[~°ÜÕ∞º "åiH˜ tHõΔ} W™êÎ~°∞. 2009-10Ö’
=¸ÅO : qHõÖÏOQÆ∞Å ã¨OHˆ =Δ ∞ âßY 2952 =∞Ok, 2010-11Ö’ 2010 #=O|~ü <å\˜ H ˜
3,119 =∞Ok ÅaÌ á⁄O^•~°∞.

73 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò "≥#∞Hõ|_ç# `«~Q° `Æ ∞« Å ã¨ÇϨ HÍ~° Pi÷Hõ Ѩ_çáÈ~ÚOk. Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÖ’¡ JHõΔ~å㨺`« 53.52 âß`«O.
ã¨Oã¨÷ : Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ „Ѩ[Å q^•ºaè=$kèú, ™ê=∂lHõ, Pi÷HÍaè=$kú,
=º=™êÜ«∞O, =º=™êÜ«∞ J#∞|O^èŒ ~°OQÍÅ∞, z#fl ã¨OˆHΔ=∞O, Ѩi~°HõΔ} "≥Ú^ŒÅQÆ∞#q ™ê=∂lHõ ã¨OˆHΔ=∞ âßY
"åºáê~åÅ∞, Ѩ i „â◊ = ∞, ¿ã"å, ~° " å}Ï ~° O QÍÅ ^•fi~å „Ñ¨^è•# ÅHΔͺÅ∞.
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞ʼnõΩ K≥Ok# Åaú^•~°∞Å =∂i˚<£ =∞h
„áÈ„QÍ"£∞ ^•fi~å ~°∞} ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™êÎ~°∞. q^•ºHÍ~°º„Hõ=∂Å∞ :
~år"£ JÉè∞í º^ŒÜ∞« Ü≥∂[# (2010-11) : Zãπã≤ q^•º~°∞÷Å HÀã¨O ~åROÖ’ 2,358 =ã¨u
Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’x KÕu=$uÎ^•~°∞Å ã¨OˆHΔ=∞O HÀã¨O QÆ$ǨÅ#∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ 1,640 ÉÏÅ∞~°HÀã¨O,
D Ѩ^äŒHÍxfl 2005–06Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞. Wk Pˆ~à◊¡ HÍÅ 718 ÉÏeHõÅHÀã¨O x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞.
Ѩiq∞uH˜ L^ÕÌtOѨ|_çOk. P#O^Œ xÅÜ«∂Å∞ :
<Õ+#¨ Öò ÉÏH±"å~ü¤ HÍ¡Ãããπ ÃÑ<·¶ å<£û   _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò
HÍ~˘Êˆ~+¨<£ (Z<£aã≤ZѶ_π ã ç )≤ : „Ѩ ã ¨ ∞ Î ` « O ~åROÖ’ 79 P#O^Œ xÅÜ« ∂ Å#∞
ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fi ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞   ™êkèHÍ~°`« x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. g\˜Ö’¡ 50 âß`«O ã‘@¡#∞ J<å^äŒÅ HÀã¨O,
=∞O„`« ` « fi âßY Ѩ i kè Ö ’ Wk J`« ∞ º#fl`« HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ , q∞QÆ`å 50 âß`«O ã‘@¡#∞ áêiâ◊√^茺 Ѩx"å~°Å Ñ≤Å¡Å HÀã¨O
PO„^茄Ѩ^Õâò a.ã≤. ã¨Ç¨ÏHÍ~åi÷Hõ ã¨Oã¨÷ ^•fi~å ~åROÖ’x ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞. ™êOѶ≤∞Hõ ã¨OˆHΔ=∞ Ǩã¨ìà◊¡ ÖψQ P#O^Œ
"≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å "åiH˜ Pi÷Hõã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkã¨∞ÎOk. xÖÜ«∂ÅÖ’ Jxfl =ã¨`«∞Å∞ HõeÊ™êÎ~°∞. P#O^Œ xÅÜ«∂Å
PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò ~°[Hõ ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨OѶ∂¨ Å ã¨=∂Yº : q=~åÅ#∞ >Ë|∞Öò 8.6Ö’ K«∂_»=K«∞Û.
~åROÖ’x ~°[‰õΩÅ Pi÷HÍaè=$kú HÀã¨O PO„^茄Ѩ^Õâò >Ë|∞Öò 8.6
"å+¨~ü"≥∞<£ HÀPѨˆ~\˜"£ ™⁄Ãã·\ ©ãπ ÃѶ_»ˆ~+¨<£#∞ 1982Ö’ ~åROÖ’x P#O^Œ xÅÜ«∂Å q=~åÅ∞
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. D ÃѶ_»ˆ~+¨<£ H˜O^Œ ^ÀcèѶ¨∂@¡ x~å‡}O, ã¨O=`«û~°O ã¨Oã¨Å÷ ∞ ÉÏÅ∞~°∞ ÉÏeHõÅ∞ "≥Ú`«ÎO
=∞^茺HÍeHõ ~°∞}ÏÅ∞ =O\˜ Ѩ^äŒHÍÅ#∞ KÕѨ_»`å~°∞. 2010-
11Ö’ 14 #∂`«# ^ÀcèѶ¨∞@¡ x~å‡}ÏxH˜ ~°∂.28 ÅHõΔÅ∞ 2005–06 79 4061 31.89 7250
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. 2006–07 79 3475 3180 6655
PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò <å~¸ É„ ÏǨχ} ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨OѶ∂¨ Å 2007–08 79 3709 3236 6945
ã¨=∂Yº: 2008-09 79 4100 3263 7363
D ÃѶ_»ˆ~+¨<£#∞ 1989Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. D 2009-10 79 3962 3275 7237
ã¨=∂Yº ^•fi~å =∞^茺HÍeHõ ~°∞}ÏÅ =∞OE~°∞, ã¨Ow`« 2010-11 79 3782 3183 6965
áê~î ° â ßÅÅx~° fi Ǩ Ï }, >ˇ ÿ Å iOQ∑ , |∂º\© + ≤ Ü « ∞ <£ HÀ~° ∞ ûÅ =¸ÅO : ™êOѶ∞≤ Hõ ã¨OHˆ =Δ ∞ âßY
x~°fiǨÏ} `«k`«~° HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞.
HÍÖËr Ǩãì̈à◊√¡:
™ê=∂lHõ ã¨OˆHΔ=∞O „Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 152 Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏŠǨã¨ìà◊√¡
^Õâ◊OÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ 1991Ö’ 105.92 x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl~°∞. WO^Œ∞Ö’ 71 ÉÏÅ∞~°‰õΩ, 81 ÉÏeHõʼnõΩ
ÅHõΔÅ∞ LO_»QÍ 2001Ö’ 123.39 ÅHõΔʼnõΩ ÃÑiyOk. ^Õâ◊O ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. 2010-11Ö’ g\˜Ö’ 24,724 =∞Ok
"≥Ú`«ÎO [<åÉèÏÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ 16.5 âß`«O. KÕ~å~°∞.
2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ Ã+_»∂ºÅ∞¤ Wà◊¡ ã¨÷ÖÏŠѨOÑ≤}©:
‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ 16.19 âß`«O. WO^Œ∞Ö’ 82 âß`«O =∞Ok "åi¬HÍ^•Ü«∞O „QÍg∞} „áêO`åÖ’¡ ~°∂.20,000,
„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ x=ã≤ã∞¨ <Î åfl~°∞. ~åR ã¨Q@
Æ ∞ ÖˇO· yHõ x+¨ÊuΠѨ@ì} „áêO`åÖ’¡ ~°∂. 28,000֒Ѩ٠L#fl |ÅÇ‘Ï# =~åæÅ
978 HÍQÍ, Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÖ’¡ 981QÍ LOk. „QÍg∞} "åiH˜ Lz`«OQÍ Wà◊¡ ã¨÷ÖÏÅ#∞ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞. =∂QÍ}˜
„áêO`åÖ’¡ x=ã≤OKÕ Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ 1961Ö’ „áêO`åÅÖ’ „Ѩ u ‰õ Ω @∞OÉÏxH˜ =¸_» ∞ ÃãO@∞¡ , "≥ ∞ @ì
88.9 âß`« O LO_» Q Í,2001 <å\˜ H ˜ 82.8 âß`åxH˜ „áêO`åÅÖ’ 5 ÃãO@∞¡, Ѩ@ì} „áêO`åÅÖ’ 60 K«^Œ~°Ñ¨Ù
74 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
QÆ*ÏÅ ã¨÷ÖÏxfl ˆH\Ï~Ú™êÎ~°∞. Wà◊¡ ã¨÷ÖÏÅ ˆH\Ï~ÚOѨÙÖ’
Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ "åiH˜ 40 âß`«O,Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ "åiH˜
10 âß`«O, "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å "åiH˜ 30 âß`«O,
"≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ 10âß`«O, Pi÷HõOQÍ "≥#∞Hõ|_ç# `«~°QÆ`«∞Å
"åiH˜ 10 âß`«O „áê^è•#º`« W™êÎ~°∞.
WOk~°=∞‡ HÍ~°º„Hõ=∞O H˜O^Œ 2010–11Ö’ ~°∂. 60
HÀ@∞¡ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. 4,13,764 =∞OkH˜ Wà◊¡ ã¨÷ÖÏÅ∞
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. WOk~°=∞‡ Ô~O_»= ^Œâ◊ H˜O^Œ 2010 ÃãÃÑìO|~ü
<å\˜H˜ 4,79,562 Wà◊¡ ã¨÷ÖÏÅ∞ ѨOÑ≤}©KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~° Pi÷Hõ
ã¨Oã¨÷ eq∞>ˇ_£:
PO„^茄Ѩ^Õâò Ã+_»∂ºÅ∞¤ ‰õΩÖÏÅ HÀ PѨˆ~\˜"£ ÃѶ·<å<£û
HÍ~˘Êˆ ~ +¨ < £ eq∞>ˇ _ £ # ∞ 1974Ö’ U~åÊ@∞ KÕ â ß~° ∞ .
2009–10Ö’ Zãπã≤ Åaú^•~°∞ʼnõΩ ~°∂. 511.00 HÀ@¡ "Õ∞~°
~°∞}ÏÅ∞ JO^Œ*Ëâß~°∞. 2010–11Ö’ ~°∂. 334.77 HÀ@∞¡
ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. nx =Å¡ 2,07,600 =∞Ok ÅaÌ á⁄O^•~°∞.
yi[# ã¨OˆHΔ=∞O
2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O ~åROÖ’x yi[#∞Å
ã¨OYº 50.24 ÅHõΔÅ∞. g~°∞ ~åR [<åÉèÏÖ’ 6.59 âß`«O
LO\Ï~° ∞ . NH͉õ Ω à◊ O , q[Ü« ∞ #QÆ ~ ° O , qâßYѨ @ flO,
`« ∂ ~° ∞ ÊQÀ^•=i, Ѩ t Û=∞QÀ^•=i, Y=∞‡O, =~° O QÆ Ö ò ,
PkÖÏÉÏ^£, =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü lÖÏ¡Ö’¡x 5,938 „QÍ=∂Ö’¡
31,485.34 K«.H˜g∞Å∞ "Õ∞~° Ã+_»∂ºÅ∞¤ „áêO`«O qã¨ÎiOz
LOk. Wk ~åR "≥·âßźOÖ’ 11 âß`«O =~°‰õΩ LO@∞Ok.
~åROÖ’ "≥Ú`«ÎO 35 Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÆÅ Hõ=¸ºx\©Å∞ L<åfl~Ú.
~åROÖ’x "≥Ú`«ÎO 50.24 ÅHõΔÅ yi[# [<åÉèÏÖ’ 30.47
ÖHõΔÅ =∞Ok yi[#∞Å∞ ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl 9 lÖÏ¡Ö’¡x Ã+_»∂ºÅ∞¤
„áêO`åÅÅ x=ã≤ã¨∞ÎO_»QÍ, q∞QÆ`å 19.77 ÅHõΔÅ =∞Ok
yi[#∞Å∞ W`«~° lÖÏ¡Ö’¡ x=ã≤ã¨∞Î<åfl~°∞.
2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^Õâò JHõΔ~å㨺`«
60.5 âß`«O HÍQÍ, yi[#∞Å JHõΔ~å㨺`« âß`«O 37.04âß`«O
=∂„`«"Õ∞. JO^Œ∞=Å¡ yi[# ™ê=∂lHõ, Pi÷HÍaè=$kúH˜
„ѨÉèí∞`«fiO J<ÕHõ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. „Ѩ^è•#OQÍ q^Œº,
P~ÀQƺO Ѩ^äŒHÍÅÃÑ· ˆHO„nHõi™ÈÎOk.
q^Œº, Pi÷HÍaè=$kú, W`«~° HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ yi[#∞ʼnõΩ
ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKÕ L^ÕÌâ◊O`À 1962Ö’ yi[# ã¨OˆHΔ=∞
âßY#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. yi[#Å∞ rq`åÅÖ’x aè#fl
75
HÀ}ÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz# ã¨=∂Kå~åxfl ¿ãHõiOKÕO^Œ∞‰õΩ
1963Ö’„>ˇ|ÿ Öò HõÅÛ~ü, sÃã~üÛ   ¢>xÿˇ OQ∑ Wxã≤@ì ∂º\ò (\˜ãP≤ ~ü
  \˜S)#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. S^Œ= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ
HÍÅOÖ’ yi[#∞Å ã¨=∞㨺Å#∞ ã¨=∞„QÆOQÍ K«iÛOz# `«~∞° "å`«
yi[#∞Å LѨ „Ѩ}ÏoHõ J<Õ =ӺǨÏO "≥Å∞QÆ∞Ö’H˜ =zÛOk.
nx J=∞Å∞ HÀã¨O WO\˜„ˆQ>ˇ_£ ¢>ÿ̌|Öò _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò U*ˇhûãπ
(S\˜_çZ)Å#∞ U~åÊ@∞KÕâß~°∞. 6= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ
HÍÅOÖ’ yi[#∞Å∞ ˆHO„nHõ$`«"≥∞ÿ L#fl zxfl z#fl „áêO`åÅ
Jaè=$kúH˜ "≥∂_çÃѶ·_£ UiÜ«∂ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò J„áÈKü (=∂_®)#∞
KÕѨ\Ïì~°∞.„Ѩã¨∞Î`«O ~åROÖ’ 41 =∂_® áêÔH@∞¡, 17 Hõ¡ã¨ì~°∞¡
L<åfl~Ú. 7= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ D HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
_çÃãÊãπ¤ ¢>ÿ̌|Öò „QÆ∂Ñπû (_ç\ ˜l) ʼnõΩ ‰õÄ_® qãÎ̈iOKå~°∞.
"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜ ™êiQÍ 2004Ö’ „Ѩ`ÕºHõOQÍ yi[#
„áêO`åʼnõ Ω 82 „áê^ä Œ q ∞Hõ P~ÀQÆ º ˆ H O„^•Å#∞
=∞OE~°∞KÕâß~°∞. ~åROÖ’ Jxfl yi[# P"å㨠„áêO`åʼnõΩ
ã¨∞~°H˜Δ`« `åQÆ∞h~°∞ JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ K«~°ºÅ∞ KÕѨ_»∞`«∞<åfl~°∞.
yi[# ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨Oã¨÷ (lã≤ã≤):
J@g L`«Ê`«∞ÎÅ H˘#∞QÀÅ∞Ö’ „Ѩ~Ú"Õ@∞ "åºáê~°∞Å
^ÀÑ≤_ôx x"åiOKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩܫ∞`åflÅ∞ H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú.
qâßYѨ@flÖ’x yi[# ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ã¨Oã¨÷ eq∞>ˇ_£ 38 J@g
L`«Ê`«∞ÎÅ#∞ UHõ™êfi=∞º ǨωõΩ¯Å`À H˘#∞QÀÅ∞ KÕ™ÈÎOk.
PO„^Ñ „Œè ^¨ âÕ ò Ã+_»∂ºÅ∞¤ `≥QÅÆ ã¨ÇϨ HÍ~° Pi÷Hõ ã¨Oã¨÷
(¢>ˇÿHÍ~ü):
Pi÷HÍaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å HÀã¨O yi[#∞Å =º=™ê÷QÆ`«
Pi÷Hõã¨Ç¨Ü«∞O á⁄O^Œ_®xH˜ J=ã¨~°"≥∞ÿ# =∂i˚<£=∞hx ¢>ÿ̌HÍ~ü
JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk.
„\˜áȯ :
yi[# „áêO`åÅÖ’x q∞x ÃÇ·Ï_»Öò Ѩ=~ü „áê*ˇ‰õΩìÅ
™ê÷Ѩ#‰õΩ, W`«~° ™êO„Ѩ^•ÜÕ∞`«~° q^Œ∞º`ü „áê*ˇ‰õΩìÖˇ·# ™ÈÖÏ~ü,
|Ü≥∂=∂ãπ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ "å\˜ U~åÊ@∞‰õΩ „ѨÉèí∞`«fiO ¢>ˇÿ|Öò
Ѩ=~ü HõOÃÑh („\˜áȯ)#∞ „áÈ`«ûÇ≤Ï™ÈÎOk. D „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞
™ê÷xHõ yi[#∞ÖË x~°fiÇ≤Ï™êÎ~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ¢>ÿ̌|Öò "≥∞ÿxOQ∑ („ÃÑ·"Õ\ò) eq∞>ˇ_£
(„\˜"≥∂¯) :
Hõ O ÃÑhÅ K« @ ì O 1956 H˜ O ^Œ ¢>ˇ ÿ | Öò "≥ ∞ ÿ x OQ∑
eq∞>ˇ_£#∞ 2001Ö’ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. *Ï~ÚO\ò "≥OK«~ü
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
HõOÃÑh J~Ú# WO^Œ∞Ö’ ZÑ≤ ¢>ÿ̌HÍ~ü 74 âß`«O, ZÑ≤ZO_çã≤
26 âß`«O "å\Ï Hõey L<åfl~Ú. ¢>ÿ̌|Öò "≥∞ÿxOQ∑ HÀ PѨˆ~\˜"£
™⁄Ãã·\ ©Å U~åÊ@∞ ^•fi~å yi[# „áêO`åÅÖ’ "≥∞ÿxOQ∑
x~°fiÇ≤ÏOz yi[#∞ʼnõΩ „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õÄ~°Û_»"Õ∞ D HõOÃÑh
„Ѩ^è•# L^ÕÌâ◊O.
_®."≥·Zãπ. ~å[âıY~° Ô~_ç¤ ãì̈_ô ã¨i¯Öò Ѷ¨~ü
Zãπ.\˜. :
2009 ÃãÃÑìO|~üÖ’ „ѨÉèí∞`«fiO ã¨ì_ô ã¨i¯Öò Hõ"£∞ „Ѷ‘
ZQÍ˚q∞<Õ+¨<£ „>ˇÿxOQ∑ ÃãO@~ü#∞ U~åÊ@∞ KÕã≤Ok. nxÖ’
100 ã‘@∞¡ L<åfl~Ú.
"≥∞ÿ<åi\©Å ã¨OˆHΔ=∞O :
Ô~"≥#∂º ™ê^è•~°} ѨiáêÅ#, Láêkè, Ü«Ú=[#
¿ã=Å∞, q^Œº `«k`«~° âßYÖ’¡x "≥∞ÿ<åi\©Å‰õΩ ã¨O|OkèOz#
JOâßÅ#∞ XHõKÀ@ KÕiÛ 1993 =∂iÛÖ’ "≥∞ÿ<åi\©Å ã¨OˆHΔ=∞
âßY#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. 2001 [<åÉèÏ ÖˇHõ¯Å„ѨHÍ~°O
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x "≥∞ÿ<åi\©Å [<åÉèÏ 82 ÅHõΔÅ∞. ~åROÖ’x
"≥ Ú `« Î O [<åÉè Ï Ö’ gi "å\Ï 11 âß`« O LO@∞Ok.
"≥∞ÿ<åi\©Å [<åÉèÏÖ’ J`«ºkèHõ âß`«O Ѩ@ì} „áêO`åÖ’¡
x=ã≤ ã ¨ ∞ Î < åfl~° ∞ . giÖ’ ^•i„^Œ º ˆ ~ Y‰õ Ω kQÆ ∞ =#∞#fl "åi
㨠O Yº‰õ Ä _® Jkè H õ O QÍ<Õ LO@∞Ok. giÖ’ =∞Ç≤ Ï à◊ Å ∞
™ê=∂lHõOQÍ, Pi÷HõOQÍ<Õ H͉õΩO_® q^•ºÑ¨~°OQÍ KåÖÏ
"≥ # ∞Hõ | _ç L<åfl~° ∞ . "≥ ∞ ÿ < åi\© Å „Ѩ ^ è • # 㨠= ∞㨠º Å#∞
Ѩi+¨¯iOKÕO^Œ∞‰õΩ, Jaè=$kúH˜ kQÆ∞= JOâßÅÃÑ· „ѨÉèí∞`«fiO
Hõ$+≤ KÕ™ÈÎOk.
1. Pi÷HÍaè=$kú
2. =∞Ç≤ÏàÏaè=$kú
3., q^•ºaè=$kú
4. =H±Êù Pã¨∞ΊѨi~°HõΔ}, Jaè=$kú
5. L~°∂Ì ÉèÏëêaè=$kú, Ѩi~°HõΔ}
6. ™ê=∂lHõ, ™êO㨯 $uHÍaè=$kú
7. q=Hõ#Δ ∞ `˘ÅyOK«_O»
L~°∂Ì JHÍ_»g∞:
L~°∂Ì ÉèÏëêaè=$kúH˜ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 1975Ö’ L~°∂Ì
JHÍ_»g∞x U~åÊ@∞ KÕã≤Ok.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR "≥∞ÿ<åi\©Å Hõq∞+¨<£:
D Hõq∞+¨<£#∞ ~åR„ѨÉèí∞`«fiO 1979Ö’ U~åÊ@∞
KÕã≤Ok. J#O`«~°O 1998Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR "≥∞ÿ<åi\©Å
Hõq∞+¨<£ K«@ìO 1998Ö’ `≥KåÛ~°∞.
76
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR "≥∞ÿ<åi\©Å ÃѶ·<å<£û Hõq∞+¨<£ :
=Úã≤¡OÅ∞, ¢ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞, ã≤‰õΩ¯Å∞, É∫^Œú=∞`«ã¨∞ÎÅ∞, áês≈Å∞
`«k`«~° "≥∞ÿ<åi\©ÅÖ’x |ÅÇ‘Ï#=~åæÅ Jaè=$kúH˜ qq^èŒ
Ѩ^äŒHÍÅ#∞ J=∞Å∞ KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ *ÏfÜ«∞™ê÷~ÚÖ’ <Õ+¨#Öò
"≥∞ÿ<åi\©ãπ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ U~åÊ@∞KÕã≤#@∞¡
~åROÖ’x qq^èŒ Ñ¨^äŒHÍÅ J=∞Å∞‰õΩ HõOÃÑh K«@ìO 1956
H˜O^Œ 1985Ö’ PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR "≥∞ÿ<åi\©Å ÃѶ·<å<£û
HÍ~˘Êˆ~+¨<£#∞ U~åÊ@∞ KÕâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR =H±ÊùÉ’~ü¤ :
~åR „ѨÉèí∞`«fiO 1995-96 #∞O_ç 2009-10 =~°‰õΩ
~°∂.72.9 HÀ@∞¡ =H±ÊùÉ’~ü¤‰õΩ =∞OE~°∞ KÕã≤Ok. kQÆ∞=#
¿Ñ~˘¯#fl Ѩ^äŒHÍÅ J=∞Å∞‰õΩ ~åR =H±ÊùÉ’~ü¤ „QÍO\ò W<£ Z~Ú_£
JO^Œ*Ëã¨∞ÎOk.
1. =H±Êù ã¨Oã¨÷Å x~å‡}O, iÃÑ~Ú~ü,x~°fiǨÏ},ã¨O~°HõΔ}
2. =H±Êù Éè∂í =ÚÅÃÑ· ëêÑ≤OQ∑ HÍOÃÑH¡ û± Å x~å‡}ÏxH˜ i"åefiOQ∑
ѶO¨ _£
3. =H±Êù Pã¨∞ÎÅ Jaè=$kúH˜ ZÑ≤ ~åR =H±Êù É’~ü¤ i"åefiOQ∑
Ѷ¨O_£QÍ „QÍO\ò W<£ Z~Ú_£
4. q_®‰õΩÅ∞ fã¨∞‰õΩ#fl =Úã≤O¡ =∞Ç≤Ïà◊ʼnõΩ ã¨ÇϨ HÍ~°O
PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ǨÏ*ò Hõq∞\©:
~åR „ѨÉèí∞`«fiO 2010-11Ö’ ǨÏ*ò Hõq∞\©H˜ ~°∂.
70 ÅHõΔÅ „QÍO\ò W<£Z~Ú_£ JOkOzOk.
Ü«Ú=[# ¿ã=Å∞
=∂~°∞`«∞#fl Ü«Ú=[#∞Å HÀÔ~¯Å‰õΩ, J=ã¨~åʼnõΩ
J#∞QÆ∞}OQÍ Ü«Ú=[# âßY Ü«Ú=[# ã¨OˆHΔ=∞ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
J=∞Å∞KÕ™ÈÎOk. WO^Œ∞Ö’ x~°∞^ÀºQÆ Ü«Ú=`«‰õΩ ã¨fiÜ«∞O
Láêkè,Láêkè HõÅÊ#‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# tHõΔ} =O\˜q D ã¨OˆHΔ=∞
HÍ~° º „Hõ = ∂Ö’¡ LO\Ï~Ú. 㨠fi Ü« ∞ O Láêkè , tHõ Δ } Ï
HÍ~°º„Hõ=∂ʼnõΩ `À_»∞ Ü«Ú=[# <åÜ«∞Hõ`fi« tHõ}
Δ HÍ~°º„Hõ=∂Å∞,
Ü«¸`ü ZˆHÛùO*ò HÍ~°º„Hõ=∂Å∞, Ü«¸`ü ÃѶã≤ì=Öòû, „â◊=∞^•#
HÍ~°º„Hõ=∂Å∞,Z~Ú_£û J=QÍǨÏ<å HͺOÃÑ~Ú<£, ™êÇ≤Ï`«ºO,
‰õΩ@∞O| xÜ«∞O„`«} =O\˜ Ü«Ú=[# ™êkèHÍ~° HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞
Ü«Ú=[# âßY x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk.
ã¨fiÜ«∞O Láêkè Ѩ^HŒä ÍÅ∞ :
~år"£ Ü«Ú=â◊HÎ̃ HÍ~°ºH„ =
õ ∞O :
D HÍ~°º„Hõ=∞O H˜O^Œ Ѩi„â◊=∞Å∞, ¿ã=Å∞, "åºáê~°
~°OQÍÅÖ’ ã¨fiÜ«∞O LáêkèÜ«¸x@∞¡ U~åÊ@∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ#
Pi÷Hõã¨Ç¨Ü«∞O JOk™êÎ~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O H˜O^Œ =ºH˜ÎQÆ`«
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
™ê÷~ÚÖ’ ~°∂. ÅHõΔ, „QÆ∂Ѩٙê÷~ÚÖ’ ~°∂. =¸_»∞ #∞O_ç S^Œ∞
ÅHõΔÅ∞, 20 âß`«O ã¨aû_ô, 10 âß`«O Åaú^•~°∞x "å\Ï, 70
âß`«O ÉϺO‰õΩ ~°∞}OQÍ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. 2010-11Ö’ 5000
=∞Ok Åaú^•~°∞ʼnõΩ ~°∂. 50 HÀ@¡ ~°∞}ÏÅ∞ JO^Œ*Ë™ê~°∞.
QÆ$Ç¨Ï x~å‡}O
*ÏfÜ« ∞ QÆ $ Ǩ Ï x~å‡} q^è • <åxH˜ J#∞QÆ ∞ }OQÍ
JO^ŒiH© QÆ$Ç¨Ï =ã¨u HõeÊOK«_®xH˜ ~åR „ѨÉèí∞`«fiO Hõ$+≤
KÕ™ÈÎOk. 'ǨÏ∫ã≤OQ∑ Ѷ¨~ü PÖò— H˜O^Œ PO„^茄Ѩ^Õâò ¿ãì\ò ǨÏ∫ã≤OQ∑
HÍ~˘Êˆ~+¨<£ eq∞>ˇ_£ (ZÑ≤ZãπÃÇÏKüã≤ZÖò) 2010 =∂iÛ 31
=~°‰õΩ 95,22,146 Wà◊¡#∞ xi‡OzOk.
ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ "≥∞\
„ ’áêe@<£ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò
J^ä•i\© :
ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£ „áêO`åxfl „Ѩ}ÏoHõ,
㨠= ∞#fiÜ« ∞ O, Ѩ ~ ° º "Õ H õ Δ } `À „Ѩ } ÏoHÍ|^Œ ú O QÍ Jaè = $kú
KÕ¿ãO^Œ∞‰õΩ PQÆã¨∞ì 24, 2008# ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò P^ä•i\© (QÆ`«OÖ’ nxfl Ǩï_®QÍ Ñ≤eKÕ"å~°∞)x
U~åÊ@∞ KÕâß~°∞. ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£ „áêO`«O
l.ÃÇÏKü . ZO.ã≤ . „áêO`« O ã¨ Ç ¨  ~° O QÍÔ ~ _ç ¤ , Éè í ∞ =#yi
=Úxûáêe\©Å∞, K«∞@∂ì L#fl ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, ~°OQÍÔ~_ç¤ lÖÏ¡,
#ÖÁæO_», "≥∞^ŒH±, =∞ǨÏ|∂Éò#QÆ~ü‰õΩ K≥Ok# 54 =∞O_»ÖÏ¡Ö’x
849 „QÍ=∂Å`À HõeÑ≤ 7,400 K«^Œ~°Ñ¨Ù H˜Ö’g∞@~°¡ qã‘Î~°‚O
Hõey LOk. J=∞Å∞ KÕã≤# H˘xfl =ÚYº"≥∞ÿ# HÍ~°º„Hõ=∂Å∞
kQÆ∞= q^èŒOQÍ L<åfl~Ú.
Ǩï¿ãû<£ ™êQÆ~ü K≥~∞° =Ù, ^•x Ѩi"åǨÏHõ á„ êO`«
Jaè=$kú á„ ê*ˇ‰Ωõ :ì
[áê<£ JO`«~å˚fÜ«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨Oã¨÷ (*ˇ.S.ã≤.Z.)
#∞Oz `ÕeHõáê\˜ ~°∞}O ~°∂.310 HÀ@∞¡ ã¨Ç¨ "≥Ú`«ÎO D
„áê*ˇ‰õΩì =ºÜ«∞O ~°∂.370 HÀ@∞¡)
Ñ‘.q. #~°ãO≤ =∂~å=Ù Ze"Õ>_ˇ £ ZH±ûÄ Ñãπ "Õ :
â◊ O ëêÉÏ^£ Ö ’x JO`« ~ å˚ f Ü« ∞ q=∂<å„â◊ Ü « ∂ xH˜
ZH±û„ÃÑãπ ã¨^Œ∞áêÜ«∞O HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ D „áê*ˇ‰õΩì#∞ KÕѨ\Ïì~°∞.
Ze"Õ>ˇ_£ „áêO`« "≥Ú`«ÎO ^Œ∂~°O 11.633 H˜.g∞. Éèí∂¿ãHõ~°},
㨠^ Œ ∞ áêÜ« ∞ Å |kb, Ѩ ~ åº=~° } Ü« ∂ [=∂#º Ѩ ^ ä Œ H õ O ,
`«k`«~åÅ`À HõÅ∞ѨÙH˘x „áê*ˇ‰õΩì "≥Ú`«ÎO =ºÜ«∞O ~°∂.600
HÀ@∞¡.
Ѩ@ì} h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å áêiâ◊√^ŒúºO :
Ѩa¡H± ÃÇÏÖòÎ JO_£ =Úxã≤ѨÖò WO[hiOQ∑ J<Õ
ã¨fi`«O„`« âßY#∞ 1960 E<£Ö’ ™ê÷Ñ≤OKå~°∞. ~°OQÍÔ~_ç¤
77
lÖÏ¡Ö’x 12 =ÚxûѨÖò Ѩ@ì}ÏÅ`À K«∞\ì̃ L#fl ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£
=ÚxûѨÖò HÍ~˘Êˆ~+¨<£ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å, =Ú~°∞QÆ∞ áê~°∞^ŒÅ =º=ã¨÷
Jaè=$kú, ã≤÷sHõ~°}#∞ ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ "≥∞„\’áêe@<£ "å@~ü ã¨ÃÑ·¡
JO_£ ã‘=ˆ~*ò É’~°∞¤ (ÃÇÏKü.ZO._»|∞¡ º.Zãπ. JO_£ Zãπ.a.)
x~°fiÇ≤Ï™ÈÎOk. „Ѩ*Ï~ÀQƺO =∞iÜ«Ú =ÚxûѨÖò WO[hiOQ∑
qÉèÏQÆO (Ñ≤.ÃÇÏKü. JO_£ ZO.W.) 110 =Úxûáêe\©Å∞,
12 =ÚxûѨÖò HÍ~˘Êˆ~+¨#¡ WO[hiOQ∑ Ѩ#∞Å "≥Ú`«OÎ xÜ«∞O„`«
KÕѨ_»∞`ÀOk.
<å<£ q∞+¨<£ Ѩ@ì} ™ê÷xHõ ã¨Oã¨÷Ö’¡ (Ü«Ú.ZÖò.a.)
h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å ~°OQÆO, Éèí∂QÆ~°ƒù ¢_≥·<Õr, =~°^Œh\˜ HÍÅfiÅ∞,
Ѷ¨∞# =º~åúÅ Ü«∂[=∂#ºOÖ’ Ѩ@ì} =∞øeHõ =ã¨`«∞Å∞
HõeÊOKÕO^Œ∞‰õΩ z#fl, =∞^茺 `«~°Ç¨ Ѩ@ì}ÏʼnõΩ Ñ¨@ì} =∞øeHõ
ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å Jaè=$kú Ѩ^äŒHõO (Ü«Ú.S._ç.Zãπ.Zãπ.ZO.\˜.)
L^ÕÌtOzOk. q∞+¨<£ #QÆ~åÖˇ·# ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£, q[Ü«∞"å_»,
qâßYѨ @ flO =O\ ˜ "å\ ˜ x q∞#Ǩ  ~ÚOz Jxfl
Ü«Ú.ZÖò.a.ʼnõΩ D Ѩ^äŒHõO =iÎã¨∞ÎOk.
*ËZ<£Z<£Ü«ÚP~üZO :
nxx ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO 2005-06Ö’ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ì̃Ok.
Ѩ@ì} „áêO`åÅ ã¨=∞„QÆ=$kúH˜ [=ǨÏ~üÖÏÖò <≥„Ǩ˙ J~°ƒ<£
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò (*ˇ.Z<£.Z<£.Ü«Ú.P~ü.ZO.), Ѩ@ì} ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ
„áê^äŒq∞Hõ ¿ã=Å∞ (a.Zãπ.Ü«Ú.Ñ≤.), ã¨=∞„QÆ QÆ$Ç¨Ï =ã¨u
=∞iÜ«Ú =ÚiH˜ "å_»Å Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å∞/ Ѩ^äŒHÍÅ∞
(l.X.S. Ѩ ^ ä Œ H Íxfl ‰õ Ä _® Hõ Å ∞Ѩ Ù H˘x) J=∞Å∞
[~°∞QÆ∞`«∞<åfl~Ú. D Ѩ^äŒHÍÅ H˜O^Œ h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å, ã‘=ˆ~*ò,
QÆ$Ç¨Ï =ã¨u, =∞øeHõ =ã¨`«∞Å „áê*ˇ‰õΩìÅ Jaè=$kú, Ѷ¨∞#=º~åúÅ
Ü«∂[=∂#ºO =O\˜q ã¨Ç¨ =ÚiH˜"å_»Å ã¨=∞„QÆ Jaè=$kú
=O\˜ "å\˜ÃÑ· „Ѩ`ÕºHõ „â◊^ŒÌ ÃÑ\Ïì~°∞.
Q„ Íg∞} h\˜ ã¨~Ñ
° ~¨¶ å :
„QÍg∞} „Ѩ[ÅO^ŒiH© ã¨∞~°HΔ̃`«"≥∞ÿ#, `åQÆ∞h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å,
á¶È¡Ô~·_£, LѨCh~°∞, W`«~° HõÅ∞+≤`« [ÖÏÅ∞ ÅaèOKÕ „áêO`åʼnõΩ
ã¨∞~°HΔ̃`« `åQÆ∞h~°∞, Jxfl P"å㨠„áêO`åʼnõÄ ãÔ̈~·# áêiâ◊√^Œúº
=ã¨`«∞Å∞ HõeÊOKåÅ<Õ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO`À „ѨÉèí∞`«fiO =∞Ozh\˜
ã¨=∞㨺#∞ Ѩi+¨¯iOKåÅ<Õ ^Œ$_è» ã¨OHõÅÊO`À LOk. U„Ñ≤Öò
1, 2010 <å\˜H˜ 3,33,123 KÕu ѨOѨÙÅ∞, 50,203
Ñ≤._»|∞¡ º.Zãπ. Ѩ^äŒHÍÅ∞, 495 ã≤.Ñ≤._»|∞¡ º.Zãπ. (Zãπ.Zãπ.Ñ≤.
㑯OÅ∞ ‰õÄ_®)Å∞ L<åfl~Ú.
„QÍg∞}Ïaè=$kú
1985 =ÚO^Œ∞ „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY J@g  
„QÍg∞}Ïaè=$kú âßYÖ’ ÉèÏQÆOQÍ LO_Õk. 1985 JHÀì|~üÖ’
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
„QÍg∞}Ïaè=$kú qÉèÏQÍxfl ã¨z"åÅÜ«∞O #∞O_ç #∂`«#OQÍ "å@~ü Ã+_£Å Ñ
„ Q¨ u
Æ
U~°Ê~°z# ѨOKåÜ«∞f~å*ò   „QÍ=∂}Ïaè=$kú Hõq∞+¨#ˆ~\ò‰õΩ
Ѩ^HŒè Oõ =∞OE~°~Ú#q ѨÓ~°~Î Ú#q J=∞Å=Ù`«∞#flq
|kb KÕâß~°∞. J#O`«~°O 1994Ö’ „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY#∞
ѨOKåÜ«∞f ~å*ò âßY#∞O_ç "Õ~°∞ KÕã≤, „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY‰õΩ _çÑ≤UÑ≤ 4,242 1,608 2,634
„Ѩ`ÕºHõ Hõq∞+¨#~ü#∞ xÜ«∞q∞OKå~°∞. „QÍg∞}Ïaè=$kú âßYÖ’ _ç_çÑ≤ 1,054 206 848
S_»|∞¡ º_çÑ≤ 1,499 421 1,078
„Ѩ^è•#OQÍ Ô~O_»∞ qÉèÏQÍÅ∞ L<åfl~Ú. 1. _çÑ≤ZÑ≤   "≥*ò
W`«~åÅ∞ 2,787 2,506 –
ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò. 2. ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å qÉèÏQÆO.
(SÑ≤P~üZÖòÑ≤,
„QÍg∞}Ïaè = $kú Hõ q ∞+¨ # ˆ ~ @∞#∞ =∞~° Ö Ï 2001Ö’
UÑ≤ÃÇÏKüZO)
„QÍg∞}Ïaè=$kú Hõq∞+¨#ˆ~@∞, =∞Ç≤ÏàÏ ™êkèHÍ~°`«   ã¨fiÜ«∞O "≥Ú`«ÎO 9,582 4,741 4,560
Láêkè Hõq∞+¨#ˆ~@∞QÍ qÉèílOKå~°∞. =∞~°ÖÏ 2005Ö’
=∞Ç≤ Ï àÏ™êkè H Í~° ` «   㨠fi Ü« ∞ O Láêkè Hõ q ∞+¨ # ˆ ~ @∞#∞ =¸ÅO : „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY
„QÍg∞}Ïaè=$kèú Hõq∞+¨#ˆ~@∞Ö’ qb#O KÕâß~°∞. WO\˜Qˆ„ >ˇ_£ "ÕãÖìπ ϺO_£ _≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò (S_»|∞¡º_çÑ)≤ :
~åROÖ’ [Å ã¨O~°HõΔ}#∞ „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«_»O, K≥@¡#∞ #∂~°∞ âß`«O ˆHO„^Œ„ѨÉèí∞`«fi Pi÷Hõ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À
ÃÑOK« _ » O , Éè í ∂ QÆ ~ ° , LѨ i `« Å h\ ˜ qxÜ≥ ∂ QÍxfl WO\˜„ˆQ>ˇ_£ "ÕãπìÖϺO_£ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò (S_»|∞¡ º_çÑ≤) „áê*ˇ‰õΩì#∞
„Hõ=∞|nÌHõiOK«_»O, Éèí∂ Ѩ~åº=~°}Ïxfl Ѩi~°HΔ̃OK«_»O HÀã¨O 1992 #∞O_ç KÕ Ñ ¨ \ Ïì ~ ° ∞ . ã≤ à ÇÏKü . Ǩ Ï #∞=∞O`« ~ å=Ù
~åR „ѨÉèí∞`«fiO PO„^茄Ѩ^Õâò "å@~ü, ÖϺO_£   „\©ãπ (ZÑ≤ ~° ∂ á⁄OkOz# =∂~° æ ^ Œ ~ ° ≈ Hõ 㨠∂ „`åʼnõ Ω J#∞QÆ ∞ }OQÍ
"åÖÏì) K«@ìO 2002#∞ ~°∂á⁄OkOzOk. D K«@ìO 2002 PO„^è Œ „ Ѩ ^ Õ â ò Ö ’ J=∞Å=Ù`« ∞ #fl "≥ ∞ @ì Éè í ∂ q∞ Jaè = $kú
U„Ñ≤ Ö ò 19 #∞O_ç J=∞Ö’¡ H ˜ =zÛOk.~åR ™ê÷ ~ ÚÖ’, HÍ~°º„Hõ=∞O J=∞Ö’¡ ÉèÏs =∂~°∞ÊÅ∞ =KåÛ~Ú. S_»|∞¡ º_çÑ≤x
J^Õq^èŒOQÍ lÖÏ¡ ™ê÷~ÚÖ’¡, =∞O_»Å ™ê÷~ÚÖ’¡ ZÑ≤"åÖÏì _çÑ≤ZÑ≤ J=∞Å=Ù`«∞#fl lÖÏ¡Ö’¡x <å<£ _çÑ≤ZÑ≤ ÉÏ¡‰õΩÖ’¡, <å<£
JkèHÍ~°∞Å#∞ xÜ«∞q∞OKå~°∞. ZÑ≤ "åÖÏì K«@ìO „H˜O^Œ _çÑ≤ZÑ≤ lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Å∞KÕ™êÎ~°∞. 2003–04Ö’ "å@~üÃ+_»¡Ö’
J=∞Å∞ KÕÜ«∞_®xH˜ ǨÏiÜ«∂e ¿Ñ~°∞`À ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO
„QÍg∞}Ïaè = $kú âßY Hõ q ∞+¨ # ~ü # ∞ J_ç ‡ x„¿ãì @ ~ü Q Í
#∂`«# =∂~°æ^Œ~°≈HÍÅ#∞ ~°∂á⁄OkOzOk.
xÜ«∞q∞OKå~°∞.
WOk~° „ѨÉèí :
_„ ®\ò á„ È<£ UiÜ«∂ á„ È„QÍO (_çÑZ≤ Ñ≤/_ç_Ñ
ç )≤ :
ã¨=∞„QÆ Éè∂í Jaè=$kú á„ ê*ˇHì± (ã≤ZÖò_Ñ
ç )≤ :
1998–99 =~°‰õΩ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl ˆHO„^Œ, ~åR WOk~° = ∞‡ Ѩ ^ ä Œ H Íxfl 2004 #=O|~° ∞ Ö’
„ѨÉèí∞`åfiÅ∞ 50:50 x^èŒ∞Å`À xfiÇ≤ÏOKå~Ú. 1999–2000 „áê~°OaèOKå~°∞. ¿Ñ^Œ Zãπã≤, Zãπ\ ˜, aã≤Å Jnè#OÖ’ L#fl
#∞O_ç ˆHO„^Œ, ~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ "å\ÏÅ∞ 75:25 x+¨ÊuÎÖ’ JÃã·<£¤ Éèí∂=ÚÅ Jaè=$kú, ã¨g∞Hõ$`«   ã¨=∞„QÆ r=<Àáêkè
J=∞Å=Ù`«∞<åfl~Ú. Éèí∂™ê~°ã¨O~°HõΔ}, `Õ=∞#∞ HÍáê_»O, J=HÍâßÅ#∞ HõeÊOK«_»O D Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ =ÚYº ÅHõΔ ºO.
h\˜ã¨O~°HõΔ} Hõ@ì_®Å∞, J@g qã‘Î~å‚hfl ÃÑOK«_»O, ѨO_»¡`À@Å D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ Zãπã≤ʼnõΩ 50 âß`«O, Zãπ\ ˜Å‰õΩ
ÃÑOѨHõO `«k`«~åÅ HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ ã¨=∞„QÆ "≥∞ÿ„HÀ "å@~üÃ+_£ 10 âß`«O Hõh㨠Éè∫uHõ, Pi÷Hõ „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ HõÅ∞QÆ*Ë™êÎ~°∞.
„áêuѨkHõ# J=∞Å∞ KÕÜ∞« _»O ^•fi~å Hõ~∞° =Ù Ñ‘_`ç « „áêO`åÅ#∞ 2.87 ÅHõΔÅ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ K≥Ok# 4.12 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ#∞
Jaè = $kú KÕ Ü « ∞ _» " Õ ∞ D HÍ~° º „Hõ = ∞ „Ѩ ^ è • # ÅHõ Δ ºO. Hõ=~ü KÕã¨∂Î P~üS_çZÑ¶π – 9,10,13,15 „áê*ˇ‰õΩìÅ H˜O^Œ
1994–95Ö’ D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 8 lÖÏ¡Ö’¡x 69 ÉÏ¡‰õΩÖ’¡ ~°∂. 670.01 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl =∞OE~°∞ KÕâß~°∞. P~üS_çZѶπ-
J=∞Å∞ KÕÜ«∞QÍ, 1995–96Ö’ 11 lÖÏ¡Ö’¡x 94 ÉÏ¡‰õΩÅ∞ 13#∞ 2007 JHÀì|~üÖ’ „áê~°OaèOKå~°∞. P~üS_çZѶπ-15#∞
2010 [#=iÖ’ „áê~°OaèOKå~°∞.
qã¨ÎiOKå~°∞. J#O`«Ñ¨Ù~°O lÖÏ¡Ö’¡x 16 ÉÏ¡‰õΩÅ#∞ _≥[~üì
_≥=ÅÑπ"≥∞O\ò „áÈ„QÍ"£∞ H˜O^Œ Jaè=$kú KÕã¨∞Î<åfl~°∞. _çÑ≤ZÑ≤ *ÏfÜ«∞ Q„ Íg∞} Láêkè Ǩg∞ K«@Oì 2005
H˜O^Œ 12 lÖÏ¡Ö’¡x 110 ÉÏ¡‰õΩÖ’¡ 26.48 ÅHõΔÅ ZHõ~åÅ H˜O^Œ PO„^Ñ„Œè ^¨ âÕ ò Q„ Íg∞} Láêkè Ǩg∞ Ѩ^HŒä Oõ :
ѨikèÖ’ 5,296 "å@~ü Ã+_»¡#∞ KÕѨ\Ïì~°∞. *ÏfÜ« ∞ „QÍg∞} Láêkè Ǩ  g∞ K« @ ì O 2005

78 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

ÃãÃÑìO|~ü#∞O_ç J=∞Ö’¡H˜ =zÛOk. D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ „Ѩu
Pi÷ H õ ã ¨ O =`« û ~° O Ö’ „Ѩ u ‰õ Ω @∞O|OÖ’ <≥ · Ñ ¨ Ù }ºOÖ’x
=∂#∞º=Öò =~ü¯ KÕÜ«∞_®xH˜ W+¨ìѨ_»¤ "åiH˜ Hõhã¨O 100
~ÀAÅ "Õ`«# Láêkèx HõeÊ™êÎ~°∞. „Ѩã¨∞Î`«O D Ѩ^äŒHÍxfl
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x 22 lÖÏ¡Ö’¡ J=∞Å∞ KÕã¨∞Î<åfl~°∞. "≥Ú^Œ\ ˜
^Œâ◊Ö’ 13, Ô~O_»= ^Œâ◊Ö’ 6, =¸_»= ^Œâ◊Ö’ 3 lÖÏ¡Ö’¡
„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞.
^Õâ◊ K«i„`«Ö’ "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êiQÍ D K«@ìO „Ѩu
„QÍg∞} ‰õΩ@∞O| "Õ`«#O`À ‰õÄ_ç# LáêkèH˜ _ç=∂O_£ KÕ¿ã
J=HÍâ◊O HõeÊOzOk. „Ѩu ‰õΩ@∞OÉÏxH˜ 100 ~ÀAÅ Láêkè
HõeÊOz# ÉÏ^茺`« ~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ^Õ. D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ Ѩx
ã¨÷ÅO =^ŒÌ `åQÆ∞h\˜ ™œHõ~°ºO, Ã+_»∞¡, S^Õà◊¡Ö’Ѩ٠Ñ≤šʼnõΩ
„ÔHKü "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ™œHõ~åºÅ∞ HõeÊ™êÎ~°∞. D Ѩ^äŒHõOH˜O^Œ Z=Ô~·<å
Láêkè HÀã¨O ^Œ~°MÏã¨∞Î KÕã¨∞‰õΩ#fl 15 ~ÀAÖ’¡ Láêkè
HõeÊOKåeû LO@∞Ok. ÖËxѨHõΔOÖ’ ~ÀA "ås x~°∞^ÀºQÆ
JÅ"≥<£û K≥e¡OK«=Åã≤ LO@∞Ok."≥Ú^Œ\ ˜ 30 ~ÀAʼnõΩ
"≥Ú`«ÎO "Õ`«#OÖ’ 1/4 =O`«∞, q∞QÆ`å HÍÅOÖ’ 1/2
=O`«∞K≥e¡OKå~°∞. D K«@ìO H˜O^Œ "å~°O֒Ѩ٠"Õ`«#O
K≥e¡™êÎ~°∞. D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 1.[Å ã¨O~°HõΔ}, 2. Hõ~°∞=Ù
ã¨O~°HõΔ}, 3 "≥ÚHõ¯Å∞<å@_»O, 4.™êQÆ∞h\˜ Ѩ#∞Å∞, 5. Éèí∂q∞
Jaè=$kú, 6. =~°^Œ x"å~°}, 7. eO‰õΩ ~À_»∞¡
¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å# =∞iÜ«Ú ™ê=∂lHõ
ã¨Ç¨ÏHÍ~° HÍ~°º„Hõ=∂Å∞:
1. WOk~å H„ ÍOu Ѩ^OŒä (SÔHÑ≤):
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’x „QÍg∞} ¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ `«=∞
rq`åÅ#∞,r=# „Ѩ = ∂}ÏÅ#∞ "≥ ∞ ~° ∞ QÆ ∞ Ѩ ~ ° K « ∞ ‰õ Ω <Õ Ö Ï
KÕÜ«∞_»"Õ∞ D Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. ^•i„^Œº ˆ~Y‰õΩ
kQÆ∞=# L#fl Jxfl ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ SÔHÑ≤ ѨikèÖ’H˜ =™êÎ~Ú.
™⁄Ãã·\ © Ѷ¨~ü Zeq∞<Õ+¨<£ PѶπ ~°∂~°Öò áê=sì (ZãπWP~üÑ≤)
D HÍ~°º„Hõ=∂xfl J=∞Å∞KÕã¨∞ÎOk.
2. ã¨fi~°[‚ Ü«∞Ou Q„ Í"£∞ ã¨fi~À*òQÍ~ü Ü≥∂[#
Ü≥∂[# (ZãπlZãπ")·≥ :
1998–99 =~°‰õΩ LxH˜Ö’ L#fl SP~ü_çÑ≤, ¢>ÿ̌ã¨"£∞,
@∂Öò H ˜ \ ò û , _®fi„HÍ, lZãπ " ≥ · Ѩ ^ ä Œ H ÍÅ#∞ qb#O KÕ ã ≤
ã¨fi~°‚[Ü«∞Ou „QÍ"£∞ ã¨fi~À*òQÍ~ü Ü≥∂[# (ZãπlZãπ"≥·) #∞
J=∞Ö’¡H˜ `≥KåÛ~°∞. Wk 1999 U„Ñ≤Öò 1 #∞O_ç J=∞Ö’¡H˜
=zÛOk. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi „áêÜ≥∂l`« Ѩ^äŒHõ"≥∞ÿ# WO^Œ∞Ö’
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO 75 âß`«O, ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 25 âß`«O x^èŒ∞Å∞
ˆH\Ï~Ú™êÎ~Ú.
79
ÉϺO‰õ Ω ~° ∞ }O, „Ѩ É è í ∞ `« fi 㨠a û_ô ^•fi~å ¿Ñ^Œ
‰õΩ@∞OÉÏÅ#∞ ^•i„^Œº ˆ~Y‰õΩ ZQÆ∞=‰õΩ fã¨∞‰õΩ~å=_»"Õ∞ D
Ѩ^äŒHõO Ü≥ÚHõ¯ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. ™ê÷xHõ =#~°∞Å∞, ^Œ$HõÊ^äŒO,
ã¨fi~À*òQÍ~°¡ <≥·Ñ¨Ù}ϺÅ#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ ÃÑ@∞ì‰õΩx HÍ~°ºHõÖÏáêÅ#∞
ZOÑ≤Hõ KÕÜ«∞_»O D Ѩ^äŒHõOÖ’x H©ÅHÍOâ◊O. D Ѩ^äŒHõO
H˜O^Œ x^èŒ∞Å#∞ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ, ã¨fi~À*òQÍsʼnõΩ
ã¨Ç¨ÏHÍ~°O JOkOKÕO^Œ∞‰õΩ, =∞øeHõ =ã¨`«∞Å HõÅÊ#‰õΩ,
ã¨fi~À*òQÍsÅ tHõΔ}‰õΩ qxÜ≥∂y™êÎ~°∞.
=∞Ç≤ÏàÏ ã¨fiÜ«∞O 㨨ǨÜ«∞Hõ |$O^•Å∞:
„QÍg∞} ¿Ñ^Œ =∞Ç≤ Ï à◊ Å ‰õ Ω á⁄^Œ ∞ Ѩ Ù JÅ"å@∞
KÕÜ«Ú@‰õΩ nxx ~°∂á⁄OkOKå~°∞. ~åROÖ’ 9.75 ÅHõΔÅ
|$O^•Å∞ 109.79 ÅHõΔÅ ¿Ñ^Œ =∞Ç≤Ïà◊Å#∞ Hõey L<åfl~Ú.
áê=ÖÏ =_ô:¤
ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ WKÕÛ ~°∞}ÏÅÃÑ· ã¨aû_ô
WKÕÛ L^ÕÌâ◊O`À D Ѩ^äŒHÍxfl 2004–05Ö’ „áê~°OaèOKå~°∞.
D Ѩ^äŒHõO 2004 EÖˇ· 1 `«~°∞"å`« fã¨∞‰õΩ#fl ~°∞}ÏʼnõΩ
=iÎã¨∞ÎOk. =¸_»∞ âß`«O HõO>Ë Z‰õΩ¯= =_ô¤ L#fl ~°∞}ÏʼnõΩ
J^Œ#Ѩ٠=_ô¤x iÜ«∞O|~üû"≥∞O\ò ~°∂ѨOÖ’ uiy K≥e¡™êÎ~°∞.
WO^Œ ∞ Ö’ 2010–11 㨠O =`« û ~åxH˜ QÍ#∞ 5,67,332
„QÆ∂ÑπʼnõΩ „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õĈ~ q^èŒOQÍ ~°∂. 193.74 HÀ@∞¡
q_»∞^ŒÅ KÕâß~°∞. q=~åÅ#∞ >Ë|∞ÖòÖ’ K«∂_»=K«∞Û.
™ê=∂lHõ ã¨ÇϨ HÍ~° HÍ~°ºH„ =
õ ∂Å∞ :
=$^Œ ∞ ú Å ‰õ Ω , <Õ ` « H Íi‡‰õ Ω Å‰õ Ω , q`« O `« ∞ ʼnõ Ω ,
qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ, WOk~°=∞‡ Ѩ^äŒHõO JOkOKÕ ÃÑ#¬<£#∞
2006–07 #∞O_ç JOk㨠∞ Î < åfl~° ∞ . ~° ∂ . 200 <≥ Å ‰õ Ω
JOkã¨∞OÎ _»QÍ qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ <≥ʼnõΩ ~°∂. 500 JOkã¨∞<Î åfl~°∞.
qq^èŒ _çáê~°∞ì"≥∞O@¡ ^•fi~å JO^Œ*Ëã¨∞Î#fl ÃÑ#¬#¡xflO\˜x
2006–07 #∞O_ç „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY‰õΩ |kb KÕâß~°∞.„Ѩu
áê=ÖÏ =_ô¤ Ѩ^HŒä Oõ J=∞Å∞ f~°∞
2010–11
2010 JHÀì|~ü =~°‰Ωõ
ã¨Ç¨ Ü«∞O á⁄Ok# „QÆ∂ѨÙÅ∞ 5,67,332
JO^Œ*ãË #≤ ã¨aû_ô (~°∂. HÀ@¡Ö’) 777.60
=¸ÅO : „QÍg∞}Ïaè=$kú âßY
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
<≥ÖÏ 71,96,034 ÃÑ#¬#∞¡ JO^Œ*Ëã¨∞Î<åfl~°∞. 2010-11Ö’
~°∂.1,922.38 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl „ѨÉèí∞`«fiO ˆH\Ï~ÚOK«QÍ, ~°∂.
1,094.23 HÀ@∞¡ 65,13,326 =∞Ok ÃÑ#¬#~°¡‰õΩ Ñ¨OÑ≤}©
KÕâß~°∞.
=$^•úѨº ÃÑ#¬#∞¡ :
=$^•úѺ¨ ÃÑ#¬#H¡ O˜ ^Œ 2009–10Ö’ 14,53,187 =∞Ok
=$^Œ∞Åú ‰õΩ ÃÑ#¬#¡ H˜O^Œ ~°∂. 420.91HÀ@∞¡ Hˆ \Ï~ÚOKå~°∞. ~åR
„ѨÉ∞íè `«fiO ~°∂. 387.77 HÀ@¡ "≥Ú`åÎxfl q_»∞^ŒÅ KÕÜ∞« QÍ, ÃÑ#¬#~°‰¡ Ωõ
~°∂. 368.99 HÀ@∞¡ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞.
q`«O`«∞ ÃÑ#¬#∞¡:
=Ü«∞ã¨∞û`À xq∞`«OÎ ÖˉΩõ O_® ¿Ñ^ŒÖ#·ˇ q`«O`«∞ÅO^Œ~∂°
D Ѩ^äŒHÍxH˜ J~°∞›Å=Ù`å~°∞. 2009–10 Pi÷Hõã¨O=`«û~°OÖ’
46,00,554 =∞OkH˜ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. ~åR „ѨÉèí∞`«fiO ~°∂.
829.20 HÀ@∞¡ q_»∞^ŒÅ KÕÜ«∞QÍ, 46,00,554 =∞Ok
ÃÑ#¬#~°¡‰õΩ ~°∂. 1,045.40 HÀ@∞¡ ѨOÑ≤}© KÕâß~°∞.
qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ ÃÑ#¬#∞¡:
Hõhã¨O 40 âß`«O JOQÆ"≥·HõźO Hõey# qHõÖÏOQÆ∞Å∞
ÃÑ#¬<£ á⁄O^Œ_®xH˜ J~°∞›Å=Ù`å~°∞. giH˜ „Ѩu <≥ÖÏ ~°∂.500
W™êÎ~°∞. Ô~O_»∞ ÅHõΔÅ =∞Ok qHõÖÏOQÆ∞ʼnõΩ ~°∂. 48 HÀ@∞¡
"≥Ú`åÎxfl ÃÑ#¬<£ H˜O^Œ ˆH\Ï~ÚOKå~°∞. 2009–10Ö’~åR
„ѨÉèí∞`«fiO ~°∂. 476.50 HÀ@∞¡ q_»∞^ŒÅ KÕÜ«∞QÍ, ~åROÖ’x
8,84,246 =∞OkH˜ ~°∂. 499.30 HÀ@∞¡ ѨOÑ≤}©KÕâß~°∞.
‰õΩ@∞O| Ñ„ Ü
¨ ∂≥ [# Ѩ^HŒä Oõ (á¶êºq∞b ɡxѶ\≤ ò 㑯"∞£ ):
‰õ Ω @∞O| „Ѩ Ü ≥ ∂ [#O Ѩ ^ ä Œ H õ O H˜ O ^Œ 15,000
‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ Åaú KÕ‰õĈ~ÛO^Œ∞‰õΩ 2009–10Ö’ ~°∂. 10
HÀ@∞¡ „ѨuáêkOKå~°∞.
ã¨OѨÓ~°‚ Q„ Íg∞} ~À*òQÍ~ü Ü≥∂[#
(ZãπlP~ü"≥·):
[=ǨÏ~ü„QÍg∞}ã¨=∞$kú Ü≥∂[# (*ˇlZãπ"≥·), Láêkè
Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO (WZZãπ)Å#∞ ã¨g∞Hõ$`«O KÕã≤ 2002–03 Pi÷Hõ
ã¨O=`«û~°O #∞O_ç ã¨OѨÓ~°‚ „QÍg∞} ~À*òQÍ~ü Ü≥∂[# Ѩ^HŒä Íxfl
J=∞Ö’¡H˜ `≥KåÛ~°∞. „QÍg∞} „áêO`åÅÅ ã≤÷~°"≥∞ÿ# Hõ=¸ºx\©,
™ê=∂lHõ, Pi÷HõѨ~°"≥∞ÿ# Pã¨∞ÎÅ#∞ ã¨$+≤ìOK«_»O, =∞øeHõ
=ã¨`«∞Å#∞ Jaè=$kú KÕÜ«∞_»O`À áê@∞ J^Œ#Ѩ٠"Õ`«# Láêkè
PǨ~° Éèí„^Œ`« HõeÊOK«_»O D HÍ~°º„Hõ=∞ „Ѩ^è•# ÅHΔͺÅ∞.
D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ „Ѩu Ѩx k<åxH˜ =¸_»∞ H˜Ö’Å
K˘Ñ¨C# PǨ~°^è•<åºÅ∞ JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. q∞QÆ`å "Õ`«<åxfl #QÆ^Œ∞
80
~°∂ѨOÖ’ "å~åxH˜ XHõ™êi K≥e¡™êÎ~°∞. D Ѩ^äŒHõO J=∞Å∞‰õΩ
ˆHO„^Œ, ~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ 75:25 x+¨ÊuÎÖ’ x^èŒ∞Å∞ Y~°∞Û
KÕ™êÎ~Ú. J~Ú#ѨÊ\˜H© PǨ~° ^è•<åºÅ#∞ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO
Lz`«OQÍ JOkã¨∞ÎOk. D Ѩ^äŒHÍxfl lÖÏ¡ Ѩi+¨`üÅ∞ (20
âß`«O), =∞O_»Å Ѩi+¨`üÅ∞ (30âß`«O), „QÍ=∞ ѨOKåÜ«∞fÅ∞
(50 âß`«O) J=∞Å∞ KÕ™êÎ~Ú. „Ѩã¨∞Î`«O Z<£lP~ü"≥·#∞
Ѩ t Û=∞QÀ^•=i, Hõ $ ëê‚ , qâßYѨ @ flO lÖÏ¡ Ö ’¡
J=∞Å∞KÕã¨∞Î<åfl~°∞.
i"≥∂\ò JO_£ WO\©iÜ«∞~ü UiÜ«∂ãπ
_≥=ÅÑπ"∞≥ O\ò (P~üSZ_ç) :
D HÍ~°º„Hõ=∞O J=∞Å∞‰õΩ „Ѩ`ÕºHõ qÉèÏQÍxfl U~åÊ@∞
KÕã≤# ~åRO PO„^茄Ѩ^Õâò XHõ¯>Ë. „Ѩ[Å ™ê=∂lHõ,Pi÷Hõ
Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ "≥∞~°∞QÆ∞Ѩ~°K«_»O ^•fi~å =∂~°∞=¸Å „áêO`åÅÖ’
x=ã≤ã¨∞Î#fl Ü«Ú=`« "å=∞ѨHõΔ L„QÆ"å^ŒO "≥·Ñ¨Ù =∞à◊¡‰õΩO_®
K«∂_»@"Õ∞ D HÍ~°º„Hõ=∞ „Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. 332 =∞O_»ÖÏÖ’¡x
54.38 ÅHõΔÅ =∞Ok, 5622 [<å"å™êÅÖ’ D Ѩ^äŒHÍxfl
J=∞Å∞ [~° ∞ Ѩ Ù `« ∞ <åfl~° ∞ . nx H˜ O ^Œ kQÆ ∞ = ¿Ñ~˘¯#fl
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ∞ KÕѨ_»`å~°∞.
1. Láêkè,L^ÀºQÍÅ J#∞ã¨O^è•x`« tHõ} Δ
2. q^ŒºH˜O^Œ =∞øeHõ =ã¨`∞« Å#∞ |Ö’¿Ñ`«OKÕÜ∞« _»O
3. J\g, P^•Ü«∞ ã¨=∞㨺Å#∞ Ѩi+¨¯iOK«_O»
4. „áê*ˇ‰õΩì UiÜ«∂Ö’x Jxfl x"å㨄áêO`åÅ =∞^茺~À_»∞¡
U~åÊ@∞
5. "≥∞ÿ#~ü WiˆQ+¨<£ HÍ~°º„Hõ=∞O
6. „QÍg∞} h\˜ ã¨~°Ñ¶¨~å
7. P~ÀQƺO
8. ~å¢+‘ìÜ«∞ ã¨=∞ qHÍãπÜ≥∂[# (P~üZãπq"≥·)
"≥#∞Hõ|_ç# á„ êO`åÅ Q„ ÍO@∞ xkè
(aP~ülZѶπ) :
~åROÖ’x "≥#∞Hõ|_ç# „áêO`åÅ Jaè=$kú, "å=∞ѨHõΔ
f„="å^Œ „ѨÉèÏq`« „áêO`åÅÃÑ· ˆHO„nHõiOK«_»O „Ѩ^è•#
ÅHΔͺÅ∞QÍ D Ѩ^äŒHÍxfl 10= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’
„Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O =ÚO^Œ∞‰õΩ `≥zÛOk. `«‰õΩ¯= =º=™êÜ«∞
L`åÊ^ŒHõ`«,x~°∞^ÀºQÆO, Éè∫uHõ,™ê=∂lHõ JOâßÅÖ’ L#fl
=º`庙êÅ∞ "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ã¨=∞㨺Å∞ Ѩiëê¯~°OÃÑ· D Ѩ^äŒHõO
^Œ$+≤ì ™êiã¨∞ÎOk. ~å¢+‘ìÜ«∞ ã¨=∞ qHÍ㨠Ü≥∂[# ¿Ñ~°∞#∞
'ÉϺH±"å~ü¤ s[<£û „QÍO\ò Ѷ¨O_£ (aP~ülZѶπ)— QÍ =∂~åÛ~°∞.
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ Ô~O_»∞^Œâ◊Ö’¡ D Ѩ^äŒHÍxfl J=∞Å∞
KÕÜ«∞_®xH˜ lÖÏ¡ „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∂Å∞ 13 lÖÏ¡Å#∞ ZOÑ≤Hõ
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
KÕãO≤ k. lÖÏ¡ HÍ~°ºK«~}° „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ „ѨÉ∞íè `«fi „Ѩ^•è #HÍ~°º^Œi≈
K≥·~°‡<£QÍ L#fl ~åR ™ê÷~Ú ã‘ìiOQ∑ Hõq∞\©H˜ ѨOѨÙ`å~°∞ JHõ¯_»
Ѩ i jeOz# `« ~ ° ∞ "å`« ^•xx „Ѩ } ÏoHÍ ã¨ O Ѷ ¨ ∂ xH˜
ѨOѨÙ`å~°∞.qãÎ̈ $`«OQÍ K«iÛOz# `«~°∞"å`« „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O
lÖÏ¡HÍ~åºK«~°} „Ѩ}ÏoHõÅ#∞ P"≥∂kã¨∞ÎOk. 2010-11Ö’
~° ∂ . 518.70 HÀ@¡ ` À 51,714 Ѩ # ∞ʼnõ Ω J#∞=∞u
ÅaèOzOk.
~år"£ ѨÖÉ¡ˇ Ï@:
„Ѩ[Å∞,<åÜ«∞‰õΩÅ`À<Õ~°∞QÍ=∂\Ï¡_»\ÏxH˜ J=HÍâ◊O
HõeÊOz# HÍ~°º„Hõ=∞O ~år"£Ñ¨Öˇ¡ÉÏ@. D HÍ~°º„Hõ=∞O
㨠O ^Œ ~ ° ƒ ù O QÍ „Ѩ [ Å∞ `« = ∞ 㨠= ∞㨠º Å#∞ <Õ ~ ° ∞ QÍ `« = ∞
<åÜ«∞‰õΩʼnõΩ `≥eÜ«∞*Ë¿ã J=HÍâ◊O ÅaèOzOk. J^Õq^èŒOQÍ
<åÜ«∞‰õΩʼnõΩ „ѨÉèí∞`«fi q^è•#ÅÃÑ· „Ѩ[Å Jaè„áêÜ«∂Å#∞
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O ^˘iH˜Ok. =ÚYº=∞O„u lÖÏ¡Å#∞
ã¨O^Œi≈Oz# ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ „Ѩ[Å #∞O_ç Ñ≤\ ©+¨#∞¡ ã‘fiHõiOz,
ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~åxH˜ Ǩg∞eKåÛ~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∂xfl 2004
E<£ 13# „áê~°OaèOKå~°∞. D HÍ~°º„Hõ=∞O H˜O^Œ 54,541
Ñ≤\ ˜+¨#∞¡ JO^Œ∞‰õΩ<åfl~°∞. g\˜Ö’ 98.02 âß`«O Ñ≤\ ˜+¨#¡‰õΩ
ã¨=∂^è•#O WKåÛ~°∞. =ÚYº=∞O„u Ǩg∞ WzÛ# 1,195

81
Ǩg∞ÅÖ’ 90.38 âß`«O Ǩg∞Å#∞ J=∞Å∞ KÕÜ«∞QÍ, 8.95
âß`«O Ǩg∞Å∞ J=∞Å∞ ™ê÷~ÚÖ’ L<åfl~Ú.
~°KÛ« |O_»:
[#=i-Ѷ≤„|=i <≥ÅÖ’¡ x~°fiÇ≤ÏOz# ~°K«Û|O_»
HÍ~° º „Hõ = ∞OÖ’ =ÚYº=∞O„u, =∞O„`« ∞ Å∞, Z"≥ ∞ ‡ÖË º Å∞,
Z"≥∞‡bûÅ∞, JkèHÍ~°∞ÅO^Œ~°∂ ~å„+ì̈"åºÑÎ̈OQÍ 24845 „QÍ=∞
ѨOKå~ÚfÅ∞, =ÚxûѨÖò "å~°∞¤Å∞ ã¨O^Œi≈OKå~°∞. ~°K«Û|O_»
^•fi~å „Ñ¨[ʼnõΩ H˘`«ÎQÍ 4.63 ÅHõΔÅ `å`å¯eHõ ˆ~+¨<£HÍ~°∞¤Å∞
=∞OE~°∞ KÕâß~°∞. D HÍ~°∞¤ ^•fi~å P~ÀQƺ N Ѩ^èŒHÍxH˜
J~°∞›Å∞QÍ x~°‚~ÚOKå~°∞. 1.31 H˘`«Î Ѷ≤OK«#∞¡, JÉèíÜ«∞ǨÏã¨ÎO
Ѩ^èŒHõO H˜O^Œ J~°∞›Öˇ·# 2.97 =∞Ç≤Ïà◊Å∞ Åaúá⁄O^•~°∞. 2.89
ÅHõΔÅ =∞OkH˜ QÆ$ǨÅ =∞OE~°∞‰õΩ Ñ¨\ÏìÅ∞ JO^Œ*ËÜ«∞_»O`À
áê@∞, 1.93 ÅHõΔÅ J~°∞›Öˇ·# ÅaÌ^•~°∞ʼnõΩ Wà◊¡ ˆH\Ï~ÚOѨÙʼnõΩ
J#∞=∞u Ѩ„`åÅ∞ JO^Œ*Ëâß~°∞. =∞Ǩ`å‡QÍOnè *ÏfÜ«∞
„QÍg∞} Láêkè Ѩ^èŒHõO H˜O^Œ 1.75 ÅHõΔÅ =∞Ok Åaú^•~°∞ʼnõΩ
ÉÏ*òHÍ~°∞¤Å∞ JO^Œ*ËÜ«∞QÍ, D Ѩ^èŒHõOÖ’ WѨÊ\˜=~°‰õΩ L#fl
Ѩxk<å#Å#∞ 100 #∞Oz 125 ~ÀAÅ∞QÍ x~°‚~ÚOKå~°∞.
áê=ÖÏ=_ô¤ H˜O^Œ 4.96 ÅHõΔÅ =∞Ok „QÍg∞} ã¨fiÜ«∞O
ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ ~°∂. 288.27 HÀ@∞¡, Ѩ@ì} „áêO`«
1.47 ÅHõΔÅ ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å‰õΩ ~°∂. 80.30
HÀ@∞¡ JO^Œ*Ëâß~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 ¿Ñ^ŒiHõO, Láêkè, x~°∞^ÀºQÆO
¿Ñ^ŒiHõO :
'^Õâ◊ „Ѩ[Å r=# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ ÃÑOK«_»"Õ∞— ÉèÏ~°`«^Õâ◊
„Ѩ}ÏoHõÅ „Ѩ^è•# ÅHõΔ º=∞x "≥Ú^Œ\ ˜ ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHõ
"≥Å¡_çOzOk. „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ 2400 ÔHÖ’sÅ∞, Ѩ@ì}
„áêO`åÅÖ’ 2100 ÔHÖ’sÅ â◊H˜ÎxKÕÛ PǨ~åxfl fã¨∞‰õΩ<Õ
=~°æ <≥Å"ås `«Åã¨i=ºÜ«∞O Ü≥ÚHõ¯ =∞^茺 aO^Œ∞=ÙÅ∞ ^•i„^Œº
ˆ~Y‰õΩ 6= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ x~°fizOKå~°∞. ÃÑ·
x~°fiK«<åxH˜ ‰õΩ@∞O| qx=∞Ü«∞OÃÑ· 1973–74Ö’ 28=
~“O_£ *ÏfÜ« ∞ #=¸<å 㨠ˆ ~ fi _Õ \ Ï#∞ „áêuѨ k Hõ Q Í
fã¨∞‰õΩ<åfl~°∞.
¿Ñ^ŒiHÍxfl JOK«<å "Õ¿ã <À_»Öò Z*ˇhûQÍ „Ѩ}ÏoHÍ
ã¨OѶ¨∞O *ÏfÜ«∞, ~åR ™ê÷~ÚÖ’¡ ¿Ñ^ŒÅ ã¨OYº#∞, ¿Ñ^ŒiHõ
âß`åxfl q=~åÅ#∞ ~°∂á⁄Okã¨∞ÎOk. 1997 #∞O_ç ¿Ñ^ŒiHõ
JOK«<å‰õΩ ZH±ûѨ~üì „QÆ∂Ñπ "≥∞^äŒ_®Årx LѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞.
ZH±ûѨ~üì „QÆ∂Ñπ "≥∞^äŒ_®ÅrÖ’ „QÍg∞} ^•i„^Œºˆ~Y#∞
JOK« < å "Õ Ü « ∞ _®xH˜ =º=™êÜ« ∞ HÍi‡‰õ Ω Å qx=∞Ü« ∞
^èŒ~°Åã¨∂z (ã≤Ñ≤SZÖò)#∞, Ѩ@ì} ^•i„^Œºˆ~Y#∞ JOK«<å
"ÕÜ«∞_®xH˜ áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ qx=∞Ü«∞ ^èŒ~°Å ã¨∂z
(ã≤Ñ≤SS_»|∞¡ º)x P^è•~°OQÍ fã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. D Ѩ^Œúux
LѨÜ≥∂yOz „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O 1973–74, 1977–78,
1983, 1987–88, 1993–94 ã¨O=`«û~åʼnõΩ ã¨O|OkèOz
¿Ñ^ŒiHõ JOK«<åÅ#∞ 1997 =∂iÛÖ’ q_»∞^ŒÅ KÕã≤Ok.
1999–2000 ã¨O=`«û~°Ñ¨Ù ¿Ñ^ŒiHõѨ٠JOK«<åÅ#∞
2001Ö’ q_»∞^ŒÅKÕâß~°∞.„QÍg∞} „áêO`åÅÖ’ ¿Ñ^ŒiHõ
x+¨ Ê uÎ x 11.05 âß`« O QÍ, Ѩ @ ì } „áêO`åÅÖ’ 26.63
âß`«OQÍ JOK«<å "Õâß~°∞. ~åR "åºÑÎ̈ ¿Ñ^ŒiHõ x+¨ÊuÎx 15.77
âß`«OQÍ „Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O JOK«<å "Õã≤Ok.
2004–05 ã¨O=`«û~åxH˜ *ÏfÜ«∞ #=¸<å 㨈~fi
61= ~“O_£ ¿ãHõiOz# ‰õΩ@∞O| qx=∞Ü«∞ _Õ\Ï ^•fi~å
ÅaèOz# Ô~O_»∞ qaè#fl qx=∞Ü«∞ ѨOÑ≤}©Å#∞ѨÜ≥∂yOz
„Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O ZH±ûѨ~üì „QÆ∂Ñπ "≥∞^äŒ_®År ^•fi~å¿Ñ^ŒiHÍxfl
JOK«<å "Õã≤Ok. "≥Ú^Œ\ ˜ ^•xx Jxfl PǨ~°, PǨˆ~`«~°
=ã¨∞Î=ÙʼnõΩ ã¨O|OkèOz# 30 ~ÀAÅ Ü«¸xá¶ê~ü‡ sHÍÖò
82
Ñ≤iÜ«∞_£ (Ü«ÚP~üÑ≤)#∞ LѨÜ≥∂yOz ¿ãHõiOz# qx=∞Ü«∞
_Õ\Ï P^è•~°OQÍ JOK«<å "Õâß~°∞. Ô~O_»= Ѩ^ŒúuÖ’ `«~°K«∞QÍ
H˘#∞QÀÅ∞KÕ¿ã S^Œ∞ PǨˆ~`«~° =ã¨∞Î=ÙÅ∞, =¢™êÎÅ∞, áê^Œ~°HõΔÅ∞,
ã≤÷~° =ã¨∞Î=ÙÅ∞, q^Œº, "≥·^Œº Y~°∞ÛʼnõΩ ã¨O|OkèOz# 365
~ÀAÅ q∞H±û_£ sHÍÖò Ñ≤iÜ«∞_£ (ZOP~üÑ≤) Ѩ^Œúu^•fi~å
¿ãHõiOz# qxÜ≥∂QÆ^•~°∞x =ºÜ«∞ _Õ\Ï P^è•~°OQÍ ¿Ñ^ŒiHÍxfl
JOK«<å "Õâß~°∞.
Z<£ZãπZãπ 61= ~“O_£ ‰õΩ@∞O| 㨈~fi P^è•~°OQÍ
2004–05 ã¨O=`«û~åxH˜ Ü«ÚP~üÑ≤ qx=∞Ü«∞ _Õ\Ï#∞
LѨÜ≥∂ yOK«∞‰õΩx "Õã≤# ¿Ñ^ŒiHõ JOK«<åÅ∞ 1993–94
JOK«<åÅ`À ã¨iáÈÅ∞`«∞<åfl~Ú. J^Õq^èŒOQÍ ZOP~üÑ≤
qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å =ºÜ«∞ _Õ\Ï P^è•~°OQÍ "Õã≤# JOK«<åÅ∞
1999–2000 JOK«<åÅ`À ã¨iáÈÅ∞`«∞<åfl~Ú. Ü«ÚP~üÑ≤
– qx=∞Ü« ∞ Ѩ O Ñ≤ } © Ñ ¨ ^ Œ ú u Ö’ 2004–05 Ö’ „QÍg∞}
„áêO`åÅÖ’¿Ñ^Œ i Hõ x +¨ Ê uÎ 11.20 âß`« O HÍQÍ,
Ѩ@ì}„áêO`åÅÖ’ 28.00 âß`«O. "≥Ú`«ÎO ~åR "åºÑÎ̈¿Ñ^ŒiHõ
âß`«O 15.80.
Láêkè, x~°∞^ÀºQÆO :
*ÏfÜ«∞ #=¸<å ã¨~ˆ fi ã¨Oã¨÷ (Z<£ZãπZ<£X) x~°fiÇ≤ÏOKÕ
Ju =ÚYº"≥∞ÿ# 㨈~fiÅÖ’ Láêkè, x~°∞^ÀºQÆOÃÑ· S^Õà◊¡‰õΩ
XHõ™êi [i¿Ñ 㨈~fi XHõ\ ˜. `å*Ï 2004–05Ö’ D 㨈~fi
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.Láêkè, x~°∞^ÀºQÆ Ñ¨iã≤÷uH˜ ã¨O|OkèOz#
qaè#fl HÀ}ÏÅ#∞ "≥Å¡_çOKÕO^Œ∞‰õΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨=∂Kå~åxfl
D 㨠ˆ ~ fi ^•fi~å á⁄O^Œ = K« ∞ Û. Z@∞=O\˜ Pi÷ H õ H Í~° º
HõÖÏáêÅÖ’ áêÖÁæ#fl =ºHÎ̃<≥·<å „âßq∞‰õΩxQÍ QÆ∞iΙêÎ~°∞. Pi÷Hõ
HÍ~°ºHõÖÏáêÅ x~°fiǨÏ}Ö’ ã¨Ç¨ÏHõiã¨∂Î "Õ`«#O á⁄O^Œx
ã¨Ç¨Ü«∞‰õΩÅ#∞ ‰õÄ_® „âßq∞‰õΩÅ∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞.
„âßq∞Hõâ◊H˜Î:
=i¯OQ∑ (Láêkè á⁄Ok#),ѨxHÀ~°∞`«∞#fl ÖË^• ѨxH˜
JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#fl (J<£ ZOáê¡ ~ Ú_£ ) "å~° ∞ QÍ
=sæHõiOK«|_ç# "åi "≥Ú`åÎxfl HõeÑ≤ „âßq∞Hõâ◊H˜Î JO\Ï~°∞.
"≥~Úº =∞OkH˜ =º‰õΩÎʼnõΩ „âßq∞Hõ â◊H˜ÎÖ’ L#fl =º‰õΩÎÅ#∞
ã¨OYº#∞ „âßq∞Hõ â◊HÎ̃ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO (ÖË|~ü á¶È~üû áêiìã≤¿Ñ+¨<£
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
ˆ~@∞ – ZÖòZѶπÑ≤P~ü)QÍ x~°fiz™êÎ~°∞. 1999–2000`À >Ë|∞Öò 9.1
áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë ZÖòZѶπÑ≤P~ü 2004–05 Ö’ ÃÑiyOk. JdÅ Láêkè =$kèú   ã≤u
÷ ™ê÷ÑH¨ `õ «
ÉèÏ~°`« ã¨QÆ@∞`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë PO„^茄Ѩ^Õâò „QÍg∞}, Ѩ@ì} Láêkè =$kú ã≤÷u™ê÷ѨHõ`« PO„^茄Ѩ^Õâò ÉèÏ~°`«^Õâ◊O
„áêO`« ZÖòZѶπÑ≤P~üÅ∞ Ô~O_»∂ JkèHõOQÍ L<åfl~Ú. q∞„â◊=∞ "åi¬Hõ Láêkè
=~ü¯á¶È~üû (ZOáê¡~Ú_£): =$kú̂~@∞ (1993–94 #∞O_ç
1999–2000 =~°‰Ωõ ) 1.44 1.89
U^À XHõ Pi÷Hõ HÍ~°ºHõÖÏѨOÖ’ áêÖÁæ#fl =ºH˜Îx
q∞„â◊=∞ "åi¬Hõ Láêkè =$kè~ú̂ @∞
=~ü¯á¶È~üûÖ’ ÉèÏQÆOQÍ QÆ∞iΙêÎ~°∞. "≥~Úº =∞Ok =º‰õΩÎÅÖ’ (1999–2000#∞O_ç
Láêkè á⁄Ok# =º‰õΩÎÅ ã¨OYº#∞ =~ü¯á¶È~üû áêiìã≤¿Ñ+¨<£ ˆ~\ò 2004–05 =~°‰Ωõ ) 2.65 4.42
(_» | ∞¡ ºZѶ π Ñ ≤ P ~ü ) JO\Ï~° ∞ . nxx „Ѩ ã ¨ ∞ Î ` « ~ÀA"ås Láêkè ã≤÷u™ê÷ѨHõ`« 0.11 0.13
„áêuѨkHõ# JOK«<å "Õ™êÎ~°∞. nx „ѨHÍ~°O "≥Ú`«ÎO ~ÀAÖ’ (1993–94 #∞O_ç
J`«_»∞/P"≥∞ <åÅ∞QÆ∞ ÖË^• JO`«HõO>Ë Z‰õΩ¯= QÆO@Å∞ Ѩx 1999–2000 =~°‰Ωõ )
Láêkè ã≤÷u™ê÷ѨHõ`« 0.43 0.74
KÕ¿ãÎ "åix Láêkè ÖË^• Ѩxx á⁄Ok# "å~°∞QÍ Ñ¨iQÆ}˜™êÎ~°∞.
(1999–2000 #∞O_ç
„âßq∞Hõ â◊HÎ̃: 2004–05 =~°‰Ωõ )
=i¯OQ∑ (Láêkèá⁄Ok#), Ѩx HÀ~°∞`«∞#fl ÖË^• ѨxH˜ =¸ÅO : _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H±û   ™êì\ ˜ã≤ìH±û
JO^Œ ∞ ÉÏ@∞Ö’ L#fl (J<£ ZOáê¡ ~ Ú_£ ) "å~° ∞ QÍ ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ Láêkè HõÅÊ#Ö’
=sæ H õ i OK« | _ç # "åi "≥ Ú `åÎ x fl Hõ e Ñ≤ „âßq∞Hõ â◊ H ˜ Î =KÕÛ=∂~°∞Ê#∞ ã¨∂zOKÕ Láêkè ã≤÷u™ê÷ѨHõ`« PO„^茄Ѩ^Õâò
JO\Ï~°∞."≥~Úº =∞OkH˜ =º‰õΩÎʼnõΩ „âßq∞Hõ â◊H˜ÎÖ’ L#fl J^Õq^èŒOQÍ ÉèÏ~°`«^Õâ◊ ™ê÷~ÚÖ’ ‰õÄ_® KåÖÏ `«‰õΩ¯=QÍ LOk.
=º‰õΩÎÅ#∞ ã¨OYº#∞ „âßq∞Hõ â◊HÎ̃ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºˆ~@∞ (ÖË|~ü á¶È~üû Láêkè =∞iÜ«Ú tHõ} Δ :
áêiì ã ≤ ¿ Ñ+¨ < £ ˆ ~ @∞ – ZÖò Z Ѷ π Ñ ≤ P ~ü ) QÍ x~° fi z™êÎ ~ ° ∞ . ã¨OѶ∞¨ \˜`« ~°OQÆOÖ’ Láêkè :
1999–2000`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë ZÖòZѶπÑ≤P~ü 2004–05Ö’ *ÏfÜ«∞ ZOáê¡~Ú"≥∞O\ò ã¨sfiãπ ~ÀA"ås x~°fiǨÏ}#∞
ÃÑiyOk. JdÅ ÉèÏ~°`« ã¨QÆ@∞`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë PO„^茄Ѩ^Õâò Éè Ï ~° ` « „Ѩ É è í ∞ `« fi O #∞O_ç 1956Ö’~åR „Ѩ É è í ∞ `åfixH˜
„QÍg∞}, Ѩ@ì}„áêO`« ZÖòZѶπÑ≤P~üÅ∞ Ô~O_»∂ JkèHõOQÍ |kbKÕâß~°∞. *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’ q^è•# ~°∂ѨHõÅÊ# KÕã≤#
L<åfl~Ú. 1999–2000`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë 2004–05Ö’ ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò ZˆHÛùO*òÅ x~°fiǨÏ}, ѨiáêÅ#∞ ~åR
~åROÖ’x „QÍg∞} „áêO`åŠѨÙ~°∞+¨μÅ∞, =∞Ç≤Ïà◊Å =~ü¯á¶È~üû „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ KÕѨ\Ïì~Ú. ~åROÖ’x Jxfl ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò
áêiìã≤¿Ñ+¨<£ ˆ~@∞ `«yæOk. Ѩ@ì}„áêO`åÅÖ’ ÃÑiyOk. ZˆHÛùO*òÅ#∞ HõOѨӺ@sHõiOz# "≥Ú^Œ\ ˜ ~åRO PO„^茄Ѩ^Õâò.
JdÅ Éè Ï ~° ` « 㨠Q Æ @ ∞`À áÈÅ∞Û‰õ Ω O>Ë _» | ∞¡ Z Ñπ Ñ ≤ P ~ü ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò =∂Ô~¯\ò W#Êù̂~‡+¨<£ (WZOS) „ѨHÍ~°O
PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ JkèHõOQÍ<Õ LOk. 1966 =∂iÛ 31 <å\˜H˜ PO„^茄Ѩ^Õâò ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’
Láêkè =$kú: 8,900 㨠O 㨠÷ Å ∞ L<åfl~Ú. g\˜ Ö ’ 3,123 „Ѩ É è í ∞ `« fi
1993–94 #∞O_ç 2004–05 =∞^茺 ~åR =∞iÜ«Ú ~°OQÆOÖ’LO_»QÍ, q∞QÆ`å 5,777 „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’
JdÅ ÉèÏ~°`« ™ê÷~ÚÖ’Láêkè Ѩiã≤÷ux >Ë|∞Öò 9.1Ö’ L<åfl~Ú. 2010 =∂iÛ <å\˜ H ˜ =º=™ê÷ Ñ ¨ # Š㨠O Yº
K«∂_»=K«∞Û. ÉèÏ~°`«^Õâ◊ ã¨QÆ@∞`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë q∞„â◊=∞ "åi¬Hõ 21,564‰õΩ ÃÑiyOk. g\˜Ö’ 13,789 „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’
Láêkè =$kú PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ KåÖÏ `«‰õΩ¯=QÍ LOk. LO_»QÍ, „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’ 7,775 L<åfl~Ú.

83 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 Láêkè q+¨Ü«∂xH˘¿ãÎ 1966Ö’ ã¨OѶ¨∞\˜`« ~°OQÆOÖ’
9.57 ÅHõΔÅ =∞Ok Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞O_»QÍ "åiÖ’ 6.5
ÅHõΔÅ =∞Ok „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’ 3.01 ÅHõΔÅ =∞Ok „Ѩ~Ú"Õ@∞
~°OQÆOÖ’ ѨxKÕã¨∞ÎO_Õ"å~°∞. 2010 =∂iÛ <å\˜H˜ ã¨OѶ¨∞\˜`«
~°OQÆOÖ’Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞#fl "åi ã¨OYº 21.03 ÅHõΔʼnõΩ
ÃÑiyOk. giÖ’ „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆO ^•fi~å Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞#fl
"åi ã¨OYº 13.53 ÅHõΔÅ∞ HÍQÍ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆO ^•fi~å
Láêkè á⁄O^Œ∞`«∞#fl "åi ã¨OYº 7.50 ÅHõΔÅ∞.
2010-11 ã¨O=`«û~°OÖ’ 2010 ÃãÃÑìO|~ü <å\˜H˜
"≥Ú`«ÎO 11,953 MÏmÅ#∞ QÆ∞iÎOK«QÍ, ZOáê¡Üü∞"≥∞O\ò
ZˆHÛùO*òÅÖ’ #"≥∂^Œ∞ KÕ~ÚOK«∞‰õΩ#fl "åi ã¨OYº 1,85,302.
giÖ’ 1,003 =∞OkH˜ L^ÀºQÍÅ∞ ÅaèOKå~Ú.
~år"£ L^ÀºQÆN :
x~°∞^ÀºQÆ Ü«Ú=`«‰õΩ „Ѩ~Ú"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’ L^ÀºQÍÅ∞
HõeÊOKÕ ÅHõΔ ºO`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO #∂`«# Láêkè HõÅÊ#
Ѩ^äŒHÍxfl „áê~°OaèOzOk. D ÖHΔͺxfl ™êkèOKÕO^Œ∞‰õΩ 2007
EÖˇ·Ö’ '~år"£ L^ÀºQÆN— J<Õ ™⁄Ãã·\ ©x ™ê÷Ñ≤OzOk.
2009 #=O|~ü #∞O_ç 2010 E<£ =~°‰õΩ 82,736
=∞OkH˜ L^ÀºQÍ=HÍâßÅ∞ HõeÊOKå~Ú.

84
x~°∞^ÀºQÆO:
S^Œ∞ã¨O=`«û~åʼnõΩ XˆH™êi 㨈~fiÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOK«_»O
^•fi~å *ÏfÜ«∞ #=¸<å 㨈~fi ã¨Oã¨÷ (Z<£ZãπZãπF) x~°∞^ÀºQÆ
JOK«<åÅ#∞`≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. J`«_»∞/P"≥∞ Ѩxx HÀ~°∞`«∂ ÖË^•
ѨxHÀã¨O JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’ L#flѨÊ\˜H© ã¨O|Okè`« HÍÅOÖ’
n~°…HÍÅO áê@∞ U ѨxKÕÜ«∞‰õΩ#fl>ÿ̌¡`Õ J@∞=O\˜ =º‰õΩÎÅ#∞
x~°∞^ÀºQÆ∞Å∞QÍ QÆ∞iΙêÎ~°∞. „âßq∞Hõ â◊H˜ÎÖ’ "≥~Úº=∞Ok
=º‰õΩÎʼnõΩ x~°∞^ÀºQÆ∞Å∞QÍ L#fl =º‰õΩÎÅ#∞ x~°∞^ÀºQÆ ˆ~@∞QÍ
x~°fiz™êÎ~°∞. Wk „âßq∞Hõâ◊H˜ÎÖ’ qxÜ≥∂yOѨ|_ç# ÉèÏQÍxfl
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk.
HõÔ~O\ò _≥~Úb ¿ãì@ãπ (ã≤_çZãπ) x~°∞^ÀºQÆ JOK«<å
"≥ Ú `« Î O x~° ∞ ^ÀºQÆ âß`« O Ѩ ^ •ÅÖ’ x~° ∞ ^ÀºQÍxfl
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. J#QÍ "å~°OÖ’ "≥Ú`«ÎO „âßq∞Hõ â◊H˜ÎÖ’x
"≥ Ú `« Î O =º‰õ Ω Î Å x~° ∞ ^ÀºQÆ Ñ¨ x k<åŠ㨠Q Æ @ ∞#∞
`≥eÜ«∞*Ëã¨∞ÎOk. ã≤_çZãπ x~°∞^ÀºQÆ ˆ~@∞ n~°…HÍeHõ, J^Õq^èŒOQÍ
"å~åO`«Ñ¨Ù x~°∞^ÀºQÆ ˆ~@∞#∞ JOK«<å "ÕÜ«∞_®xH˜ ã¨=∞„QÆ"≥∞ÿ#
„Ѩ=∂}O. ã≤_çZãπ „ѨHÍ~°O PO„^茄Ѩ^Õâò, J^Õq^èŒOQÍ JdÅ
ÉèÏ~°`«™ê÷~ÚÖ’ 1993–94 #∞O_ç 1999-2000 =∞^茺
x~°∞^ÀºQÆ ˆ~@∞¡ ÃÑiQÍ~Ú. 1999–2000 #∞O_ç 2004–05
=∞^茺 x~°∞^ÀºQÆ ˆ~@∞¡ `«QÍæ~Ú. ã≤_çZãπ „ѨHÍ~°OѨ@ì} „áêO`«
=∞Ç≤Ïà◊ÅÖ’ q∞#Ǩ PO„^茄Ѩ^Õâò x~°∞^ÀºQÆ Ñ¨@ì} „áêO`åÅÖ’
HõO>Ë „QÍg∞} „áêO`åÅÖ’<Õ x~°∞^ÀºQÆ̂~@∞ JkèHõOQÍ LOk.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 11 ѨOK«=~°¬Ñ
„ }
¨ ÏoHõ J=∞Å∞ f~°∞ (2007–12)
11 Ѩ^HŒ ˘O_»= ѨOK«=~°¬Ñ
„ }
¨ ÏoHõ (2007–12) : 6. JHõΔ~å㨺`«
Ô ~ O_» = Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ ` À áê@∞ U~° Ê _ç # 7. JHõΔ~å㨺`«Ö’ Öˇ·OyHõ =º`åºã¨O
PO„^茄Ѩ^Õâò ¿Ñ^ŒiHõ x~°∂‡Å# Láêkè HõÅÊ#ÃÑ· ˆHO„nHõiOz 8. tâ◊√=∞~°}ÏÅ ˆ~@∞
J<ÕHõ q^è•<åÅ#∞, Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å#∞ q[Ü«∞=O`«OQÍ 9. „Ѩã¨= =∞~°}ÏÅ ˆ~@∞
J=∞Å∞ KÕ™ÈÎOk. ~åROÖ’ qq^èŒ „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ KÕѨ\ ì̃#J<ÕHõ 10. [#<åÅ ~ˆ @∞
HÍ~°º„Hõ=∂Å∞ HÍ~°}OQÍ „Ѩ[Å r=# „Ѩ=∂}ÏÅ∞ „Hõ=∞OQÍ 11. Ñ≤Å¡Ö’¡ áœ+≤ìHÍǨ~°O ֒ѨO
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =ã¨∞Î<åfl~Ú. 10= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÖÏxH˜ 12. =∞Ç≤Ïà◊Å∞, ÉÏeHõÖ’¡ Zhq∞Ü«∂
13. Öˇ·OyHõ x+¨ÊuÎ
=∞iO`« "≥∞~°∞QÆÜ«∂º~Ú. QÆ_çz# „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ J<ÕHõ
Jaè=$kú HÍ~°º„Hõ=∂Å ^•fi~å ѨÅ∞ ã¨"åà◊¡#∞ Ѩi+¨¯iOz# 11= ѨOK«=~°¬ Ñ„ }
¨ ÏoHÍ HÍÅOÖ’ ~åRO
~åR „ѨÉèí∞`«fiO 11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ `å*Ï xˆ~tÌ OK«∞‰õΩ#fl ÅHΔͺÅ∞ :
ã¨"åà◊¡#∞ Z^Œ∞~˘¯<ÕO^Œ∞‰õΩ ã¨Oã≤^Œú=∞=Ù`ÀOk. 1. J^Œ#OQÍ 80 ÅHõÅΔ ZHõ~åÅ Éè∂í q∞x PÜ«∞Hõ@∞ì ѨikèÖ’H˜
`Õ=_»O
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ Éèíq+¨º^Œú~°≈#O, 2. q^Œ∞º`ü ~°OQÆOÖ’ 12 âß`«O =$kú ™êkèOK«_»O
ÅHΔͺÅ∞: 3. áêi„âßq∞Hõ =$kúx "ÕQ=Æ O`«O KÕÜ∞« _»O
„áÈ`åûǨÏHõ~°"≥∞ÿ# =$kúˆ~@∞`À ÉèÏ~°`«^Õâ◊O 11= 4. Láêkè J=HÍâßÅ#∞ ÃÑOKÕ q^èŒOQÍ ¿ã"å~°OQÍxfl
Ѩ O K« = ~° ¬ „Ѩ } ÏoHõ Ö ’ „Ѩ " Õ t OzOk. 10= Ѩ O K« = ~° ¬ qã¨iÎ OK«_O»
„Ѩ}ÏoHõÖ’ ™êkèOz# L`ÕÎ[Hõ~°"≥∞ÿ# =$kú`À ~åR „ѨÉèí∞`«fiO 5. Ѩ~åº=~°}Ïxfl ѨÙ#~°∞^ŒúiOK«_»O
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHõ‰õΩ ~°OQÍÅ "åsQÍ H˘xfl ÖHΔͺÅ∞ 6. ™ê=∂lHõ SHõº`«#∞ HÍáê_ÕO^Œ∞‰õΩ JO`«~åÅ#∞ `«yOæ K«_O»
xˆ~ÌtOK«∞‰õΩOk. =º=™êÜ«∞~°OQÆO 5 âß`«O áêi„âßq∞Hõ 7. JO^ŒiH© q^Œº, JO^ŒiH© P~ÀQƺO
~°OQÆO 10 âß`«O, ¿ã"å~°OQÆO 11 âß`«O =$kú ™êkèOKåÅx, 8.„QÍg∞} =∞øeHõ=ã¨`∞« Å#∞ ã¨OѨÓ~°‚ ™ê÷~ÚÖ’ Jaè=$kú KÕÜ∞« _»O
"≥Ú`«ÎO g∞^Œã¨∂÷Å ~åR ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎÖ’ 9.5 âß`«O =$kú 9. J~°ƒ<£ "Õ∞<Õ*ò"≥∞O\ò
™êkèOKåÅx ÅHõΔ ºOQÍ xˆ~ÌtOKå~°∞. 10. =∞øeHõ =ã¨`«∞Å„áê*ˇ‰õΩì
¿Ñ^Œ i HÍxfl x~° ∂ ‡eOK« _ » O , Láêkè J=HÍâßÅ∞ 11. W#Êù̂~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr
Hõ e ÊOK« _ » O , P~ÀQÆ º , q^Œ º ~° O QÍÅ#∞ ¿Ñ^Œ Å ‰õ Ω 12. Ã+Åì~ü Ѷ¨~ü PÖò
JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ `Õ=_»O, ã¨=∂<å=HÍâßÅ∞ HõeÊOK«_»O, q^Œº, 11= Ñ
„ }
¨ ÏoHõ 2007–08Ö’ Pi÷HÍaè=$kú :
<≥·Ñ¨Ù}ϺŠJaè=$kú^•fi~å ™êkèHÍ~°`« HõeÊOK«_»O, *ÏfÜ«∞ 11= „Ѩ}ÏoHõ "≥Ú^Œ\ ˜ ã¨O=`«û~°OÖ’ lZãπ_çÑ≤
„QÍg∞} Láêkè Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO ^•fi~å Láêkè HõeÊOK«_»O, =$kú(1999–2000) ã≤÷~°^èŒ~°Å „ѨHÍ~°O 10.75 âß`«OQÍ
=∞Ç≤ÏàÏ „QÆ∂ѨÙÅ#∞ QÆ∞iÎOK«_»O, ã¨∞ѨiáêÅ# JOkOKÕ #"≥∂^Œ=QÍ ^Õâ◊ l_çÑ≤ =$kú 9.01 âß`«OQÍ #"≥∂^≥·Ok.
q^èŒOQÍ "ÕQÆ=O`«"≥∞ÿ# =$kú ™êkèOK«_»"Õ∞ 11= ѨOK«=~°¬ ~åR Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ „áê^èŒq∞Hõ ~°OQÆO =$kúˆ~@∞ 16.86
„Ѩ}ÏoHõ =ÚYº ÅHõΔ ºO. âß`«O, kfifÜ«∞~°OQÆO 10.45 âß`«O, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO 8.01
11= ѨOK«=~°¬ „Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’„Ѩ}ÏoHÍ ã¨OѶ¨∞O âß`«O #"≥∂^Œ=QÍ W^Õ HÍÅOÖ’ ^Õâ◊OÖ’ „áê^èŒq∞Hõ~°OQÆO
~å¢ëêìʼnõΩ 13 ÅHΔͺÅ#∞ xˆ~ÌtOzOk. Jq. 4.86 âß`«O, kfifÜ«∞ ~°OQÆO 8.10 âß`«O, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO
1. l_çÑ≤ =$kú̂~@∞ 10.85 âß`«O =$kúˆ~@∞ #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú.
2. =º=™êÜ«∞ =$kúˆ~@∞ 2008–09Ö’ Pi÷H=
õ $kú :
3. #∂`«# Ѩx J=HÍâßÅ∞ 2008–09Ö’ ã≤÷~°^èŒ~°Å „ѨHÍ~°O lZãπ_çÑ≤ (ã¨`«fi~°
4. ¿Ñ^ŒiHõ x+¨ÊuÎ JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O 5.04 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ=QÍ ^Õâ◊ l_çÑ≤
5. „áê^äŒq∞Hõ áê~î°âßÅÖ’¡ „_®áœ\ò ˆ~@∞¡ =$kú 6.70 âß`«OQÍ #"≥∂^Œ~ÚOk.

85 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 ~åR Pi÷Hõ =º=ã¨÷Ö’ „áê^èŒq∞Hõ ~°OQÆO =$kú̂~@∞ 1.20
âß`«O, kfifÜ«∞~°OQÆO 0.22 âß`«O, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO 9.58
âß`«O #"≥∂^Œ=QÍ W^Õ HÍÅOÖ’ ^Õâ◊OÖ’ „áê^èŒq∞Hõ~°OQÆO
1.60 âß`«O, kfifÜ«∞ ~°OQÆO 3.88 âß`«O, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO
9.67 âß`«O =$kúˆ~@∞ #"≥∂^ŒÜ«∂º~Ú.
2009–10Ö’ Pi÷H=
õ $kú :
2009–10Ö’ (1999–2000) ã≤÷~° ^èŒ~°Å „áêHõ~°O
J~°÷"åi¬Hõ JOK«<åÅ „ѨHÍ~°O lZãπ_çÑ≤ =$kúˆ~@∞ 7.28
âß`«OQÍ #"≥∂^Œ=QÍ ^Õâ◊ l_çÑ≤ =$kúˆ~@∞ 6.99 âß`«OQÍ
#"≥∂^≥·Ok.
"≥Ú^Œ\ ˜ Ô~O_Õà◊§ HÍÅOÖ’ lZãπ_çÑ≤ ã¨~åã¨i 7.89
âß`«O =$kú K≥OkOk. W^ÕHÍÅOÖ’ ^Õâ◊ l_çÑ≤ 7.86 âß`«OQÍ
#"≥∂^Œ~ÚOk. W^ÕHÍÅOÖ’ „áê^èŒq∞Hõ ~°OQÆO =$kú ~åROÖ’
9.03 âß`«O HÍQÍ ^Õâ◊OÖ’ 3.23 âß`«O kfifÜ«∞ ~°OQÆO
~åROÖ’ 5.33 âß`« O HÍQÍ ^Õ â ◊ O Ö’ 5.99 âß`« O
#"≥∂^Œ=QÍ, `«$fÜ«∞ ~°OQÆO ~åROÖ’ 7.89 âß`«O =$kú
™êkèOzOk.
=º=™êÜ«∞ ~°OQÆO :
11= „Ѩ}ÏoHõ HÍÅOÖ’ =º=™êÜ«∞~°OQÆ =$kúˆ~@∞
4 âß`«O ÅHõΔ ºOQÍ xˆ~ÌtOKå~°∞. 11= „Ѩ}ÏoHõ "≥Ú^Œ\ ˜
=¸_Õà◊§Ö’ ~°∂.9617.20 HÀ@∞¡ ã¨aû_ôQÍ JOkOK«_»O =Å¡
㨠O =`« û ~åxH˜ 㨠∞ =∂~° ∞ 20 ÅHõ Δ Å =∞Ok Ô ~ · ` « ∞ Å∞
ÅaÌá⁄O^•~°∞. 11= ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’ "≥Ú^Œ\ ˜
ã¨O=`«û~°O ~åROÖ’ 198.17 ÖHõΔÅ @#∞flÅ PǨ~° ^蕺<åºÅ
L`«ÊuÎ [iyOk. 2008–09Ö’ 204.21 ÅHõΔÅ @#∞flÅ
PǨ~° ^è•<åºÅ L`«ÊuÎ ™êkèOzOk.
[ÅÜ«∞[˝O :
#^Œ∞Å ^•fi~å ÅÉèíº=∞=Ù`«∞#fl P^è•i`« [ÖÏÅ#∞ ѨÓiÎ
™ê÷~ÚÖ’ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ 2004Ö’ „ѨÉèí∞`«fiO
'[ÅÜ«∞[˝O— KÕѨ\ ì̃Ok. ™ê^茺"≥∞ÿ# Jxfl =#~°∞Å #∞O_ç x^èŒ∞Å
¿ãHõiOK«_»O ^•fi~å h\˜ H˘~°`« QÆÅ „áêO`åʼnõΩ ™êQÆ∞h\˜
™œHõ~°ºO HõeÊOK«_®xH˜ „Ѩã¨∞Î`«O #_»∞ã¨∞Î#fl „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞,
#∂`«# „áê*ˇ‰õΩìÅ#∞ `«fii`«QÆu# ѨÓiÎ KÕÜ«∞_»"Õ∞ [ÅÜ«∞[˝O
„Ѩ^è•# ÅHõΔ ºO. WѨÊ\˜ =~°‰õΩ KÕѨ\ ˜ì# "≥Ú`«ÎO „áê*ˇ‰õΩìÅ∞
86(WO^Œ∞Ö’44 "Õ∞[~ü, 30 =∞^茺 `«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ 4 Ѷ¨¡_£
ÉϺOH±Å∞, 8 P^èŒ∞hHõ~°}Å∞ L<åfl~Ú) g\˜`Àáê@∞ W`«~°
"≥∞ÿ#~ü™êQÆ∞h\˜ Ѩ^äŒHÍÅ∞, ZÑ≤ZãπS_çã≤ Ѩ^äŒHÍÅ∞ ‰õÄ_®
L<åfl~Ú. 11= „Ѩ}ÏoHõÖ’ 2007–08 #∞O_ç 2010
_çÃãO|~ü =~°‰õΩ 17.59 ÅHõΔÅ ZHõ~åʼnõΩ h~°O^Œ∞`ÀOk.
86
Ѩi„â◊=∞Å∞:
„Ѩ`ÕºHõ PiúHõ =∞O_»à◊¡ U~åÊ@∞Ö’ ‰õÄ_® PO„^茄Ѩ^Õâò
=ÚO^Œ∞Ok. ~å„+ì̈OÖ’ "≥Ú`«ÎO 113 „Ѩ`ÕºHõ PiúHõ =∞O_»à◊¡‰õΩ
ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi P"≥∂^ŒO ÅaèOzOk. WO^Œ∞Ö’ 74 <À\˜ÃÑ·
JÜ«∂º~Ú. 27 =∞O_»à◊¡Ö’ Ѩ#∞Å∞ "≥Ú^ŒÅÜ«∂º~Ú. „Ѩ`ÕºHõ
PiúHõ =∞O_»à◊¡Ö’ "≥Ú`«ÎO 82,606 =∞OkH˜ Láêkè ÅaèOzOk.
JO^ŒiH© Wà◊√¡ :
„ѨÉ∞íè `«fi ã¨Ç¨ Ü«∞O`À 11= ѨOK«=~°¬„Ѩ}ÏoHÍ HÍÅOÖ’
"≥ Ú ^Œ \ ˜ 㨠O =`« û ~° O ~åROÖ’x 26.51 ÅHõ Δ Å
¿Ñ^Œ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞ `«=∞ ™⁄O`« Wà◊¡#∞ xi‡OK«∞ HÀQÆeQÍ~°∞.
~åROÖ’x „Ѩ[ÅO^ŒiH© x"å㨠™œHõ~°ºO HõeÊOK«_®xH˜ ~åR
„ѨÉèí∞`«fiO Hõ@∞ì|_ç LOk.
=∞^蕺ǨÏfl Éè’[# Ѩ^äŒHõO :
D Ѩ^äŒHÍxfl 2003 [#=i 01# „áê~°OaèOKå~°∞.
áê~î°âßÅÖ’¡ Ǩ[~°∞ âß`åxfl ÃÑOK«_»O, ѨÓiÎ JHõΔ~å㨺`«
™êkèOK«_»OÖ’ ÉèÏQÆOQÍ x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î#fl =∞^蕺ǨÏfl Éè’[#Ѩ^äŒHõO
áê~î ° â ßÅ q^•º~° ∞ ÷ Å ‰õ Ω áœ+≤ ì H ÍǨ  ~åxfl JOk™ÈÎ O k.
=∞^è • ºÇ¨  flÉè ’ [# Ѩ ^ è Œ H Íxfl 46.89 ÅHõ Δ Å „áê^ä Œ q ∞Hõ
q^•º~°∞÷ʼnõΩ 23.77 ÅHõΔÅ JѨÊ~ü ¢ÃÑ·=∞s q^•º~°∞÷ʼnõΩ,14.21
ÅHõÅΔ ÃÇÏ· ã¨∂¯Öò q^•º~°∞Å÷ ‰õΩ J=∞Å∞KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. „ѨÉ∞íè `«fi ™ê÷xHõ
ã¨Oã¨÷Å, „Ѩ~Ú"Õ@∞ Z~Ú_≥_£ „áê^äŒq∞Hõ, „áê^äŒq∞HÀ#fl`«
áê~î°âßÅÅ∞, „Ѩ`åº=∂flÜ«∞ J^èŒ∞<å`«# q^•ºˆHO„^•Å∞/ q^•º
Ǩg∞ Ѩ^äŒHõO ˆHO„^•Å‰õΩ Ç¨[~°∞=Ù`«∞#fl q^•º~°∞÷ʼnõΩ
=∞^蕺ǨÏfl Éè’[#O JO^Œ*Ë™êÎ~°∞. „Ѩu~ÀE Hõhã¨O 450
ÔHÖ’sÅ â◊HÎ̃xzÛ PǨ~åxfl JOk™êÎ~°∞. WO^Œ∞Ö’ 12 „QÍ=ÚÅ
„áÈ\©#∞¡ ‰õÄ_® LO_ÕÖÏ K«∂™êÎ~°∞. „Ѩu q^•ºi÷H˜ ~ÀA‰õΩ
100 „QÍ=ÚÅ K˘Ñ¨C# ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO aÜ«∂ºxfl Lz`«OQÍ
Jk™ÈÎOk. D Ѩ^èŒHõO H˜O^Œ 2007–08Ö’ ~°∂.60.33
ÅHõΔÅ∞, 2008–09 Ö’ ~°∂.70.44 ÅHõΔÅ∞, 2009–10Ö’
70.44 ÅHõ Δ Å ∞, 2010-11Ö’ 74.44ÅHõ Δ Å =∞Ok
q^•º~°∞÷ʼnõΩ =∞^蕺ǨÏfl Éè’[#O JO^Œ*Ë™ê~°∞.
ã¨~fi° tHΔÍ JaèÜ∂« <£ :
2010 <å\˜H˜ 6 #∞O_ç 14 ã¨O=`«û~åÅ =∞^茺
=Ü«∞ã¨∞û L#fl Ñ≤Å¡ÅO^ŒiH© „ѨÜ≥∂[#Hõ~°"≥∞ÿ# „áê^äŒq∞Hõ
q^Œº#∞ JO^Œ*ËÜ«∂Å<Õ ÅHõΔ ºO`À 2001–02 ã¨~°fitHΔÍ
JaèÜ«∂<£ (ZãπZãπZ)#∞ „Ѩ"Õâ◊ÃÑ\Ïì~°∞. áê~î°âßÅ x~°fiǨÏ}Ö’
™ê÷x‰õΩÅ∞ K«∞~°∞‰õΩQÍ áêÖÁæ<ÕÖÏ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ™ê=∂lHõ,
„áêOfÜ«∞, Öˇ·OyHõ =º`庙êÅ#∞ `˘ÅyOK«_»O ‰õÄ_® ã¨~°fitHΔÍ
JaèÜ«∂<£ =ÚYº L^ÕÌâ◊O.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 D Ѩ^äŒHõO H˜O^Œ 2007–08 #∞O_ç 2010-11
<å\˜H˜ ~°∂.3,143.68 HÀ@∞¡ Y~°∞ÛKÕ™ê~°∞. D Ѩ^èŒHõOÖ’
Éè Ï QÆ O QÍ <åÅ∞ˆ Q à◊ § Ö’ 210 #∂`« # 㨠∂ ¯Å∞ Éè í = <åÅ∞
xi‡OKå~°∞.
P~ÀQƺ N :
~år"£ P~ÀQƺN ÃÇÏÖòΈH~ü „@ãπì Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ
W#∂ûÔ~<£û 㑯"£∞#∞ P~ÀQƺN / P~ÀQƺN–1 ¿Ñi@ J=∞Å∞
ѨiKå~°∞. nxx 2007 U„Ñ≤ÖòÖ’ f„="≥∞ÿ# "åº^èŒ∞ÅÉÏi#
Ѩ_ç# x~°∞¿Ñ^Œ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ ã¨Ç¨Ü«∞O JOkOK«_®xH˜
U~°ÊiKå~°∞. P~ÀQƺN–2#∞ 2008 U„Ñ≤ÖòÖ’ 942 "åº^èŒ∞ʼnõΩ
zH˜`«û JOkOK«_®xH˜ ~°∂á⁄OkOKå~°∞. D Ѩ^èŒHõO „H˜O^Œ
„Ѩu‰õΩ@∞OÉÏxH˜ ã¨O=`«û~åxH˜ ~°∂.2ÅHõΔÅ ~°HõΔ} HõeÊ™êÎ~°∞.
Hõ=¸ºx\© ÃÇÏÖòÎ W#∂ûÔ~<£û Ѩ^äŒHõO ¿Ñ^ŒÅ∞ `«=∞
[|∞ƒÅ‰õΩ <≥\ò=~ü¯ Pã¨∞Ѩ„`«∞Ö’¡ J^èŒ∞<å`«# â◊G zH˜`«ûÅ∞,
"≥·^ŒºO, PǨ~°O, ~°"å}Ï =O\˜q ~ÀQÆ∞ʼnõΩ Lz`«OQÍ
Åaèã¨∞Î<åfl~Ú. QÆ∞O_≥ [|∞ƒÅ∞, Hͺ#û~ü zH˜`«û, â◊G zH˜`«û,
H˜"≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, ˆ~_çÜ≥∂ ^ä≥~°Ñ‘, #∂º~À ã¨~°̊s, =¸„`« Ñ≤O_®Å
[|∞ƒÅ∞, HÍe# QÍÜ«∂Å∞ áÈb„\Ï=∂ =O\˜ QÆ∞iÎOz#
[|∞ƒÅ‰õΩ "≥·^ŒºO, â◊G zH˜`«ûʼnõΩ „ѨÉèí∞`«fiO c=∂ ^•fi~å
Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O JOk™ÈÎOk. „ѨÉèí∞`«fiO J~°∞›Öˇ·# "å~°O^ŒiH©
P~ÀQƺ HÍ~°∞Ť ∞ (~år"£ c=∂ HÍ~°∞)¤ *Ïs KÕãO≤ k. D Ѩ^HŒä Íxfl
J=∞Å∞ KÕã≤#ѨÊ\˜ #∞Op (2007 U„Ñ≤Öò 1# P~ÀQƺ N–1,
2008 EÖˇ· 17# P~ÀQƺ N – 2) 86 „ѨÉèí∞`«fi 266
¢ÃÑ·"Õ\ò, "≥Ú`«ÎO 352 Pã¨∞Ѩ„`«∞Å∞ D =º=ã¨÷Ö’H˜ =KåÛ~Ú.
7,153 "≥·^Œº ta~åÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz 13,73,177 =∞OkH˜
ѨsHõΔÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞. "åiÖ’ 2,23,429 =∞OkH˜ B\ò
¿Ñ+¨O@∞¡ QÍ#∂, 2,08,110 =∞OkH˜ W<£¿Ñ+¨O@∞¡QÍ#∞ "≥·^ŒºO
JOkOK« Q Í, 1,78,309 =∞OkH˜ â◊ G zH˜ ` « û Å∞
x~°fiÇ≤ÏOKå~°∞.
Ѩ^èŒHõO „áê~°OÉèíO #∞O_ç 2007 U„Ñ≤Öò <å\˜H˜ "≥Ú`«ÎO
23,582 "≥∞_çHõÖò HͺOѨÙÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz 40.06 ÅHõΔÅ
~ÀQÆ∞Å#∞ ѨsH˜ΔOKå~°∞. WO^Œ∞Ö’ 20.35 ÅHõΔÅ =∞Ok
~ÀQÆ∞ʼnõΩ J=Ù\ò ¿Ñ+¨O@∞¡QÍ JO^Œ*Ë™ê~°∞. W<£ ¿Ñ+¨O\òûQÍ
9.99 ÅHõΔÅ =∞Ok, 8.71 ÅHõΔÅ =∞OkH˜ PѨˆ~+¨#∞¡ KÕ™ê~°∞.
ã¨fiÜ«∞O ã¨Ç¨Ü«∞Hõ |$O^•Å∞ :
2009 _ç à ãO|~ü <å\˜ H ˜ 9.75 ÅHõ Δ Å ã¨ fi Ü« ∞ O
ã¨ Ç ¨  Ü« ∞ Hõ |$O^•Å∞ 1.10 HÀ@¡ „QÍg∞} =∞Ç≤ Ï à◊ Å #∞
ã¨Éèí∞ºÅ∞QÍ Hõey L<åfl~Ú. g\˜Ö’ 53 âß`«O ÉϺOH± eOˆH*ò
Hõey L<åfl~°∞.
S\© :
PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO ~å¢ëêìxfl q*Ï˝# ã¨Ç¨Ï[OQÍ
87
fiÛk^ÕÌO^Œ∞‰õΩ ã¨~°fiq^è•ÖÏ Hõ$+≤ KÕã≤Ok. WO^Œ∞HÀã¨O
W#Êùˆ~‡+¨<£ >ˇHÍflÅr ^•fi~å JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ =zÛ# Jxfl
„ѨÜ≥∂[<åÅ#∞ „Ѩu áœ~°∞xH˜, „Ѩ`ÕºH˜Oz „QÍg∞} „áêO`åÅ
„Ѩ[ʼnõΩ JOkOKåÅ<Õ ÅHõΔ ºO`À K«~°ºÅ∞ fã¨∞‰õΩO\’Ok.
2009–10 ã¨O=`«û~°OÖ’ ~°∂.33,482 HÀ@¡ qÅ∞"≥·#
™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å ~åRO ^Õâ◊OÖ’ 4=
™ê÷#OÖ’ xezOk. ™êѶπì"Õ~ü ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 2008–09Ö’
ZQÆ∞=∞`«∞Å =$kú ˆ~@∞ 24.5âß`«O. Wk *ÏfÜ«∞ ™ê÷~ÚÖ’
20.65 âß`« O =∂„`« " Õ ∞ . 2008-09Ö’ D ~° O QÆ O Ö’
2,51,786 =∞OkH˜ Láêkè Åaèã¨∞Î#flk. *ÏfÜ«∞ S\˜
ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ ~å„+¨ìO 15âß`«O "å\Ï P„Hõq∞OzOk. ~å„+¨ì
"≥Ú`«ÎO ZQÆ∞=∞`«∞Ö’¡ 52.09âß`«O S\˜ ~°OQÆO P„Hõq∞OzOk.
S\© ZQÆ∞=∞`«∞Å∞ 2005–06Ö’ ~°∂.12.521 HÀ@∞¡
HÍQÍ 2006–07Ö’ ~°∂.18,582 HÀ@∞¡, 2007–08Ö’ ~°∂.
32,509 HÀ@∞¡ , 2009–10Ö’ ~° ∂ .33,482 HÀ@∞¡ Q Í
#"≥∂^≥·Ok.
Q„ Íg∞}Ïaè=$kú :
*ÏfÜ«∞ Q„ Íg∞} Láêkè Ǩg∞ Ѩ^HŒè Oõ :
*ÏfÜ«∞ „QÍg∞} Láêkè Ǩg∞ K«@ìO – 2005
Ѷ ≤ „ |=i 02, 2006# J=∞Ö’¡ H ˜ =zÛOk. nx „H˜ O ^Œ
"Õ`«#O`À ‰õÄ_ç# 100 Ѩx k<åÅ#∞ ã¨O=`«û~åxH˜ "Õ`«#O`À
‰õÄ_ç# 100 Ѩx k<åÅ#∞ ã¨O=`«û~åxH˜ HõeÊOKåe. ~åROÖ’
22 lÖÏ¡Ö’x 1095 =∞O_»ÖÏÖ’¡ D Ѩ^èŒHõO J=∞Å=Ù`ÀOk.
D Ѩ^èŒHõO „áê~°OaèOz #ѨÊ\˜ #∞O_ç 2010 _çÃãO|~ü =~°‰õΩ
~°∂.14,041 HÀ@¡#∞ Y~°∞ÛKÕ™ê~°∞. D Ѩ^èŒHõO ^•fi~å 1.19
HÀ@¡ QÆ$ǨʼnõΩ 22 lÖÏ¡ÖÖ’ *ÏÉòHÍ~ü¤û JO^Œ*Ë™ê~°∞.
WOk~å P"åãπ Ü≥∂[# :
Wk ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiOKÕ #_»Ñ¨|_»∞`«∞#fl Ѩ^èŒHõO.
WO^Œ∞Ö’ ˆHO„^ŒO, ~åRO "å\Ï 75 : 25. D Ѩ^èŒHÍxH˜
WѨÊ\˜ =~°‰õΩ ~°∂.3051.55 HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞.
WO\˜„ˆQ>ˇ_£ Kè≥·Öò¤ _≥=ÅÑπ"≥∞O\ò ã¨sfiÃããπ
(Sã≤_çZãπ) :
Sã≤_çZãπ‰õΩ 2007–08 #∞O_ç 2010-11 <å\˜H˜
~°∂.2717.48 HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞. "≥Ú`«ÎO ~åROÖ’ 385
Sã≤ _ ç Z ãπ „áê*ˇ ‰ õ Ω ì Å ∞, 73944 JOQÆ < £ " å_ô ˆ H O„^•Å∞
#_»∞ã¨∞Î<åfl~Ú.
¿ãì\ò ǨsìHõÅÛ~°Öò q∞+¨<£ :
Wk ǨiìHõÅÛ~ü ~°OQÍaè=$kúH˜ xˆ~ÌtOѨ|_çOk.11=
„Ѩ}ÏoHõÖ’ WѨÊ\˜ =~°‰õΩ D q∞+¨<£ ^•fi~å ~°∂.503.56
HÀ@∞¡ Y~°∞Û KÕ™ê~°∞.
PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ („Ñã
¨ ∞¨ `Î « ^è~Œ Å° Ö’) (~°∂.HÀ@¡Ö’)
=.ã¨OYº Ѩi„â◊=∞ 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08(R) 2008-09(P) 2009-10(Q) 2010-11 (A)

1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 =º=™êÜ«∞O, J_»=ÙÅ∞, =∞`«ûº Ѩi„â◊=∞
1.1 A =º=™êÜ«∞O 31722 35812 39266 55173 63027 68856 83431
1.1 B Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ 14529 15851 16669 18872 21588 27971 34707
1.2 J_»=ÙÅ∞ 3696 4081 4280 4602 4967 5356 6020
1.3 =∞`«ûºã¨OѨ^Œ 6397 6769 7141 8128 9076 9692 12334
„áê^äqŒ ∞Hõ~O° QÆO 56344 62513 67356 86775 98658 111876 136492
2 "≥∞xÿ OQ∑ JO_£ HÍfis~ÚOQ∑ 6271 7594 12020 14990 13841 14766 18244
3 `«Ü∂« s~°OQÆO
3.1 ilã¨~ì ¤ü 19256 20933 27144 31170 33952 36391 40676
3.2 J<£ ilãì̈~¤ü 8075 8961 10080 11208 12293 13492 14837
4 ZÅ¢Hãìõ \≤ ,© Qͺãπ "å@~ü ã¨ÑÜ
¡¨ ∞ü 5762 6226 6698 8882 9421 10799 11783

88
5 x~å‡} ~°OQÆO 15193 20025 25027 32467 39002 46503 54739
kfifÜ«∞ ~°OQÆO 54557 63739 80969 98717 108509 121951 140279
6 "å}˜[ºO, Ǩϟ@Öò ~°OQÆO 30459 36095 44641 52952 60727 66359 78710
7 ~°"å}Ï, Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
7.1 ~Ô Ö· fiË ãπ 2655 2695 3162 3531 3896 4293 4857
7.2 W`«~° ~°"å}Ï   ™Èì̂~*ò 10804 12415 14597 17008 20476 23455 26757
7.3 Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ 4333 4721 4915 5503 6660 8245 9327
8 W#∂ûÔ~<£û, iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò   al<≥ãπ ã¨sfiÃããπ
8.1 ÉϺOH˜OQ∑   W#∂ûÔ~<£û 10064 10750 12778 15572 18951 21002 25950
8.2 iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò 25204 29085 33656 41015 48966 59720 73004
9 Hõ=¸ºx\©, ™È+¨Öò   Ѩ~û° #Öò ã¨sfiÃããπ
9.1 Ѩa¡H± J_ç‡x¢¿ãì+¨<£ 9535 9613 11267 12783 13823 15832 20666
9.2 W`«~° ã¨sfiã¨∞Å∞ 20758 24315 27694 30957 35165 42535 49024
`«$fÜ«∞ ~°OQÆO 113812 129689 152710 179321 208665 241441 288295
~åR ã¨∂Å÷ ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ 224713 255941 301035 364813 415832 475267 565066
(R: Revised, P: Provisional , Q: Quick, A: Advance)

=¸ÅO : _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò ~åR ã¨∂Å÷ ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ =$kú̂~@∞
=.ã¨OYº Ѩi„â◊=∞ 2005-06 2006-07 2007-08(R) 2008-09(P) 2009-10(Q) 2010-11(A)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 =º=™êÜ«∞O, J_»=ÙÅ∞, =∞`«ûº Ѩi„â◊=∞
1.1 A =º=™êÜ«∞O 12.89 9.64 40.51 14.24 9.25 21.17
1.1 B Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ 9.10 5.16 13.21 14.39 29.57 24.08
1.2 J_»=ÙÅ∞ 10.41 4.89 7.52 7.93 7.82 12.39
1.3 =∞`«ûºã¨OѨ^Œ 5.81 5.50 13.82 11.66 6.79 27.26
„áê^äqŒ ∞Hõ~O° QÆO 10.95 7.75 28.83 13.69 13.40 22.00
2 "≥∞xÿ OQ∑ JO_£ HÍfis~ÚOQ∑ 21.11 58.27 24.71 -7.67 6.69 23.55
3 `«Ü∂« s~°OQÆO
3.1 ilã¨~ì ¤ü 8.71 29.67 14.83 8.93 7.18 11.78
3.2 J<£ ilãì̈~¤ü 10.98 12.48 11.20 9.67 9.75 9.98
4 ZÅ¢Hãìõ \≤ ,© Qͺãπ "å@~ü ã¨ÑÜ
¡¨ ∞ü 8.04 7.59 32.60 6.07 14.62 9.12
5 x~å‡} ~°OQÆO 31.80 24.98 29.73 20.13 19.23 17.71

89
kfifÜ«∞ ~°OQÆO 16.83 27.03 21.92 9.92 12.39 15.03
6 "å}˜[ºO, Ǩϟ@Öò ~°OQÆO 18.51 23.67 18.62 14.68 9.27 18.61
7 ~°"å}Ï, Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
7.1 ~Ô Ö· fiË ãπ 1.50 17.34 11.65 10.34 10.21 13.13
7.2 W`«~° ~°"å}Ï   ™Èì̂~*ò 14.92 17.58 16.51 20.39 14.55 14.08
7.3 Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ 8.94 4.13 11.96 21.02 23.79 13.13
8 W#∂ûÔ~<£û, iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò   al<≥ãπ ã¨sfiÃããπ
8.1 ÉϺOH˜OQ∑   W#∂ûÔ~<£û 6.81 18.87 21.86 21.71 10.82 23.56
8.2 iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò 15.40 15.71 21.87 19.38 21.96 22.24
9 Hõ=¸ºx\©, ™È+¨Öò   Ѩ~û° #Öò ã¨sfiÃããπ
9.1 Ѩa¡H± J_ç‡x¢¿ãì+¨<£ 0.82 17.20 13.46 8.14 14.53 30.53
9.2 W`«~° ã¨sfiã¨∞Å∞ 17.13 13.90 11.79 13.59 20.96 15.26
`«$fÜ«∞ ~°OQÆO 13.95 17.75 17.43 16.36 15.71 19.41
~åR ã¨∂Å÷ ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ 13.90 17.62 21.19 13.99 14.29 18.89
(R: Revised, P: Provisional , Q: Quick, A: Advance)
=¸ÅO : _≥·Ô~H±ì ˆ~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì@ã≤ìH±û

PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 PO„^茄Ѩ^Õâò ~åR ã¨∂÷Å ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ ( 2004-05 ã≤~÷ ° ^è~Œ Å° Ö’) (~°∂.HÀ@¡Ö’)

=.ã¨OYº Ѩi„â◊=∞ 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08(R) 2008-09(P) 2009-10(Q) 2010-11(A)

1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 =º=™êÜ«∞O, J_»=ÙÅ∞, =∞`«ûº Ѩi„â◊=∞
1.1 A =º=™êÜ«∞O 31722 34226 34951 42973 42682 41765 45415
1.1 B Ѩâ◊√ã¨OѨ^Œ 14529 15109 15162 16550 17750 19381 20726
1.2 J_»=ÙÅ∞ 3696 3836 3901 3988 4084 4192 4307
1.3 =∞`«ûºã¨OѨ^Œ 6397 6618 6952 8052 8325 8295 9364
„áê^äqŒ ∞Hõ~O° QÆO 56344 59789 60966 71563 72841 73633 79812
2 "≥∞xÿ OQ∑ JO_£ HÍfis~ÚOQ∑ 6271 6931 10350 11090 9699 10187 11352
3 `«Ü∂« s~°OQÆO
3.1 ilã¨~ì ¤ü 19256 20046 24544 26511 26852 28371 30116
3.2 J<£ ilãì̈~¤ü 8075 8710 9294 9846 10071 10408 10870
4 ZÅ¢Hãìõ \≤ ,© Qͺãπ "å@~ü ã¨ÑÜ
¡¨ ∞ü 5762 5915 5977 7540 7204 8191 8433

90
5 x~å‡} ~°OQÆO 15193 18440 20446 23300 25641 27950 30964
kfifÜ«∞ ~°OQÆO 54557 60042 70611 78287 79467 85107 91735
6 "å}˜[ºO, Ǩϟ@Öò ~°OQÆO 30459 34686 40631 44237 47204 49315 53477
7 ~°"å}Ï, Hõ=¸ºxˆH+¨<û£
7.1 ~Ô Ö· fiË ãπ 2655 2741 2938 3091 3355 3558 3831
7.2 W`«~° ~°"å}Ï   ™Èì̂~*ò 10804 11875 13253 14620 15980 17438 19324
7.3 Hõ=¸ºxˆH+¨<û£ 4333 5060 5831 7017 8098 9374 10093
8 W#∂ûÔ~<£û, iÜ«∞ÖòZ¿ã\ì ò   al<≥ãπ ã¨sfiÃããπ
8.1 ÉϺOH˜OQ∑   W#∂ûÔ~<£û 10064 11579 14125 17390 20206 21953 23944
8.2 iÜ«∞Öò Z¿ã\ì ò 25204 27893 30253 34002 37201 39840 44525
9 Hõ=¸ºx\©, ™È+¨Öò   Ѩ~û° #Öò ã¨sfiÃããπ
9.1 Ѩa¡H± J_ç‡x¢¿ãì+¨<£ 9535 9356 10301 10848 10769 11429 13639
9.2 W`«~° ã¨sfiã¨∞Å∞ 20758 23189 24821 25590 26932 29065 30627
`«$fÜ«∞ ~°OQÆO 113812 126379 142153 156795 169745 181972 199460
~åR ã¨∂Å÷ ^ÕjÜ≥∂`«ÊuÎ 224713 246210 273730 306645 322053 340712 371007
(R: Revised, P: Provisional , Q: Quick, A: Advance)
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 PO„^Ñ „Œè ^¨ âÕ ò lZãπ_Ñ
ç ≤   WO_çÜ∂« l_çÑ≤
(„Ѩã¨∞Î`«, ã≤÷~°^èŒ~°ÅÖ’) (2004-05^èŒ~°ÅÖ’) (~°∂.HÀ@¡Ö’)
ã¨O=`«û~°O PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ ò WO_çÜ∂«
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å∞ =$kú̂~@∞(%) ã≤~÷ ^° ~Œè Å° ∞ =$kú̂~@∞(%) „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å∞ =$kúˆ~@∞(%) ã≤~÷ ^° ~Œè Å° ∞ =$kúˆ~@∞(%)

2004-2005 224713 - 224713 - 2971464 - 2971464 -

2005-2006 255941 13.90 246210 9.57 3389621 14.07 3254216 9.52
2006-2007 301035 17.62 273730 -11.18 3952241 16.60 3566011 9.58
2007-2008 (R) 364813 21.19 306645 12.02 4581422 15.92 3898958 9.34
2008-2009 (P) 415832 13.98 322053 5.02 5282086 15.29 4162509 6.76
2009-2010 (Q) 475267 14.29 340712 5.79 6133230 16.11 4493743 7.96
2010-2011 (A) 565066 18.89 371007 8.89 7256571 18.32 4879232 8.58
(R: Revised, P: Provisional , Q: Quick, A: Advance)
=¸ÅO : _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

91
PO„^Ñ „Œè ^¨ âÕ ò , WO_çÜ∂« `«Åã¨i P^•Ü«∞O (~°∂áêÜ«∞ÅÖ’)
(„Ѩã¨∞Î`«, ã≤÷~°^èŒ~°ÅÖ’) (2004-05^èŒ~°ÅÖ’)
ã¨O=`«û~°O PO„^茄Ѩ^Õâò WO_çÜ∂«
„Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å∞ =$kú̂~@∞(%) ã≤~÷ ^° ~Œè Å° ∞ =$kú̂~@∞(%) „Ѩã¨∞Î`« ^èŒ~°Å∞ =$kúˆ~@∞(%) ã≤~÷ ^° ~Œè Å° ∞ =$kúˆ~@∞(%)
2004-2005 25321 - 25321 - 24143 - 24143 -
2005-2006 28539 12.75 27486 8.55 27123 12.34 26025 7.80
2006-2007 33135 16.10 30114 9.56 31198 15.02 28083 7.91
2007-2008 (R) 39727 19.89 33239 10.38 35820 14.82 30354 8.09
2008-2009 (P) 45007 13.29 34716 4.44 40605 13.36 31801 4.77
2009-2010 (Q) 51025 13.37 36345 4.69 46492 14.50 33730 6.07
2010-2011 (A) 60224 18.03 39240 7.97 54527 17.28 36003 6.74
(R: Revised, P: Provisional , Q: Quick, A: Advance)
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 „áêO`åÅ "åsQÍ, ã‘[<£"åsQÍ =~°¬áê`«O
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O <≥·~°∞u ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ∞ Dâß#º ~°∞`«∞Ѩ=<åÅ∞
(E<£ – ÃãÃÑOì |~ü) (JHÀì|~ü – _çÃãO|~ü)
HÀ™êÎ PO„^èŒ ~åÜ«∞Åã‘=∞ `≥ÅOQÍ} PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò HÀ™êÎ PO„^èŒ ~åÜ«∞Åã‘=∞ `≥ÅOQÍ} PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
NORMAL 603 378 764 634 318 224 98 206
1 1983-84 810 598 1114 906 277 170 207 227
2 1984-85 523 332 570 510 218 171 99 158
3 1985-86 531 316 585 517 337 218 117 221
4 1986-87 610 301 704 597 342 162 62 189
5 1987-88 407 333 594 475 548 348 285 390
6 1988-89 846 707 1242 994 142 101 41 91
7 1989-90 843 532 1089 896 120 130 43 88
8 1990-91 535 347 869 647 389 299 181 283
9 1991-92 766 440 736 696 393 353 64 243

92
10 1992-93 569 314 639 555 347 207 114 221
11 1993-94 462 369 611 511 324 335 132 242
12 1994-95 504 213 577 485 470 277 212 324
13 1995-96 651 463 671 627 354 144 321 303
14 1996-97 766 650 740 734 405 379 129 281
15 1997-98 602 368 506 520 302 245 167 233
16 1998-99 787 526 813 753 435 286 185 300
17 1999-00 523 294 641 535 224 159 45 135
NORMAL 620 407 715 624 324 238 129 224
18 2000-01 742 508 875 759 123 186 24 91
19 2001-02 521 373 609 534 359 363 140 264
20 2002-03 390 249 508 417 217 184 89 156
21 2003-04 585 389 693 598 357 181 109 218
22 2004-05 539 336 487 481 206 114 76 133
23 2005-06 665 418 820 690 439 432 172 321
24 2006-07 649 307 734 627 288 157 64 168
25 2007-08 804 647 737 747 250 227 60 163
26 2008-09 667 369 755 641 228 270 39 159
27 2009-10 465 382 506 454 242 212 116 185
28 2010-11 870 533 903 810 559 268 151 333
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 ZQÆ∞=∞`«∞Å qÅ∞= (~°∂.HÀ@¡Ö’)
L`«ÊuÎ „QÆ∂Ѩ٠2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

=º=™êÜ«∞O   =º=™êÜ«∂^è•i`«õ 2891 3035 1805 1152 1210 4893 6083 5799 5833
=∞iÜ«Ú J@g L`«Ê`«∞ÅÎ ∞
`ÀÅ∞ =∞iÜ«Ú ã¨=Ú„^Œ L`«Ê`«∞ÅÎ ∞ 2188 1931 1785 1715 1852 1808 1746 1915 1889
Yx[ L`«Ê`«∞ÅÎ ∞ 634 729 862 910 973 3083 2711 4409 3499
ǨºO_£Å∂"£∞   >ˇH±û>ÿ̌Öòû 406 426 447 477 505 680 1097 685 1613
ǨºO_ô„HÍѶìπ û   HÍ~üÃÑ\òû 191 200 252 270 280 458 545 1284 885
„_»Q∑û   á¶ê~å‡ã¨∂º\˜HõÖòû

93
2105 2420 3753 3900 4914 7199 10787 14850 13650
WO[hiOQ∑ L`«Ê`«∞ÅÎ ∞ 1045 1149 1368 1582 2008 2861 7148 13783 9141
ZÅ¢HÍìxH± L`«Ê`«∞ÅÎ ∞ 45 55 84 130 143 1037 1104 2371 3151
™êѶπì"Õ~ü 2895 3668 5025 8145 12521 18582 26122 32509 33482
"≥Ú`«ÎO 12400 13614 15381 18281 24407 40601 57343 77605 73143

=¸ÅO : Hõg∞+¨#~ü PѶπ WO_»¢ããì‘ ,π HÍ=∞~üû JO_£ ZH±ûáÈ~üì û qOQ∑

PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 ™êQÆ∞h\˜ qxÜ≥∂QÆO (ÅHõΔÅ ÃÇÏHÍì~°∞¡)
=.ã¨OYº Ñ
„ }
¨ ÏoHõ HõeÊOK«|_ç# ™êQÆ∞h\˜ =ã¨u ™êQÆ∞h\˜ qxÜ≥∂QÆO
ÉèÏs, =∞^茺 z#flh\˜ "≥Ú`«ÎO ÉèÏs, =∞^茺 z#flh\˜ "≥Ú`«ÎO
`«~°Ç¨ „áê*ˇ‰õΩìÅ∞ „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞ `«~Ç° ¨ „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞ „áê*ˇ‰Ωõ Åì ∞
1 2 3 4 5 6 7 8

1 „Ѩ}ÏoHõŠѨÓ~°fiO 1951 =~°‰Ωõ 13.313 13.710 27.023 13.313 13.710 27.023
2 1= „Ѩ}ÏoHõ (1951-56) 0.768 0.255 1.023 0.590 0.255 0.845
3 2= „Ѩ}ÏoHõ (1956-61) 1.810 0.162 1.972 1.290 0.162 1.452
4 3= „Ѩ}ÏoHõ (1961-66) 3.680 0.498 4.178 0.910 0.498 1.408
5 3 "åi¬Hõ „Ѩ}ÏoHõÅ∞(1966-69) 0.780 0.372 1.152 3.500 0.372 3.872
6 4= „Ѩ}ÏoHõ (1969-74) 1.900 0.630 2.530 2.170 0.630 2.800
7 5= „Ѩ}ÏoHõ (1974-78) 2.016 0.917 2.933 1.750 0.917 2.667
8 2 "åi¬Hõ „Ѩ}ÏoHõÅ∞(1978-80) 1.540 0.560 2.100 1.490 0.560 2.050

94
9 6= „Ѩ}ÏoHõ (1980-85) 3.050 0.816 3.866 1.710 0.816 2.526
10 7= „Ѩ}ÏoHõ (1985-90) 0.892 0.668 1.560 0.753 0.668 1.421
11 "åi¬Hõ „Ѩ}ÏoHõ (1990-91) 0.064 0.083 0.147 0.040 0.083 0.123
12 "åi¬Hõ „Ѩ}ÏoHõ (1991-92) 0.093 0.074 0.167 0.112 0.074 0.186
13 8= „Ѩ}ÏoHõ (1992-97) 0.461 0.245 0.706 0.368 0.244 0.612
14 9= „Ѩ}ÏoHõ (1997-2002) 1.924 0.452 2.376 1.924 0.452 2.376
15 10= „Ѩ}ÏoHõ (2002-07) 4.845 0.929 5.774 3.571 0.895 4.466
16 11= „Ѩ}ÏoHõ (2007-08) 3.035 0.582 3.617 1.700 0.582 2.282
17 11= „Ѩ}ÏoHõ (2008-09) 1.891 0.421 2.311 0.985 0.251 1.236
18 11= „Ѩ}ÏoHõ (2009-10) 0.360 0.336 0.696 - - -
19 11= „Ѩ}ÏoHõ (2010-11) 0.365 0.128 0.493 - - -

"≥Ú`«ÎO 42.787 21.838 64.625 36.176 21.169 57.345

=¸ÅO : h\˜áê~°∞^ŒÅ âßY

PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 Éèí∂qxÜ≥∂QÆ q=~åÅ∞
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O J_»=ÙÅ∞ x~°∞ѨÜ∂≥ QÆ =º=™êÜÕ∞`«~° W`«~° W`«~° K≥@∞¡
Éè∂í =ÚÅ∞ J=ã¨~åʼnõΩ Éè∂í =ÚÅ∞ ѨO_Õ Éè∂í q∞
qxÜ≥∂yOKÕ
Éè∂í q∞
1 2 3 4 5 6 7
1 1955-56 56.62 29.32 13.51 11.71 2.55
2 1956-57 55.55 25.87 15.24 12.36 2.33
3 1957-58 58.99 26.33 15.64 12.31 2.80
4 1958-59 59.54 23.87 16.48 12.32 2.84
5 1959-60 59.14 23.32 17.01 12.34 2.75
6 1960-61 58.47 23.59 18.31 12.04 2.93
7 1961-62 59.53 23.53 17.69 11.91 2.90
8 1962-63 61.17 21.58 18.69 11.29 2.74
9 1963-64 61.17 21.35 19.46 11.67 2.87
10 1964-65 61.17 21.24 19.42 11.65 2.83
11 1965-66 61.17 21.21 19.70 11.69 3.11
12 1966-67 61.17 20.83 20.56 11.57 3.05
13 1967-68 61.17 20.92 20.66 11.60 3.08
14 1968-69 61.17 21.27 21.15 11.57 3.09
15 1969-70 65.09 20.53 20.82 11.52 3.23
16 1970-71 63.37 21.01 21.22 11.16 10.79
17 1971-72 62.40 23.12 20.87 10.42 10.28
18 1972-73 62.95 23.47 20.85 10.90 9.76
19 1973-74 63.07 23.30 20.60 10.56 9.89
20 1974-75 63.59 22.47 20.62 10.55 9.74
21 1975-76 63.60 22.45 20.70 9.55 9.64
22 1976-77 63.82 22.87 21.04 9.56 9.72
23 1977-78 62.31 23.37 21.27 9.08 9.54
24 1978-79 62.22 23.49 21.34 8.88 9.48
25 1979-80 62.35 23.43 21.49 8.83 9.48
26 1980-81 62.12 23.40 21.68 8.71 9.28
27 1981-82 61.61 23.01 21.84 8.89 9.24
28 1982-83 61.72 22.96 22.16 9.01 8.99
29 1983-84 62.00 22.98 22.17 8.94 9.01
30 1984-85 58.36 22.97 22.36 8.70 8.95
31 1985-86 58.35 22.69 22.48 8.65 8.81
32 1986-87 58.36 22.69 22.60 8.64 8.81
33 1987-88 58.36 22.69 22.60 8.64 8.81
34 1988-89 58.36 22.59 22.78 8.47 8.81
35 1989-90 62.40 21.44 22.90 7.92 8.46
36 1990-91 62.68 20.96 23.07 7.80 8.43
37 1991-92 62.81 20.73 24.27 7.66 8.31
38 1992-93 62.81 20.58 24.27 7.74 8.20
39 1993-94 62.46 20.91 24.74 7.93 7.79
40 1994-95 62.45 20.70 25.00 7.79 7.63
41 1995-96 61.49 21.46 24.34 7.47 2.36
42 1996-97 62.45 20.83 24.72 7.63 2.47
43 1997-98 61.99 21.09 24.96 6.93 2.46
44 1998-99 61.99 21.09 24.96 6.86 2.41
45 1999-00 61.99 21.06 25.12 6.82 2.42
46 2000-01 61.99 21.00 25.19 6.75 2.69
47 2001-02 61.99 20.84 25.50 6.76 2.77
48 2002-03 61.99 20.84 25.88 6.76 2.77
49 2003-04 61.99 20.84 25.96 6.76 2.77
50 2004-05 61.99 20.84 26.08 6.76 2.78
51 2005-06 61.99 20.84 26.15 6.76 2.78
52 2006-07 62.10 20.98 25.91 6.02 3.20
53 2007-08 62.10 20.59 26.37 5.71 3.06
54 2008-09 62.10 20.55 26.52 5.69 2.98
55 2009-10 62.10 20.43 26.72 5.66 2.95
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

95 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 Éèí∂qxÜ≥∂QÆ q=~åÅ∞
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O =º~°÷ Éè∂í =ÚÅ∞ W`«~° c_»∞ „Ѩã∞¨ `Î « xHõ~° Éè∫QÀoHõ
Éè∂í =ÚÅ∞ c_»∞ Éè∂í =ÚÅ∞ ™êQÆ∞ qã‘~Î O‚° qã‘~Î O‚°

1 2 8 9 10 11 12
1 1955-56 16.67 6.99 19.57 112.91 269.85
2 1956-57 18.13 8.06 17.85 113.73 269.12
3 1957-58 18.52 8.87 20.07 110.14 273.67
4 1958-59 18.32 9.07 21.23 110.50 274.17
5 1959-60 17.57 9.68 22.27 108.89 272.97
6 1960-61 16.27 8.96 24.56 107.84 272.97
7 1961-62 15.70 8.80 21.78 112.91 274.75
8 1962-63 14.23 8.04 20.57 116.44 274.75
9 1963-64 13.95 8.11 22.12 114.05 274.75
10 1964-65 13.92 8.11 21.56 114.85 274.75
11 1965-66 14.20 9.42 24.30 109.95 274.75
12 1966-67 13.74 8.66 21.74 113.43 274.75
13 1967-68 13.73 8.61 21.30 113.68 274.75
14 1968-69 13.32 9.18 24.82 109.18 274.75
15 1969-70 12.22 9.10 16.78 115.11 274.40
16 1970-71 2.97 8.83 17.71 117.34 274.40
17 1971-72 2.74 8.55 23.33 112.69 274.40
18 1972-73 2.84 10.50 22.36 110.77 274.40
19 1973-74 2.74 9.96 17.92 116.36 274.40
20 1974-75 2.86 9.81 19.84 114.92 274.40
21 1975-76 2.74 11.51 22.48 111.73 274.40
22 1976-77 2.74 12.16 26.47 106.02 274.40
23 1977-78 2.65 10.75 26.25 109.18 274.40
24 1978-79 2.63 10.53 22.34 113.49 274.40
25 1979-80 2.76 13.78 26.96 105.32 274.40
26 1980-81 2.69 13.51 25.63 107.38 274.40
27 1981-82 2.72 13.19 20.65 113.25 274.40
28 1982-83 2.72 14.70 21.80 110.34 274.40
29 1983-84 2.76 13.79 18.40 114.35 274.40
30 1984-85 2.71 13.85 31.64 104.86 274.40
31 1985-86 2.64 14.92 31.59 104.27 274.40
32 1986-87 2.64 14.96 35.23 100.47 274.40
33 1987-88 2.64 14.51 31.41 104.74 274.40
34 1988-89 2.70 14.28 26.30 110.11 274.40
35 1989-90 2.68 13.38 24.27 110.94 274.40
36 1990-91 2.62 13.78 24.84 110.22 274.40
37 1991-92 2.63 13.66 24.68 110.40 274.40
38 1992-93 2.58 14.74 28.82 104.66 274.40
39 1993-94 2.53 15.67 28.75 103.62 274.40
40 1994-95 2.47 17.45 27.26 105.65 274.40
41 1995-96 7.84 16.95 25.38 107.11 274.40
42 1996-97 7.22 15.47 24.43 109.18 274.40
43 1997-98 7.52 16.20 33.92 99.33 274.40
44 1998-99 7.74 15.28 23.33 110.74 274.40
45 1999-2k 7.81 14.52 27.61 107.05 274.40
46 2000-01 7.28 14.17 23.12 112.21 274.40
47 2001-02 7.00 14.21 30.08 105.25 274.40
48 2002-03 7.00 16.79 35.07 97.30 274.40
49 2003-04 7.00 16.58 30.36 102.14 274.40
50 2004-05 6.94 16.51 28.19 104.31 274.40
51 2005-06 6.92 16.23 24.34 108.39 274.40
52 2006-07 6.95 15.83 31.66 102.39 275.04
53 2007-08 6.59 15.00 27.19 108.43 275.04
54 2008-09 6.50 14.88 26.24 109.58 275.04
55 2009-10 6.47 16.22 33.60 100.85 275.04
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

96 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 ZOÑ≤Hõ KÕã#≤ ÃãO@~°Å¡ Ö’ áêi„âßq∞Hõ HÍi‡‰õΩÅ Hõ#∂˚º=∞~ü â Ñã
· π WO_≥Hû±
<≥O|~üû
(Base: 2001=100)

=.ã¨OYº ÃãO@~ü 2006-07 2007-08 2008-09 2009 2010

(Jan-Dec) (Jan-Dec)
1. ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^£ 118 125 139 152 165
2. QÆ∞O@∂~°∞ 122 128 145 161 181
3. qâßYѨ@flO 121 127 139 153 173
4. =~°OQÆÖò 126 136 153 172 199
5. q[Ü«∞"å_» 121 128 141 161 180
6. QÀ^•=i Yx 128 137 156 169 193
7. q[Ü«∞#QÆ~O° – z\ì̃=Å㨠127 135 150 169 189
8. HÍH˜<å_» – ~å[=∞O„_ç 131 138 152 167 187
9. [QÆÜ æ ∞« º¿Ñ@ – q∞~åºÅQÆ∂_» 130 138 152 171 189
10. u~°∞Ѩu – ˆ~}˜QÆ∞O@ 126 132 146 162 179
11. H˘`«ÎQÆ∂_≥O – áêÅfiOK« 126 132 146 163 185
12. x*Ï=∂ÉÏ^£ – É’^Œ<£ 132 138 153 170 190
PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò 125 132 147 162 181
WO_çÜ«∂ 125 133 145 157 176
=¸ÅO : ÖË|~ü|∂º~À, ã≤=∂¡

ã¨∂÷Å ™êQÆ∞h\˜ qã‘Î~°‚O (ÅHõΔ ÃÇÏHÍì~°¡Ö’)

=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O HÍÅ∞=Å∞ K≥~°∞=ÙÅ∞ ÉÏ=ÙÅ∞ W`«~åÅ∞ "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5 6 7
1 1996-97 21.99 9.69 23.91 2.23 57.82
2 1997-98 20.48 6.14 23.06 1.90 51.58
3 1998-99 22.86 9.28 26.44 2.34 60.92
4 1999-00 22.08 7.19 25.95 2.24 57.46
5 2000-01 22.02 7.98 26.93 2.23 59.16
6 2001-02 20.89 6.34 26.18 2.08 55.49
7 2002-03 14.52 4.54 24.79 1.51 45.36
8 2003-04 15.13 5.38 25.73 1.57 47.81
9 2004-05 17.30 5.15 25.63 1.79 49.87
10 2005-06 22.31 7.62 27.96 2.07 59.96
11 2006-07 22.98 6.96 28.91 1.84 60.69
12 2007-08 22.50 6.69 31.74 1.92 62.85
13 2008-09 23.76 7.26 34.17 2.22 67.41
14 2009-10 18.65 3.71 24.98 10.31 57.65
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û

97 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 xHõ~° ™êQÆ∞h\˜ qã‘~Î O‚° (ÅHõΔ ÃÇÏHÍì~Ö¡° ’)
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O HÍÅ∞=Å∞ K≥~∞° =ÙÅ∞ ÉÏ=ÙÅ∞ W`«~åÅ∞ "≥Ú`«OÎ
1 2 3 4 5 6 7
1 1955-56 12.92 10.68 2.84 1.03 27.47
2 1956-57 12.74 11.80 3.21 0.85 28.60
3 1957-58 12.37 11.11 3.01 0.86 27.35
4 1958-59 12.58 11.92 2.94 1.07 28.51
5 1959-60 12.82 12.55 2.98 1.15 29.50
6 1960-61 13.31 11.51 3.28 0.99 29.09
7 1961-62 12.66 12.58 4.02 1.03 30.29
8 1962-63 12.83 13.30 4.34 1.34 31.81
9 1963-64 13.12 12.26 3.96 1.62 30.96
10 1964-65 12.75 13.41 4.05 1.38 31.59
11 1965-66 12.26 11.89 4.55 1.08 29.78
12 1966-67 12.47 12.58 4.62 1.02 30.69
13 1967-68 13.06 12.20 4.57 1.06 30.89
14 1968-69 13.95 11.73 4.67 0.82 31.17
15 1969-70 14.88 10.71 5.02 1.28 31.89
16 1970-71 15.79 11.12 5.10 1.13 33.14
17 1971-72 15.21 8.12 5.68 0.96 29.97
18 1972-73 14.24 8.07 6.27 0.97 29.55
19 1973-74 14.92 10.28 6.45 1.17 32.82
20 1974-75 15.90 9.50 6.93 1.12 33.45
21 1975-76 16.27 10.99 5.86 1.26 34.38
22 1976-77 16.05 10.87 6.22 1.16 34.30
23 1977-78 16.42 9.12 6.96 1.09 33.59
24 1978-79 16.74 11.40 7.25 1.16 36.55
25 1979-80 16.47 7.49 7.40 0.90 32.26
26 1980-81 16.93 9.00 7.76 0.94 34.63
27 1981-82 17.56 10.45 7.86 1.05 36.92
28 1982-83 17.43 8.52 8.39 0.93 35.27
29 1983-84 18.39 10.87 8.37 1.43 39.06
30 1984-85 17.94 7.74 8.36 1.17 35.21
31 1985-86 17.84 7.86 8.61 1.06 35.37
32 1986-87 17.80 7.77 8.83 1.10 35.50
33 1987-88 15.94 6.63 9.92 1.21 33.70
34 1988-89 18.70 22.04 11.33 1.51 53.58
35 1989-90 18.89 10.26 12.09 1.61 42.85
36 1990-91 18.68 9.69 13.04 1.65 43.06
37 1991-92 18.26 9.46 14.02 1.77 43.51
38 1992-93 17.27 7.28 14.11 1.63 40.29
39 1993-94 16.59 6.33 14.42 1.56 38.90
40 1994-95 16.06 6.92 14.80 1.81 39.59
41 1995-96 15.39 7.47 16.56 1.81 41.23
42 1996-97 16.29 8.44 17.28 1.94 43.95
43 1997-98 15.37 5.62 16.77 1.68 39.44
44 1998-99 16.34 8.10 18.97 1.98 45.39
45 1999-00 16.34 6.52 19.00 1.98 43.84
46 2000-01 16.49 7.27 19.54 1.98 45.28
47 2001-02 15.63 5.67 19.28 1.80 42.38
48 2002-03 12.09 4.25 18.43 1.37 36.14
49 2003-04 11.36 4.90 18.70 1.38 36.34
50 2004-05 13.46 4.77 19.03 1.55 38.81
51 2005-06 15.72 6.62 19.87 1.72 43.93
52 2006-07 16.22 6.02 20.73 1.55 44.52
53 2007-08 16.10 5.85 22.87 1.62 46.44
54 2008-09 16.70 6.48 23.23 1.80 48.21
=¸ÅO: _≥·Ô~Hõì̂~\ò PѶπ ZHõ<åq∞H± JO_£ ™êì\ ˜ã≤ìH±û
98 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi
 ã¨Ç¨ÏHÍ~° ã¨OѶ¨∂Å∞ (~°∂.ÅHõΔÅÖ’)
ã¨O=`«û~°O ã¨ÇϨ HÍ~° ã¨É∞íè ºÅ∞ ÃÑ~Ú_£ JÑπ =i¯OQ∑ =ÚO^Œã∞¨ Î J=Ù\ò™êìO_çOQ∑
ã¨OѶ∂¨ Å∞ ("ÕÅÖ’) HͺÑ≤@Öò HͺÑ≤@Öò Ö’#∞¡ Ö’#∞¡
1 2 3 4 5 6 7
1996-97 23155 20050 66357 1071998 600269 863610
1997-98 25265 21052 69675 1125598 630282 906790
1998-99 28675 22104 73158 1181878 661797 952130
1999-00 30021 22058 107801 1467480 681650 980694
2000-01 30621 22499 109956 1496830 695283 1000308
2001-02 31233 22949 110406 1526767 708989 1020314
2002-03 28882 19889 68765 715396 395508 552159
2003-04 29100 24867 70789 764345 424516 626175
2004-05 28843 28111 78714 821134 359905 745052
2005-06 28846 29005 75619 892714 391902 713013
2006-07 18613 35090 92538 978465 493278 812457
2007-08 17302 35149 90883 978484 437262 1509210
=¸ÅO : HÀ PѨ~ˆ \˜"£ _çáê~ü"ì ∞≥ O\ò

Ѩâ◊√ ã¨OѨ^Œ [<åÉèÏ (ÅHõΔÅÖ’)

=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O P=ÙÅ∞ |„Ô~Å∞ Q˘„Ô~Å∞ "Õ∞HõÅ∞ ѨO^Œ∞Å∞ ᶜ¢bì   W`«~åÅ∞
1 2 3 4 5 6 7 8

1 1956 112.76 59.67 78.46 36.93 6.20 147.37

2 1961 123.45 69.48 83.63 42.46 5.90 162.48

3 1966 123.41 67.90 80.03 37.58 5.82 147.14

4 1972 125.07 70.56 83.43 43.80 6.90 190.47

5 1977 120.40 71.62 70.64 43.69 7.55 216.08

6 1983 132.20 87.03 75.15 54.59 7.86 323.91

7 1987 123.74 87.57 68.71 48.75 7.24 390.50

8 1993 109.47 91.53 77.87 43.29 6.48 498.83

9 1999 106.02 96.58 97.43 52.13 7.48 650.95

10 2003 94.24 107.68 210.15 64.27 5.49 1005.80

11 2007 112.23 132.72 255.39 96.26 4.39 1239.85

=¸ÅO : Zx=∞Öò ǨÏ*òÉOˇ _»s _çáê~ü"ì ∞≥ O\ò

99 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 áêÅ∞, QÆ∞_»∞¡, =∂Oã¨O L`«ÊuÎ

=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O áêÅ∞ ("ÕÅ ZO.\˜.) QÆ∞_»∞¡ (q∞eÜ«∞#∞¡) =∂Oã¨O ("ÕÅ ZO.\˜.)
1 2 3 4 5

1 1999-2000 5122 11200 268

2 2000-01 5521 11800 291
3 2001-02 5814 13310 333
4 2002-03 6583 14862 398
5 2003-04 6959 14993 447
6 2004-05 7257 15804 451
7 2005-06 7624 16453 459
8 2006-07 7935 15941 484
9 2007-08 8926 17588 556
10 2008-09 9569 18344 604
11 2009-10 10430 19396 680
12 2010-11 5350 9151 348
(2010 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ)
=¸ÅO : Ѩâ√◊ ã¨O=~°Hú õ âßY

100 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 KÕÑŨ , ~˘Ü«∞ºÅ L`«ÊuÎ (@#∞flÖ’¡)
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O Éèí∂`«ÅO ã¨=Ú„^ŒO "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5

1 1999-00 380000 198000 578000

2 2000-01 407000 219000 626000
3 2001-02 471000 242000 713000
4 2002-03 579000 287000 866000
5 2003-04 649000 296000 945000
6 2004-05 608000 244000 852000
7 2005-06 631000 260000 891000
8 2006-07 304000 108000 412000

9 2007-08 802077 254892 1056969

10 2008-09 961618 291160 1252778
11 2009-10 1000000 293000 1293000
12 2010-11 580000 87000 667000
(2010 ̋̄O
ì |~ü =~°‰Ωõ )
=¸ÅO : =∞`«ûºâßY

101 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 ÉèÏsѨi„â◊=∞Å „Ѩuáê^Œ#Å∞
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O „Ѩuáê^Œ#Å∞ ÃÑ@∞ì|_ç (HÀ@¡Ö’) Láêkè
1 2 3 4 5

1 1991-92 130 2311 25992

2 1992-93 234 3357 48286
3 1993-94 176 1127 30252
4 1994-95 342 3271 41844
5 1995-96 157 1130 35168
6 1996-97 164 1436 22663
7 1997-98 236 3317 28911
8 1998-99 297 3856 38333
9 1999-00 215 1319 28690
10 2000-01 63 541 7798
11 2001-02 105 2240 17671
12 2002-03 65 1181 8103
13 2003-04 50 404 3464
14 2004-05 68 1831 6852
15 2005-06 81 1550 10875
16 2006-07 194 5516 26193
17 2007-08 172 6321 23075
18 2008-09 135 5680 25058
19 2009-10 74 11610 11933
20 2010-11 55 5485 13968

=¸ÅO : Ѩi„â◊=∞Å âßY

102 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 z#fl`«~°Ç¨ Ѩi„â◊=∞Å ™ê÷Ѩ#
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O Ü«¸x@∞¡ ÃÑ@∞ì|_ç (HÀ@¡Ö’) Láêkè
1 2 3 4 5

1 1991-92 7706 111 67450

2 1992-93 6201 155 41454

3 1993-94 5612 157 46362

4 1994-95 4435 185 40899

5 1995-96 4123 191 33836

6 1996-97 4970 211 37900

7 1997-98 4935 297 49999

8 1998-99 4997 552 58253

9 1999-2000 4195 539 39664

10 2000-01 2124 327 25433

11 2001-02 1612 261 19211

12 2002-03 1641 235 24293

13 2003-04 1573 204 21949

14 2004-05 1632 266 24076

15 2005-06 1267 245 15832

16 2006-07 2440 886 36019

17 2007-08 4264 2050 77864

18 2008-09 4703 2605 92229

19 2009-10 9129 5422 157781

20 2009-10 1599 1631 23595

=¸ÅO : Ѩi„â◊=∞Å âßY

103 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 J@g L`«Ê`«∞ÎÅ qÅ∞= (~°∂.ÅHõΔÅÖ’)
=.ã¨OYº q+¨Ü∞« O 2007-08 2008-09 2009-10 2010-11

(2010 ÃãÃÑìO|~ü =~°‰õΩ)

1 2 3 4 5 6
1 H˘Ü«∞º 3146 2996 3612 1626
2 "≥^∞Œ ~°∞ 1263 1409 1564 431
3 Kå~üHÀÖò 17 46 90 13
4 W`«~° J@g L`«Ê`«∞ÅÎ ∞ 54 16 13 7
5 c_ôP‰õΩÅ∞ 40 38 26 3
6 W`«~åÅ∞ 3483 4201 5014 2426
"≥Ú`«ÎO 8003 8706 10319 4506
=¸ÅO : J@gâßY

ÉÁQÆ∞,æ ã¨ÇϨ ["åÜ«Ú=Ù, ã¨∞#flѨÙ~å~Ú L`«ÊuÎ

ã¨O=`«û~°O ÉÁQÆ∞æ =$kú̂~@∞ ã¨ÇϨ ["åÜ«Ú=Ù =$kú̂~@∞ ã¨∞#flѨÙ~å~Ú =$kú~ˆ @∞
("ÕÅ@#∞flÅ∞) (âß`«O) (Z"£∞ã≤Z"£∞) (âß`«O) ("ÕÅ@#∞flÅ∞) (âß`«O)

1 2 3 4 5 6 7

1996-97 28734 7.34 798 17.70 18198 9.36

1997-98 28941 0.72 1022 28.07 18589 2.15
1998-99 27326 -5.58 1218 19.18 19452 4.64
1999-00 29556 8.16 1347 10.59 23374 20.16
2000-01 30274 2.43 1580 17.30 21692 -7.20
2001-02 30811 1.77 1777 12.47 21707 0.07
2002-03 33161 7.63 1963 10.47 23121 6.51
2003-04 33844 2.06 1868 -4.84 24950 7.91
2004-05 34726 2.61 1656 -11.35 28705 15.05
2005-06 36138 4.07 1613 -2.60 29517 2.83
2006-07 38430 6.34 1506 -6.63 34625 17.31
2007-08 43758 13.86 1536 1.99 35579 2.76
2008-09 44476 1.64 1506 -1.95 38715 8.81
2009-10 50564 13.68 1468 -2.52 48137 24.34
2010-11 2256 - 706 - 26957 -
2010 ÃãÃÑOì |~ü =~°‰Ωõ
=¸ÅO : "≥∞<ÿ û£ JO_£ lÜ«∂År âßY

104 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 áêi„âßq∞Hõ zO`«
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O ã¨"≥∞‡Å∞ ÖÏH“@∞¡ Ѩx"å~°∞ HÀÖ’Ê~Ú#
k<åÅ∞
1 2 3 4 5 6

1. 1981 94 13 48420 1382317

2. 1982 86 22 112806 1000108
3. 1983 92 16 65155 2096051
4. 1984 91 19 138629 1736442
5. 1985 93 17 84696 2270903
6. 1986 82 16 324237 7821629
7. 1987 61 10 279577 2209036
8. 1988 39 20 15857 664022
9. 1989 46 26 42220 2132204
10. 1990 48 21 27357 683376
11. 1991 51 26 47136 1822552
12. 1992 48 24 51869 2442958
13. 1993 35 22 29494 2100807
14. 1994 46 20 31788 3660977
15. 1995 20 17 14912 1858507
16. 1996 11 14 12687 2421485
17. 1997 8 25 15200 1794156
18. 1998 17 28 14124 1809843
19. 1999 9 26 9668 1835592
20. 2000 10 19 11888 3017604
21. 2001 14 16 9707 1620977
22. 2002 5 4 18436 1155772
23. 2003 4 3 15027 612793
24. 2004 10 5 17773 898213
25. 2005 7 4 12770 684307
26. 2006 9 2 16086 2225399
27. 2007 4 5 16199 337589
28. 2008 5 - 27158 462948
29. 2009 14 4 47243 3160800
30. 2010 6 9 16355 1853933
(ÃãÃÑOì |~ü 2010 =~°‰Ωõ )
=¸ÅO : ÅÕ|~ü _çáê~ü"ì ∞≥ O\ò

105 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 ~åROÖ’, ^Õâ◊OÖ’ ¿Ñ^ŒiHõO
ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò "≥Ú`«ÎO ^Õâ◊O
„QÍg∞} Ѩ@ì} "≥Ú`«OÎ „QÍg∞} Ѩ@ì} "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5 6 7

^•i„^ºŒ ~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=#∞#fl [<åÉèÏ âß`«O

1973-74 48.41 50.61 48.86 56.44 49.01 54.88
1977-78 38.11 42.55 39.31 53.07 45.24 51.32
1983 26.53 38.30 28.81 45.65 40.79 44.48
1987-88 20.92 40.11 25.60 39.09 38.20 38.85
1993-94 15.92 38.33 22.19 37.27 32.36 35.97
2004-05 11.20 28.00 15.80 28.30 25.70 27.50
=¸ÅO : „Ѩ}ÏoHõ ã¨OѶ∞¨ O

^•i„^ºŒ ~ˆ Y‰õΩ kQÆ∞=#∞#fl [<åÉèÏ (ÅHõÅΔ Ö’)

ã¨O=`«û~°O PO„^è„Œ Ѩ^âÕ ò "≥Ú`«ÎO ^Õâ◊O
„QÍg∞} Ѩ@ì} "≥Ú`«OÎ „QÍg∞} Ѩ@ì} "≥Ú`«ÎO
1 2 3 4 5 6 7

1973-74 178.21 47.48 225.69 2612.90 600.46 3213.36

1977-78 149.13 48.41 197.54 2642.47 646.48 3288.95
1983 114.34 50.24 164.58 2519.57 709.40 3228.97
1987-88 96.38 64.05 160.43 2318.80 751.69 3070.49
1993-94 79.49 74.47 153.96 2440.31 763.37 3203.68
2004-05 64.70 61.40 126.10 2209.24 807.96 3017.20
=¸ÅO : „Ѩ}ÏoHõ ã¨OѶ∞¨ O

106 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi

 PO„^Ñ
„Œè ^¨ âÕ Åò Ö’ Ñ
„ ɨ ∞íè `«fi, â Ñ"
· \
Õ ò ~°OQÍÅÖ’ Láêkè
=.ã¨OYº ã¨O=`«û~°O „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆO ¢ÃÑ·"Õ\ò ~°OQÆO "≥Ú`«ÎO
1 =∂iÛ,1966 656003 300738 956741
2 =∂iÛ,1967 667143 303025 970168
3 =∂iÛ,1968 668322 292568 960890
4 =∂iÛ,1969 672495 288281 960776
5 =∂iÛ,1970 689464 294929 984393
6 =∂iÛ,1971 714035 294893 1008928
7 =∂iÛ,1972 752781 313091 1065872
8 =∂iÛ,1973 773829 318392 1092221
9 =∂iÛ,1974 813906 318392 1132298
10 =∂iÛ,1975 898049 283905 1181954
11 =∂iÛ,1976 933878 258391 1192269
12 =∂iÛ,1977 960355 273140 1233495
13 =∂iÛ,1978 1031953 287082 1319035
14 =∂iÛ,1979 1052855 276817 1329672
15 =∂iÛ,1980 1106201 296700 1402901
16 =∂iÛ,1981 1135059 316780 1451839
17 =∂iÛ,1982 1169689 321170 1490859
18 =∂iÛ,1983 1188669 319904 1508573
19 =∂iÛ,1984 1223665 324117 1547782
20 =∂iÛ,1985 1226981 330576 1557557
21 =∂iÛ,1986 1259098 340339 1599437
22 =∂iÛ,1987 1292931 349979 1642910
23 =∂iÛ,1988 1305945 351478 1657423
24 =∂iÛ,1989 1334815 358617 1693432
25 =∂iÛ,1990 1368152 362500 1730652
26 =∂iÛ,1991 1388032 374978 1763010
27 =∂iÛ,1992 1453036 383210 1836246
28 =∂iÛ,1993 1426934 415604 1842538
29 =∂iÛ,1994 1438586 439136 1877722
30 =∂iÛ,1995 1428527 518166 1946693
31 =∂iÛ,1996 1464097 484580 1948677
32 =∂iÛ,1997 1510790 472051 1982841
33 =∂iÛ,1998 1509257 542069 2051326
34 =∂iÛ,1999 1509451 549929 2059380
35 =∂iÛ,2000 1503280 568362 2071642
36 =∂iÛ,2001 1489108 586154 2075262
37 =∂iÛ,2002 1462190 588541 2050731
38 =∂iÛ,2003 1475454 625335 2100789
39 =∂iÛ,2004 1443979 567666 1986440
40 =∂iÛ,2005 1395814 646966 2042780
41 =∂iÛ,2006 1374735 626719 2001454
42 =∂iÛ,2007 1393509 659633 2053142
43 =∂iÛ,2008 1365633 725298 2090931
44 =∂iÛ,2009 1357884 724916 2082800
45 =∂iÛ,2010 1353352 749590 2102942
=¸ÅO : Láêkè, tHõ}
Δ Ï âßY

107 PO„^茄Ѩ^Õâò ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ 㨈~fi