ÐÏËÅÌÏÓ &

ÁÍÈÑÙÐÉÓÌÏÓ

ÔìÞìá åðéãñáöÞò ðïõ êáôáãñÜöåé ôçí ðþëçóç

ôçò äçìåõìÝíçò ðåñéïõóßáò ôùí åñìïêïðé-
äþí, êáôÜ ôçí ðåñßïäï ôçò ðáíùëåèñßáò ôùí
Áèçíáßùí óôç Óéêåëßá.

40 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
 ÅÍÁÓ

ÐÑÏÂËÇÌÁÔÉÓÌÏÓ

ÐÏËËÙÍ ×ÉËÉÁÄÙÍ

×ÑÏÍÙÍ

Êåßìåíï: ÅõãÝíéïò Áñ. ÃéáñÝíçò

ÁíáêñéôÞò ôïõ Óôñáôïäéêåßïõ Áèçíþí
ÅéêïíïãñÜöçóç: ÓôñáôéùôéêÞ Åðéèåþñçóç

ÅÉÓÁÃÙÃÉÊÅÓ
ÐÁÑÁÔÇÑÇÓÅÉÓ

Ôï æÞôçìá ôïõ ôñüðïõ áíôéìåôþðéóçò äçôÜ, ùò áíèñùðéóôéêüò Þ öéëïóïöéêüò

ôùí áé÷ìáëþôùí ðïëÝìïõ êáé ãåíéêÜ ôùí
èõìÜôùí ìéáò Ýíïðëçò óýãêñïõóçò äåí åß-
íáé ðñüâëçìá ôïõ êáéñïý ìáò. Áðü ôüôå ðïõ
õðÜñ÷ïõí áíèñþðéíåò ïìÜäåò, ïðëéóìÝíåò,
ðïõ åðéäéþêïõí êáé Ý÷ïõí ôç äõíáôüôçôá íá
ëýóïõí ôéò ìåôáîý ôïõò äéáöïñÝò êÜíïíôáò
÷ñÞóç ôùí üðëùí ôïõò, ôï èÝìá áõôü Ý÷åé
áðáó÷ïëÞóåé ôéò áíèñþðéíåò êïéíùíßåò, óå
ìåãáëýôåñï Þ ìéêñüôåñï âáèìü, åßôå óõíåé-
ðñïâëçìáôéóìüò, Þ ùò áðïôÝëåóìá ôùí
èñçóêåõôéêþí ðáñáäüóåùí ôçò ïìÜäáò,
åßôå üìùò êáé áóõíåßäçôá, ùò áðüññïéá
Ýìöõôùí áãáèþí óõíáéóèçìÜôùí áíèñù-
ðéóìïý êáé áëëçëåããýçò ðïõ åíõðÜñ÷ïõí
óôïõò áíèñþðïõò Þ èåùñåßôáé üôé åíõðÜñ-
÷ïõí, ìå ôçí Ýííïéá äçëáäÞ üôé ï Üíèñùðïò
ùò ôÝôïéïò, ôåêìáßñåôáé áãáèüò (vir bonus)
Þ ôïõëÜ÷éóôïí ü÷é êáêüò (vir non malus)1.

1
¸íáò ôÝôïéïò öéëïóïöéêüò ðñïâëçìáôéóìüò óå ó÷Ýóç ìå ôçí Ýìöõôç áãáèüôçôá ôïõ áíèñþðïõ ïäÞãçóå
êáé óôçí áðïäï÷Þ êáé õéïèÝôçóç ôïõ «ôåêìçñßïõ áèùüôçôáò», óå ìßá ðñþiìç êáé áôåëÞ Ýóôù ìïñöÞ ôïõ, áðü
ôïí S. Pufendorf (1632-1694). Ôï 1672 óôï Ýñãï ôïõ «Ðåñß öõóéêïý êáé äéåèíïýò äéêáßïõ» (De jure naturae
et gentium, Âéâëßï 1⁄4ãäïï, ÊåöÜëáéï IV ðáñ. 3) ï Pufendorf õðïóôÞñéîå üôé ï Üíèñùðïò ôåêìáßñåôáé áãáèüò
(vir bonus) ëüãù ôçò áîßáò ðïõ Ý÷åé ùò «ðñüóùðï», áîßá ðïõ äéáèÝôïõí áðü ôç Öýóç êáé éóüôéìá üëïé ïé
Üíèñùðïé. Ôçí áíôßëçøç áõôÞ áîéïðïßçóå ï Thomasius (1655-1728), äßíïíôÜò ôçò óõãêåêñéìÝíï ðåñéå÷üìåíï
èåùñþíôáò üôé ï Üíèñùðïò äåí áðáéôåßôáé íá ôåêìáßñåôáé áãáèüò, áñêåß íá ôåêìáßñåôáé üôé äåí åßíáé êáêüò
(vir non malus) êáé áñãüôåñá ï Kant (1724-1804), ï ïðïßïò ðåñéüñéóå áêüìç ðåñéóóüôåñï ôï ðåñéå÷üìåíü ôçò,
åóôéÜæïíôÜò ôçí ü÷é óôïí åóùôåñéêü êüóìï ôïõ äñÜóôç áëëÜ óôçí åîùôåñéêÞ ôïõ óõììüñöùóç ðñïò ôï íüìï
(vir justus). Âë. ó÷åôéêÜ Ä.Êéïýðç, «Ç åðßäñáóç ôïõ äéáöùôéóìïý óôï Ðïéíéêü Äßêáéï», ðåñéïäéêü «ÐïéíéêÜ
×ñïíéêÜ» ÍÁ´, óåë. 577 åð.

ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 41
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò. ¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí
Åðßóçò äéá÷ñïíéêüò åßíáé êáé ï ðñïâëçìá-
ôéóìüò ôùí áíèñþðùí, ôüóï óå ó÷Ýóç ìå
ôïõò ôñüðïõò êáé ôá ìÝóá äéåîáãùãÞò ìéáò
Ýíïðëçò óýãêñïõóçò, üóï êáé ìå ôçí áíÜãêç
ôéìùñßáò åêåßíùí ðïõ õðåñâáßíïíôáò ôï «ìÝ-
ôñï», ôåëïýí åãêëÞìáôá êáôÜ ôç äéÜñêåéá
ôçò ðïëåìéêÞò åðé÷åßñçóçò2.
Åíþ ëïéðüí öáßíåôáé íá õðÞñ÷å ðÜíôïôå
Ýíáò ôÝôïéïõ åßäïõò ðñïâëçìáôéóìüò, Ýðñå-
ðå íá ìåóïëáâÞóïõí äýï Ðáãêüóìéïé Ðüëå-
ìïé, ìå ôç öñßêç êáé ôá åêáôïììýñéá èýìáôá
ðïõ áõôïß óõíåðÜãïíôáí, ãéá íá ìðïñÝóåé
ôåëéêÜ ç áíèñùðüôçôá íá äéáêçñýîåé ôçí
áíôßèåóÞ ôçò óôïí ðüëåìï ùò ìÝóï åðßëõóçò
äéáöïñþí. Êé üìùò, ï Üíèñùðïò óõíå÷ßæåé
íá ðïëåìÜ. ºóùò âÝâáéá óôéò ìÝñåò ìáò íá
Ý÷åé áëëÜîåé ï ôñüðïò äéåîáãùãÞò ôùí Ýíï-
ðëùí óõãêñïýóåùí, áöïý ðñüêåéôáé ôéò ðå-
ñéóóüôåñåò öïñÝò ãéá ìéêñüôåñçò Ýêôáóçò
ôïðéêÝò óõãêñïýóåéò, óôéò ïðïßåò ìÜëéóôá
ôéò ðåñéóóüôåñåò öïñÝò äåí ôïëìïýí ïýôå
ôá åìðëåêüìåíá ìÝñç íá ìéëïýí ãéá «ðüëå-
ìï»3 ìå ôçí Ýííïéá ðïõ ùò ôþñá ãíùñßæáìå.
1⁄4ìùò, ðÝñá áðü ôéò äéáêçñýîåéò êáé ôéò
ëÝîåéò ðïõ êáôÜ ðåñßðôùóç ÷ñçóéìïðïéïý-
ìå, ôá áðïôåëÝóìáôá ãéá ôá ðñüóùðá ðïõ
ìåôÝ÷ïõí óå ìéá Ýíïðëç óýãêñïõóç åßíáé
óõíÞèùò ôá ßäéá: èÜíáôïò êáé çèéêÞ åîá÷ñåß-
ùóç êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò óýãêñïõóçò, ðü-
íïò êáé åîáèëßùóç ìåôÜ.

ÔÏ ÆÇÔÇÌÁ ÔÏÕ ÔÑÏÐÏÕ

ÁÍÔÉÌÅÔÙÐÉÓÇÓ
ÔÙÍ ÈÕÌÁÔÙÍ ÌÉÁÓ
ÅÍÏÐËÇÓ ÓÕÃÊÑÏÕÓÇÓ

Ç åêóôñáôåßá ôùí Áèçíáßùí ìéáò Ýíïðëçò óýãêñïõóçò, ìðïñåß íá îåêé-

åíÜíôéá óôç ÌÞëï (416 ð.×.).
Ï ó÷åôéêüò ðñïâëçìáôéóìüò ìáò åðÜíù
óôï æÞôçìá ôïõ ôñüðïõ áíôéìåôþðéóçò ôùí
èõìÜôùí (áé÷ìáëþôùí, ôñáõìáôéþí êëð.)
íÞóåé ìå ìéá, ëéãüôåñï Þ ðåñéóóüôåñï, ãíù-
óôÞ éóôïñßá, ðïõ åíþ áðÝ÷åé ðåñßðïõ 2.500
÷ñüíéá áð’ ôéò ìÝñåò ìáò, ìðïñåß íá ìáò
ïäçãÞóåé áêüìç êáé óÞìåñá óå ðïëý åíäéá-
öÝñïõóåò óêÝøåéò. Ôçí ¢íïéîç ôïõ 416 ð.×,

2
Âë. ó÷åôéêÜ, Ä. ÃÜããá, «Ç äéá÷ñïíéêÞ áíôéìåôþðéóç ôùí åãêëçìÜôùí ðïëÝìïõ», ÄéäáêôïñéêÞ ÄéáôñéâÞ
- ÐÜíôåéï ÐáíåðéóôÞìéï, ÁèÞíá 1998.
3
Ç Ýííïéá ôïõ ðïëÝìïõ ìðïñåß íá ïñéïèåôçèåß ìå âÜóç ôá åîÞò ÷áñáêôçñéóôéêÜ: á) ðñüêåéôáé ãéá óõëëïãéêÞ
äñÜóç ðïõ åêôåëåßôáé áðü ðïëéôéêÜ êõñßáñ÷ç ïìÜäá áíèñþðùí (êñÜôïò) â) ðñïûðïèÝôåé ìåèïäéêÞ êáé ïñãá-
íùìÝíç ÷ñÞóç üðëùí ã) äåí åßíáé ôõ÷áßï ãåãïíüò, áëëÜ ðçãÜæåé áðü áíèñþðéíç âïýëçóç, ùò ðñÜîç Üóêçóçò
âßáò ä) åßíáé íïìïèåôéêÜ êùäéêïðïéçìÝíç ðñÜîç êáé å) Ý÷åé óôáèåñÞ äçìïãñáöéêÞ óõíÝðåéá, äçëáäÞ ôá÷åßá êáé
âßáéç êáôáóôñïöÞ ìÝñïõò ôïõ ðëçèõóìïý ôùí åìðëåêïìÝíùí. Ïé ðüëåìïé êáôÜ âÜóç äéáêñßíïíôáé óå åèíéêïýò,
åìöýëéïõò Þ áðåëåõèåñùôéêïýò. Ï óêïðüò ðïõ óõíÞèùò åðéäéþêåôáé åßíáé ç, ìÝóù Üóêçóçò Ýíïðëçò âßáò, ðßåóç
óôç âïýëçóç Üëëçò ïìÜäáò áíèñþðùí þóôå íá åðéôåõ÷èåß ç åðéâïëÞ (êõñéáñ÷ßá). Áíôßèåôá ç ÅéñÞíç, ïñßæåôáé
ìå âÜóç äçìïãñáöéêÜ êáé óôáôéóôéêÜ óôïé÷åßá, áðïôåëåß äçëáäÞ êáôÜóôáóç êõñéáñ÷éêÞò ïìÜäáò áíèñþðùí, ôçò
ïðïßáò ç èíçóéìüôçôá äåí ïöåßëåôáé êáôÜ êýñéï ëüãï óå ïñãáíùìÝíåò êáé êáôåõèõíüìåíåò óõëëïãéêÝò áíèñùðï-
êôïíßåò, ç ïðïßá âáóßæåôáé óôï áßôçìá ôïõ áôüìïõ ãéá áóöÜëåéá. (âë.ó÷åô. Â. ÐáíÜãïõ-Ê. Ôóïýíôá, «ÄéáêñáôéêÞ
êáé ÕðåñåèíéêÞ Óõíåñãáóßá, Ôï ïéêïõìåíéêü êáé åõñùðáúêü ðëáßóéï», ÁèÞíá 2002, óåë. 480 åð.).

42 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
èÝëïíôáò ç ÁèÞíá íá áðïêáôáóôÞóåé ôçí
êõñéáñ÷ßá ôçò ðÜíù óå ïëüêëçñï ôï Áéãáßï,
ïñãÜíùóå ìéá ìåãÜëç åêóôñáôåßá åíÜíôéá
óôç ÌÞëï, ç ïðïßá Þôáí äùñéêÞ áðïéêßá
êáé ìüíç áðü ôá íçóéÜ ôùí ÊõêëÜäùí ðïõ
äåí åß÷å äå÷ôåß íá ìðåé óôç óõììá÷ßá ôçò
ÄÞëïõ. Ôéò ó÷åôéêÝò ðëçñïöïñßåò áíôëïýìå
êõñßùò áðü ôï Ýñãï ôïõ Èïõêõäßäç,4 ôïõ ìå-
ãÜëïõ áõôïý éóôïñéêïý ôïõ 5ïõ áéþíá ð.×.,
üóï êáé áðü ôçí Éóôïñßá ôïõ Äéüäùñïõ ôïõ
Óéêåëéþôç. Èá ðñÝðåé åäþ íá óçìåéùèåß üôé
ï Äéüäùñïò ï Óéêåëéþôçò (90 ð.×-20 ð.×
ðåñßðïõ), áðü ôçí ìéêñÞ ðüëç Áãýñéïí ôçò
Óéêåëßáò, õðÞñîå éóôïñéêüò ôïõ 1ïõ ð.×.
áéþíá, ï ïðïßïò Üíôëçóå ðëçñïöïñßåò ãéá
ôï Ýñãï ôïõ áðü ðáëáéüôåñïõò óõããñáöåßò
ôïõ 4ïõ êáé 3ïõ ð.× áéþíùí, ôùí ïðïßùí ôá
Ýñãá äåí Ý÷ïõí -åêôüò åëá÷ßóôùí áðïóðá-
óìÜôùí- äéáóùèåß, üðùò ôïõ Åöüñïõ áðü
ôçí Êýìç ôçò Áéïëßäáò (ï ïðïßïò äéáôÝëåóå
ìáèçôÞò ôïõ ñÞôïñá ÉóïêñÜôç), ôïõ Óõñá-
êïõóßïõ Öéëßóôïõ, ôïõ Éåñþíõìïõ áðü ôçí
Êáñäßá ê.á. Ôï Ýñãï ôïõ Äéüäùñïõ, «Âéâëéï-
èÞêç ÉóôïñéêÞ», ðåñéãñÜöåé óå 40 Âéâëßá,
ôá ãåãïíüôá ôçò ôüôå ðáãêüóìéáò éóôïñßáò
áðü ôïõò ìõèéêïýò ÷ñüíïõò ìÝ÷ñé êáé ôïõò
ðïëÝìïõò ôïõ Éïõëßïõ Êáßóáñá ãéá ôçí êá-
ôÜêôçóç ôçò Ãáëáôßáò. Ï Äéüäùñïò åñãÜóèç-
êå ôñéÜíôá ÷ñüíéá ãéá ôçí õëïðïßçóç ôïõ
ôåñÜóôéïõ áõôïý Ýñãïõ, ç ìÝèïäïò üìùò ôçò
óõããñáöÞò ôïõ äåí èåùñåßôáé Üøïãç, åßôå
ëüãù áðïõóßáò óõíèåôéêÞò éêáíüôçôáò, åßôå
üìùò êáé åíüøåé ôïõ ôåñÜóôéïõ õëéêïý ðïõ
åß÷å óõëëÝîåé, ôáîéäåýïíôáò ìÜëéóôá ãéá ôï
óêïðü áõôü ü÷é ìüíï óôéò åõñùðáúêÝò ðåñéï-
÷Ýò üðïõ åß÷áí äéáäñáìáôéóôåß ôá ãåãïíüôá
ðïõ ðåñéãñÜöåé, áëëÜ áêüìç êáé óå ðåñéï-
÷Ýò ôçò Áóßáò êáé ôçò ÁöñéêÞò5.
Åðáíåñ÷üìåíïé óôá ãåãïíüôá ôçò åê-
óôñáôåßáò ôùí Áèçíáßùí åíÜíôéá óôç ÌÞëï,
èá ðñÝðåé áñ÷éêÜ íá Ý÷ïõìå õð’ üøéí, üôé
ôçí ðåñßïäï åêåßíç ï Ðåëïðïííçóéáêüò Ðü-
ëåìïò (431-404 ð.×.) ðåñíïýóå ìéá ðåñßïäï
ýöåóçò, êáèþò ìå ôçí Íéêßåéï åéñÞíç ôïõ
421 ð.× ïé äýï áíôéìá÷üìåíåò õðåñäõíÜìåéò
ôïõ åëëáäéêïý ÷þñïõ ÓðÜñôç êáé ÁèÞíá åß-
÷áí óôáìáôÞóåé ôéò ìåôáîý ôïõò å÷èñïðñáîß-
åò. Ïé Äùñéåßò êÜôïéêïé ôçò ÌÞëïõ óõìðá-
èïýóáí ôçí ÓðÜñôç, Üëëùóôå ïé ïëéãáñ÷éêïß
óôï íçóß Þôáí éó÷õñïß, üìùò ìç èÝëïíôáò
íá ãßíïõí óôá öáíåñÜ óýììá÷ïß ôçò, åß÷áí
êñáôÞóåé ìÝ÷ñé ôüôå óôÜóç ïõäåôåñüôçôáò.
Ïé Áèçíáßïé, ìå ôç âïÞèåéá ôçò ×ßïõ êáé
ôçò ËÝóâïõ, åêóôñÜôåõóáí åíáíôßïí ôïõò
ðñïêåéìÝíïõ íá åîáíáãêÜóïõí ôçí ÌÞëï
íá ãßíåé ìÝëïò ôçò óõììá÷ßáò ôïõò. ¸ôóé,
Ýíáò óôüëïò áðü 38 ðëïßá (30 ÁèçíáúêÜ,
6 áðü ôç ×ßï êáé 2 áðü ôç ËÝóâï), 2.700
ïðëßôåò, 300 ôïîüôåò êáé 20 éððåßò ôïîüôåò,
Ýöôáóáí óôï íçóß, õðü ôçí áñ÷çãåßá ôùí
óôñáôçãþí ÊëåïìÞäç êáé Ôåéóßá6.
1⁄4ôáí ïé äõíÜìåéò ôùí Áèçíáßùí ðïëéüñ-
êçóáí ôçí ðüëç ôçò ÌÞëïõ, ïé ÌÞëéïé äéá-
ìáñôõñüìåíïé ñþôçóáí ôé êáêü ôïõò åß÷áí

4
Ðñüêåéôáé ãéá ôïí ìåãáëýôåñï, ßóùò, áñ÷áßï éóôïñéêü -áí êáé ôï ðñïóùíýìéï ôïõ «ðáôÝñá ôçò éóôïñßáò»
äüèçêå áðü ôïí ÊéêÝñùíá óôïí ðñþôï, ÷ñïíéêÜ, éóôïñéêü ôïõ ïðïßïõ ôï Ýñãï Ý÷åé äéáóùèåß ìÝ÷ñé óÞìåñá,
ôïí Çñüäïôï (484-425 ð.×.). Ï Áèçíáßïò Èïõêõäßäçò, ãéüò ôïõ Ïëüñïõ (471-399 ð.×.) äéáôÝëåóå óôñáôçãüò
óôïí Ðåëïðïííçóéáêü Ðüëåìï. Ç áñãïðïñßá ôïõ íá öôÜóåé ãéá íá ðñïóôáôåýóåé ôçí Áìößðïëç, ôïí ïäÞãçóå
óôçí åîïñßá ôï 424 ð.×. Óôç äéÜñêåéá ôùí åßêïóé ÷ñüíùí ôçò åîïñßáò ôïõ ôáîßäåøå óå ðïëëÜ ìÝñç, åðéóêå-
ðôüìåíïò ôá ðåäßá ôùí óôñáôéùôéêþí åðé÷åéñÞóåùí, ðñïêåéìÝíïõ íá óõëëÝîåé óôïé÷åßá ãéá ôçí Éóôïñßá ôïõ.
Ìå ôï ôÝëïò ôïõ ÐïëÝìïõ áíÝëáâå ôç ôåëéêÞ óõããñáöÞ ôïõ Ýñãïõ ôïõ, ðåñéãñÜöïíôáò ôïí áãþíá ìåôáîý
ÁèÞíáò êáé ÓðÜñôçò, áí êáé óôï ðñþôï Âéâëßï ôçò Éóôïñßáò ôïõ âñßóêïõìå ìéá ðïëýôéìç óêéáãñÜöçóç ôùí
áñ÷áéüôåñùí ÷ñüíùí ôçò ÅëëÜäáò. Ç ðåñéãñáöÞ ôçò Éóôïñßáò ôïõ ôåëåéþíåé óôç äéÜñêåéá ôïõ Ýôïõò 411 ð.×.
êáé ãéá ôá õðüëïéðá ãåãïíüôá ôïõ ÐïëÝìïõ âáóéæüìáóôå óôá «ÅëëçíéêÜ» ôïõ Îåíïöþíôá. Âë. BOTSFORD
& ROBINSON, «Hellenic History», NewYork-London 1969, óå åëëçíéêÞ ìåôÜöñáóç Ó. Ôóéôóþíç, Ýêäïóç
ÌÉÅÔ 1979, óåë.. 312.
5
Âë. ó÷åôéêÜ, ÌåãÜëç ÁìåñéêáíéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, ôüìïò Ç´, ÁèÞíá 1968, óôï ëÞììá: Äéüäùñïò, óåë.
154.
6
Âë. BOTSFORD & ROBINSON, «Hellenic History», N.York-London 1969, óå åëëçíéêÞ ìåôÜöñáóç Ó.
Ôóéôóþíç, Ýêäïóç ÌÉÅÔ 1979, óåë. 257 åð.

ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 43
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò. ¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí
êÜíåé ãéá íá èÝëïõí íá õðïôÜîïõí ôï íçóß
ôïõò. Ç áðÜíôçóç ôùí Áèçíáßùí, êáèþò
êáé ïëüêëçñïò ï ìåôáîý ôïõò äéÜëïãïò7,
äéáóþæåôáé áðü ôïí Èïõêõäßäç (Èïõêõä.
V, 84-116) êáé åêðëÞóóåé áêüìç êáé óÞìå-
ñá ìå ôçí êõíéêüôçôá êáé ôïí áìïñáëéóìü
ôçò: «ÎÝñïõìå äá ðïëý êáëÜ êáé ìåßò êáé
óåßò ðùò ôï äßêáéï êáôÜ ôï áíèñþðéíï ëï-
ãéêü Ý÷åé ðÝñáóç ìüíï Üìá ïé äéêáæüìåíïé
âñßóêïíôáé êáé ïé äýï óôçí ßäéá èÝóç. ¢ìá
üìùò äåí õðÜñ÷åé ç ßäéá äõíáìéêüôçôá êáé
óôïõò äýï, ôüôå ïé éó÷õñïß êÜíïõí ü,ôé èÝ-
ëïõí êáé ïé áäýíáôïé óêýâïõí ôï êåöÜëé»
(Èïõêõä. V, 89). ÈÝëïíôáò íá ðåßóïõí
ìÜëéóôá üôé äåí Þôáí Üäéêï íá åðéäéþêïõí
ôçí õðïôáãÞ ôïõ íçóéïý óôçí çãåìïíßá
ôïõò óõíÝ÷éóáí: «Tßðïôå äåí æçôïýìå êáé
ôßðïôå äåí êÜíïõìå, ðïõ íá åßíáé áíôßèåôï
ìå ôéò èñçóêåõôéêÝò ðáñáäüóåéò êáé ìå ôçí
áíèñþðéíç åðéèõìßá. Ðéóôåýïõìå ðùò êáé
ôïõò èåïýò êáé ôïõò áíèñþðïõò ôïõò êéíåß
ìéá öõóéêÞ áíÜãêç óôï íá åîïõóéÜæïõí. Ïé
èåïß óôç óöáßñá ôùí éäåþí êáé ïé Üíèñùðïé
óôïí êýêëï ôçò ðñáãìáôéêüôçôáò. ÅîÜëëïõ
ïýôå åìåßò öôéÜîáìå áõôü ôï íüìï, ïýôå
åìåßò ôïí åöáñìüóáìå ðñþôïé. Ôïí âñÞêá-
ìå íá õðÜñ÷åé êáé èá õðÜñ÷åé êáé ýóôåñá
áðü ìáò áéþíéá. Åöáñìüæïõìå ëïéðüí ôï
íüìï áõôüí ãéáôß åßìáóôå âÝâáéïé ðùò êáé
óåßò êáé ðïëëïß Üëëïé áêüìç, áí öôÜóåôå íá
Ý÷åôå ôç äýíáìç ðïõ Ý÷ïõìå åìåßò ôþñá, èá
êÜíåôå ôï ßäéï…» (Èïõêõä. V, 105)8.
Ïé ÌÞëéïé äåí áðïäÝ÷èçêáí ôçí ÷ùñßò
áíôßóôáóç õðïôáãÞ ôïõò, ðåñéìÝíïíôáò ßóùò
êÜðïéá âïÞèåéá êáé áðü ôïõò ÓðáñôéÜôåò ç
ïðïßá âÝâáéá äåí Ýöèáóå ðïôÝ, êáé ðñïóðÜ-
èçóáí íá áíôéóôáèïýí -áíåðéôõ÷þò ôåëéêÜ-
óôçí ðïëéïñêßá ôçò ðüëçò ôïõò. Ïé Áèçíáßïé
óôñáôçãïß Ýæùóáí ôçí ðüëç ôçò ÌÞëïõ ìå
ôåß÷ïò, êáôÜ ôçí ôáêôéêÞ ôïõ ðåñéôåé÷éóìïý
ðïõ áêïëïõèåßôï åêåßíçí ôçí ðåñßïäï, êáé
7
Ãéá ìßá åíäéáöÝñïõóá êñéôéêÞ, êáèþò êáé ãéá åêôåíÝóôåñá áðïóðÜóìáôá ôïõ äéáëüãïõ Áèçíáßùí - Ìçëßùí
âë. óôï Äéáäßêôõï, www.voros.gr/epik/ar0407.doc
8
Êáé ôá äýï áðïóðÜóìáôá, áðü ôï ÐÝìðôï Âéâëßï ôçò Éóôïñßáò ôïõ Èïõêõäßäç, óå åëåýèåñç ìåôÜöñáóç Ã.
ÊïñäÜôïõ, áðü ôï Ýñãï ôïõ «Éóôïñßá ôçò Áñ÷áßáò ÅëëÜäáò», Ô. ÉÉ, ÁèÞíá 1956, óåë. 277-278.
44 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
Ýôóé ôåëéêÜ, ç õðåñï÷Þ ôùí Áèçíáúêþí äõíÜ-
ìåùí (áëëÜ üðùò öáßíåôáé êáé ç ðñïäïóßá
-êáèþò ìáò ðëçñïöïñåß ï Èïõêõäßäçò- ïñé-
óìÝíùí êáôïßêùí ôçò ÌÞëïõ), ïäÞãçóå ôïõò
ÌÞëéïõò óå óõíèçêïëüãçóç, ìå ìïíáäéêü
üñï ìÜëéóôá íá áðïöáóßóïõí ïé ßäéïé ïé
Áèçíáßïé ãéá ôçí ôý÷ç ôïõò. Ïé Áèçíáßïé
ôüôå, èÝëïíôáò ßóùò íá êÜíïõí ðáñÜäåéãìá
ôïõò êáôïßêïõò ôçò Üôõ÷çò ðüëçò, óõìðåñé-
öÝñèçêáí óôïõò áé÷ìáëþôïõò, ðïõ âñßóêï-
íôáí éêÝôåò ìðñïóôÜ ôïõò, ìå ôñüðï ðïõ
äåí Üñìïæå óå ¸ëëçíåò, áëëÜ ïýôå êáé óå
áðïëßôéóôïõò âáñâÜñïõò. Áðü ôïõò áé÷ìáëþ-
ôïõò Ìçëßïõò, óêüôùóáí üëïõò ôïõò Üíäñåò,
åíþ åîáíäñáðüäéóáí ôéò ãõíáßêåò êáé ôá
ðáéäéÜ ôïõò. Áñãüôåñá, Ýêáíáí óôïí ôüðï
áõôü ÁèçíáúêÞ áðïéêßá óôÝëíïíôáò åêåß ðå-
íôáêüóéïõò äéêïýò ôïõò áðïßêïõò…
ÂëÝðïõìå ëïéðüí, ðùò ïé Áèçíáßïé, ïé
ïðïßïé èåùñïýóáí ôï êñÜôïò ôïõò ùò ôï ðéï
áíèñùðéóôéêü êñÜôïò ôïõ áñ÷áßïõ êüóìïõ -
Ý÷ïíôáò öôÜóåé ìÜëéóôá óå óçìåßï íá ôéìïýí
ôï Èåü ¸ëåï, áöéåñþíïíôáò ôïõ Üëóïò ìå
âùìü- Ýöôáóáí ôåëéêÜ íá åöáñìüæïõí ôçí
ðïëéôéêÞ ôïõ «äéêáßïõ ôïõ éó÷õñüôåñïõ»
êáé íá óõìðåñéöÝñïíôáé óå áé÷ìáëþôïõò,
ðïõ âñßóêïíôáí óôï Ýëåïò ôïõò, ìå êôçíþäç
âßá êáé áðáíèñùðéÜ. ÂÝâáéá, ôá ãåãïíüôá
ôçò ÌÞëïõ, ðñïêÜëåóáí ôï êáèïëéêü ìßóïò
êáé ôï öüâï êé Ýäùóáí áñãüôåñá óôïõò
å÷èñïýò ôçò ÁèÞíáò ìéá êáëÞ äéêáéïëïãßá
ãéá íá ôçí áíáôñÝøïõí.
Ç óõìðåñéöïñÜ áõôÞ ôùí Áèçíáßùí,
áðÝíáíôé ìÜëéóôá óå ¸ëëçíåò êáé ü÷é áë-
ëïåèíåßò, åßíáé äõóåîÞãçôç. Èá ðñÝðåé íá
óçìåéùèåß üôé ìÝ÷ñé ôçí ðåñßïäï åêåßíç, ïé
Ýíïðëåò óõãêñïýóåéò ìåôáîý ôùí åëëçíéêþí
ðüëåùí, Þôáí åëåã÷üìåíåò, ìå ôçí Ýííïéá üôé
âáóßæïíôáí óå ìßá óêëçñÞ ìåí êáé êáèïñé-
óôéêÞ ïðëéôéêÞ ìÜ÷ç, ìßá áðïöáóéóôéêÞ ìå
Üëëá ëüãéá ìåôùðéêÞ óýãêñïõóç ìåôáîý äýï
ïðëéôéêþí öáëáããþí êáé ôïí «åê ðáñáôÜîå-
ùò» áãþíá ìåôáîý ôïõò -ôï áðïôÝëåóìá ôçò
ïðïßáò Ýêñéíå êáé ôåñìÜôéæå ôéò ðåñéóóüôå-
ñåò öïñÝò êáé ôç óýññáîç- ç ïðïßá üìùò
äåí ïäçãïýóå óõíÞèùò óå ðëÞñç åîüíôùóç
ôùí çôôçìÝíùí ïðëéôþí, ðüóï ìÜëëïí ôïõ
áìÜ÷ïõ ðëçèõóìïý, êáèþò -ôïõëÜ÷éóôïí
Ýùò ôçí êáìðÞ ôïõ Ðåëïðïííçóéáêïý Ðï-
ëÝìïõ- ï ðüëåìïò äéåîáãüôáí ìå óõãêåêñé-
ìÝíïõò êáíüíåò, ôüóï ùò ðñïò ôçí êÞñõîç,
ôç ëÞîç êáé ôïí ôñüðï äéåîáãùãÞò ôïõ,
üóï êáé ùò ðñïò ôïõò óôü÷ïõò ôïõ.9 1⁄4ìùò
ðïëëÜ Üëëáîáí êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ Ðå-
ëïðïííçóéáêïý ÐïëÝìïõ. ¢ñáãå, åßíáé ï
ðüëåìïò êáèáõôüò ðïõ åîáãñéþíåé ôá Þèç
ôùí áíèñþðùí, þóôå ìå ôÝôïéá êõíéêüôçôá
ïé Áèçíáßïé íá æçôïýí ôçí õðïôáãÞ ìéáò
ìéêñÞò ïõäÝôåñçò ðüëçò êáé óôçí Üñíçóç
ôùí êáôïßêùí ôçò íá áðáíôïýí ìå ôüóç
âáñâáñüôçôá; ¹ ðéèáíüí íá óõíåôÝëåóáí
óôáäéáêÜ êáé êÜðïéïé Üëëïé ðáñÜãïíôåò
óôçí «åîÝëéîç» áõôÞ ôùí çèþí; ÌÞðùò
äçëáäÞ óõíåôÝëåóáí óå áõôü êáé óõãêå-
êñéìÝíïé èåóìïß ôçò ÁèçíáúêÞò êïéíùíßáò,
ðïõ åíþ ïäÞãçóáí óôï ìåãáëåßï ôçò ðüëçò,
êáëëéÝñãçóáí ðáñÜëëçëá êáé âáèìéáßá ôç
ëáôñåßá ôçò äýíáìçò êáé ôï óõìöÝñïí ðÝñá
áðü ôï äßêáéï, êáëëéÝñãçóáí äçë. ôçí ðïëé-
ôéêÞ åêåßíç óõìðåñéöïñÜ ÷ùñßò êáìßá ðëÝ-
ïí áíáöïñÜ êáé óýíäåóç ìå ôç äéêáéïóýíç
-áëëÜ ìå ãíþìïíá ìüíï ôï óõìöÝñïí- ôüóï
óôéò åóùôåñéêÝò üóï êáé óôéò åîùôåñéêÝò ó÷Ý-
óåéò; ¹ ìÞðùò êáé Ýíá Üëëï óôïé÷åßï, äçë.
ç öõóéïëïãéêÞ åîÝëéîç ôùí ôñüðùí êáé ìå-
èüäùí ìÜ÷çò Ýðáéîå ðñùôåýïíôá ñüëï óôç
ìåôáóôñïöÞ áõôÞ ôùí çèþí; Ôçí áðÜíôçóç
èá ðñïóðáèÞóïõìå íá ðñïóåããßóïõìå óå
åðüìåíï êåöÜëáéï ôçò ìåëÝôçò áõôÞò. Áò
äïýìå üìùò ôþñá ôçí éóôïñéêÞ óõíÝ÷åéá
ôùí ãåãïíüôùí.
Ç ÓéêåëéêÞ åêóôñáôåßá (415-
413 ð.×.) êáé ç êáôáóôñïöÞ
ôïõ Áèçíáúêïý åêóôñáôåõôéêïý
óþìáôïò.
• Ôá ãåãïíüôá ðïõ ïäÞãçóáí óôçí
êáôáóôñïöÞ.
Ôçí åðüìåíç ÷ñïíéÜ, ìåôÜ áðü äñá-
óôÞñéá ðñïðáãÜíäá ôïõ ÁëêéâéÜäç 10, ï
ïðïßïò Þäç áðü ôï 420 ð.×. åêëåãüôáí
óõíå÷þò óôñáôçãüò, ïé Áèçíáßïé áðïöÜóé-
óáí íá åêóôñáôåýóïõí êáé ðÜëé, áõôÞ ôç
öïñÜ åíáíôßïí ôçò Óéêåëßáò. Ç Óéêåëßá
êáôåß÷å êáßñéá èÝóç óôïõò åìðïñéêïýò
äñüìïõò ôçò Äýóçò êáé Ýôóé ïé Áèçíáßïé
ðñüóâëåðáí óôçí êáôÜêôçóç ôïõ íçóéïý

9
Ç ÷ñïíéêÞ ðåñßïäïò ôçò åëëçíéêÞò éóôïñßáò ðïõ áñ÷ßæåé áðü ôïí 7ï áé. ð.× êáé ôåëåéþíåé óôï ôÝëïò ôïõ 5ïõ
áé. ð.×, èåùñåßôáé ùò ç êëáóóéêÞ åðï÷Þ óôçí éóôïñßá ôïõ ðïëÝìïõ. Ôá ðáñáðÜíù ÷ñïíéêÜ ðëáßóéá, äßäïíôáé
ìå âÜóç óõãêåêñéìÝíåò åîåëßîåéò, ôüóï óôïí ïðëéóìü üóï êáé óôçí ôáêôéêÞ ôçò ìÜ÷çò. Ç ëåãüìåíç «ïðëéôéêÞ
åðáíÜóôáóç» ðïõ ïëïêëçñþèçêå êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ 7ïõ ð.× áéþíá, åß÷å ùò êýñéá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôçò á)
ôç äçìéïõñãßá ôïõ âáñéÜ ïðëéóìÝíïõ ïðëßôç â) ôï ó÷çìáôéóìü ôçò öÜëáããïò êáé ã) ôçí ôáêôéêÞ ôçò «åê ðáñá-
ôÜîåùò» ìÜ÷çò. Áðü ôéò áñ÷Ýò ðëÝïí ôïõ 4ïõ ð.×. áéþíá, óçìáíôéêÝò åîåëßîåéò ïäçãïýí óôçí áíÜðôõîç íÝùí
üðëùí (ð.÷. ôïõ êáôáðÝëôç), ôçí åéóáãùãÞ íÝùí ìåèüäùí ìÜ÷çò (ð.÷. áíáâÜèìéóç ôïõ ñüëïõ ôïõ éððéêïý êáé
ôùí «øéëþí») êáé ãåíéêüôåñá ôçí áìöéóâÞôçóç ôïõ êõñéáñ÷éêïý ñüëïõ ôçò öÜëáããïò, ìå áðïôÝëåóìá íá äéáöï-
ñïðïéåßôáé, áðü ôçí ðñïçãïýìåíç ðåñßïäï, ôüóï ç øõ÷ïëïãßá ôùí ïðëéôþí êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò ìÜ÷çò, üóï êáé
ç ìïñöÞ êáé ï óêïðüò ôïõ ðïëÝìïõ ãåíéêüôåñá. Âë. ó÷åôéêÜ, Óôáúí÷Üïõåñ Ã. «Ï ðüëåìïò óôçí Áñ÷áßá ÅëëÜäá»
åêä. ÐáðáäÞìá, â´ Ýêäïóç, ÁèÞíá 2001, óåë. 32 åð.
10
Ï ÁëêéâéÜäçò Þôáí áíçøéüò êáé ðñïóôáôåõüìåíïò ôïõ ÐåñéêëÞ. Ôï 417 ð.×. óå óõíåñãáóßá ìå ôï Íéêßá, ï
ïðïßïò ðÜíôùò åß÷å õðïóôçñßîåé ìå óõíÝðåéá öéëåéñçíéêÞ ðïëéôéêÞ óå áíôßèåóç ìå ôçí ðïëéôéêÞ ôïõ ÁëêéâéÜäç,
êáôÜöåñå íá åîïñéóôåß ï êïéíüò ôïõò áíôßðáëïò ÕðÝñâïëïò, ï ïðïßïò Þôáí ëõ÷íáñÜò êáé äçìáãùãüò, äéÜäï÷ïò
ôïõ ÊëÝùíá. ÁõôÞ Þôáí ç ôåëåõôáßá öïñÜ ðïõ ïé Áèçíáßïé åöÜñìïóáí ôïí «ïóôñáêéóìü» êáèüóïí ç êáôçãïñßá
«ãñáöÞ ðáñáíüìùí» èåùñÞèçêå éêáíïðïéçôéêü «üðëï» ãéá ôçí ðïëéôéêÞ êáôáäßùîç áíôéðÜëùí. Âë. Ê. Ðáðáñ-
ñçãüðïõëïõ, «Éóôïñßá ôïõ Åëëçíéêïý ¸èíïõò», ôüìïò ´, óåë. 103.

ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 45
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò.¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí

Ç åêóôñáôåßá ôùí Áèçíáßùí óôç Óéêåëßá
ùò ðñþôï âÞìá ãéá ôçí åîÜðëùóç ôïõ
åìðïñßïõ ôïõò ðñïò ôç äõôéêÞ ðëåõñÜ
ôçò Ìåóïãåßïõ 11 . ¢ëëùóôå ç Óéêåëßá
Þôáí áíÝêáèåí «äùñéêü» íçóß, ðïõ óõ-
íÝâáëå óôïí áíåöïäéáóìü ôçò ÓðÜñôçò
êáé ôùí óõììÜ÷ùí ôçò ìå óéôÜñé êáè’
üëç ôç äéÜñêåéá ôçò ðñþôçò öÜóçò ôïõ
ðïëÝìïõ (Áñ÷éäÜìåéïò Ðüëåìïò 431-421
ð.×), ïé Óõñáêïýóåò ìÜëéóôá åß÷áí óõì-
ìá÷Þóåé åðßóçìá ìå ôç ÓðÜñôç óôçí áñ÷Þ
ôïõ ðïëÝìïõ (Èïõêõä. ÉÉÉ, 86), áó÷Ýôùò
åÜí ìÝ÷ñé ôüôå äåí åß÷áí ðÜñåé åíåñãü
ìÝñïò óå å÷èñïðñáîßåò. Êõñéüôåñç âÝ-
âáéá áéôßá ãéá ôçí åêóôñáôåßá öáßíåôáé
íá Þôáí ç óõíå÷þò áõîáíüìåíç áíÜãêç
ôùí Áèçíþí ãéá ðüñïõò, óõíåðåßá ôùí
óõíå÷þò áõîáíüìåíùí åîüäùí ôçò, ìå
áðïôÝëåóìá ï ðëïýôïò ôçò Óéêåëßáò íá
äßíåé õðïó÷Ýóåéò óå åìðüñïõò, âéïôÝ÷íåò
êáé ôç ëáúêÞ ìÜæá ôçò ÁèÞíáò, ãéá ðëïýôç
êáé äýíáìç.
Ç áöïñìÞ äåí Üñãçóå íá âñåèåß üôáí
ìéá ìéêñÞ ðüëç ôçò âïñåéïäõôéêÞò Óéêå-
11
Âë. ÌáñêáíôùíÜôïõ Ä., «Ç ÓéêåëéêÞ åêóôñáôåßá. Ç áñ÷Þ ôïõ ôÝëïõò ôçò ÁèçíáúêÞò Êõñéáñ÷ßáò», ðå-
ñéïäéêü «ÓôñáôéùôéêÞ Éóôïñßá» ô. 19, ÌÜñôéïò 1988, óåë. 14 åð., üðïõ êáé ðáñáôßèåôáé åêôåíÝóôåñç ó÷åôéêÞ
âéâëéïãñáößá.
12
Âë. BOTSFORD & ROBINSON, «Hellenic History», N.York-London 1969, óå åëëçíéêÞ ìåôÜöñáóç Ó.
Ôóéôóþíç, Ýêäïóç ÌÉÅÔ 1979, óåë. 263.
46 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
ëßáò óýììá÷ïò ôçò ÁèÞíáò, ç
¸ãåóôá, ç ïðïßá âñéóêüôáí
óå äéÝíåîç ìå ôçí ðüëç ôïõ
Óåëéíïýíôá, æÞôçóå ôç âïÞèåéá
ôùí Áèçíáßùí, õðïó÷üìåíç
ìÜëéóôá íá êáëýøåé êáé ôá
Ýîïäá ôïõ åêóôñáôåõôéêïý
ôïõò óþìáôïò. Ï Íéêßáò áíôé-
ôÜ÷èçêå ìå üëåò ôïõ ôéò äõíÜ-
ìåéò ó’ áõôÞí ôçí åðé÷åßñçóç.
Âáóéêü ôïõ åðé÷åßñçìá Þôáí
üôé ç ÁèÞíá ÷ñåéáæüôáí üëåò
ôéò äõíÜìåéò ôçò ãéá íá áíáóõ-
ãêñïôÞóåé êáé íá äéáôçñÞóåé
ôçí çãåìïíßá ôçò, áëëÜ êáé
ãéá ôçí ÜìõíÜ ôçò áðÝíáíôé
óôç ÈÞâá êáé ôçí Ðåëïðüííçóï 12. Õðï-
óôÞñéæå ìÜëéóôá âÜóéìá, üôé êáé áí áêüìç
ç ÁèÞíá êáôüñèùíå ìå ôç äýíáìÞ ôçò íá
êáôáêôÞóåé ôç Óéêåëßá, èá Þôáí áäýíáôï
íá êñáôÞóåé Ýíá ôüóï ìåãÜëï íçóß êÜôù
áðü ôçí êõñéáñ÷ßá ôçò. 1⁄4ìùò, åß÷å Ýñèåé
ç þñá ôïõ ÁëêéâéÜäç íá ðñáãìáôïðïéÞóåé
ôéò öéëïäïîßåò ôïõ. Ç åêóôñáôåßá áðïöá-
óßóôçêå êáé äéïéêçôÝò ôïõ Áèçíáúêïý
åêóôñáôåõôéêïý óþìáôïò ïñßóèçêáí ï
ÁëêéâéÜäçò, ï ËÜìá÷ïò êáé ï Íéêßáò, ï
ïðïßïò ðáñÜ ôéò áíôéññÞóåéò ôïõ äåí êá-
ôÜöåñå ðáñÜ íá áõîÞóåé ôçí -õðåñâïëéêÞ
Ýôóé êé áëëéþò- äýíáìç ðïõ åß÷å áñ÷éêÜ
æçôÞóåé, áðü 65 ôñéÞñåéò óôï äéðëÜóéï
áñéèìü ðåñßðïõ.
¸ôóé, ôçí ¢íïéîç ôïõ 415 ð.×. áðÝ-
ðëåõóå ôåëéêÜ ï Áèçíáúêüò óôüëïò áð’ ôï
ëéìÜíé ôïõ ÐåéñáéÜ ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò
Óéêåëßáò, Ý÷ïíôáò ùò ðñþôï óôü÷ï ôçí ðü-
ëç ôùí Óõñáêïõóþí, áðïôåëïýìåíïò áðü
134 ôñéÞñåéò êáé ðëÞèïò âïçèçôéêþí êáé
ìåôáãùãéêþí ðëïßùí, ìÝóá óå Ýíá ðáñá-
ëÞñçìá åíèïõóéáóìïý (Èïõêõä. VI, 31). åß÷å ìåßíåé ìïíáäéêüò áñ÷çãüò ôçò åðé-
Ôï Áèçíáúêü åêóôñáôåõôéêü óþìá áðïôå- ÷åßñçóçò áðü ôï 414 ð.×. êáèþò ï ËÜ-
ëïýóáí ðÜíù áðü 5.000 ïðëßôåò, 1.300 åëá- ìá÷ïò åß÷å óêïôùèåß óå ìéá ðñïóðÜèåéá
öñÜ ïðëéóìÝíïé Üíäñåò êáé 300 éððåßò. íá áðïêëåßóåé áðü îçñÜò ôéò Óõñáêïýóåò
Õðïëïãßæïíôáò êáé ôá ðëçñþìáôá ôùí ìå ôçí êáôáóêåõÞ ðåñéôåé÷ßóìáôïò ãýñù
ðëïßùí, ôïõëÜ÷éóôïí 27.000 Üíäñåò óõíï- áðü ôçí ðüëç) êáé ôçí Üöéîç óðáñôéáôéêÞò
ëéêÜ áðïôåëïýóáí ôçí ôåñÜóôéá áõôÞ, ãéá óôñáôéùôéêÞò äýíáìçò ìå åðéêåöáëÞò ôï
ôá åëëçíéêÜ äåäïìÝíá, áñìÜäá. ÊáíÝíá óôñáôçãü Ãýëéððï áöåôÝñïõ, ïäÞãçóáí
Üëëï åëëçíéêü êñÜôïò ìüíï ôïõ äåí åß÷å óôçí Þôôá êáé ôïí üëåèñï ôï Áèçíáúêü
ðïôÝ ìÝ÷ñé ôüôå óôåßëåé óå åêóôñáôåßá åêóôñáôåõôéêü óþìá14.
Ýíáí ôüóï ìåãáëüðñåðï
êáé äáðáíçñü ðïëåìéêü
óôüëï. Êáé ðïôÝ ìÝ÷ñé
ôüôå äåí åß÷å åðé÷åéñçèåß
èáëÜóóéá áðïóôïëÞ óå ìå-
ãáëýôåñç áðüóôáóç áðü
ôçí ðáôñßäá êáé ìÜëéóôá
ìå ôüóï ìåãÜëåò åëðßäåò
üëùí ôùí óõììåôå÷üíôùí
ãéá ìßá ìåëëïíôéêÞ åðéôõ-
÷ßá. 1⁄4ìùò, åßíáé ãíùóôü
üôé ç Üìåóç áíÜêëçóç
óôçí ÁèÞíá ôïõ ÁëêéâéÜ-
äç, ìå áöïñìÞ ôçí êïðÞ
ôùí Åñìáúêþí êåöáëþí
(ãéá íá äéêáóôåß üìùò ìå
ôçí êáôçãïñßá ôçò éåñïóõ-
ëßáò ùò õðáßôéïò äéáêùìþ-
äçóçò ôùí Åëåõóéíßùí Ìõ-
óôçñßùí)13, óå óõíäõáóìü
ìå ôçí áíáâëçôéêüôçôá
êáé ôç äåéóéäáéìïíßá ôïõ ÐáñÜóôáóç ïðëßôç áðü êÜëõêá ôïõ 5ïõ áé. ð.×.
Íéêßá áöåíüò (ï ïðïßïò (Ðáñßóé, Ìïõóåßï Ëïýâñïõ)

13
Ìßá áðü ôéò êñáôéêÝò ôñéÞñåéò, ç Óáëáìéíßá, áðåóôÜëç ìå äéáôáãÞ íá åðáíáöÝñåé ôïí ÁëêéâéÜäç óôçí ÁèÞ-
íá. 1⁄4ìùò áõôüò êáôÜ ôçí åðéóôñïöÞ ôïõ, öñüíôéóå íá äñáðåôåýóåé óôçí Ðåëïðüííçóï êáé ôåëéêÜ êáôÝöõãå óôç
ÓðÜñôç, üðïõ ïé óõìâïõëÝò ôïõ áðïäåß÷èçêáí êáôáóôñïöéêÝò ãéá ôá óõìöÝñïíôá ôçò ðáôñßäáò ôïõ.
14
Ï ÓðáñôéÜôçò óôñáôçãüò Ãýëéððïò Ýöôáóå óôç Óéêåëßá ìå äýíáìç 3.000 ìá÷çôþí. Êáé ïé Áèçíáßïé âÝâáéá
Ýóôåéëáí ôï 413 ð.×. ãéá âïÞèåéá óôï Íéêßá 70 ôñéÞñåéò êáé 15.000 ïðëßôåò ìå åðéêåöáëÞò ôï óôñáôçãü Äçìï-
óèÝíç, ðáñÜ ôï ãåãïíüò üôé ôçí ðåñßïäï åêåßíç ïé ÓðáñôéÜôåò, õðü ôéò äéáôáãÝò ôïõ âáóéëéÜ ¢ãç, ìáæß ìå ôïõò
Âïéùôïýò îáíÜñ÷éóáí ôéò ðïëåìéêÝò åðé÷åéñÞóåéò êáé åéóÝâáëáí óôçí ÁôôéêÞ. ÌÜëéóôá ìåôÜ áðü óõìâïõëÝò ôïõ
ÁëêéâéÜäç, ïé ÓðáñôéÜôåò ôïðïèÝôçóáí ìüíéìç öñïõñÜ óôç ÄåêÝëåéá, ìå áðïôÝëåóìá ïé Áèçíáßïé íá ðÜøïõí
íá êáëëéåñãïýí ôçí ýðáéèñï ôçò ÁôôéêÞò, áëëÜ êáé íá êëåßóïõí ôá ïñõ÷åßá ôïõ Ëáõñßïõ, áöïý ïé åðéäñïìÝò
ôùí Óðáñôéáôþí êáôÝóôçóáí áäýíáôç ôç ëåéôïõñãßá ôïõò. Óýíôïìá ïé Áèçíáßïé èá áíáãêÜæïíôáí íá ëéþíïõí ôá
÷ñõóÜ áíáèÞìáôá ôùí íáþí ðñïêåéìÝíïõ íá êüâïõí íïìßóìáôá… Âë. ó÷åôéêÜ, Ê. Ðáðáññçãüðïõëïõ, «Éóôïñßá
ôïõ Åëëçíéêïý ¸èíïõò», ôüìïò Â’, óåë. 107 åð.

ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 47
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò. ¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí
• Ç ðáíùëåèñßá ôïõ Áèçíáúêïý
åêóôñáôåõôéêïý óþìáôïò êáé ï
ðñïâëçìáôéóìüò ôùí Óõñáêïõóßùí
ãéá ôïí ôñüðï áíôéìåôþðéóçò ôùí
áé÷ìáëþôùí Áèçíáßùí ïðëéôþí.
Ç ôåëéêÞ ìÜ÷ç äüèçêå ôï ÓåðôÝìâñéï
ôïõ 413 ð.×. óôïí ðïôáìü Áóóßíáñï, íüôéá
ôùí Óõñáêïõóþí, êáôÜ ôçí õðï÷þñçóç ôùí
Áèçíáßùí, ìåôÜ áðü ìßá êáôáóôñåðôéêÞ ãé’
áõôïýò íáõìá÷ßá ðïõ åß÷å ðñïçãçèåß. 15
Åêåß ïé Óõñáêïýóéïé åðéôÝèçêáí, íßêçóáí
êáé êáôÝóöáîáí ôïõò ðåñéóóüôåñïõò áðü
ôïõò Áèçíáßïõò ôçò öÜëáããáò ôïõ Íéêßá
-ïé ïðïßïé åß÷áí ðÝóåé Üôáêôá óôéò ü÷èåò
ôïõ ðïôáìïý ðñïóðáèþíôáò íá óâÞóïõí ôç
äßøá áðü ôçí áäéÜêïðç ðïñåßá ôïõò- êáé
Ýðéáóáí áé÷ìÜëùôïõò ðÜíù áðü 7.000 ïðëß-
ôåò. Ç ïìÜäá ôùí ïðëéôþí ìå åðéêåöáëÞò
ôïí ÄçìïóèÝíç, ç ïðïßá êáôÜ ôçí ðïñåßá
åß÷å ÷ùñéóèåß áðü ôï õðüëïéðï óþìá, åß÷å
óõíèçêïëïãÞóåé íùñßôåñá ðáñáäßäïíôáò
üðëá (êáé ÷ñÞìáôá, ñß÷íïíôÜò ôá ìÝóá
óå ôÝóóåñéò áíáðïäïãõñéóìÝíåò áóðßäåò),
ëáìâÜíïíôáò ôçí õðüó÷åóç üôé äåí èá èá-
íáôùèåß êáíåßò áðü âßáéï èÜíáôï.
ÌåôÜ ôçí ðáíùëåèñßá ôïõ Áèçíáúêïý
åêóôñáôåõôéêïý óþìáôïò, ïé Óõñáêïýóéïé
óõæÞôçóáí óôçí áãïñÜ ôçò ðüëçò ôïõò ðñï-
êåéìÝíïõ íá áðïöáóßóïõí ãéá ôçí ôý÷ç ôùí
Áèçíáßùí áé÷ìáëþôùí. Ïé ðñïôÜóåéò ôùí
ïìéëçôþí Þôáí óêëçñÝò, üìùò ç ïìéëßá ôïõ
ãÝñïíôá Óõñáêïõóßïõ ÍéêïëÜïõ, ôçí ïðïßá
êáôáãñÜöåé ï ¸ëëçíáò éóôïñéïãñÜöïò áðü
ôçí ðüëç Áãýñéïí ôçò Óéêåëßáò Äéüäùñïò,
îå÷åéëßæåé áíèñùðéÜò, çèéêÞò áíùôåñüôçôáò
êáé åõóðëá÷íßáò. Åßíáé Üîéï èáõìáóìïý ôï
ðåñéå÷üìåíï ôçò ïìéëßáò ôïõ ÍéêïëÜïõ, åéäé-
êÜ áí áíáëïãéóôåß êáíåßò ðùò ï ßäéïò åß÷å
÷Üóåé óôïí áéìáôçñü áõôü ðüëåìï äýï ãéïýò.
Êé üìùò, ìÝóá ó’ áõôü ôï ðáíçãõñéêü êëßìá
ôïõ ðïëåìéêïý èñéÜìâïõ êáé ôçò åõäáéìïíß-
áò ðïõ öÝñíåé ç íßêç -åéäéêÜ áðÝíáíôé óå
ìßá õðåñäýíáìç üðùò Þôáí ôçí ðåñßïäï åêåß-
íç ç ÁèÞíá- Ýíáò ãÝñïíôáò êáôÜöåñå íá áñ-
èñþóåé ëüãï óôÝñåï, âáóéóìÝíï óôç ëïãéêÞ
êáé çèéêÞ äéÜóôáóç ôïõ æçôÞìáôïò. Ðþò èá
óõìðåñéöåñèïýìå óôïõò áé÷ìáëþôïõò; Ìá
ìüíï Ýôóé üðùò ïöåßëåé íá óõìðåñéöÝñåôáé
êÜðïéïò ðïõ åßíáé êáëëéåñãçìÝíïò øõ÷éêÜ,
áíþôåñïò çèéêÜ, êÜðïéïò ðïõ áîßæåé íá ëÝ-
ãåôáé Üíèñùðïò: ìå óåâáóìü, áíèñùðéÜ
êáé Ýëåïò. Ãéáôß áõôü «åßíáé ãíþñéóìá ôçò
áñåôÞò åêåßíùí ðïõ åõôõ÷ïýí», üðùò ÷áñá-
êôçñéóôéêÜ äéáôõðþíåé ï Äéüäùñïò êáôÜ
ôçí êáôáãñáöÞ ôçò éóôïñßáò ôïõ. Åêåßíïé
ðïõ åõôõ÷ïýí, ìðïñïýí êáé ðñÝðåé íá óõ-
ìðåñéöÝñïíôáé ìå åõóðëá÷íßá. Ìðïñïýí
íá äåß÷íïõí Ýëåïò, üðùò ìðïñïýí êáé íá
îå÷íïýí. ¢ëëùóôå, ï óêïðüò ãéá ôïí ïðïßï
ðïëÝìçóáí åß÷å ðñáãìáôùèåß. Åß÷áí íéêÞ-
óåé ôïõò åéóâïëåßò êáé åß÷áí äåßîåé ðïëåìéêÞ
áñåôÞ êáé áíùôåñüôçôá. Äåí õðÞñ÷å êáìßá
óêïðéìüôçôá íá õðïöÝñïõí ðáñáðÜíù üóïé
åß÷áí áé÷ìáëùôéóèåß êáé åîáñôþíôáí ðëÝïí
áðü ôï Ýëåïò ôùí íéêçôþí.
Áò ðáñáèÝóïõìå Ýíá ìéêñü áðüóðáóìá
áð’ ôçí ïìéëßá ôïõ áíèñþðïõ áõôïý üðùò ôç
êáôáãñÜöåé ï Äéüäùñïò ï Óéêåëéþôçò: «ÔÜ
ìÝí ïõí åí ôïéò üðëïéò ðëåïíåêôÞìáôá ôý÷ç
êáß êáéñù êñßíåôáé ðïëëÜêéò, ç ä’ åí ôáéò
åõðñáîßáéò çìåñüôçò ßäéüí åóôé óçìåéïí ôçò
ôùí åõôõ÷ïýíôùí áñåôçò. Äéü ìç öèïíÞóåôå
ôç ðáôñßäé ðåñéâüçôïí ãåíÝóèáé ðáñÜ ðáóéí
áíèñþðïéò üôé ôïõò Áèçíáßïõò åíßêçóåí ïõ
ìüíïí ôïéò üðëïéò, áëëÜ êáß ôç öéëáíèñù-
ðßá. ÖáíÞóïíôáé ãÜñ ïé ôùí Üëëùí õðåñÝ-
÷åéí çìåñüôçôé óåìíõíüìåíïé ôç ðáñ’ çìùí

15
ÐïôÝ ðñéí óå åëëçíéêü óôñáôü äåí åß÷å óõìâåß ìéá ôÝôïéá êáôáóôñïöÞ. Åíþ ïé Áèçíáßïé åß÷áí åêóôñáôåý-
óåé ìå óêïðü íá õðïäïõëþóïõí Üëëïõò, êáôÜíôçóáí ôþñá íá öåýãïõí ìå ôï öüâï ìÞðùò ãßíïõí ïé ßäéïé äïýëïé,
êÜíïíôáò ìÜëéóôá ðïñåßá ü÷é ðéá óá íáýôåò áëëÜ ðåæïß, óôçñßæïíôáò ôéò åëðßäåò ôïõò ü÷é ðéá óôï óôüëï ôïõò,
ðïõ åß÷å ôåëåßùò êáôáóôñáöåß, áëëÜ óôï ðåæéêü, óôïõò ïðëßôåò ìå ôï êáôáññáêùìÝíï çèéêü. Ãéá ôá ãåãïíüôá
ôçò êáôáóôñïöÞò ôùí Áèçíáßùí âë. Èïõêõäßäç, Éóôïñéþí Æ´, óôç óåéñÜ «Ïé ¸ëëçíåò» ôùí åêäüóåùí ÊÜêôïò,
Ôüìïò 7, ÁèÞíá 1992, ìôöñ. Á. ÃåùñãïðáðáäÜêïò.

48 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
åõãíùìïóýíç ðïëõùñïýìåíïé, êáß ïé ðñùôïé
âùìüí ÅëÝïõ êáèéäñõóÜìåíïé ôïõôïí åí ôç
ðüëåé ôùí Óõñáêïõóßùí åõñÞóïõóéí»16 äç-
ëáäÞ: «Ç õðåñï÷Þ óôïí ðüëåìï, êñßíåôáé
ðïëëÝò öïñÝò áðü ôçí ôý÷ç êáé ôéò ðåñéóôÜ-
óåéò, åíþ ôï íá öÝñåôáé êáíåßò ìå áíèñùðéÜ
üôáí åßíáé íéêçôÞò, åßíáé éäéáßôåñï óçìÜäé
áñåôÞò åêåßíùí ðïõ åõôõ÷ïýí. Ãé’ áõôü, ìçí
áñíçèåßôå íá ãßíåé ç ðáôñßäá îáêïõóôÞ óå
üëïõò ôïõò áíèñþðïõò, ãéáôß íßêçóå ôïõò
Áèçíáßïõò ü÷é ìüíï óôïí ðüëåìï áëëÜ êáé
óôç öéëáíèñùðßá. Ãéáôß Ýôóé èá áðïäåé÷èåß
ðùò áõôïß ðïõ ðåñçöáíåýïíôáé üôé õðåñÝ-
÷ïõí áðü ôïõò Üëëïõò óôçí áíèñùðéÜ, ãßíï-
íôáé áíôéêåßìåíï öñïíôßäáò áðü ôç äéêÞ ìáò
êáëüãíùìç äéÜèåóç êáé áõôïß ðïõ ðñþôïé
áöéÝñùóáí âùìü óôïí ¸ëåï, èá âñïõí Ýëå-
ïò óôçí ðüëç ôùí Óõñáêïõóþí».
ÔÝôïéá ëïéðüí óôÜóç êñÜôçóå êÜðïéïò
ðïõ æçìéþèçêå áíåðáíüñèùôá áðü ôïõò
åéóâïëåßò, áöïý åîáéôßáò ôïõò Ý÷áóå óôéò
ðïëåìéêÝò åðé÷åéñÞóåéò äýï ãéïýò. Êé
üìùò, áíôß ç áðþëåéá íá óêëçñýíåé ôçí
ÁÍÈÑÙÐÉÓÌÏÓ ÊÁÔÁ ÔÇ
ÄÉÁÑÊÅÉÁ ÔÏÕ ÐÏËÅÌÏÕ.
ÑÅÁËÉÓÔÉÊÇ ÁÐÁÉÔÇÓÇ ¹ ÁÐËÁ
ÏÕÔÏÐÉÓÔÉÊÇ ØÅÕÄÁÉÓÈÇÓÇ;
Ï ðñïâëçìáôéóìüò óå ó÷Ýóç ìå ôïí
ôñüðï äéåîáãùãÞò êáé ôéò óõíÝðåéåò
ôçò ìÜ÷çò óôïí áñ÷áßï åëëçíéêü
êüóìï.
Ìðïñåß êÜðïéïò íá áíáñùôçèåß ðþò
åßíáé äõíáôüí íá ìéëÜìå ãéá áíèñùðéóìü
êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ ðïëÝìïõ, ôçò ðéï
áðÜíèñùðçò áíèñþðéíçò äñáóôçñéüôçôáò,
ç ïðïßá ðÝñá áðü ôïõò üðïéïõò ðïëéôéêïýò,
ïéêïíïìéêïýò Þ Üëëïõò óêïðïýò ôçò, Ý÷åé ùò
Üìåóï êáé âÝâáéï áðïôÝëåóìá ôïí èÜíáôï
16
Äéüäùñïò ï Óéêåëéþôçò, ÂéâëéïèÞêçò ÉóôïñéêÞò, Âéâëßï 13, 22. 6-7.
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò. ¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí
êáñäéÜ êáé íá áìâëýíåé ôç ëïãéêÞ ôïõ,
ôïí ïäÞãçóå óôçí éêáíüôçôá íá óõã÷ùñåß
êáé íá åíåñãåß ìå óýíåóç êáé Ý÷ïíôáò ùò
ãíþìïíá ôçí áíèñùðéÜ, ôç öñüíçóç êáé ôï
Ýëåïò, áðÝíáíôé óå êåßíïõò ðïõ íéêçìÝíïé
êáé áíÞìðïñïé ðëÝïí ðåñßìåíáí íá áðïöá-
óéóôåß ç ôý÷ç ôïõò... ÔåëéêÜ âÝâáéá, ðáñÜ
ôçí ãåìÜôç áíèñùðéÜ ïìéëßá ôïõ ÍéêïëÜïõ,
ìáò åßíáé ãíùóôü ôï ðþò áíôéìåôùðßóôçêáí
áðü ôïõò Óõñáêïýóéïõò ïé Áèçíáßïé áé÷ìÜ-
ëùôïé: ï Íéêßáò åêôåëÝóôçêå, êÜðïéïé áðü
ôïõò áé÷ìáëþôïõò åîáíäñáðïäßóôçêáí êáé
ïé ðåñéóóüôåñïé ñß÷ôçêáí óôá ëáôïìåßá
ôçò Á÷ñáäßíçò, üðïõ êÜôù áðü öïâåñÜ
óêëçñÝò óõíèÞêåò äéáâßùóçò ðÝèáíáí ïé
ðéï ðïëëïß áðü áõôïýò, ìå áðïôÝëåóìá íá
åßíáé åëÜ÷éóôïò ï áñéèìüò åêåßíùí ðïõ (áðü
ôïõò 7.000 ðåñßðïõ áé÷ìáëþôïõò) êáôÜöå-
ñáí ôåëéêÜ íá åðéóôñÝøïõí óôçí ÁèÞíá.
(Èïõêõä. VÉÉ, 86-87). Êé Ýôóé ïé Áèçíáßïé
õðÝóôçóáí áõôÜ ðïõ ìüëéò ôñßá ÷ñüíéá íù-
ñßôåñá åß÷áí õðïóôåß áðü ôïõò ßäéïõò ïé
êÜôïéêïé ôçò ÌÞëïõ…
êáé ôçí åñÞìùóç. 1⁄4ìùò, ìéëþíôáò ãéá ôïí
ðüëåìï óôïí áñ÷áßï åëëçíéêü êüóìï ôïõëÜ-
÷éóôïí, äåí ðñÝðåé íá ðáñáâëÝðïõìå ðùò
ï ðüëåìïò êáèáõôüò êáé ç ó÷åäüí ìüíéìç
ðïëåìéêÞ áôìüóöáéñá ðïõ ðåñéâÜëëåé ôïí
êüóìï ôçò áñ÷áßáò ðüëçò, äåí Ý÷ïõí êáìßá
ó÷Ýóç ìå ôï åßäïò ôùí ïëïêëçñùôéêþí ðï-
ëÝìùí ìå ôéò áíåîÝëåãêôåò óõíÝðåéåò -ôüóï
óå áíèñþðéíï äõíáìéêü üóï êáé áðü ðëåõ-
ñÜò Üëëùí åðéðôþóåùí, ðåñéâáëëïíôéêþí,
êïéíùíéêïïéêïíïìéêþí êëð.- ðïõ ãíþñéóå
ç áíèñùðüôçôá êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ 20ïõ
ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 49
áéþíá. Ï ðüëåìïò óôïí áñ÷áßï åëëçíéêü êü-
óìï, ôïõëÜ÷éóôïí êáôÜ ôç ÷ñïíéêÞ ðåñßïäï
áðü ôïí 7ï áé. ð.× ìÝ÷ñé ôï ôÝëïò ôïõ 5ïõ
áé. ð.×, ç ïðïßá èåùñåßôáé ùò ç êëáóóéêÞ
åðï÷Þ óôçí éóôïñßá ôïõ ðïëÝìïõ, äåí ðÞñå
ó÷åäüí ðïôÝ ôç ìïñöÞ åíüò áíåîÝëåãêôïõ
îåóðÜóìáôïò âßáò ôçò ðïëéôéêÞò åîïõóßáò.
Ïé ðåñéïñéóìïß ìÜëéóôá óôçí Ýêôáóç ðïõ
áõôüò èá ðÜñåé (ôüóï ôïðéêÜ üóï êáé ÷ñï-
íéêÜ), óõíäÝïíôáé ìå ôçí ßäéá ôç öýóç ôçò
åëëçíéêÞò ðüëçò-êñÜôïõò, ùò ìéáò ìéêñÞò
êáé óõíÞèùò áãñïôéêÞò êïéíüôçôáò. Èåùñåß-
ôáé ëïéðüí, ðùò ç ßäéá ç öýóç êáé ç äïìÞ
ôçò áñ÷áßáò åëëçíéêÞò ðüëåùò, äçìéïýñãç-
óå ôéò óõíèÞêåò åêåßíåò ðïõ ïäÞãçóáí óôï
íá áðïôåëåß ï ðüëåìïò ìßá öõóéïëïãéêÞ
åíáó÷üëçóç ôùí ðïëéôþí êáé óõã÷ñüíùò
Ýíá áðü ôá äïìéêÜ óôïé÷åßá ôçò ðüëåùò
êáé Ýíá áíáðüóðáóôï óôïé÷åßï ãåíéêüôåñá
ôçò áñ÷áßáò åëëçíéêÞò êïéíùíßáò17. ×ùñßò
âÝâáéá áõôü íá óçìáßíåé üôé ïé ¸ëëçíåò
õðÞñîáí Ýíáò êáôåîï÷Þí ðïëåìï÷áñÞò ëá-
üò, åéäéêÜ óõãêñéíüìåíïé ìå ôçí ìåôÝðåéôá
ðáíôïäýíáìç ñùìáúêÞ ðïëåìéêÞ ìç÷áíÞ êáé
ôïí êáôáóôñïöéêü ãéá ôïõò áíôéðÜëïõò ôñü-
ðï ìÜ÷çò ôçò, Þ üôé åíóôåñíßæïíôáí ôï äüãìá
«ï ðüëåìïò ãéá ôïí ðüëåìï», Þ ðÜëé üôé Þôáí
ðñïóçëùìÝíïé óå óôñáôéùôéêÜ éäáíéêÜ êáé
óôç ëáôñåßá ôùí ðïëåìéêþí óõìâüëùí.
Ðþò Üëëùóôå èá ìðïñïýóå íá óõìâáß-
íåé áõôü óå Ýíáí ëáü, ðïõ ìåôïõóßùóå ôï
óôï÷áóìü ôïõ ðÜíù óôï öáéíüìåíï ôïõ ðï-
ëÝìïõ êáé ôùí ïëÝèñéùí óõíåðåéþí ôïõ, óå
ëüãï ðïéçôéêü, åßôå ôñáãéêü (óôïí Áéó÷ýëï
ãéá ôïõò ÷ñüíïõò ôùí Ìçäéêþí, «ÐÝñóáé»,
«ÅðôÜ åðß ÈÞâáò» êëð, Þ óôïí Åõñéðßäç
ãéá ôïõò ÷ñüíïõò ôïõ Ðåëïðïííçóéáêïý
ÐïëÝìïõ, «ÉêÝôéäåò», «ÔñùÜäåò» êëð.), åß-
ôå áêüìç êáé êùìéêü (óôïí ÁñéóôïöÜíç ìå
ôéò êáõóôéêÝò ðáñáôçñÞóåéò ôïõ ãéá ôá íÝá
Þèç ôïõ ðïëÝìïõ, «Á÷áñíÞò», «ÅéñÞíç»,
«1⁄4ñíéèåò», «ËõóéóôñÜôç»18 êëð); Áíôßèåôá,
ëïéðüí, ôüóï ç êÞñõîç, üóï êáé ç äéåîáãùãÞ
êáé ï ôåñìáôéóìüò ôïõ ðïëÝìïõ, èåìåëéþíï-
íôáé ðÜíù óôï âáèý èñçóêåõôéêü ðíåýìá
ðïõ äéÝðåé üëåò ôéò äñáóôçñéüôçôåò ôçò
æùÞò óôçí áñ÷áßá ðüëç, êáèþò ï ðüëåìïò
äéáôÞñçóå ôïí ÷áñáêôÞñá «áãþíá» ðïõ åß-
÷å áðïêôÞóåé óôçí ïìçñéêÞ áñéóôïêñáôéêÞ
ðáñÜäïóç êáé áõôü ôï áãùíéóôéêü, ôñüðïí
ôéíÜ áèëçôéêü èá ëÝãáìå, ðíåýìá, ìåôáöñÜ-
æåôáé óå ìéá áíôßëçøç ôçò ìÜ÷çò ùò åíüò
áãþíá ðïõ áðïôåëåß äïêéìáóßá ôçò áñåôÞò,
ìå ôçí Ýííïéá ôçò áöïóßùóçò, ôçò öõóéêÞò
êáé çèéêÞò áíôï÷Þò, ôçò ðåéèáñ÷ßáò êáé
ôçò áõôïèõóßáò, áëëÜ ðáñÜëëçëá êáé åðß-
êëçóç ôçò èåßáò êñßóçò. ÅíôáãìÝíïò Ýôóé
ëåéôïõñãéêÜ óôç æùÞ ôçò áñ÷áßáò åëëçíéêÞò
êïéíùíßáò ï ðüëåìïò ìåôïõóéþíåôáé óå ìßá
èåóìïèåôçìÝíç ìïñöÞ åëåã÷üìåíçò âßáò, ìå
óõãêåêñéìÝíïõò êáíüíåò êáé êþäéêåò óõìðå-
ñéöïñÜò, ðïõ áðïêôÜ óçìáíôéêü ñüëï óôç
äéáìüñöùóç åíüò ðßíáêá çèéêþí áîéþí ôïõ
ðïëßôç-ïðëßôç ôçò áñ÷áßáò ðüëçò.
Áíáãíùñßæïíôáò üôé óôçí ïõóßá ôïõò, ôá
áßôéá ôùí ðïëÝìùí äéá÷ñïíéêÜ Ý÷ïõí ôéò ðå-
ñéóóüôåñåò öïñÝò ïéêïíïìéêü ÷áñáêôÞñá,
ãßíåôáé äåêôü üôé ï ðüëåìïò áðïôÝëåóå ìéá
áíáãêáéüôçôá óôïí êüóìï ôùí áñ÷áßùí
åëëçíéêþí ðüëåùí. Ç åýèñáõóôç äçëáäÞ

17
¢ëëùóôå ç êáèçìåñéíüôçôá ôïõ ðïëÝìïõ óôç æùÞ ôçò áñ÷áßáò åëëçíéêÞò ðüëçò áðç÷åßôáé áðü ôï ðñáãìá-
ôéêü ãåãïíüò üôé ç ÁèÞíá áíÜìåóá óôïõò Ìçäéêïýò ÐïëÝìïõò (490 & 480 ð.×.) êáé óôç ìÜ÷ç ôçò ×áéñþíåéáò
(338 ð.×.), ðïëåìïýóå êáôÜ ìÝóï üñï 2 ÷ñüíéá óôá 3 êáé äåí ãíþñéóå åéñÞíç ãéá ðåñéóóüôåñá áðü 10 ÷ñüíéá,
óå áõôü ôï ÷ñïíéêü äéÜóôçìá. Âë. ãéá üëåò ôéò ðáñáðÜíù äéáðéóôþóåéò, Óôáúí÷Üïõåñ Ã., ï.ð. «Ï ðüëåìïò….
êëð.», ìå ôéò åêåß åêôåíÝóôåñåò âéâëéïãñáöéêÝò ðáñáðïìðÝò.
18
¸÷åé ðáñáôçñçèåß (A. Lesky, «Éóôïñßá ôçò Áñ÷áßáò ÅëëçíéêÞò Ëïãïôå÷íßáò»), üôé ç ôñáãùäßá ôïõ Åõñéðß-
äç «ÔñùÜäåò» èá ðáñáìåßíåé Ýíá áîåðÝñáóôï ðïßçìá ãéá ôïí ðüíï ðïõ öÝñíåé ï ðüëåìïò óôïõò áíèñþðïõò.
Áðü ôçí Üëëç, åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêÞ ç áíôéðáñáâïëÞ åðé÷åéñçìÜôùí ãéá ôá ðëåïíåêôÞìáôá ôçò åéñÞíçò êáé ôïõ
ðïëÝìïõ, óôïí îåêáñäéóôéêü äéÜëïãï ìåôáîý Äéêáéüðïëç êáé ËáìÜ÷ïõ, ðïõ Ýðëáóå ï ÁñéóôïöÜíçò (Á÷áñíÞò,
1085-1139).

50 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
-áãñïôéêÞ óõíÞèùò- ïéêïíïìéêÞ éóïññïðßá
ôùí åëëçíéêþí ðüëåùí ìå ôçí ìéêñÞ Ýêôá-
óç êáé ôïí óõãêåêñéìÝíï áñéèìü ãåùñãéêþí
êëÞñùí, ç ïðïßá êëïíéæüôáí ìå ôç öõóéï-
ëïãéêÞ áýîçóç ôïõ ðëçèõóìïý ôçò ðüëçò,
èá Ýðñåðå íá áðïêáôáóôáèåß åßôå ìå ôçí
ðáñáðÝñá áýîçóç ôçò ðáñáãùãÞò áãñïôé-
êþí ðñïúüíôùí, åßôå ìå ôçí Üìåóç áðüêôç-
óç ðëïýôïõ, ðñïêåéìÝíïõ íá åéóá÷èïýí ôá
ðñïúüíôá áõôÜ áðü Üëëåò ðüëåéò, åßôå áêüìç
êáé ìå ôç ìåßùóç ôïõ ðëçèõóìïý ôçò ðüëçò
(ìÝóù áðïéêéóìþí Þ áêüìç êáé áðùëåéþí
ðïëÝìïõ). ÅðïìÝíùò ï ðüëåìïò êáèßóôáôï
áíáãêáßïò êáèüóïí Þôáí ôï êýñéï ìÝóï
åðáíáöïñÜò óôçí ðñïôåñáßá êáôÜóôáóç,
óå ìßá äçëáäÞ -ðñïóùñéíÞ áëßìïíï- áðï-
êáôÜóôáóç ôçò ïéêïíïìéêÞò éóïññïðßáò
ôçò ðüëçò. Ìå ôïí ðüëåìï, ìðïñïýóáí íá
áðïêôçèïýí -Üìåóá- áãáèÜ áðáñáßôçôá ãéá
ôçí ðüëç (êïðÜäéá, êáñðïß, äçìçôñéáêÜ),
ìÝóá ðáñáãùãÞò (êáëëéåñãÞóéìç ãç) áëëÜ
êáé åñãáôéêü äõíáìéêü (äïýëïé). Ç ðáñáðÜ-
íù óõãêåêñéìÝíç «áðïóôïëÞ» ôïõ ðïëÝìïõ,
Ý÷åé ùò áðïôÝëåóìá ôçí ðñïáíáöåñüìåíç
ðáñáäï÷Þ üôé äçë. ï ðüëåìïò Þôáí åëåã-
÷üìåíïò êáé äåí åß÷å ùò áðïôÝëåóìá ôçí
ïëïêëçñùôéêÞ åîáöÜíéóç ôïõ áíôéðÜëïõ.
×ñïíéêÜ ç ðïëåìéêÞ åðé÷åßñçóç ðåñéïñéæü-
ôáí óõíÞèùò óôçí åðï÷Þ ôïõ ÷ñüíïõ ëßãï
ðñéí áðü ôç óïäåéÜ, ìå óêïðü ôçí áðïöá-
óéóôéêÞ óýññáîç ìå ôïí å÷èñü, ôçí êáôá-
óôñïöÞ ôùí áãñþí ôïõ áíôéðÜëïõ êáé ôçí
åðéóôñïöÞ óôçí ðáôñßäá ãéá ôç óõãêïìéäÞ19.
Ï âáóéêüò ÷áñáêôÞñáò ôïõ åðïìÝíùò Þôáí
åðï÷éêüò êáé ü÷é êáôáêôçôéêüò.
1⁄4ìùò ç íïïôñïðßá áõôÞ Üëëáîå, éäßùò
óôçí ðüëç ôùí Áèçíþí, ìå áðïöáóéóôéêü
óçìåßï êáìðÞò ôïí Ðåëïðïííçóéáêü Ðü-
ëåìï êáé ÷áñáêôçñéóôéêÜ ðáñáäåßãìáôá
ôçò áëëáãÞò, ôéò äýï ðñïáíáöåñüìåíåò
åêóôñáôåßåò ôùí Áèçíáßùí åíÜíôéá óôç
19
Âë. ðñïò áõôÞí ôçí êáôåýèõíóç åñìçíåßáò ôïõ ðïëÝìïõ óôçí áñ÷áéüôçôá, ×ñéóôïäïýëïõ Ä., «Ç Óôñáôéù-
ôéêÞ Éóôïñßá ôçò ÅëëÜäáò-Ìéá Üëëç ðñïóÝããéóç», ðåñéïäéêü «ÓôñáôéùôéêÞ Éóôïñßá» ô. 20, Áðñßëéïò 1998, óåë.
31 åð., ìå ôéò åêåß ðåñéå÷üìåíåò ðïëý åíäéáöÝñïõóåò ó÷åôéêÝò ðáñáôçñÞóåéò êáé ðåñáéôÝñù âéâëéïãñáöéêÝò
ðáñáðïìðÝò.
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò. ¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí
ÌÞëï êáé ôç Óéêåëßá, ìå ôá êáôáóôñåðôéêÜ
(ãéá ôïõò ÌÞëéïõò ç ðñþôç êáé ôïõò ßäéïõò
ôïõò Áèçíáßïõò ç äåýôåñç) áðïôåëÝóìáôá.
Ôá ïéêïíïìéêÜ áßôéá ôïõ ðïëÝìïõ äéáöïñï-
ðïéÞèçêáí êáé ìðïñïýìå ðëÝïí íá ìéëÜìå
óôéò óõãêåêñéìÝíåò ðåñéðôþóåéò, ãéá êáôá-
êôçôéêïýò ðïëÝìïõò ðïõ áðïóêïðïýí óôïí
ðëïõôéóìü -åßôå Üìåóá, åßôå Ýììåóá ìå ôçí
äéÜíïéîç íÝùí åìðïñéêþí äñüìùí Þ áðëÜ
ìå ôçí åðéâåâáßùóç ôçò çãåìïíéêÞò èÝóçò
ôçò ÁèÞíáò- ðïõ åðéôõã÷Üíåôáé ìå ôçí ðëÞ-
ñç éäéïðïßçóç ôçò ðüëçò êáé ôçò ãçò ôïõ
áíôéðÜëïõ, ðïëÝìïõò ðïõ åðéäéþêïõí ôçí
ïëïêëçñùôéêÞ õðïôáãÞ ôïõ áíôéìá÷üìåíïõ
óôç äýíáìç ôïõ åðéôéèÝìåíïõ Þ Üëëùò, ôçí
åîüíôùóÞ ôïõ. Áõôïß åßíáé êáé ïé ëüãïé, ðïõ
óå áíôßèåóç ìå ôç óõíÞèç ðñáêôéêÞ ôùí åë-
ëçíéêþí ðüëåùí óôéò ìåôáîý ôïõò äéáìÜ÷åò,
óôéò äýï ÷áñáêôçñéóôéêÝò áõôÝò ðïëåìéêÝò
åðé÷åéñÞóåéò öáßíåôáé íá Ý÷åé åëëåßøåé êÜèå
óôïé÷åßï åðéåßêåéáò êáé áíèñùðéóìïý ðñïò
ôïí çôôçìÝíï. 1⁄4ìùò, áðïôåëïýí åîáßñåóç
óôï ãåíéêüôåñï ðëáßóéï ôïõ ôñüðïõ ìÜ÷çò
êáé ãåíéêüôåñá óõìðåñéöïñÜò óôá èýìáôá
ìéáò Ýíïðëçò óýññáîçò êáé ü÷é ôïí êáíü-
íá. ¢ëëùóôå üðùò ðñïáíáöÝñïõìå, ç äéá-
ôÞñçóç ìéáò ó÷åäüí óõíå÷ïýò ðïëåìéêÞò
ðåñéüäïõ áíÜìåóá óôéò äéÜöïñåò åëëçíéêÝò
ðüëåéò, ìå ôçí ðáñåìâïëÞ ìéêñþí äéáëåéì-
ìÜôùí åéñÞíçò (áíáêù÷þí, åêå÷åéñéþí Þ
ôùí ìïíéìüôåñùí óðïíäþí, äçëáäÞ ôùí
óõíèçêþí åéñÞíçò), äåí èá ìðïñïýóå íá
Ý÷åé êáôÜ êýñéï ëüãï ïëïêëçñùôéêü ÷áñá-
êôÞñá, êáèüóïí êÜôé ôÝôïéï èá óõíåðáãüôáí
ôçí ôá÷åßá êáôáóôñïöÞ êáé åîáöÜíéóç ôïõ
åëëçíéêïý êüóìïõ.
ÐñÝðåé íá ðáñáôçñçèåß üôé ï Èïõêõ-
äßäçò ìáò äßíåé, óôï Ðñþôï Âéâëßï ôùí
Éóôïñéþí ôïõ, ìéá óýíôïìç êáé ÷áñáêôçñé-
óôéêÞ ðåñéãñáöÞ ôçò éóôïñéêÞò ðïñåßáò ôùí
åëëçíéêþí ðüëåùí ìåôÜ ôïõò Ìçäéêïýò Ðï-
ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 51
ëÝìïõò: «Ïëßãïí ÷ñüíïí áðü ôçí êáôÜëõóéí
ôùí ôõñÜííùí åéò ôçí ÅëëÜäá, Ýãéíå êáé ç
ìÜ÷ç ôïõ Ìáñáèþíïò ìåôáîý Ðåñóþí êáé
Áèçíáßùí. ÄÝêá Üëëùóôå Ýôç ìåôÜ ôçí ìÜ-
÷çí áõôÞí ï âÜñâáñïò Þëèå ðÜëéí ìå ôïí
ìåãÜëïí óôñáôüí êáé óôüëïí ôïõ åíáíôßïí
ôçò ÅëëÜäïò, äéÜ íá ôçí õðïäïõëþóç. Êáé
åíþðéïí ôïõ åðéêñåìáóèÝíôïò ìåãÜëïõ êéí-
äýíïõ, ïé Ëáêåäáéìüíéïé, ëüãù ôïõ üôé Þóáí
ôï éó÷õñüôåñïí åëëçíéêüí êñÜôïò, áíÝëáâáí
ôçí áñ÷çãßáí ôùí óõìðïëåìçóÜíôùí ÅëëÞ-
íùí, êáé ïé Áèçíáßïé, áðïöáóßóáíôåò êáè’
ïí ÷ñüíïí åðÞñ÷ïíôï ïé ÐÝñóáé íá åãêáôá-
ëåßøïõí ôçí ðüëéí êáé ðáñáëáâüíôåò ôá êéíç-
ôÜ ôùí, åðåâéâÜóèçóáí åðß ôùí ðïëåìéêþí
ðëïßùí êáé Ýãéíáí íáõôéêïß. Êáé áöïý, äéÜ
ôïõ êïéíïý áãþíïò, áðÝêñïõóáí ôïõò ÐÝñ-
óáò, ïëßãïí ÷ñüíïí ýóôåñïí ïé ¸ëëçíåò,
êáé üóïé åß÷áí áðïóåßóåé ôïí æõãüí ôïõ âá-
óéëÝùò, êáé üóïé åß÷áí ëÜâåé ìÝñïò åéò ôïí
êïéíüí êáô’ áõôïý áãþíá, äéçñÝèçóáí, êáé
Üëëïé ìåí åôÜ÷èçóáí ìå ôïõò Áèçíáßïõò,
Üëëïé äå ìå ôïõò Ëáêåäáéìïíßïõò. Äéüôé
ôá äýï áõôÜ êñÜôç åß÷áí áíáäåé÷èÞ ùò ôá
éó÷õñüôåñá, ôùí ìåí Áèçíáßùí åðéêñáôïý-
íôùí êáôÜ èÜëáóóáí, ôùí äå Ëáêåäáéìïíß-
ùí êáôÜ îçñÜí. Ï åèíéêüò óýíäåóìïò ôùí
ÅëëÞíùí äéåôçñÞèç ïëßãïí ìüíïí êáéñüí,
Ýðåéôá üìùò ðåñéåëèüíôåò åéò äéåíÝîåéò ïé
Ëáêåäáéìüíéïé êáé ïé Áèçíáßïé åðïëÝìçóáí
ìå ôïõò óõììÜ÷ïõò ôùí åíáíôßïí áëëÞëùí,
êáé áðü ôïõò Üëëïõò ¸ëëçíáò, üóïé ôõ÷üí
ðåñéÞñ÷ïíôï ìåôáîý ôùí åéò Ýñéäáò, åôÜóóï-
íôï ôïõ ëïéðïý ìå ôïí Ýíá Þ ôïí Üëëïí åî áõ-
ôþí. Åéò ôñüðïí þóôå, áðü ôçí åðï÷Þí ôùí
Ìçäéêþí óõíå÷þò, ìÝ÷ñé ôïõ ðáñüíôïò ðïëÝ-
ìïõ, Üëëïôå ìåí óõíïìïëïãïýíôåò åéñÞíçí,
Üëëïôå äå ðïëåìïýíôåò, åßôå ðñïò áëëÞëïõò,
åßôå ðñïò ôïõò åðáíáóôáôïýíôáò áðü ôïõò
óõììÜ÷ïõò ôùí, ðáñåóêåõÜóèçóáí êáëþò
äéÜ ôá ðïëåìéêÜ ðñÜãìáôá êáé Ýãéíáí åìðåé-
20
Èïõêõäßäç, Éóôïñéþí Á´ 18, óå ìåôÜöñáóç Åë. ÂåíéæÝëïõ. Âë. ó÷åôéêÜ, óôï äéáäßêôõï www.mathisis.com/
web.cfm?tt=article&a id=5208&page=6
21
Âë. ó÷åôéêÜ, ôçí ÅéóáãùãÞ ôïõ Êþóôá Ôóéñüðïõëïõ, óôçí Áíèïëïãßá «Ôá Äïêßìéá ôùí ÅëëÞíùí», åêä.
ÌÝãáò ÁóôñïëÜâïò/Åõèýíç, ÁèÞíá 2002.
52 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
ñüôåñïé åéò áõôÜ, ëüãù ôïõ üôé åìáèÞôåõóáí
åéò ôçí ó÷ïëÞí ôùí êéíäýíùí»20. Ï ðüëåìïò
ëïéðüí áðïôÝëåóå ìéá êáèçìåñéíüôçôá óôïí
åëëçíéêü êüóìï êáé ãéá ôï ëüãï áõôü åêëïãé-
êåýôçêå áðü ôï ïñèïëïãéêü êé üìùò âáèéÜ
èñçóêåõôéêü ðíåýìá ôùí ÅëëÞíùí, ïé ïðïßïé
Ýôóé Ýèåóáí óõãêåêñéìÝíá üñéá óôïõò ôñü-
ðïõò óõìðåñéöïñÜò ôùí åìðïëÝìùí, ôüóï
êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôùí å÷èñïðñáîéþí, üóï
êáé ìåôÜ ôçí Ýêâáóç ôçò ìÜ÷çò.
Ôï æçôïýìåíï ôïõ áíèñùðéóìïý
óôïí áñ÷áßï åëëçíéêü êüóìï.
ÁíáöÝñáìå ðáñáðÜíù ãéá ôç ìåôïõ-
óßùóç ôïõ áñ÷áéïåëëçíéêïý óôï÷áóìïý
ðÜíù óôï öáéíüìåíï ôïõ ðïëÝìïõ êáé ôùí
ïëÝèñéùí óõíåðåéþí ôïõ, óå ëüãï ðïéçôéêü.
×ñçóéìïðïéÞèçêå ç ëÝîç «óôï÷áóìüò»,
áöïý ãßíåôáé áðïäåêôü üôé ðÜíù áðü ôç äý-
íáìç ôïõ åíóôßêôïõ, äüèçêå óôïí Üíèñùðï
ç éó÷ýò ôïõ óôï÷áóìïý. Êáé ìåôÜ ôï èáýìá
ôçò ïìéëßáò, ôïõ äüèçêå ôï ÷Üñéóìá ôçò ãñá-
öÞò, êáôÜ ôñüðïí þóôå, ï óôï÷áóìüò ðïõ
êáôáãñÜöåôáé íá óõíéóôÜ ôçí áðïôýðùóç
ôçò ßäéáò ôçò ýðáñîçò ôïõ áíèñþðïõ ðÜíù
óôï ÷ñüíï. Ôçí Üñíçóç ôçò áäõóþðçôçò
ñïÞò ôïõ êáé ôçí êáôáðïëÝìçóç ôçò ëÞ-
èçò21. Ç áñåôÞ ëïéðüí ôïõ áíèñùðéóìïý
ôùí ÅëëÞíùí, ßóùò ìå ôçí Ýííïéá ðåñéóóü-
ôåñï ôçò öéëáíèñùðßáò, Ý÷åé áðïôõðùèåß
óôá êåßìåíá ôùí åëëÞíùí óôï÷áóôþí ðïõ
äéáóþèçêáí ìÝ÷ñé ôéò ìÝñåò ìáò. Êáé áõôü
åßíáé êÜôé ðïõ õðïäçëþíåé ôéò ãåíéêüôåñåò
ôÜóåéò óõìðåñéöïñÜò, ôï åõñýôåñï ðëáßóéï
ôçò ðïëéôéóôéêÞò ðáñÜäïóçò ôùí ÅëëÞíùí
êáé ôçí ðíåõìáôéêÞ äéÜóôáóç ôïõ âßïõ ôïõò.
Ç ðïßçóç êáé ãåíéêüôåñá ç ðíåõìáôéêÞ äç-
ìéïõñãßá, åêöñÜæåé ðéóôÜ ôïí Üíèñùðï êáé
ôçí åðï÷Þ ôïõ, ãé’ áõôü êáé áðïôåëåß, ðÝñá
áðü ìßá Ýêöñáóç ôïõ êïéíùíéêïý ôïõ ðåäß-
ïõ, ôçí ðíåõìáôéêÞ Ýêöñáóç ôçò éóôïñßáò
ôçò áíèñþðéíçò øõ÷Þò, ìå ôá ðÜèç, ôá åëáô-
ôþìáôá êáé ôéò áñåôÝò ôçò. Ç ðíåõìáôéêÞ
ðáñáãùãÞ ôùí ÅëëÞíùí ôçò êëáóóéêÞò áñ-
÷áéüôçôáò áðåéêïíßæåé ôïí êüóìï ôïõò, ôïõò
ðñïâëçìáôéóìïýò êáé ôïõò öüâïõò ôïõò,
áëëÜ êáé ôï ìåãáëåßï ôçò åõãåíéêÞò åëëçíé-
êÞò øõ÷Þò. Åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêü üôé ìå ôï
ôÝëïò ôçò áñ÷áßáò åëëçíéêÞò ðüëåùò -êáôÜ
ôïõò ÷ñüíïõò ôùí ìåãÜëùí åëëçíéóôéêþí âá-
óéëåßùí êáé âÝâáéá ôçò Ñþìçò- ïðüôå, üðùò
÷áñáêôçñéóôéêÜ áíáöÝñåôáé, åðÞëèå êáé ôï
äéáæýãéï ôüóï áíÜìåóá óôïí ïðëßôç êáé ôïí
ðïëßôç (ìå ôçí ýðáñîç ìéóèïöïñéêþí óôñá-
ôþí), üóï êáé áíÜìåóá óôçí ðüëç êáé ôïí
ðüëåìï (áöïý ðëÝïí ï ðüëåìïò áðÝêôçóå
ìéá ôåëåßùò äéáöïñåôéêÞ ìïñöÞ, áðü ôç
ìïñöÞ ôïõ áãþíá ãéá ôçí õðåñÜóðéóç ôçò
ìéêñÞò åðéêñÜôåéáò ôçò åëëçíéêÞò ðüëåùò),
åðÝñ÷åôáé ðáñÜëëçëá ùò áíáðüöåõêôï áðï-
ôÝëåóìá, ç áäéáöïñßá ðëÝïí ôçò ðïßçóçò ãéá
ôï èÝìá ôïõ ðïëÝìïõ22.
Ç åëëçíéêÞ ðïßçóç êáëëéÝñãçóå ôçí
åëëçíéêÞ øõ÷Þ. Êé áõôü åßíáé óçìáíôéêü
ãéáôß ç áíèñùðéóôéêÞ óõìðåñéöïñÜ, ðñïû-
ðïèÝôåé âáèéÜ áíèñùðéóôéêÞ ðáéäåßá ìå
óõíå÷Þ êáëëéÝñãåéá. ºóùò ç êáìðÞ ôçò
åëëçíéêÞò éóôïñßáò ðïõ óçìáôïäïôåßôáé
ìå ôïí Ðåëïðïííçóéáêü Ðüëåìï, ôá ðÜèç
êáé ôéò óõìöïñÝò ðïõ áõôüò åðÝöåñå óôïõò
¸ëëçíåò, íá ôñï÷ïðÝäçóå ôç äéáäéêáóßá
áõôÞ. 1⁄4ìùò ïé ðíåõìáôéêïß Üíèñùðïé ôçò
åðï÷Þò, ðñïóðÜèçóáí íá ïñéïèåôÞóïõí îá-
íÜ ôçí ðïñåßá23. ÁíáìöéóâÞôçôá ç ðåñßïäïò
åêåßíç ôçò åëëçíéêÞò éóôïñßáò áðïôÝëåóå
ìßá ìåôáâáôéêÞ åðï÷Þ, üðïõ ï åëëçíéêüò
êüóìïò Üëëáæå ðñïóáíáôïëéóìü. Åéäéêüôå-
ñá ôï ôÝëïò ôïõ 5ïõ ð.×. áéþíá êáé ï 4ïò
áéþíáò ðïõ áêïëïýèçóå, êáôáãñÜöïõí ôá
óçìÜäéá îåðåóìïý ôïõ êëáóóéêïý åëëçíéêïý
êüóìïõ, ôçò áõôüíïìçò åëëçíéêÞò ðüëçò. Êé
22
Ìå ìïíáäéêÞ ßóùò åîáßñåóç ìéá êáñéêáôïýñá ðïëåìéóôÞ, äçë. ôïí miles gloriosus ôçò ÍÝáò Êùìùäßáò. Âë.
ó÷åôéêÜ, Óôáúí÷Üïõåñ Ã., ï.ð. «Ï ðüëåìïò…. êëð.», óåë. 19 åð.
23
Âë. ó÷åôéêÜ õðïóçìåßùóç 18.
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò. ¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí
áõôü, üðùò Þôáí öõóéêü, åß÷å ôïí áíôßêôõðü
ôïõ êáé óôïí ôñüðï êáé óôïõò óêïðïýò ôïõ
ðïëÝìïõ, áëëÜ êáé óôç øõ÷ïëïãßá ôïõ ßäéïõ
ôïõ ìá÷çôÞ. ÁíáñùôçèÞêáìå ðáñáðÜíù áí
åßíáé ï ðüëåìïò êáèáõôüò ðïõ åîáãñéþíåé
ôá Þèç ôùí áíèñþðùí Þ åÜí óõíôåëïýí óôá-
äéáêÜ êáé êÜðïéïé Üëëïé ðáñÜãïíôåò óôçí
ìåôåîÝëéîç ôùí çèþí, äçë. ïé ïéêïíïìéêïß
ðáñÜãïíôåò óôç æùÞ ìéáò êïéíùíßáò Þ áêü-
ìç êáé ç öõóéïëïãéêÞ åîÝëéîç ôçò ôå÷íïëï-
ãßáò, ðïõ óõíôåëåß óôç äéáöïñïðïßçóç ôïõ
ïðëéóìïý êáé ôçí ðáñáðÝñá áëëáãÞ ôùí
ìåèüäùí ìÜ÷çò. ÅðéãñáììáôéêÜ èá ðñï-
óðáèÞóïõìå ðáñáêÜôù íá ðñïóåããßóïõìå
ôï æÞôçìá áõôü, êáèüóïí ìéá ëåðôïìåñÞò
åîÝôáóÞ ôïõ åêöåýãåé ôïõ óêïðïý êáé ôùí
ïñßùí ôçò ðáñïýóáò ìåëÝôçò.
¸÷åé ðñïáíáöåñèåß üôé ïé Ýíïðëåò óõ-
ãêñïýóåéò ìåôáîý ôùí åëëçíéêþí ðüëåùí,
Þôáí êáôÜ âÜóéí åëåã÷üìåíåò, ìå ôçí Ýííïéá
üôé âáóßæïíôáí óå ìßá óêëçñÞ ìåí êáé êá-
èïñéóôéêÞ ïðëéôéêÞ ìÜ÷ç, ìßá áðïöáóéóôéêÞ
ìå Üëëá ëüãéá ìåôùðéêÞ óýãêñïõóç ìåôáîý
äýï ïðëéôéêþí öáëáããþí êáé ôïí «åê ðáñá-
ôÜîåùò» áãþíá ìåôáîý ôïõò -ôï áðïôÝëåóìá
ôçò ïðïßáò Ýêñéíå êáé ôåñìÜôéæå ôéò ðåñéóóü-
ôåñåò öïñÝò êáé ôç óýññáîç- ç ïðïßá üìùò
äåí ïäçãïýóå óõíÞèùò óå ðëÞñç åîüíôùóç
ôùí çôôçìÝíùí ïðëéôþí, ðüóï ìÜëëïí ôïõ
áìÜ÷ïõ ðëçèõóìïý, êáèþò ï ðüëåìïò äéåîá-
ãüôáí ìå óõãêåêñéìÝíïõò êáíüíåò, ôüóï ùò
ðñïò ôçí êÞñõîç, ôç ëÞîç êáé ôïí ôñüðï äéå-
îáãùãÞò ôïõ, üóï êáé ùò ðñïò ôïõò óôü÷ïõò
ôïõ. Ç ëåãüìåíç «ïðëéôéêÞ åðáíÜóôáóç»
ðïõ ïëïêëçñþèçêå êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ
7ïõ ð.× áéþíá êáé åß÷å ùò êýñéá ÷áñáêôçñé-
óôéêÜ ôçò ôç äçìéïõñãßá ôïõ âáñéÜ ïðëéóìÝ-
íïõ ïðëßôç, ôï ó÷çìáôéóìü ôçò öÜëáããïò,
êáèþò êáé ôçí ôáêôéêÞ ôçò «åê ðáñáôÜîåùò»
ìÜ÷çò, åðÝâáëå ôçí áíÜðôõîç óõãêåêñéìÝ-
íïõ ôñüðïõ å÷èñïðñáîéþí. Ï ïðëéôéêüò
ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 53
ïðëéóìüò öáßíåôáé íá óõíôÝëåóå åðßóçò
ðñïò ôçí êáôåýèõíóç áõôÞ. Êýñéï áìõíôé-
êü üðëï ôïõ ïðëßôç áðïôåëåß ôï «üðëïí»,
ç êõêëéêÞ áóðßäá ìå áíôéëáâÞ, áðü ôçí
ïðïßá ðñïÝñ÷åôáé êáé ôï üíïìÜ ôïõ, êáèþò
åðßóçò êáé ï èþñáêáò, ïé ðåñéêíçìßäåò êáé
ôï êñÜíïò. Ôï äüñõ êáé ôï îßöïò (ôï ïðïßï
üìùò åëÜ÷éóôá ÷ñçóéìïðïéåßôï) áðïôåëïýí
ôïí åðéèåôéêü ïðëéóìü ôïõ. Ôï âÜñïò ôçò
ðëÞñïõò ïðëéôéêÞò ðáíïðëßáò õðïëïãßæåôáé
óôá 50 ðåñßðïõ kg, åßíáé öáíåñü ëïéðüí üôé
áöåíüò ï ïðëßôçò ÷ñåéáæüôáí ðïëëïýò äïý-
ëïõò, ïé ïðïßïé èá ìåôÝöåñáí ôá üðëá ôïõ
êáé áöåôÝñïõ, üôé ï ôñüðïò ìÜ÷çò ðñïóäéïñé-
æüôáí áðü ôçí ìåéùìÝíç äõíáôüôçôá êßíçóçò
ðïõ åß÷å Ýíáò âáñéÜ ïðëéóìÝíïò ïðëßôçò.
ÊïéíùíéêÝò êáé ïéêïíïìéêÝò åðßóçò áëëá-
ãÝò (ç áíáôñïðÞ ôçò áñéóôïêñáôßáò áðü ôç
ìåóáßá ôÜîç), óõíÝâáëáí óôç äéáìüñöùóç
ôïõ ôýðïõ ìÜ÷çò ôçò öÜëáããïò. ÐñÝðåé íá
óçìåéùèåß üôé ïé ¸ëëçíåò äåí îåêéíïýóáí
ôç óôñáôéùôéêÞ åðé÷åßñçóç ÷ùñßò íá åîáóöá-
ëßóïõí ôçí åýíïéá ôùí èåþí, ç ïðïßá èá åðé-
óöñÜãéæå ôï äßêáéï ôïõ áãþíá ôïõò. Èõóßåò
ðñïóöÝñïíôáí óôïõò èåïýò, ôüóï ðñéí áðü
ôçí áíá÷þñçóç ôùí ïðëéôþí áðü ôçí ðüëç
(ôá åðïíïìáæüìåíá «éåñÜ»), üóï êáé ëßãï
ðñéí áðü ôçí Ýíáñîç ôçò ìÜ÷çò åíþðéïí ôïõ
å÷èñïý (ôá åðïíïìáæüìåíá «óöÜãéá»). Ç ìõ-
óôéêéóôéêÞ êáé èñçóêåõôéêÞ áõôÞ áôìüóöáé-
ñá, ïäçãïýóå êáé óôï íá ìç êáôáäéþêïíôáé
ïé õðï÷ùñïýíôåò å÷èñïß (ìðïñåß üìùò áõôü
íá ïöåßëåôáé êáé óôçí áäõíáìßá êáôáäßù-
îÞò ôïõò áðü ôïõò âáñéÜ ïðëéóìÝíïõò êáé
êïõñáóìÝíïõò áðü ôçí ðïëýùñç óõíÞèùò
ìÜ÷ç ïðëßôåò). Ç Þôôá áíáãíùñßæåôáé áðü
ôïí çôôçìÝíï æçôþíôáò ìå óðïíäÝò ôçí Üäåéá
áðü ôï íéêçôÞ íá ðåñéóõëëÝîåé ôïõò íåêñïýò
ôïõ áðü ôï ðåäßï ôçò ìÜ÷çò. Ç ðåñéóõëëï-
ãÞ êáé ôáöÞ ôùí íåêñþí áðïôåëåß Üëëùóôå
éåñü äçìüóéï êáèÞêïí ôùí óôñáôçãþí. Ôï
êáèÞêïí áõôü óðÜíéá ðáñáìåëåßôáé (âë. êáé
ôçí êáôáäßêç ôùí íéêçöüñùí óôñáôçãþí ôçò
24
Âë. ó÷åôéêÜ, Óôáõñüðïõëïõ Ä., «Ôåõôïâïýñãéïò Äñõìüò – Ôï üíåéäïò ôùí ñùìáúêþí ëåãåþíùí», «Ï ôñüìïò
ôïõò gladius», ðåñéïäéêü «ÓôñáôéùôéêÞ Éóôïñßá», ô. 15, ÍïÝìâñéïò 1997, óåë. 21.
54 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
íáõìá÷ßáò ôùí Áñãéíïõóþí, ïé ïðïßïé äåí
ðñïÝâçóáí óå ðåñéóõëëïãÞ ôùí íåêñþí
óõìðïëéôþí ôïõò). 1⁄4ëá ôá ðáñáðÜíù áé-
ôéïëïãïýí ôïí åëåã÷üìåíï ÷áñáêôÞñá ôçò
åëëçíéêÞò ðïëåìéêÞò óýãêñïõóçò, ç ïðïßá
äåí ðáßñíåé áíåîÝëåãêôåò äéáóôÜóåéò ìå
êáôáóôñïöéêÝò óõíÝðåéåò óå âÜñïò ôùí
áñ÷áßùí åëëçíéêþí ðüëåùí.
Áðü ôéò áñ÷Ýò üìùò ðëÝïí ôïõ 4ïõ ð.×.
áéþíá, óçìáíôéêÝò åîåëßîåéò ïäçãïýí óôçí
áíÜðôõîç íÝùí üðëùí (ð.÷. ôïõ êáôáðÝëôç),
ôçí åéóáãùãÞ íÝùí ìåèüäùí ìÜ÷çò (ð.÷. áíá-
âÜèìéóç ôïõ ñüëïõ ôïõ éððéêïý êáé ôùí
«øéëþí») êáé ãåíéêüôåñá ôçí áìöéóâÞôçóç
ôïõ êõñéáñ÷éêïý ñüëïõ ôçò öÜëáããïò, ìå
áðïôÝëåóìá íá äéáöïñïðïéåßôáé, áðü ôçí
ðñïçãïýìåíç ðåñßïäï, ôüóï ç øõ÷ïëïãßá
ôùí ïðëéôþí êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò ìÜ÷çò,
üóï êáé ç ìïñöÞ êáé ï óêïðüò ôïõ ðïëÝìïõ
ãåíéêüôåñá. Áêüìç üìùò ç åëëçíéêÞ ìÜ÷ç
áðïôåëåß ìßá óáöþò êùäéêïðïéçìÝíç êáé
ïñéïèåôçìÝíç áíèñþðéíç äñáóôçñéüôçôá, ç
ïðïßá äåí ìðïñåß íá óõãêñéèåß ãéá ðáñÜäåéã-
ìá, ìå ôï ÷áñáêôÞñá êáé ôïí ôñüðï ìÜ÷çò
ôïõ ñùìáúêïý óôñáôïý. Ùò ÷áñáêôçñéóôéêü
ðáñÜäåéãìá äéáöïñÜò ôçò ðïëåìéêÞò öéëï-
óïößáò ìåôáîý ÅëëÞíùí êáé Ñùìáßùí, èá
áíáöÝñïõìå Ýíá ÷áñáêôçñéóôéêü åðåéóüäéï
ðïõ êáôáãñÜöåôáé áðü ôïí Ñùìáßï éóôïñéêü
Ëßâéï24. Ôï 200 ð.×., êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ
´ Ìáêåäïíïñùìáúêïý ÐïëÝìïõ, ï Ößëéð-
ðïò Å´ ôçò Ìáêåäïíßáò (ïé óôñáôéþôåò ôïõ
ïðïßïõ èåùñïýíôáí ùò ôüôå ïé êáëýôåñïé
ôïõ áñ÷áßïõ êüóìïõ), ðñïâëçìáôßóôçêå áðü
ôï áðïôÝëåóìá ìéáò áøéìá÷ßáò ìåôáîý ìïíÜ-
äáò ôïõ éððéêïý ôïõ êáé åíüò áðïóðÜóìáôïò
ñùìáúêïý ðåæéêïý, ôï ïðïßï åß÷å Ýëèåé óôçí
ÅëëÜäá ãéá íá óõíäñÜìåé ôïõò Áèçíáßïõò
ìåôÜ áðü áßôçóÞ ôïõò (Ëéâ.,XXXI,2,18) êá-
ôÜ ôïõ Öéëßððïõ, óôñáôåýìáôá ôïõ ïðïßïõ
åß÷áí åéóâÜëåé, ìáæß ìå ôïõò ÁêáñíÜíåò ôï
öèéíüðùñï ôïõ 201 ð.×. óôçí ÁôôéêÞ ðñïêá-
ëþíôáò ìåãÜëåò êáôáóôñïöÝò. Ï Ößëéððïò
áðïöÜóéóå íá äéïñãáíþóåé ìéá ôåëåôÞ ôá-
öÞò ãéá ôïõò ðåóüíôåò óôç óýíôïìç áõôÞ
ìÜ÷ç, áëëÜ óýíôïìá èá åõ÷üôáí íá ìçí ôï
åß÷å ðñÜîåé, êáèþò ïé Ìáêåäüíåò óõíçèé-
óìÝíïé óôá ìéêñÜ êáé óõììåôñéêÜ ôñáýìáôá
ðïõ ðñïêáëïýóáí ôá äéêÜ ôïõò üðëá (äüñá-
ôá êáé áêüíôéá) Ýðáèáí óïê áíôéêñýæïíôáò
ü,ôé åß÷å áðïìåßíåé áðü ôïõò íåêñïýò óõìðá-
ôñéþôåò ôïõò. Ï Ëßâéïò êáôáãñÜöåé: «1⁄4ôáí
åßäáí êïñìéÜ íá Ý÷ïõí êïììáôéáóôåß áðü ôï
éóðáíéêü óðáèß25, ÷Ýñéá êïììÝíá áðü ôïí
þìï Þ êåöÜëéá ÷ùñéóìÝíá áðü ôá óþìáôá
êáé óùèéêÜ íá ÷Üóêïõí ïñèÜíïé÷ôá, óõíåé-
äçôïðïßçóáí ìÝóá óå ãåíéêü ðáíéêü ìå ôé
üðëá êáé ôé Üíäñåò åß÷áí óôï åîÞò íá ðïëå-
ìÞóïõí». ¸êôïôå ôï çèéêü ôùí Ìáêåäüíùí
êáôáññáêþèçêå ôüóï, ðïõ äåí ìðüñåóå óôï
åîÞò íá åîõøùèåß, ìå áðïôÝëåóìá ôñßá ÷ñü-
íéá áñãüôåñá, ôïí Éïýíéï ôïõ 197 ð.×., íá
óõíôñéâïýí áðü ôéò ÑùìáúêÝò ëåãåþíåò ôïõ
óôñáôçãïý Ôßôïõ Êüéíôïõ Öëáìéíßíïõ26, óôï
ýøùìá ðïõ ïíïìáæüôáí «Êõíüò Êåöáëáß»,
êïíôÜ óôá ÖÜñóáëá, üðïõ ìåôÜ áðü öïíé-
êÞ ìÜ÷ç ïé Ìáêåäüíåò åß÷áí 8.000 íåêñïýò
êáé 5.000 áé÷ìáëþôïõò, åíþ ïé Ñùìáßïé ìüíï
700 íåêñïýò (Ëéâ. XXXIII, 3-10). Ï áñ÷áß-
ïò êüóìïò åß÷å ðåñÜóåé ðëÝïí óå ìßá íÝá
åðï÷Þ…

ÅÐÉÌÅÔÑÏ

Ç åíáó÷üëçóÞ ìáò ìå ôç óõãêåêñéìÝíç êáé óçìáíôéêþí áëëáãþí, ìßá åðï÷Þ áãù-

ðåñßïäï ôçò áñ÷áéïåëëçíéêÞò éóôïñßáò êáé
ìå ôá ðáñáäåßãìáôá ðïõ áõôÞ Ý÷åé íá ðñï-
óöÝñåé, ùò ðñïò ôïí ôñüðï áíôéìåôþðéóçò
ôùí èõìÜôùí ìéáò Ýíïðëçò óýãêñïõóçò, áò
ìç öáíåß ðáñÜîåíç óôá ìÜôéá ôïõ áíáãíþ-
óôç. Äåí ïöåßëåôáé ìüíï óôï ãåãïíüò üôé
ïëüêëçñåò Ýííïéåò, üñïé êáé èåùñÞóåéò
ãåíéêüôåñá ôïõ êüóìïõ êáé ôçò êïéíùíßáò,
ðïõ åß÷áí Þäç äéáìïñöùèåß óôïí áñ÷áßï
åëëçíéêü êüóìï ôçò åðï÷Þò åêåßíçò, ìåôá-
ëáìðáäåýôçêáí áõôïýóéåò óôçí äéêÞ ìáò
åðï÷Þ. Åßíáé êõñßùò, ãéáôß ç äéêÞ ìáò åðï÷Þ,
üðùò êáé åêåßíç ôïõ ôÝëïõò ôïõ 5ïõ êáé ôùí
áñ÷þí ôïõ 4ïõ áéþíá ð.×., áðïôåëåß ìßá åðï-
÷Þ áâåâáéüôçôáò, áìöéóâÞôçóçò ôùí áîéþí
íßáò. Ï ðñïâëçìáôéóìüò ðÜíù óôïí ôñüðï
áíôéìåôþðéóçò ôùí èõìÜôùí ìßáò Ýíïðëçò
óýãêñïõóçò, åêëáìâÜíåôáé åäþ, ùò åöáëôÞ-
ñéï ãéá ôçí ðáñáðÝñá åîÝôáóç ýðáñîçò Þ
ü÷é ìéáò ãåíéêüôåñçò áíèñùðéóôéêÞò ðñïóÝã-
ãéóçò ôïõ óýã÷ñïíïõ êüóìïõ, áðü ôçí ðëåõ-
ñÜ ôïõ áíèñþðïõ ðïõ ðÜó÷åé. Ç åðï÷Þ ìáò,
ìåôáâáôéêÞ, üðùò êáé êåßíç ðïõ ðñïóðáèÞ-
óáìå ðáñáðÜíù íá óêéáãñáöÞóïõìå ìÝóá
áðü ôï óõãêåêñéìÝíï ðñßóìá ôïõ ðïëÝìïõ,
öáíåñþíåé ôç öèïñÜ êáé ôçí áìöéóâÞôçóç
ôùí ìÝ÷ñé ôþñá ðáñáäåäåãìÝíùí. Êé áõôü
äåí åßíáé áðáñáßôçôá êáêü. ÐÜíôïôå õðÞñ-
÷å áëëáãÞ, ôï æÞôçìá âÝâáéá åßíáé áí áõôü
èá ïäçãÞóåé óå ðñüïäï Þ ïðéóèïäñüìçóç.

25
Ôï ðåñßöçìï gladius hispaniensis åéóÞ÷èç óôï ñùìáúêü óôñáôü, ï ïðïßïò ðáñïõóßáóå ôïõò ðñþôïõò áíïéêôïýò
êáé ü÷é óå öÜëáããá, Üñá ðåñéóóüôåñï åõÝëéêôïõò, ó÷çìáôéóìïýò ðåæéêïý êáé áðïôÝëåóå ôï âáóéêü åðéèåôéêü
ôïõ üðëï áðü ôïí 2ï ð.×. áéþíá. Ðñùôï÷ñçóéìïðïéÞèçêå áðü ôï ðåæéêü ôïõ Áííßâá êáôÜ ôïí ´ Êáñ÷çäïíéá-
êü Ðüëåìï, áëëÜ óôá ÷Ýñéá ôùí Ñùìáßùí õðÝóôç ðïëëÝò âåëôéþóåéò, þóôå ôïí 1ï ð.×. áéþíá íá áðïôåëåß Ýíá
ôåëåßùò íÝï üðëï. Æýãéæå ëéãüôåñï áðü 1 kg, Þôáí ìüëéò 60 cm ìáêñý, ìå ðëÜôïò 7,5 cm ðåñßðïõ êáé êáôáóêåõá-
óìÝíï áðü ÷Üëõâá. 1⁄4ìùò ç äýíáìç êñïýóçò ôïõ õðïëïãßæåôáé óå 137 Joule óå ìßá ðåñéï÷Þ 4 åêáôïóôþí, ìå
áðïôÝëåóìá íá ìðïñåß íá äéáðåñÜóåé ïðïéáäÞðïôå óéäåñÝíéá Þ ïñåé÷Üëêéíç èùñÜêéóç ôçò åðï÷Þò, áëëÜ êáé íá
êïììáôéÜóåé ôá ìÝëç ôïõ áíèñþðéíïõ óþìáôïò ìå åîáéñåôéêÞ åõêïëßá.
26
Ãéá ôïí ´ Ìáêåäïíïñùìáúêü Ðüëåìï êáé ôéò åðéðôþóåéò ôïõ óôïí áñ÷áßï åëëçíéêü êüóìï, âë. ÊïñäÜôïò
Ã. «Éóôïñßá ôçò Áñ÷áßáò ÅëëÜäáò», ôüìïò ô, åêä. «20ïò Áéþíáò», ÁèÞíáé 1956, óåë. 460 åð.

ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 55
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò.¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí
ÊÜðïéïé ìéëÜíå ãéá êñßóç. ÔÝôïéåò êñßóåéò
üìùò ðáñïõóéÜæïíôáé ðÜíôïôå óôçí êáìðÞ
ôçò éóôïñßáò, üôáí ïé ðïëéôéóìïß áëëÜæïõí
ðñïóáíáôïëéóìü. ¸ôóé óõíÝâç êáé ôçí ðåñßï-
äï åêåßíç, üôáí Üñ÷éóáí íá ðáñïõóéÜæïíôáé
ôá ðñþôá óçìÜäéá îåðåóìïý ôïõ êëáóóéêïý
åëëçíéêïý êüóìïõ, Ýôóé óõìâáßíåé êáé ôþñá,
óôéò áñ÷Ýò ôçò ôñßôçò ÷éëéåôßáò.
Ï ÷ñüíïò êÜíåé êýêëï êé åìåßò âñé-
óêüìáóôå óôç ìÝóç áõôÞò ôçò áëëáãÞò.
ÐñÝðåé íá áíôéäñÜóïõìå, ü÷é âÝâáéá
ìå ôï íá áíôéôá÷èïýìå óôçí ðñáãìáôï-
ðïéïýìåíç ìåôáëëáãÞ, ôç óôñïöÞ ðñïò
Ýíáí ðáãêïóìéïðïéçìÝíï êüóìï, áöïý
êÜôé ôÝôïéï ðñáêôéêÜ èá Þôáí áíÝöéêôï.
Åêåßíï ðïõ ìðïñïýìå íá êÜíïõìå åßíáé
íá ðñïóëÜâïõìå ôéò ðáñáìÝôñïõò ôïõ íÝ-
ïõ êüóìïõ ðïõ äçìéïõñãåßôáé, ïé ïðïßåò
íïçìáôïäïôïýí ðñùôüöáíôåò áíôéëÞøåéò,
íá ôéò êáôáíïÞóïõìå êáé íá ôéò ìåôïõóéþ-
óïõìå ìÝóá áðü ôï ðñßóìá ôçò åëëçíéêÞò
ðáéäåßáò êáé ðáñÜäïóçò. ¢ëëùóôå, ç óõì-
âïëÞ ôïõ åëëçíéóìïý óôç äéáìüñöùóç ôïõ
óýã÷ñïíïõ êüóìïõ åßíáé áíáìöéóâÞôçôç,
áöïý ïé êïéíùíéêÝò, ðïëéôéêÝò, áíèñùðé-
óôéêÝò éäÝåò ðÜíù óôéò ïðïßåò óôçñß÷èçêå
ï äõôéêüò ðïëéôéóìüò, Ý÷ïõí ôéò ñßæåò ôïõò
ðßóù, óôïí åëëçíéêü ðïëéôéóìü. ÁõôÞ ç
åðéóôñïöÞ êáé ç ðßóôç óôá éäáíéêÜ ôïõ
áñ÷áéïåëëçíéêïý áíèñùðéóìïý, ìå ôç
óõíäñïìÞ êáé ôçò ÷ñéóôéáíéêÞò Ýííïéáò
ôçò «áãÜðçò», ïäÞãçóå Üëëùóôå êáé óôï
óýã÷ñïíï êüóìï ôéò ðñïóðÜèåéåò ãéá
ïñéïèÝôçóç ôçò ðïëåìéêÞò äñÜóçò êáé ôïí
ðåñéïñéóìü ôùí áíåîÝëåãêôùí óõíåðåéþí
ôùí êáôáóôñïöéêþí óýã÷ñïíùí Ýíïðëùí
óõãêñïýóåùí. Ïé ñßæåò åíüò ðáãêüóìéïõ
êéíÞìáôïò ãéá ôçí åéñÞíç, ìðïñïýí íá
áíáæçôçèïýí óôïí êïóìïðïëéôéóìü ôùí
27
Âë. ó÷åôéêÜ, Óâïëüðïõëïõ Ê. «Ç ïñãÜíùóç ôçò Äéåèíïýò Êïéíùíßáò – ÉóôïñéêÞ åðéóêüðçóç», åêä. ÓÜê-
êïõëá, ÁèÞíá-Èåóóáëïíßêç 1996, óåë. 53 åð.
28
Âë. ôï ïìþíõìï äïêßìéï ôïõ Äéïíýóç ÌáãêëéâÝñá «Ðáéäåßá ìüíïí åóôßí áèÜíáôïí êáé èåßïí», ðåñéïäéêü
«Åõèýíç», ô.336/1999, óåë. 567 åð.
56 ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ
ÌÁÉ. - ÉÏÕÍ. 2004
äéáíïïýìåíùí ôïõ Äéáöùôéóìïý27, ðïëý
ðñéí ëÜâïõí ìßá íïìéêÞ äéÜóôáóç åê-
öñÜæïíôáò ôçí áíÜãêç ðåñéïñéóìïý ôïõ
ðïëÝìïõ, êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôùí ðñþôùí
êùäéêïðïéÞóåùí ôùí íüìùí êáé ôùí åèß-
ìùí ôïõ ðïëÝìïõ ôïõ 19ïõ áéþíá ðïõ
ïäÞãçóáí óôç äçìéïõñãßá áñ÷éêÜ åíüò
«Äéêáßïõ ôïõ ÐïëÝìïõ» êáé óôéò ìÝñåò
ìáò ôïõ Äéåèíïýò Áíèñùðéóôéêïý Äéêáß-
ïõ, ðïõ åöáñìüæåôáé êáôÜ ôç äéÜñêåéá
ôùí Ýíïðëùí óõãêñïýóåùí.
Ôá ßäéá áíèñùðéóôéêÜ êáé áëôñïõé-
óôéêÜ áéóèÞìáôá ðïõ ðáñáêßíçóáí ôïí
ãÝñïíôá Óõñáêïýóéï Íéêüëáï ôéò ìÝñåò
åêåßíåò ôïõ 413 ð.×. íá æçôÜ, ìéëþíôáò
óôçí áãïñÜ ôùí Óõñáêïõóþí, ôçí áí-
èñþðéíç ìåôá÷åßñéóç ôùí ÷éëéÜäùí Áèç-
íáßùí áé÷ìáëþôùí, ðïõ âñßóêïíôáí óôï
Ýëåïò ôùí íéêçôþí óõìðïëéôþí ôïõ, ôá
ßäéá áéóèÞìáôá ëïéðüí ðáñáêßíçóáí êáé
ôïõò åìðíåõóôÝò ôùí êáíüíùí ãéá ôçí
ðñïóôáóßá ôùí èõìÜôùí ìßáò Ýíïðëçò
óýãêñïõóçò êáé ôïí ðåñéïñéóìü ôùí ìÝ-
óùí êáé ôïí ìåèüäùí ôùí å÷èñïðñáîéþí,
þóôå íá ðåñéïñéóôïýí óõíáêüëïõèá êáé
ïé êáôáóôñïöéêÝò óõíÝðåéåò ôïõ ðïëÝìïõ
åðÜíù óôïí Üíèñùðï êáé ôï ðåñéâÜëëïí
ôïõ. Êïéíüò ôüðïò ëïéðüí ï áíèñùðéóìüò,
ï ïðïßïò äåí ãíùñßæåé ïýôå ôïðéêÜ, ïýôå
÷ñïíéêÜ, ïýôå ïðïéáäÞðïôå Üëëá üñéá.
Êáé ðßóù áðü áõôüí, ç áíÜãêç êáëëéÝñ-
ãåéáò ãåíéêüôåñá ôïõ áíèñþðïõ áëëÜ êáé
ç ðáñï÷Þ åéäéêüôåñá ìéáò áëçèéíÜ áíèñù-
ðéóôéêÞò ðáéäåßáò óå üëïõò. ×ùñßò íá öá-
íåß áðüëõôï, áõôÞ èá ðñÝðåé íá åßíáé ç
áðÜíôçóç óôïõò öüâïõò ðïõ ìáò ðåñéâÜë-
ëïõí. ¢ëëùóôå, üðùò êáé ï Ðëïýôáñ÷ïò28
êáôáãñÜöåé åðéãñáììáôéêÜ: «Ðáéäåßá ìü-
íïí åóôßí áèÜíáôïí êáé èåßïí»…
 ÂÉÂËÉÏÃÑÁÖÉÁ

 ÃÜããá Ä., «Ç åîÝëéîç ôùí êáíüíùí ôïõ Äéêáßïõ ôùí Åíüðëùí Óõãêñïýóåùí -Ç
äéá÷ñïíéêÞ áíôéìåôþðéóç ôùí åãêëçìÜôùí ðïëÝìïõ», ÄéäáêôïñéêÞ ÄéáôñéâÞ, ÐÜíôåéï Ðá-
íåðéóôÞìéï, ÁèÞíá 1998.
 Èïõêõäßäç, Éóôïñéþí Æ´, áðü ôç óåéñÜ «Ïé ¸ëëçíåò» ôùí åêäüóåùí ÊÜêôïò, Ôüìïò
7, ÁèÞíá 1992, ìôöñ. Á. ÃåùñãïðáðáäÜêïò.
 Êéïýðç Ä., «Ç åðßäñáóç ôïõ äéáöùôéóìïý óôï Ðïéíéêü Äßêáéï», ðåñéïäéêü «ÐïéíéêÜ
×ñïíéêÜ» ÍÁ´.
 ÊïñäÜôïõ Ã., «Éóôïñßá ôçò Áñ÷áßáò ÅëëÜäáò», ôüìïò ô, åêä. «20ïò Áéþíáò», ÁèÞ-
íáé 1956.
ÌáãêëéâÝñá Ä., «Ðáéäåßá ìüíïí åóôßí áèÜíáôïí êáé èåßïí», ðåñéïäéêü «Åõèýíç»,
ô.336/1999.
 ÌáñêáíôùíÜôïõ Ä., «Ç ÓéêåëéêÞ åêóôñáôåßá - Ç áñ÷Þ ôïõ ôÝëïõò ôçò ÁèçíáúêÞò
Êõñéáñ÷ßáò», ðåñéïäéêü «ÓôñáôéùôéêÞ Éóôïñßá» ô. 19, ÌÜñôéïò 1988.
 ÌåãÜëç ÁìåñéêáíéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, ôüìïò Ç´, ÁèÞíá 1968, óôï ëÞììá: Äéüäù-
ñïò.
 ÐáíÜãïõ Â.- Ôóïýíôá Ê., «ÄéáêñáôéêÞ êáé ÕðåñåèíéêÞ Óõíåñãáóßá, Ôï ïéêïõìåíéêü
êáé åõñùðáúêü ðëáßóéï», ÁèÞíá 2002
 Ðáðáññçãüðïõëïõ Ê., «Éóôïñßá ôïõ Åëëçíéêïý ¸èíïõò», ôüìïò ´, åêä. ×. Êïóìá-
äÜêç & ÓÉÁ, ÁèÞíáé ÷.÷.
 Óôáúí÷Üïõåñ Ã., «Ï ðüëåìïò óôçí Áñ÷áßá ÅëëÜäá» åêä. ÐáðáäÞìá, â´ Ýêäïóç,
ÁèÞíá 2001.
 Óôáõñüðïõëïõ Ä., «Ôåõôïâïýñãéïò Äñõìüò – Ôï üíåéäïò ôùí ñùìáúêþí ëåãåþíùí»,
«Ï ôñüìïò ôïõò gladius», ðåñéïäéêü «ÓôñáôéùôéêÞ Éóôïñßá», ô.15, ÍïÝìâñéïò 1997.
 Ôóéñüðïõëïõ Ê., (ÅéóáãùãÞ êáé ÔåëéêÞ ÅðéëïãÞ), Áíèïëïãßá «Ôá Äïêßìéá ôùí ÅëëÞ-
íùí», åêä. ÌÝãáò ÁóôñïëÜâïò/Åõèýíç, ÁèÞíá 2002.
 ×ñéóôïäïýëïõ Ä., «Ç ÓôñáôéùôéêÞ Éóôïñßá ôçò ÅëëÜäáò - Ìéá Üëëç ðñïóÝããéóç»,
ðåñéïäéêü «ÓôñáôéùôéêÞ Éóôïñßá» ô.20, Áðñßëéïò 1998.
 Anderson J. K. “Military theory and practice in the age of Xenophon”, Berkley 1970,
(åëë. ìåôÜöñáóç ùò «ÐïëåìéêÞ ôÝ÷íç åðß Îåíïöþíôïò» Óõìðëçñùìáôéêáß Åêäüóåéò Ã.Å.Ó
õð’ áñéèì. 63, ÁèÞíáé 1973.
 Botsford & Robinson, “Hellenic History”, NewYork-London 1969, óå åëëçíéêÞ ìåôÜ-
öñáóç Ó. Ôóéôóþíç, Ýêäïóç ÌÉÅÔ 1979.
 Vernant J-P., “Problemes de la Guerre en Grece Ancienne”, Paris 1968, (åëë. ìåôÜ-
öñáóç ùò «ÐñïâëÞìáôá ðïëÝìïõ åéò ôçí Áñ÷áßáí ÅëëÜäá» Óõìðëçñùìáôéêáß Åêäüóåéò
Ã.Å.Ó õð’ áñéèì. 92, ÁèÞíáé 1981.

ÄÉÁÄÉÊÔÕÏ

@ www.voros.gr/epik/ar0407.doc, üðïõ êáé ìßá åíäéáöÝñïõóá êñéôéêÞ ôïõ äéáëüãïõ

ìåôáîý Ìçëßùí êáé Áèçíáßùí.
@ www.mathisis.com/web.cfm?tt=article&a id=5208&page=6, üðïõ ðåñéÝ÷åôáé êáé ç
ìåôÜöñáóç ôùí âéâëßùí ôïõ Èïõêõäßäç áðü ôïí Åë. ÂåíéæÝëï.
@ www.ekivolos.gr, üðïõ êáé áöéÝñùìá óôïí Èïõêõäßäç êáé ôï Ýñãï ôïõ.

ÓÔÑÁÔÉÙÔÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 57
Ðüëåìïò & Áíèñùðéóìüò. ¸íáò Ðñïâëçìáôéóìüò Ðïëëþí ×éëéÜäùí ×ñüíùí