You are on page 1of 9

Tedim Gam Leh Khantohna Na'ng

- Pu Tual Khaw Mang, Director, GAD(Retrd) Thumasa I gen tawntung theih mah bangin Kumpi' ciaptehna (registration) i ngaih theih nading, Tedim Association i kici hi. Ahi zongin, Tedim, Tonzang, Cikha leh Tedimmi tawh a kipeh, a kipaaikan mi khempeuh huam hi, ci-in i gen tawntung thu hi. A taktakin cileng, Zomite leh Khantoh Nading cileng i ngimna bulpi tawh kituak zaw lai hi. Khantohna I Cih Bang Hiam? Tua ahihleh ei khan sung, nuntakna sungah ei Zomite i khangto hiam cih et ding kisam hi. Khantohna i cih ciang nam nih om a: (a) Mitmuh-a khantohna (material development) leh (b) Lungsim puak, ngaihsutna, gamtat luheek khantohna (moral development) cih ahi hi. Hih khantohna namnih pen a kituak a khantoh ding thupi mahmah hi. A masa-in, i kiim i paam mitmuh-a khantohnate kikum masa ni. Eimite' Pianzia A Tomin Enpak Le'ng Ei Zomite i pianna lai-at tampi in a tuamtuamin at uh hi. Mongolia minam Tibet pan Sen gamah, tua pan Kawlzaang ah, mualtung lam zuanto kici in, i kithukim theih pen, Ciimnuai ah tengkhawm masa cih thu a tamzaw in kisang hi. Tua hun lai-in nuntakna pen struggle for existence, survival of the fittest hun hi-in, khua khat leh khua khat mihing leh mihing, mihing leh ganhing na kido, na kikap uh hi. Ei Zogam tangthu ah tuate' maanlai ci-in, a hunhun a, a uk, a mang na om toto hi. A thahat pen khat hun hi. Kipawlkhawm a vaihawmna pen, Kam Hau, Khoi Lam, Mang Gin, Pau Vum-te hong khan ciang kipanin, a tanu a tapate uh sungh le pu-in na kizom uh hi. Mihing vive ahih mah bangin kithutuah zawhlohna, kikhasiatna tuamtuam om in, a tu a ta khang dong ah na vaihawm khawm zo lo uh hi. Tua leh Mangkangte hong ukna kizomto-in khua khat leh khua khat kikap, kidona hong bei hi.

Hun Paizia Khat Hih mun ah kong kalkhak nop thu khat hong gen ning. Mangkang kumpite in Kawlgam hong sim hun pen gamkeek hun (colonialization period) hi-in, ei Kawlgam zong a thahat hileng amau gam a va-uk ding ahi hi. Kawlgam in a zawh sunsun Yodaya (Siam) leh

Assam bang va simin va-uk ngei uh hi. Tua hun lai-in gam thahat, gamkeekte pen Piantit, Holland(Dutch), Spain, Portugal gamte ahi hi. Mangkang kumpi in hong uk kha kei leh zong tua gamte khat peuhpeuh in hong uk ding hi. Second World War khit Independence kilak ngeingai hun hong tun ciangin pilna lam hita leh khantohna tuamtuamte ah Mangkang kumpi uk ngeina gam leh adang gamkeek kumpite' uknate kilamdang mahmah hi. Ka cihnopna, gamkeek hun lai-in, gamkeek thahat khatpeuh ukna sung tung kha lo a, Mangkang kumpite'n hong uk khak pen hamphatna lianpi khat hi a, i san theih ding thupi sa ing. A. Mitmuh A Khantohna I thulu-ah paikik ni. Mitmuh khantohna (material development) tawh kizui-in, kei pian zawh a kipan tuni ciang dong kei pumpi tawh ka muhkhak teng hong gen le'ng: I nuntakna a huampi-in khantohna om, a khangto mahmahte i bat zawh nailoh hangin damdam in i kiim i paam, leitung khantohnate in hong lawh veve cih, a kuamah ciat lungkia lo-a i hanciam na'ng in hong pulak ning. Lai Pilna Lam Kei pen 1935 June 9 ni-in Saizang khua ah ka suak hi. Tua hun-in Tedim ah AngloVernacular Middle School khat bek om a, Tedim gam bup (Tedim, Tonzang kigawm) Primary School 4 bek om hi. 1940 kum Galpi Nihna ma-in Tan 10 zo sawm nuaisiat bek om pan hi. 1948 kum Kawlgam suahtakna i ngah hun in, Tedim gam ah Tan 10 Sang 1, Middle School om lo leh Tan 4 Sang 31 bek om hi. Degree ngah graduate mi 10 nuai siah hi lai hi. Zomi bup University sangnaupang 30 phalo hi. Zogam Bup Sanginn Etsakpakna Year 1962 1988 2007 University 1 Technoloy Inst/College 2 High School 7 17 45 Middle School 22 76 85 Primary School 280 998 1,047

1968 kum ciangin Zogam bup ah graduate 286; 1983 kum ciangin 1,383 a pha lakah Tedim-Tonzang pan 570 hi. 1998 kum ciang dong Tonzang gam pan graduates 500 bang a pha sungah Master leh a tungsiah 11; Tedim gamah graduate 1,800 a phak sung pan Master leh a tungsiah 58 om hi. Tuni lianin graduate zah kikaikhawm man nai lo hi. Tam mahmah ta hi.

Tu-in ahih leh High School, Middle School a kibehlap banah, Primary Sang zong khuakim phialah omin, sangnaupang phazah kisim zo nawn lo hi. Graduate, Post-graduate, Doctorate, biakna lam hi taleh leitung pilna lam tawh gawmin za val tham in ki-om hi. Cidamna Lam Galpi Nihna ma-in Tedim ah Zato khat bek om in, gam sung Siavuan a kici khat le Sunphuk sun khat bek, khua kiimte ah zin thei bek hi. Independence khit ciangin Siavuan suak zong tampi om. Health Centre zong tampi kihongin, Doctor, Nurse, LHV, Midwife Siama le cidamna lam nasem tampi om hi. 1960 ciang dongin-ah inn-nuai ah vok kikhoi-in, ek-buk kituam neih lo hi. Ui tawh ak tawh a kiteeng khawm hi-in, ankuangte nangawn ui a kiliaksak lai hi. Tuisik dawn dingte huanso le'ng lim nawn kei ci sese in, tuisial bek kidawn hi. Numeite bang a pumpi bup a kisil cihbang om loin kisil leh zong a kizumpih lai hi. Tuinek dingin lui a tuiluang peuh kine, ahihkeileh sing tuizawl tawh kila-in, mihing hi-in ganhing hitaleh kantan lai hi. Tu-in bel siik,, PVC plastic pipe peuh tawh kila ta-in nek ding dawn ding tui siangtho kinei kim hi. (Hih Pu Tual Khaw Mang hanthotna pen Zolus Journal No. 13, 2009 (p.72-81) sung pan in kong lakkhiat hi-in, Zomi khempeuhin sim kha in nuntakpih zo leng manpha mahmah ding hi cih deihsakna tawh Internet ah kong suah hi. Tg. Pau Lian Nun; June 8, 2011 Wednesday 10:00 p.m.) Tu laitakin 150 bedded Hospital 1, 100 bedded Hospital 2, 50 bedded Hospital 2, 25 bedded Hospital 1, 16 bedded Hospital 3, Station Hospital 15, Rural Health Centre 56, Maternal and Child Health Centre 9, Medicine Clinic 7 leh Nurse Training School khat kinei hi. Transportation, Communication And Modernity Nidangin khe tawh kipai-in van pen lu tawh kipua hi. Pawl tawmkhat bek in bawng, sakol zang hi. 1980 dong vanpua mawtaw le mi tuanna mawtw kikhen loin khualzinte zong van dawnah kituang hi. Motor lampite zong Mangkang kumpi in a galsim nangin a tawhol dingin mualdawn zuisakin a suk a to nasia lua hi. Kawpi le Tedim kikal bang nikhat pitpek kipai hi. Tu'n khuakim phialah motor lam tung, khualzin tampi in motor-cycle tawh pai ziauziau, khuakim phialah Telephone tawh kiho thei; TV leh satellite news-te khua kimah ki-en thei; khua a tamzaw ah Tuitha leh Solar tawh mei kingah thei ta hi. Puansilh niikten zong a etlawm vive mah kizang ta hi. Galpi Nihna ma-in kuamah in khedap kibulh khalo a, tu-in numei pasal khedap bulh lo ki-om nawn lo hi. SumBawlna (Business) Galpih Nih ma-in sum nguntang 100 a neite, dangka tawi khat nei ci-in thang vangvang

hi. Tu-in eimite lakah sum a mak (millions) a a nei tampi ki-om ta hi. A lungdam huai mahmah thu khatah, tu laitak ei Zomite a khua tuamtuam panin, a hon honin, gamlian ah va tung uh a, tuate in amau khua ciat mah vei-in, a thatang uh tawh a sum thalawhsunte uh mah kikumin, a khua uh ah Tuitha tawh mei ngah na'ng ahi zong, Sanginn lam na'ng cih bang aneu penpen Khuado cianga a neek ding uh ahihkeileh Christmas ciang a khatvei ankuang um khop na'ng, cih bangin a pianna khua uh en kik hamtang uh hi. Hih mite in, tu laitak a thatang tawh khua-ulsa suak-in, a sep uh hangin, pilna siamna khat peuhpeuh sinin a mau sepna setzung (factory/worksite) mahah khangto-in, Supervisor, Manager, Share-holder, Factory owner-te mun hong la ding uh hi. Amau khangin a piang zo kei zongin a tate, a suan a khakte pilna sinsakin tua hun ciangin, a tangzai mahmah in, a khua ciat, i gam, i minamte hong huh zo mahmah ding uh hi. Tua hun ciangin ei mite mah tawh mapang khawmin, gamdang Company lianpipite in, setzung lianpite hong phut ding uh a, tua hun ciangin i gam nakpi-in hong khangto ding hi. B. Lungsimpuak Ngaihsutna, Gamtat Luheek Khantohna (Moral Development) Hih a tunga i gen teng pen mitmuh theih khantohna (material development) hi. Minam khat gam khat i khantoh na'ngin, i muhtheih bek hi loin, i muh theih loh, lungsim puakzia, nuntakzia, khat leh khat kipahtawi, thumaan thutak tawh nuntak na'ng cihtakna, kuhkalna, thanuamnate tawh a kituakin i khantoh keileh sauvei kimang lo ding hi. Hih Moral Development pen Material Development bangin kihanciam henhan thei loin, i pu i pate a kipan ngaihsutna zungpite (philosophy), ngeina, tatdan(culture,custom) a hoih teng zangin, a hoihlo teng i khel theih, i puah theih ding kisam hi. I pu i pate in, gal a kap, sa a kapnate ah a thuthuuk thusim khat tawh na tonkhawm uh hi. Gal a hingmat uh ciangin, leitung ading innteeng, sila ding ahih mah bangin, athah ciangin zong a kha ading sawltaak ding deihna, na hi hi. Tua hi a, tang a i pu i pate in kha thu pen a na sang mahmah uh hi-in, lei tung a i gamtatna tawh kizui-in i kha in lemlawh ding cih upna na nei uh hi. Gal leh sa a thah a mat uh ciang zong aih loh phamawh hi. Gal le sa a aih ciangin beh sung phung sungah pan mun om dimdiamsa zui-in zuhawm sahawmte banah, a that ngei, a ai ngeite bek in a ngah theih, a nek theih, gal sungsa, sa sungsa leh zutaak limpente, a tuamin kigo kiluup hi. A sih ciangin zong dial khai a kipan lasakte, thah leh aih, gawh leh lup zui-in, kizang thei bek hi. Hih thute kong gen ka deihna buppi pen i pu i pate in, sepna bawlna tawh kizui-in lemlawhna, ngahna, pahtawina ngeina kip na nei uh hi. Tu-hun lai bangin lampelh tawnin, kitheih siamna tawh na kalsuan lo uh hi. Thumaan thutak bek tawh na nungta uh hi. Ko hun ciangciang bangin, laivuanna ah lai-etteh cih

bang, siate mai-et in a maan lopi a laivuan zo ding cih bangte ngaihsutin kinei kha vet lo hi. Sangnaupangte in zong a theih nadingin sim a, Siate in zong a theih nadingin hilh hi. Laivuan zawh nading bek tawh kihilh lo, kisim lo hi. Tu hun ciangin bangci bangin ong thei ding cih bek kingaihsun ta hi. Tua in i nuntakna tampi hong kilamdang sakta hi. I Pu I Pate' Khanglui Pek A Kipan Pilna I pupa khangluite paunak ah, Pa that zong tokhom kiguan cihte, Ciimnuai ah sa kibaak zong Geeltui ah kithuk cihte pen Lai Siangtho dan mahmah hi. Gal a kido ciangin, a galpa in, a inntual-tui a dawn leh a hizong, a suutpi a pom khit leh thah theih na'ng thu om nawn lo hi. A thah teitei leh TUAL THAT (cold blood murder) in kiciamteh hi. A pilgam, a picingsa gamliante in, international law sungah Prisoner of War te tawh kisai upadite tawh kibang liang hi. I pu i pate' khan lai-in zunekna munah kam kinialin, kitot kilai na'ng ciang a tun leh zong a tem puakna za-ip leh a lu zang a, tukkilhna sikphimte hemkhia photin kibuan pan uh hi. A lelte in, hong lel ing cih pulakin, zu nekhawm kik uh hi. Tu hun khawng bangin, theihloh kal-a, temzum khat tawh kisun (muan suam) cih bang om lo hi. A kitot a kibuan leh zong ngeina maan (fair fight) zui-in kibuan uh hi. Fair Fight cih pen Mangkangte in zong a neih ngeina khat hi-in, a kilai ciangin kawnggak nuaisiah kisu lo ding (not to hit below the belt) cih ngeina hoih khat (written law) na nei uh hi. Nikhat England panin pasal khat, Paris ah vahawh in, Piantitte khat tawh kitawng, kam kinial a, kilaimah ni ci-in thumkim uh hi. England pa in, "Let's have a fair fight" a cih leh Piantitpa in "What you mean by a fair fight?" ci hi. England pa in, "You must not hit below the belt" a cih leh Piantit pa in, "OK, Wait a minute," ci-in, a kawnggak pen a lu ah vialto hi. Tua ciangin a lawmpa'n zong a tup na'ng om nawn lo ahihmanin ciamnuih khat hong suak in kilem uh hi, kici hi. I ngeina hoihte zui le'ng kilemna om hi. TlawmNgaihna Kici Zo Lungsim Hoihte I pu i pate khang lai-in, pasal inntawm khatpeuh in lolam-a sing suihsa a koih ciangin khat in a tawlna dong innlam manawhin na puaksak in, lampi munkhat ah ngaksak hi. Tua bangin cial kul loin theih tawmna tawh mi nih leh thum in a puaksak ciangin theehloh kal-in a khuanawl kitunsak hi . Tu hun ciang, tua bangin sing suihsa kinusia leh kigu a hihkeileh ken lak-ah kikhiatsak hi. Nidang lai-in pasalte in zing sapeel ahi zong, zing sangin thaang vil in sakhi, sazuk, ngal khat peuh a mat leh a galmuh masak pen khat samin a phei puasak hi. A deihna in, sa man hi loin, a liam a na khat hileng hong hung masa pen ding hi a cihna hi. Tu hun ciangin tua banga tuahphatna khat om leh mi'n hong mu man kha-in teh ci-in kisim tat hi. Nidang lai-in innlam ahi zong, lokho zolo khat peuh cial kul loin kihuh diamdiam uh hi. Tu hun ciangin sum thalawh ding bek kingaihsun in, kihuh diamdiam nopna lungsim ngaihsutnate bei semsem hi.

Lungsim Sia Hi Gige Ei Zomite lungsim a hoihlo, i ginat loh mahmah na khat ah, lam lamte in motor lam dungah singbul phut-in taikhuam at dimdiam hi. Tua pen gamlak vak mawkmawk khatpeuh in tai phazah a atna laimalte hei tawh satkhia hamtang se hi. A meet na'ng a ngah ding them zong om lo hi. I lungsim ngaihsutna i ginat hetlohna khat hi. Tua bang nengneng gamtatnate beisak ding kisam hi. Naupan' lai Khuapi leh Khuata Lungsim puak ciindetna hoihlo leh thu khat Kipawlna leh kipumkhatna tawh kisai mi tampi lungsim ka theih khat hong gen nuam lai ing. Galpi Nihna khit ciangin Tedim bekah Middle School leh High School om a, khuakiim khuaneu pan a zong hong pai sang hong kahte in khedap zong kithuah nailo, puansilh zong gina nei lo, an-guai pua-in sangkah tampi om hi. Tua bang mite pen a lungsim neusa in hong pai a, inferiority complex nei ngiat hi. Tua kawmkal-ah Tedim tualsuak pawlkhat in na simmawh na ko thei a, tuate in khuapi-te ci-in langmuhna lungsim khat nei-in, tudong tua lungsim a nei tam mahmah hi. Tedim tualsuak pawlkhat pen kum 4, kum 5 in sangkah pah a, Gtn. Sia Lianbawi bang naupangno in sangkah, pil sawnsawn ahih manin tai 7 pen tai 50 huam a lam tung velvel, anguai pua zote tawh tan khat ah tukhawm ahih manin, suaklu peuh, thangkhuai peuh nong puak kei leh hong vua ding ci-in na tawng a, a kitat nangin puakpuak, mai etetin, khuadangte tungah a khasiatna peuh na om zeel hi.Tu hun ciangin khuapi khuaneute nuntakzia kibang kimpian lel ahih manin a beisa hunte kimaisak in, kipahtawi ding lam mah zuiciat zaw ni, ci-in hong hanthawn nuam ing. Beh Leh Phung UlTung Sak A Hoihna Tan Leh A Ban Zop Dingte! Ei Zomite pen minam cih leh beh cih kipawlna hoih mahmah khat i nei hi. Minam cih ciangin i teenna mun kibulphuh hi. Gtn. Sihzang, Teizang, Saizang, Dim, Thahdo, Zo cih bang hi. Beh i cih ciangin i khang i piannate kisim toto in, i theih tawpna khang pen Beh min in kinei hi. Minam ahizong, beh a hizongin basic society, social life adingin kipawlna hoih mahmah, kikep kidon, kikhual nadingin kipawlna hoih social organization hoih mahmah khat hi. Ahizongin mikim in, minam lungsim leh beh lungsim kinei ciat in, i Zo minam bup i khantoh nading ah i minam leh i beh tuam neih in hong ciangtan hi, hong khaktan hi, ci-in tuni-in Zomite' khantoh na'ng thubulphuh pen in hong gen nuam ing. A tom penpen in, minam i cih leh beh i cih bei thei lian leh khat le khat kithutuahna, kipawlna, kipahtawinate khangsak in, tua pan khantohna i kipan thei ding hi. A hizongin minam leh beh bei hen cile'ng a piang thei phial ding a hizongin a tamzaw in kisang zo lo ding hi. Tua ahih manin vaikhat peuhpeuh ah, (1) I Zomi nambup (2) I minam khit teh (3) I beh koih pan le'ng, khantohna lam kitawn thei pen ding cih ke'n hong kum nuam

ing. A kipat nangin, mi khat i gennop ciang, a minam min tawh kilo se loin, a khua min tawh kilo leh Gtn. ei sungah Pa Zozam bang i gen nop leh Sihzangte cih ahizongin, mualpangte cih kammal zang loin, Thuklaite Sia Mang Thawng' ta, Dr. Kam Cin Dal' naupa cih bangin kilo le'ng.... Sia Laang Pau bang i gen ciang, ihzawte, Zote ci loin, Phaitute ci zaw le'ng, Teizang mi khat i gen ciang O-taw-te, Ai-e te ci se loin, a khuamin khat Mualbeem ahizong Heilei, Suangzangte cih bangin gen le'ng, minam vai dam dam in bei thei dingin lamen ing. Mi pawlkhatte bangin amau kampau lo peuh zinte ci sese kei ni. BEH i cih a bei theih na'ngin Numeite innluahsak le'ng, ci-in thu kikupna ah gen ngei ing. A hizongin kuama'n sang zo lo hi. Tua ahih leh Beh i cih pen, bulphuh semsem loin, i ngaihsutna ah peeng sak semsem le'ng. Tua a pian theih na'ngin, beh tuamtuamte numeite le pasal kiteng le'ng. Banghanghiamcihleh i beh mawkmawk khat sang -- i sungh i pu, i tu, i maakte tawh kinai zaw hihang. Etteh Huai Kipuah Phat Huai Thupawlkhat Tuni ciangdong i kalsuanna ah, eimi lak ah a pil, a siam, a cithei khat i om ciang, tua minamte, tuate beh ci-in, i kipahtawi lam sang, a thanemna lam kitam gen zaw thei hi. I minam leh i beh sang, i minam bup, Zomi, Zogam i bulphuh zawk, i thupit sak zawk mateng, kipawl siamna le kipumkhatna neih haksa ding hi. Hih munah Falam, Khaalkha lamte ban hetlo hihang. Mimal khat sim (individual) in midangte lakah kiniam zaw tuan lo hi. A hizongin i minambup ai ciangin kihazatna, kidemna, kigensiatna lam kizang zaw-in, midangte lakah kipahtawi ding sangin a thanemna khatpeuh kigensak zaw hi. Hih bang lungsim, ngaihsutnate i beisak mateng midangte lak ah kikhuasuak ngei lo ding hi. Abeisa hun lai in bel, pilna ahi a, neih leh lam a hi zong, kumpi nasep min leh za neihna ahi zong, muhna leh nuntakna (experience) te ah midangte sangin kipicing zaw ahih manin, a mimal' kisangkhai (individual qualification) hang tawh makai munah ki-om hi. Tu ciangin pilna lam, neih leh lam, min leh za ah kibang kim bek hi loin, kipawlna, kipumkhatna, kipahtawinaah minam dangte baanzo peuhmah lo i hih manin a manlangin i kipuahphat keileh mi' nuai-ah ki-om ding hi. Mailam Khantoh Na'ng Hih a tunga kong gen zelzul mah bangin. (1) Tanga i pu i pate' ngaihsutna thubulphuh, thu hoihte, cihtaknate, thumaan thutakte lenkipin, minam beh leh phung sangin, i minam bup thupi sak zaw, kipawlsiam, kipahtawi diamdiam le'ng: (2) Tu-a hun tawh kituakin, gamdang a pai, America, England, Canada, Germany, Australia, New Zealand, Japan, Malaysia, Norway, Denmark, Korea cih gamlian, madawk gam tuamtuam tampi a, a om ei mite' suan-leh-khaakte in a omna gamah pilna

tuamtuamte hong sin ding a, a omna gama mipilsate leh mihau, company lianpipi a neite tawh kipawlin, I gam hong puah ding hi. (3) I Meitei gun leh lui tuamtuamte panin tuitha tawh na lianpi sepna hong piang ding. (4) Gullu mual a leisung sumpiang manphate hong sem ding (5) Kawlpi zanggam pan leisung-ah tunnel kito-in kikawmna lampi zong ol mahmah, nai mahmah ding (6) Khua khat leh Khua khat kikawmna ah, tuaksuk kahtoh kul loin Switzerland gam khawng a kigen bangin, van ah datkhau luai tawh kipai ding. Gtn. Tedim leh gungal ah khua lian, Kapteel, Laitui, Tuithang, Cingpikot, Muizawl, Heilei, Suangzang, Suangphei, Simzang, Laangzangte bang minute 10 sung bek kipai ding hi. (7) Gamdangmi khualzinte' etnop ding (tourist attraction) in Lunglen kawl leh Kapteel khua khung a Leennupate ah motor lam tungsak ding. Leennupa bang Kapteel khuate in motor-cycle tun na'ngin bawlkhin hi. (8) Hih khantohnate tawh kizui-in, pilna tuamtuam sinna sangte, cidamna lam, sumbawlna lam, lokhawhna lamte hong khangto ding hi. (9) Tedim khua bangte a lamdang hoihna khat-ah a kimkot, a gamla lua lo, a nai lua loah mual in uum in, tua mual dung khempeuh ah (electric neon lights advertisement) te leitung bup company liante'n advertisement bang kinei leh Tedim phual pan tutsain kimu thei banah, tua en ding mahmah in zong, mi tampi hong hawh thei ding, sum tampi hong lut ding cih ciang dong lametna om hi. Buk hoih nono kilamin a kimkot ah leitung company lianpite advertisement te, Neon Light tawh a vekpi-in a et kawmin Zozu lim mahmah khawng tutpihin peeng tawh kiteep khel leh, i leitung ah a sumzat na'ng a theilo tampi in a sum uh hong buakhia ding hi. (10) Tua ciangin Tedim khua huam sungah Five-Star Hotel sawm bang om to ding hi. Lennupa ah Golf Course minthang mahmah (Golf Resort) hong om ding a, leitung milionaire tampi holiday zangin hong pai ding hi. Tu-a kipan kipuahpha in i hanciam leh tu zawh kum 30 in hihte hong piang ding hi. A ciamkha nuam peuhin kum 30 sung nuntak laiding hanciam un. ThuKhupna A tawpna thukhup na'ngin a thhupi mahmah a ka ngaihsut khat hong gen lai ning. Leitung ah khantohna a om ciangin, a hoih bek khang loin a sia zong tawh khang khawm hi. A diakdiak in, khangluite in a na ciilzat, a siangtho nuntakna ah a zat uh numei leh pasal kikholhna hi. Khanlui lai-in numei leh pasal suakta takin kikhawl uh hi. Sihna nopnate ah lawm hawm ci-in, numei leh pasal kihelhin lumkhawm uh hi. Tuaciang bek mah hi-in, bangmah kisu lo uh hi. Ko khan hun ciang dong nitak nungakte'n hawh le'ng i ciah ciangin nungak in hong zuikhia in, innka ah zingsang akkhuan dong bang kitu thei hi. A hizong tu khawmin kiho hilel, ngeina hi a, kuaman a dangte pheengzat lo hi. University ka kah lai-un, laibu tuamtuam kisim thei a, tuate lakah The World of Susie Woong a kici khat bang kiguk sim hi. 1976 in Tedim Vuandok ka sep ciang, tua laibu pen video in kilak a, video lahna munte ah khangno numei pasal a kipan, papi nupite'n zong en hi. Nupi pawlkhat bangin video hong khan ciang, i pasalte a theih a ut uh hong

tam, ci-in kiho uh kici hi. Nupi papite in amau nupa kal lak a a zat bel, a thum nak leh phatmawhna a om loh hang, khang note in numei pasal kizopna (sex) pheengzat, zangzat lua kisa-in, Kalay Valley sung bangah HIV, AIDS natna om tam penna gam hi in, tua lakah eimite a tam pen kici sawn lai hi. Dah huai mahmah hi. Leitung kipawlna tuamtuamte in cidamna lam bulphuh in, use condom ci-in tangkoa, a mawkna-in hawm lailai hi. Tua gamtatna hoih lo a hanthawn uh tawh kibang sa ing. Tua sangin biakna tuamtuam pan ahi zong, i pu i pate' gamtat ngaihsutna hoihte bulphuh in, lungsim gamtat kipuahphat na'ng lam tawh kimakaih ding hong hanthawn nuam ing. ( 2009 Kum Febuary 28 ni-in, Faith Baptist Theological Seminary, Yangon ah Tedim Kipawlna makaihna tawh kibawl, Zomi Seminar 5 a, Pu Tual Khaw Mang' thugen, hong kisuaksak ahi hi. Ed.)

You might also like