Danh Nhan Dat Viet - 966

ANH NHN T VIT 1
hffp://obooks.vdcmodIa.com
M!C I!C
HOANC I! - C!OC OI VA S! NCHIP............................................................................. 3
THAI S! TRN Q!ANC KHAI ................................................................................................. 10
NHA S! HOC PHAN PH! TIN............................................................................................... 14
NC!YN INH KHIM............................................................................................................. 17
IY NHN TONC - T NN MONC XY NN CIAO !C AI HOC VIT NAM............ 23
I THANH TONC....................................................................................................................... 26
HOANC THAI H! Y IAN........................................................................................................ 30
HAI TH!ONC IAN ONC I H!! TRAC................................................................................ 35
HA TONC M!C, MOT TAI NNC IOI IAC, MOT TM IONC............................................ 41
VIT V!ONC TRI! Q!ANC PH!C ...................................................................................... 45
NHA THO IY T! TN................................................................................................................ 48
MAI HC ................................................................................................................................ 51
A TRI!..................................................................................................................................... 55
T! TINH - NC!OI MO ! NN Y !OC CO TR!YN N TOC................................ 59
NCO Q!YN VA CHIN THNC ACH NC IICH S! .................................................... 62
Q!ANC TR!NC NC!YN H!, NC!OI ANH H!NC AO VAI ........................................... 69
I THAI TO - NC!OI ANH H!NC CIAI PHONC N TOC................................................ 74
NC!YN TRAI, NCOI SAO KH! C!A VN HOA VIT NAM........................................... 78
O CAI AI V!ONC PH!NC H!NC....................................................................................... 82
HAI A TR!NC........................................................................................................................... 85
IY CONC !N............................................................................................................................ 87
NHA AC HOC I Q!Y ON................................................................................................... 90
Nbic u ta c gia 2
HO KH!C VOI CONC C!OC KHOI PH!C Q!YN T! CH! N!OC VIT TH KY 10.... 95
IY VA NHA N!OC VAN X!N........................................................................................... 99
IY TH!ONC KIT.................................................................................................................... 104
I AI HANH........................................................................................................................... 108
INH TIN HOANC................................................................................................................. 111
H!NC AO V!ONC TRN Q!OC T!N............................................................................. 114
V!A TRN NHN TONC - ANH H!NC N TOC KIM TRIT CIA, THI SI ................ 117
I VN H!! - NHA S! HOC IOI IAC................................................................................. 120

ANH NHN T VIT 3
HOANC I! - C!OC OI VA S! NCHIP
CIa fh - CIa phong
Hoang Iu fn chu Ia KIm Tich, fu Quang VIn, hIu TInh
TraI, sInh ngay 10-2 nam Ky Suu |fuc ngay 5-3-1829) faI Iang
Xun a I, nay fhuc xa In Quang, vung Co NI, In a n. Ong
Ia mf frong cac nha khoa bang yu nuoc o qu huong df Quang.
Thoo gIa pha ho Hoang, Iang Xun aI vn gc fu Ia ng Hu
Tru |nay frong xa Ic Tru, huyn Nam Sach, fInh HaI uong).
Ong f doI fhu nhf dI cu vao Quang Nam, fhoI gIan du o Iang
ng an, sau mf frn Iuf Ion dua gIa dnh djnh cu o Iang Xun
aI. Qua frnh y dn fh h Hoang I u da fraI qua 7 doI. HIn
nay, faI nha fho ho Hoang o Xun aI con gIu cu dI:
Hai Ja6 Huc Tru cbi buong, ban cn tbm c6
Nam cbu Xun ai tbu Jta, Jtcb Jicp bi /6ng.
IoI dIn nm cua Hoang Iu:
Huc Tru xu c6n /a c6i Bc, J6 t6 ticn c6i g6c cung bcn
Xun a i cbu nay tbu6c micn Nam, truyc n c6n cbau gi6ng
J6ng bung tbtnb.
CIa dnh xuf fhn nha nng va fhoo nho hoc. Ong fhn sInh
Ia Hoang Van Cu Iam huong chu c, qua doI nam 54 fuI. a fhn
mu Pham Thj Khu fho 88 fuI, fn fao Iam ru ng va chan fam,
nuI day con caI. CIa dnh co 11 nguoI con, 8 fraI, 3 gaI. Ion In va
duoc ho c hanh, 6 nguoI d daf: mf pho bang, 3 cu nhn va 2 fu
faI.
Khoa fhI huong fa I Thua ThIn nam 1848, Hoang KIm CIam,
23 fuI va Hoang KIm Tich, fuc Hoang I u, 20 fuI cu ng d cu
Nbic u ta c gia 4
nhn
1
. y gIo, chanh chu khao - Tham frI b bInh Hoang T My
va pho chu khao - bIn Iy b I Phan Huy Thu c fhy frong van baI
cua haI anh om co nhu ng dIm gIng nhau nn ngo vuc. uoc fu
frnh, Tu u c cho f chuc phu c ha ch rIng haI anh om, mI nguoI
ngI mf phong o fa vu va hu u vu dIn Cn Chanh... Sau khI xof
duyf, Tu u c ngu ph: "Van hanh cng khi, quy dac chn faI,
huynh d dng khoa, fhanh vI my su" - nghIa Ia: Su hanh van Ia
vIc chung, cf d chon chn faI, anh om d dng khoa Ia vIc ff
dop.
Hoang KIm CIam khng ra Ia m quan, qua doI nam 34 fuI.
Hoang Iu, 25 fuI fhI dnh |1853) d pho bang.
Mf nhn cach cao dop
Cn xa frong fInh, anh om Hoang Iu nI fIng hI u hoc va
hoc gIoI.
TaI II u cua gIa fc con chop IaI cu dI fruoc dy dan fruoc
ban ho c cua Hoang Iu:
H6anb Cu gia6 nbn b6c. mac ticn ngbia /oi cbi bicn
Au Duong J6i kbacb cbi. tbuong tai son tbuy cbi gian.
NghIa Ia:
H6anb Cu Jay nguoi cu b6c. pbai truoc ticn pbn bic t ngbia
tr6ng /oi kbinb.
Au Duong ticp kbacb Jcn cboi. tbuo ng nba n ba /u n ban son
tbanb tbuy tu.
|In nm cua fhI sI ThaI Can).
Trn cac buoc duo ng Ia m quan, fhoo aI Nam chinh bIn IIf
fruy n, Hoang Iu "finh fnh cuong fru c, fhanh IIm, Im su
quyf doan, co phong d bc daI fhn".

1
1. V dja danh ghop "Ha - NInh" co nhung chu fhich khac nhau: Trong sach djch cua
VIn Han - Nm, frong cac baI cua Nguyn Van T, Khu TraI frn bao TrI Tn, ghI
Ia Ha NI - NInh nh. Hoang Xun Han chu fhich Ia Ha NI - ac NInh. Cung co
sach ghI Ia Ha NI - NInh HaI |NInh HaI fuc HaI Phong).
ANH NHN T VIT 5
V phn mnh, frong khI bn ba voI cng vIc, Hoang Iu
Iun gIu np nha. Thoo fuc fhoI y, vua nhn chuc han Im vIn
kIm fha o |gIup vIc fruo ng bIn fp, bIn duyf sach co quan h
dn frIu daI", Hoang Iu xIn v chju fang cha |1854) cho dn
man fang. CuI nam 1879, fruoc khI dI frn nhI m fng dc Ha
NInh, Hoang Iu duoc v fham mo gIa da 80 fuI. Vao djp y, Tu
u c ban fhuong sm, qu, Iua va bac, Hoang Iu dng bIu fa on,
co cu: "Thn bn vI c nuoc nn chua dam Io vIc nha. XIn hf
Iong Ia m vIc co IoI cho nuo c..." |djch nghIa).
Hoang Iu dam nhn ca c frong frach, cha mo va vo chanh
fhf duoc vInh phong cac fuoc hIu, nhung gIa dnh o Iang sng rf
dn da. KhI fIn Hoang Iu fun fIf duoc bao v Iang, ba vo dang
Iam o ngoaI dng da ngf xIu bn bo rung.
Sau fhoI han man fang cha, Hoang Iu duo c b Ia m frI phu
o Tuy Phuoc, nh jnh. o nha IaI Im In an fu , ng bj gIang
chuc Iam frI huy n Huong Tra, Thu a ThIn. Nam 1864, xay ra vu
nI dy cua Hng Tp, con hoang fhn MIn ao, om chu bac cua
Hng Nhm fu c vua Tu uc, cung voI mf s nguoI khac. a I I,
Hng T p va Nguyn Van VIn bj a n chom. Hoang Iu dn nhm
chuc frI huy n Huong Tra fhay Tn Thf Thanh bj dI dI noI khac,
by gIo co maf frong Iuc hanh quyf da ngho Hng T p noI: "V fuc
gIn v hoa nghj ma bj fI, xIn cho ghop vao fI phan nghjch". Sau
do cac quan Phan Huy KI m, Trn CIa Hu va In VInh fu In
Tu u c, d nghj nha vua nn fhoo guong Han MInh , fhm fra
IaI vu an. Tu uc phan Ia vu an da duoc dnh fhn fhm xof ky,
nay ngho Phan Huy KIm noI Hoa ng Iu da k IaI IoI fran frI
cua Hng Tp, bon quyf djnh gIa ng chuc Phan Huy KIm, Tr n
CIa Hu, I n VInh va Hoang Iu |fhoo a I Nam fhuc Iuc chinh
bIn, NX Khoa hoc xa hI, Ha NI, 1974).
Thang 9 nam CIap Ty |1864), ang Huy Tru dang Ia
chanh Quang Nam, frong mf ban so fIn cu nguo I hIn faI frnh
In Tu u c da vIf: "...Ong Nguyn Quynh, nguyn chanh
Khanh Hoa, nguoI frong haf cua fhn, ng Hoang Iu, nguyn
chI phu Huong Tra va ng Phan Thanh Nha, ca ba nguo I na y du
cu nhn, pho bang xuf fhn, du Ia nguoI cuong fruc, m n can
Nbic u ta c gia 6
fung kInh qua dja phuong, phu, huyn caI frj khng nhIu dn,
fuy mac II Im chua khI phu c, nhung khI o dja phuong hoac phu
huy n du duoc so dn fIn yu, khI ra dI moI nguoI du nho.
Nhu ng nguoI nhu vy khng co nhIu. Nu ho duo c nha vua bo
qua II I m ma dom du ng fh o mf huy n, ho Ia frI huyn hI n faI,
o phu co fh Ia frI phu ff, o fInh co fh gIu chu c quan frong, nghI
rang khng nn v mf chI fIf ma d mf s nguo I suf doI maI
mf. Hung chI Iu c nay, nuoc nha dang gap nhIu vIc, IaI co nguoI
khng co vIc fh fhf Ia ung phi, frIu dnh da mf nhI u nam
dao fao, day bao moI duoc nhu ng nguoI nhu fh. Trong s nay, ng
Nguy n Quy nh co fh dam nhn duoc chu c b chanh, a n saf mf
fInh Ion. Cac ng Hoang Iu, Phan Thanh Nha co fh dam duong
chuc frI huy n, frI phu mf noI quan yu con khuyf...".
Ngay 20 cu ng fha ng, IaI nh n IoI chu ph: "... Nguyn
Quy nh Ia nh ngay chuc chI phu, Hoa ng Iu va Phan Thanh Nha
duoc phu c ngay chuc frI huyn".
Qua duyn frI ng nay, nam 1871, Hoang Iu voI chu c
frach khm phaI qun vu, da cu ng ang Huy Tru dI dop phI o bIn
gIoI |frich a ng Huy Tru , con nguoI va fa c phm do ang Huy
Cn chu bIn, nho m Tra IInh xuf ban nam 1990).
Nam 1874, frong khI gIu chu c fham frI IaI, kIm quan
saf vIn va sung co mf daI fhn, Hoang Iu IaI bj gIang haI cp
Iuu.
Nam 1878, o Quang Nam xay ra nan Iuf r f Ion goI Ia "nan
Iuf bf qua" v dn chu ng cho Ia "bf qua nuo c fran dn sn Ia
cu ng", if d phong... Nhung rI nuoc fra n v rf manh, cun frI
nhIu nha cua fhoc Iua va suc vf, mf s nguo I chf frI, dng
ru ng nhIu noI ngp ung, hu haI. TIp do, nhIu phu huyn Im
vao canh bnh ff, chf doI, frm cuop, dn chung phaI an cu
chuI fru bua.
TIp duo c bIu chuong cua quan dja phuong, Tu u c quyf
djnh xuf fIn gao cng quy d chn f va fm nguoI gIao pho frach
nhIm.
ANH NHN T VIT 7
Thoo d nghj cua Hoang Iu, va bIf ng Ia nguo I chinh
fru c, am hIu dn fnh, phong fu c df Quang, Tu u c frao cho ng
chuc khm saI daI fhn cm co fIf va quy n "fIn nghI hanh su",
Io vIc chn f an dn, dop fru frm cuop.
I saf fm hIu dn fnh, su du ng quyn hanh fh n frong,
Hoang Iu som hoan fhanh fro ng frach, n djnh IaI fnh hnh.
HI y o Iang CIa o aI co mf cuong hao fn Ia Huong PhI, IoI
dung fnh hnh nhIu nhuong, f chu c mf bon fay chn chuyn dI
cuop boc dn Ianh. j khng ch, ba con frong vung so bao fhu,
khng dam f gIa c voI cua quan. Hoang Iu duoc fIn IIn mo cuc
dIu fra, nam baf cac bang chu ng xac fhuc, rI ban voI quan fInh
goI Huong PhI dn xof hoI. Thoo chu fruong cua Hoang Iu,
nhIu na n nhn guI don foI fInh duong f cao fI ac cua fn gIan
f. Hoang Iu cho nIm yf fI frang cua Huong PhI va In an
fram quyf. n chu ng yn fm, fIn fuong, va bon cuop khng
dam hoanh hanh nua.
Cu ng frong fhoI gIan y, Hoang Iu phaf gIac faI cac dja
phuong frong fInh co mf nguoI d cu nhn khoa inh Ty |1876) v
da nho nguoI kha c Iam baI, va haI nguoI mang danh "fu faI" nhung
khng co fhu c hoc. Ca ba du bj fruf bang va phaf fI |fhoo Thu c
Iu c cua Cao Xun u c, NX Khoa hoc xa hI, Ha NI, 1976). Thm
nua, haI "ng fu faI", nhn nan doI, chuyn mua ro ban daf, vo vof
d Iam gIau nn dn chu ng ca ng oan ghof. Hoang Iu fm hIu
chu dao, fru c fIp gap ho nhu nhu ng nhn sI frong vung, qua do
fhm fra hoc vn. uoc fu frnh, vua Tu uc cho f chuc saf ha ch
rIng nhung nguo I y d co quyf djnh xu Iy mf cach danh chinh
ngn fhun.
Mf nam Iuu IaI Iam vIc o fInh nha , Hoang Iu nI fIng Ia
mf nguo I faI fri va quang mInh chinh fru c.
Su nghI p frn df bac
Phuc chu c sau vu "fy oan" Hng Tp, Hoang Iu In du
ra bac nam 1868, Iam frI phu a Phuc, rI frI phu Iang CIang
|ac CIang), an saf Nam jnh, b chanh ac NInh.
Nbic u ta c gia S
Trong chin nam y, ng I p nhI u qun cng, dop frm cuop
va an dn. o du ng cung duoc sI dn quy mn.
O Quang Nam ra Hu, nam 1878, Hoang Iu nhn chu c
fng dc An Tjnh |Ngh An - Ha TInh), nhung v nguyn fng dc
Nguy n Chinh v n Iuu nhIm nn ng o Ia I Hu, Iam fham frI
IaI |Thu c Iuc cua Cao Xun uc).
Nam 1879, ng duoc cu Iam pho su, cung voI cha nh su Ia
fhuong fhu I hI ban voI su fhn Ty an Nha v mf
hIp uoc gIao fhuong. TIp do, ng duoc fhang fhuong fhu Inh.
u nam 1880, Hoang Iu nhn chu c fng dc Ha NInh|1)
kIm frng coI cng vIc fhuong chanh.
If ro da fm xm Iuoc cua fhu c dn Phap Iuc by gIo,
Hoang Iu baf fay ngay vao vIc chun bj chI n du, kInh Iy,
bIn phong. Nhu aI Nam chinh bIn IIf fruyn nu, fng dc Ha
NInh da "cu ng voI fng dc fInh Son Ty Nguyn Hu u dng so
noI v vIc b phong, Ia I cu ng vo I Nguyn nh Nhun mf fu v
chuoc phong vj san". Vua |Tu u c) khon. "Nhung sau do - nhu
frong dI bIu nu - vua Ia I frach cu Iuu bInh... v so gIac"... "ch
ngu khng dung cach" |7)
Mf maf khac, Hoang Iu quan fm n djnh doI sng cua
dn chu ng frong cng bang va frf fu. Ngay nay, o O Quan
Chuong, du ph Hang ChIu, co n ap o maf fuong cng ra vao mf
phn fm bIa I nh cm fru f |Thn cm khu f), nIm yf nam
1881, cua fng dc Ha NInh Hoa ng Iu va fun phu Ha NI
Hoang Huu Xung, nham ngan chan cac f nhung nhIu dI voI
nhn dn frong cac djp ma chay, cuoI xIn cung nhu nan voI fIn,
cuop boc frn sng va o cac cho, kom fhoo cac quy djnh cu fh cn
fhI hanh dn noI dn chn. Mf dI fich quy hIm noI In fm Iong
uu aI cua nguo I cng bc maI maI co n gIa frj cua no.
Hoang Iu sng va Iam vIc o Ha NI non ba nam; bn
mnh ha ng ngay chI co haI nguo I fuy fung. Mf nguoI con fraI ra
fham cha, ng bao con fro v som.
ANH NHN T VIT 9
Sau nhu ng ngay chIn d u quyf IIf, gIan Iao, fhanh mf
vao fay qun gIac va Hoang I u fun fIf faI Vo MIu ngay 25-4-
1882 |fuc ngay 8 fhang 3 nam Nhm Ngo). NguoI Ha NI v cu ng
dau don. Ngay hm sau, nhIu nguoI hop IaI, sam su a mn nm fu
f, ruo c quan faI cua Hoang Iu fu frong fhanh ra, f chu c khm
IIm va maI fang faI khu vuon Inh c hoc |nay Ia dja dIm
khach san RoyaI Sfar o duong Trn Quy Cap canh cho Ng SI
IIn, sau ga Ha NI).
Hon mf fhang sau haI nguoI con fraI ng ra Ha NI Io IIu
dua fhI haI fhn sInh v an fang o qu quan vao mua fhu nam y.
Khu Iang m Hoang Iu, fhoo quyf djnh ngay 25-1-1994
cua Van hoa Thng fIn, duoc cng nh n Ia mf dI fich Ijch su -
van hoa cua nuo c nha.
Sau In fru ng fu fhu nh f nam 1982, ngay 3 fhang 4 nam
1998, cng cu c fru ng fu In fhu haI khu Iang m da hoan fhanh.
Khang frang va khIm fn gIua m f vu ng dng qu van vf, frn
dIn fich khun vIn khoa ng 1.600 mof vung, cng frnh nay maI
maI fn faI frong Iong dn df Quang va ca nuoc, phu ho p voI
phong ca ch Hoang Iu va fhoa Iong nguo ng m, uoc mong cua
moI nguo I.

Nbic u ta c gia 10
THAI S! TRN Q!ANC KHAI
Tr n Quang KhaI sInh nam 1240, mf nam 1294, Ia con fraI
fhu ba cu a vua Trn Tha I Tng.
uoI frI u Trn Thanh Tng |1258 - 1278). Tr n Quang Kha I
duoc phong fuoc ChIu mInh daI vuong. Nam 1274, ng duoc gIao
gIu chuc Tuong quc Tha I uy. Nam 1282, duoI frI u Trn Nhn
Tng, Trn Quang KhaI duoc cu Ia m Thuong fuong ThaI su, nam
gIu quy n n I chinh. Trong cuc khang chIn chng qun Nguyn
In fhu haI |1285) va fhu ba |1288), Tr n Quang KhaI Ia vj fuong
chu chf fhu haI, sau Trn Quc Tun, co nhIu cng Iao Ion frn
chIn fruong.
Trong su nghIp qun su cua Thuong fuo ng Trn Quang
KhaI, fh frn ng chI huy da nh fan qun Nguyn o Chuong
uong va Thang Iong, khI phu c kInh fhanh vao cuI fha ng 5-
1285 "Ia chIn cng fo nhf Iu c by gIo", nhu su sach fung ca ngoI.
Tr n Quang KhaI con Ia mf nha ngoaI gIao gIoI. Nam 1281,
khI nha Nguyn chun bj xm Iuo c VIf Nam In fhu haI, chu ng
cho SaI Thung dom 1.000 qun dua bon Tr n I a I v nuo c. KhI foI
bIn gIoI, qun Nguyn bj nha Trn phuc danh. Trn I a I bo
chay. Sa I Thung duoc "ruoc" v Thang Iong d dung vao k hoan
bInh d co fhm fhoI gIan chun bj dI pho voI gIac. Iuc SaI Thung
v Trung Qu c, Trn Quang KhaI Iam baI fho fIn fang rf fhn,
nha, doa n kf co cu vIf:
Vt tbm ba tboi trung J6 Jicn,
An c n a c tbu tu buycn /uong.
(Cbua bict ngay na6 /ai cu ng gp mt,
c n c n nm tay nbau ban buycn.
ANH NHN T VIT 11
I voI vIn su gIa hng hach cua mf nuoc sap fran qun
sang xm Iuoc, fhaI d Trn Quang KhaI vn ung dung, nIm no
nhu vy, do cu ng fh hIn mf ngh fhuf ngoaI gIao khn khoo
cua ng va con nguoI VIf Nam fhoI y.
Trong van ho c su VIf Nam, Trn Quang KhaI Ia mf nha
fho co vj fri khng nho. Tho ng sang fac co fp Iac dao, nay da
fhf fruyn, chI con Iuu duoc mf s baI. Ia mf vj fuong cm
qun xng pha khap frn mac danh gIac, song fho ng IaI "fhanh
fhoaf, nhan nha", "su xa, Iy fhu" |Phan Huy Chu). y cu ng Ia cf
cach phong fhaI cua cac vua Trn, cua nguoI VI f Nam ngan doI
nay. Hay doc ban djch baI fho Vuon Phu c Hung cua Tr n Quang
KhaI d fhy ro hon fm hn ng:
Pbuc Hung m6t kb6anb nuoc ba6 quanb,
Vai mu cuon quc Jt r6ng tbcnb.
Hct tuyct cb6m mai b6a trng x6a,
Quang my Jtnb tru c s c tuoi xanb.
Nng /cn moi kbacb pba tra nbp,
Mua /anb sai J6ng Jo tbu6c nbanb,
Ba6 gic ai Nam kb6ng kb6 i /ua,
Bcn giuo ng m6t gic ngu cm /anb.
|Thoo Hoang VIf fhI van fuyn).
Tm hn Tr n Quang KhaI vua fhoa ng daf, vua gn guI, ga n
bo voI cuc sng bnh dj cu a df nuo c va con nguo I:

Nbt tbanb nguu Jtcb tbanb /u nguyct,
Ky pbicn n6ng s6a bicb /ung cn.
(Ticng sa 6 muc J6ng Juoi anb trng bcn /u xanb,
My cbic c a6 toi Juoi my trcn ru6ng bicc
|Chua a Thu).
Nbic u ta c gia 12
Cuc doI Trn Quang KhaI Ia mf cu c do I sung man, khi
phach doc ngang. Vao fuI 50, Trn Quang Kha I vn con vIf
nhung cu fho dy khaf vong anh hu ng:
Linb bnb Jom kbi /un kbun tai,
Giai Ja6 J6ng pb6ng pbu nbt tbi.
(Cbi kbi Ju ng cam /uc c6n trc cn ngang ta ng, bng bai.
Mu6n qut nga ng6n gi6 J6ng, ngm cang m6 t bai tbo.
NgoaI baI Tu ng gIa hoan kInh su, Iuu CIa d |n do Iuu
CIa) cung Ia mf baI fho nI fIng cua Tr n Quang KhaI, co fh
xp vao frong s nhu ng baI fho hay cua fho c VIf Nam.
Luu Gia J6 kbu tbu tbam tbicn,
H6 tung J6ng ba nb ticb bac tbuyc n.
Cu u tbap giang Jnb /uu tbuy tbuo ng,
H6ang tu c6 tru ng tbacb /n tic n.
Tbai bnb J6 cbi ky tbicn /y,
Ly Jai quan ba nbt bacb nicn.
Tbi kbacb trung /ai Ju pbat bacb,
Mai b6a nbu tuyct cbic u tnb xuycn.
(Bcn J6 Luu Gia cy ca6 ngt troi,
Xua pb6 gia sang J6ng tung J6 tbuycn noi Jy.
Tbap cu, Jnb xua Ju ng trcn s6ng tbu,
c n b6ang, m6 c6 truo c m y c6n /n Ja.
Ban J6 tbai bnb gbi my ngan J m,
N6n s6ng nba Ly trai bai trm nm.
Kbacb tbo nay tro /ai Ju Ja bac,
H6a mai nbu tuyct cbic u xu6ng s6ng tr6ng.
ANH NHN T VIT 13
Nhu ng vn fho Trn Quang KhaI d IaI Ia nhung anh hao
quang, ghI du n cua m f su nghIp Ion frong cu c doI vj Thuong
fuong nha Trn - vua Iam fho, vua danh gIa c.
Nbic u ta c gia 14
NHA S! HOC PHAN PH! TIN
Phan Phu TIn nguoI Iang Vo |ng Ngac, huy n Tu IIm,
ngoaI fhanh Ha NI), mf Iang fru phu nI fIng v ngh song,
my dan Iaf c fruyn. Ong fn chu Ia Tin Thn, fn hIu Ia Mac
HIn. Ta I khoa fhI cu I cu ng cua nha Tr n f chu c o Thang Iong
vao nam inh Ty , nIn hIu Quang ThaI fhu 9 do I Trn Thun
Tng |1396), ng da d ThaI hoc sInh. Ong Ia nha su hoc, nha
nghIn cuu van hoc va nha gIao nI fIng, nguoI co cng Ion frong
vIc soan fhao quc su du fho I I, dng fhoI cung Ia nguoI khoI
du vIc bIn soan b ho p fuyn fho ca du fIn cua VIf Nam.
Sau khI fhI d, Phan Phu TIn duoc vao Ia m vI c o Quc su
vIn va Quc Tu CIam, haI co quan nghIn cu u hoc fhuf va dao
fao nhn faI quan frong bc nhf duong fhoI. Sau suf mf fhoI
gIan daI foI frn 1/4 fh ky, k fu cuI nhu ng nam 90 fh ky 14 cho
foI nam 1429, ng mo I IaI du fhI khoa MInh KInh duoI fhoI I
ThaI T; sau dy khng fhy sach vo, faI IIu nao ghI chop g fhm
v nguoI danh sI ho Phan nay.
Tnh hnh df VI f Iuc do dang fraI qua nhu ng con bIn dng
du dI. Trong fhoI gIan gIu chu c ng fu su o Qu c su vIn, ng
baf fay vao bIn soan b VIf m fhI fp - cng frnh mo du vIc
nghIn cuu, gIoI fhIu fho ca ca c doI o VIf Nam. NIm fu ha o v
fruy n fhng van hoa Iu doI cua dn fc, Iong frn frong dI voI
dI san fInh fh n cua fIn nhn va nhung nhn fhuc su sac v vaI
fro cua van chuong ngh fhuf da fhu c dy ng vuof qua moI kho
khan, ra suc hoan fhanh cng frnh co y nghIa Ion Iao nay.
Mua fhu nam Quy Suu, nIn hI u Thun ThIn fhu 6 doI I
ThaI T |1433), b hop fuyn VIf m fhI fp v can ban da hoan
fhanh. Phan Phu TIn vI f IoI fua voI nhung Io I fm huyf nhu
sau: "Trong Iong co chi huo ng af so fh hI n fhanh IoI. V vy, fho
ANH NHN T VIT 15
Ia d noI In caI chi cua mnh... Ca c bc d vuong, cng khanh, sI
daI phu my doI gn dy, chang aI khng quan fm dn ho c fhuf,
vn fhuo ng som fI ngm vjnh, dI n fa nI Iong su kin, du co fhI
fp Iuu hanh o doI nhung do bInh Iua nn da fhf fruyn, fIc
fhay!... Cac bc qun fu sau nay co Iong suu fm r ng khap, rI
xp daf fhanh quyn, fha nh fp, moI mong khoI phaI fho fhan v
bo sof mf haf chu frong bIn ca".
Sach chua kjp khac In fh Phan Phu TIn duoc cu gIu chuc
An Phu su o fInh ngoaI |ThIn Truong, Hoan Chu). VIf m fhI
fp duo c Thj ngu su Chu Xa vng Inh frIu dnh bIn soan fIp.
Sau hon 10 nam suu fm, chInh Iy , sap xp, ban fhao Tn fuyn
VIf m fhI fp do Chu Xa bIn fp da hoan fhanh va o nam 1459,
duoc Ha n Im hoc sI Iy Tu Tn hIu chInh, rI cho khac In. Thoo
baI fua cua Iy Tu Tn fh Tn fuyn VIf m fhI fp fhu fhp
duoc hon 700 baI fho |sap xp fhanh 7 quyn). an In In d u da
fhf fan fu Iu. HIn nay chI co n duoc fhy ba quyn du cua In
faI ban nam 1729.
Sau mf fhoI gIan Iam quan o fInh ngoaI, nam 1448, Phan
Phu TIn IaI duoc frI u v kInh, sung chu c Quc Tu CIa m bac sI
frI Quc su vI n, vua gIa ng day o Quc Tu CIam IaI vu a frng coI
cng vIn cua VIn quc su. Nam f HoI, nIn hI u In MInh fhu
haI doI I Nhn Tng |1455), vng Inh nha vua, ng baf fay vao
bIn soan b aI VIf su ky fu c bIn |nI fI p fhoo aI VIf su ky
cua I Van Huu), chop vI c fu doI Tr n ThaI Tng cho dn khI
qun MInh ruf v nuo c |fu nam 1226 cho foI nam 1427), gm 10
quyn. aI VIf su ky fuc bIn nay da fhf fruy n, nhung Ng SI
IIn da dua vao b su na y d bIn soan nhung ph n co IIn quan
frong a I VIf su ky foan fhu.
NgoaI VIf m fhI fp, aI VIf su ky fu c bIn, fuong fruyn
ng co n vIf Quc frIu Iuf Inh, an fhao fhuc vf foan yu,
cu ng du fhf fruyn. Toan VIf fhI Iu c do I Quy n bIn soan
co chop ba baI fho cua ng: VI nhn cu gIao |Iam nguoI cn phaI
hoc fp), Ha gIan nghj da I phu Nguyn ! c TraI va uong dao
Iuong Phan quan nh m man |Tang ng phan quan ho Iuong hf
han nhm chuc), IoI fho bnh dj nhung chua dung nhIu y fuong
Nbic u ta c gia 16
kha su sac, nu cao fruyn fhng hI u hoc, fro ng nghIa fnh,
cham Io vIc dn, vIc nuoc cua nho sI VIf Nam.
HIn nay o Iang ng Ngac |huyn Tu IIm, ngoaI fhanh Ha
NI) co nha fho Phan Phu TIn voI buc hoanh phI mang ba chu
KhaI Tf TIu, nhac nho foI vInh du cua nguoI d daI khoa du
fIn o Iang nay.
CIao su NC !C SI!
ANH NHN T VIT 17
NC!YN INH KHIM
Nguy n Inh KhIm sInh nam 1491, mf nam 1585, nguoI
Iang Trung Am, huy n VInh Ia I |nay Ia xa C Am, huyn VInh
ao, ngoaI fhanh HaI Phong). SInh fruo ng frong mf gIa dnh
vong fc |chau ngoaI quan fhuong fhu Nhu Van Ian) co hoc vn,
ca haI fhn m u du Ia nhung nguoI co van faI hoc ha nh nn
Nguy n Inh KhIm fu som da hp fhu fruyn fhng gIa gIao ky
cuong. Nhf Ia phu m u cu a Nguy n Inh KhIm, fuong fruy n ba
Ia nguoI gIoI gIang van faI va fInh fhng dja Iy, fuong s. Ngay fu
khI Nguyn Inh KhIm cf fIng khoc cha o doI, fhy con mnh co
fuong mao khac fhuong, ba da d c Iong dao fao con fraI fha nh mf
faI nang gIup nuoc, cuu doI. NIm fhI fhu c do khIn Nguy n Inh
KhIm som fm duoc fhy hoc co dao cao duc ca Ia cu bang nhan
Iuong ac ang. VoI fri fu mn fIp, fhng mInh fu nho, IaI gap
fhy gIoI khac na o nhu r ng gap my. Nguyn Inh KhIm som
fhanh faI nang kIf xuf nI fIng. Va sau nay, faI hoc vn uyn
fhm cu a ng da vuof xa fhy. Tuong fruyn Iuong ac ang Ia
nguo I gIoI Iy ho c, da dom sach Tha I f fhn kInh ra day cho hoc
fro, nhung co nhung dIu frong sach y Iuong a c ang cung
khng hIu duoc ma chI co Nguyn Inh KhIm sau nay moI fInh
fhng.
Ion In frong mf gIaI doan Ijch su nha I suy fhoaI, cac pho
phaI frong frIu d ky, cho m gIf I n nhau. Nam 1572, Mac ang
ung cuop ngI nha I I p ra mf frIu da I moI. Th Ia suf cuc
doI fhanh nIn fraI fro, Nguyn Inh KhIm phaI sng frong n
df, khng fhI fh duoc fa I nang. MaI foI nam 1535. Iuc nay da 45
fuI, ng moI dI fhI. a In fhI Huong, fhI HI, fhI nh ng d u d
du va d Tra ng nguyn. Tu dy, ng Iam quan voI fn frIu, nha
Mac phong chuc Ta fhj Iang |chu c du ng hang fhu ba frong b
Hnh). TrIu dnh nha Mac r f frn frong Nguyn Inh KhIm.
Nbic u ta c gia 1S
Ong hy vong frIu daI nha Mac co fh xy dung IaI df nuoc. Iu c
nay, Mac ang ung da nhuong ngI cho con Ia Mac ang oanh
va ruf v Iam ThaI fhuo ng hoang. oanh Ia nguo I fo ra co chi khi
dam Iuoc. Nguyn Inh KhIm, m f nha ho c gIa uyn fhm, mf
fri fhuc dn fc da nhn fhy dIu do. Va ng hy vong: voI nhn
vf nay, frIu daI moI co fh dua df nuoc fhoaf khoI fnh frang rI
ron ma vua fI nha I va cac fp doan phong kIn fruoc do gy ra.
Nhung nIm fIn do bj fhf vong. Ia mf hoc gIa, hoc rng
bIf nhI u, frong fho ng hay nhac foI su fhang fr m "fhuong haI
bIn vI fang dIn" |bIn xanh bIn fhanh nuong du) cua froI df,
fao vf va cu c doI frI nI nhu "phu vn". Ong fhuong xof cho
"vn mnh" quc gIa va cam fhng su sac fnh canh cua "dn
don", "con do". Ong fhf su mong mun df nuoc fhjnh vuo ng, fhaI
bnh. Tuong fruyn, hnh nhu d franh nhung cu c bInh dao khoI
Iua, fuong fan cho chu ng dn va nhn fhy fruoc fhoI cuc, "vn
mnh" cua df nuoc frong hoan canh y chua fh co nhu ng Iu c
Iuong dam duong duoc vIc fhng nhf, nn khI cac fp doan
phong kIn dn hoI k sach, ng du bay cho ho nhung phuong
sach kha c nhau d gIu fh "chn vac". Nam 1568, Nguyn Hoang
fhy anh Ia Nguyn !ng bj Trjnh KIm saf haI, Io cho "s phn"
nn da ngm cho nguo I ho I k an fhn, Nguyn Inh KhIm noI:
"Hoanh son nhf daI, van daI dung fhn" |ngu y noI: ua vao mf
daI Hoanh son co fh Ip nghIp duoc Iu daI). Th Ia Nguyn
Hoang fuc fc xIn anh r Ia Trjnh KIm cho vao frn fhu df
Thun Hoa |fu oo Ngang fro vao).
TaI Thang Iong, fhoI y chua Trjnh cu ng ra suc uc hIp vua
I va mun ph bo, IIn cho nguoI hoI y kIn Nguy n Inh KhIm.
Ong khng fra IoI va Iang Iang dn su gIa ra fham chu a va noI voI
nha su: "CIu chua fho Phf fh an oan", ngu y mun khuyn chua
Trjnh cu fn pho nha I fh quyn ha nh ff gIu duoc. Nu fu y
ph Ip so dn d n bInh dao. Con dI voI nha Mac, sau nhu ng cuc
chIn franh IIn mIn, phaI bo chay In Cao ang fh fhu, vua
Mac cho nguo I v hoI y kIn Nguyn Inh KhIm, ng da fra IoI:
"Cao ang fuy fhIn, kha dIn s fh" |Cao ang fuy df hop,
nhung co fh gIu duoc vaI doI). Qua nhIn, maI dn nam 1688, sau
ANH NHN T VIT 19
ba doI gIu df Cao ang, nha Ma c moI bj dIf. Cac fruyn fhuyf
frn dy mun chung fo rang Nguyn Inh KhIm Ia nguoI co faI
fIn doan, do nam duoc bi fruyn cua sach ThaI f fhn kInh. Va
IaI con fruyn fhuyf nua v Trang Trnh vo I fp Trnh quc cng
sm ky. Tuong fruyn frong fp sach do, ng da fIn frI va bIf
fruoc cac su vIc nhn fnh fh fhaI, fhoI cuc xay ra "nam fram
nam sau". Thu c, hu fh nao, con Ia vn d cn pha I nghIn cu u
khang djnh hay phu djnh cua cac nha hoc gIa VIf Nam sau nay
d fra Ia I gIa frj xu ng da ng cho Nguyn Inh KhIm. uong
nhIn, mf dIu cn kha ng djnh: Nguy n Inh KhIm fhf su Ia
nha ho c gIa "fhuo ng fhng fhIn van, ha frI dja Iy, frung frI nhn
su" |frn froI hIu fhIn van, duoI df fuong dja Iy, o gIua hIu con
nguo I).
Nguy n Inh KhIm da d IaI cho hu fh nhung fac phm
van fho co gIa frj nhu: Tp fho ach Vn |gm hang fram baI fho
chu Han con Iuu IaI) va haI fp: Trnh quc cng a ch vn fhI fp
va Trnh quc cng Nguyn Inh KhIm fhI fp hay con goI Ia
ach Vn qu c ngu fhI |voI hang fram baI fho chu Nm). Tho
Nguy n Inh KhIm gIa u chf IIu hI n fhuc, mang finh frI f Iy
su xa cua fhoI cu c. Ong ph phan gay ga f bon fham quan IaI
huf mau, huf mu cua dn. Tho ng con fruyn daf cho doI mf dao
Iy dI nhn xu fh, dao vua fI, cha con va quan h bu ban, hang
xom Iang gIng. oc fho ng Ia fhy ca mf fm Iong Io cho nuoc,
fhuong doI, fhuong dn, va mf fm h n suf doI da dIf voI dao
Iy: "TIn fhIn ha chI uu phI uu, h u fhIn ha chI Ia c nhI Ia c" |Io
fruoc ca I Io cua fhIn ha, vuI sau ca I vuI cua fhIn ha). V fh khI
v o n, ng v n mo fruo ng day hoc, mong dao fao cho doI nhu ng
faI nang "kInh bang f fh". Hoc fro cua ng cung co nguo I fro
fhanh danh fuong, Trang nguyn nhu: Phu ng Kha c Khoan, Iuong
Hu u Khanh, Nguyn Quyn...
Co fh noI o fh ky 16, Nguyn Inh KhIm Ia nha frIf ho c
Ion cua VIf Nam. Tu fuong frIf hoc cua ng "khng bn fm dI
vao xu huong duy Iy..." dI fm khaI nIm ban fh Iu n nhu Iao Tu,
nhu frIf hoc Ph f gIao hay caI phong nhI m nhIu Iu c dn ngu y
bIn cua Trang Tu. Ong hIu su sac frIf hoc Tng Nho nhung
Nbic u ta c gia 20
khng dI vao su cu n vun vaf, khng Iy gIaI qua su caI Iy, co khI
rac rI, hoac cho soI foc Iam fu d fm hIu, bIn gIaI nhIu fhu mo
h rI ra m frong nhung khaI nIm hn fap do. VoI su uyn fhm
vn co, ng duoc frIu dnh nha Mac va sI phu duong fhoI phong Ia
Trnh fuyn h u, fuc Ia mf vj Hu fuo c khoI ngun do ng suI
frIf hoc cua ho Trnh |fu c Trnh I, Trnh HIn - haI nha frIf hoc
khaI pha ra phaI Iac uong cua Tng Nho), hoac do I con goI ng
Ia cu Tra ng Trnh. Tuy vy, frIf ho c cua ng Ia frIf hoc da duo c
sng dy, bIu hIn frong fho nhu su goI y mach bao cua cuc sng
fhu c fIn. Ong chaf Ioc fu frong nhn fhu c frIf ho c ma mnh fhu
Iuom duoc, phop bIn chu ng nhn bn ngoaI co vo nhu fh so d
gIaI dap nhIu hIn fuong fu nhIn va xa hI nay sInh o quanh
mnh. Trong fho ng, ngoaI maf frIf Iy nhn sInh, nI bf In
nhung suy ngm chIm nghIm, duc kf nhu mun vuon In khaI
quaf "Iuf" doI bang nhu ng pham fru frIf hoc. V Io do, ng rf
hay du ng dn nhung cap pham fru dI Ip nhu: don - frang, ff -
xu, dy - voI, sInh - dIf, vung - fron, d gIaI bay quan nI m frIf
Iy nhn sInh cua mnh.
Tuy nhIn, "mf han ch d nhn fhy frong fu fuong frIf
hoc cua Nguy n Inh KhIm Ia fuy nam duoc pho p bIn chu ng,
nhung vn nang v duy fm. Quan nIm v su phaf frIn cua ng
con nam frong khung fro n khop kin chu chua phaI Ia vo ng fron
xoay c. o Ia su phaf frIn fun hoan, Ia caI phop bIn chu ng cua
Chu djch... ng da nhn duoc frong nn gIao duc Nho hoc duong
fhoI, cng voI phop bIn chu ng fh so cua Iao Tu frong ao duc
kInh. o cu ng Ia nhung han ch duong nhIn cua rf nhIu nha
frIf hoc c daI" |ao ThaI Tn).
Nhn IaI foan b fIn frnh Ijch su va con nguoI fh ky 16,
Nguy n Inh KhIm|1) xung dang Ia "cy daI fhu", nha hoc gIa,
nha frIf gIa cua fh ky
CIaI fhoa I v Tra ng Trnh Nguy n Inh KhIm
Nam 1991, ky nIm 500 nam, nam sInh cua Trang Trnh
Nguy n Inh KhIm, nha Iy hoc nI fIng cu a VIf Nam, nguoI ma
sau nay Phan Huy Chu frong b sach Io n Ijch frI u hIn chuong
ANH NHN T VIT 21
IoaI chi da nhn xof Ia: "Mf bc ky faI, hIn danh mun fhuo".
y Ia mf Tra ng Nguyn co nhIu gIaI fhoaI rf phong phu cua
nuoc fa va duoc bao phu mf Iop man fhf Ia bi n. uoI dy xIn
Iuoc k mf vaI gIaI fhoaI y.
Cu bo fhn dng ho Nguyn na y khI chua dy fuI, mf
hm da chI vao maf froI dang moc ma noI "O! Maf froI moc dang
ng!".
TaI qu nI va ngoaI cua Trang, khach dI fham con duoc
ngho mf gIaI fhoaI v nhung IoI fIn frI cu a Nguyn Inh KhIm
ma cac vj cao nIn coI Ia rf dung nhu cu:
Ba6 gio Ticn La ng cbia J6i,
86ng Ha n n6 i /ai tb t6i /ai cc.
Qua Ia TIn Iang co con sng dao caf dI huyn mo I duoc
khoI IaI, va nam 1985 cung Ia nam ky nIm 400 nam ngay mf cua
Nguy n Inh KhIm, cu phao duoc bac qua sng Han d ca c daI
bIu foan quc v fham qu huong Tra ng. KhI do, dn Nguyn
Inh KhIm duoc fru ng fu, mf hI nghj khoa hoc Ion v Nguyn
Inh KhIm duoc f chu c. Tn fuI Nguy n Inh KhIm duoc danh
gIa IaI |TI IaI v!).
NhIu cu rf fhich va fIn nhu ng cu sau dy ma cac cu cho
Ia noI v vIc gIaI phong Thu d nam 1954, sau 80 nam Ha NI bj
daf duoI su d h cua Phap fhoo I u uoc CIa p Tuf 1874:
Cu u cuu kicn kb6n Ji Jtnb,
Tbanb minb tboi tict b6a tan.
Tru c Ja6 Juong Ju, ma ci,
H6 binb bat cn nbp Trang An.
(a6 can kb6n Ja Jtnb rng 0 /n 0 /a S1 nm m /tcb.
Tu tict Tbanb minb, sau kbi cbic n Jtcb ic n Bicn Pbu mo
man, qun Pbap buoc ca6 tboi ky tan /ui.
Ktp Jcn Ju nm Mui 1066, cu6i nm Ngua 1064.
Tam can qun cu H6 (S su J6an kc 6 cc ticp quan Tbu J6.
Nbic u ta c gia 22
Nhu ng cu frn co In frong cac sach vIf v Nguyn Inh
KhIm fu fruoc 1945 |Nha xuf ban aI Ia), cu ng nhu co frong cac
ban Han - Nm o VIn VIn dng ac c fruoc dy |chang ha n cac
ban A444, A345, v.v...), nn co nhIu nguoI fIn do Ia IoI du bao.
Iu do cung ngu vao frong mf v cu dI fruoc dn ma nhn dn
mun noI v faI bIf fruoc cua Trang: Iy ho c fhm nguyn Trnh
fIn gIac |Trang Trnh fhm nguyn Iy hoc bIf fruoc cac vIc).
Chung fa cu ng bIf fhm rang noI dy khI xua, Ia Son phu
fu Nguyn ThIp, nguoI ma vua Quang Trung fn Iam bc fhy,
da fung v fham, va frong baI fho Qua Trnh fuy n mu c fu |Qua
fham dn cu Tra ng Trnh) da xom Tra ng Ia nguo I co faI "Huyn co
fham fao hoa" |Nam duoc may huyn vI, xon vao cng vI c cu a fao
hoa). Con Vu Khm In, fIn sI doI Hu I, da Iam bIa o dn
Tra ng va noI rang danh fI ng Tra ng "nhu nu I ThaI Son, sao ac
u, nghn nam sau nhu vn mf ngay".
HONC NHT
ANH NHN T VIT 23
IY NHN TONC
- T NN MONC XY NN CIAO !C AI HOC
VIT NAM
Vua Iy Nhn Tng |sInh nam 1066, frj v fu 1072 dn 1128)
Ia vj vua daf ra nhIu chinh sach nham ch n hung df nuoc, djnh
quan ch , khuyn nng, dap d chng Iuf. ac bIf, ng Ia nguoI
du fIn khoI xuong va fhuc hIn ch d fhI cu va gIao duc daI hoc
cua aI VIf nhu f chuc khoa fhI MInh KInh |1075), Ip Quc Tu
CIam |1076), f chu c "fhI IaI vIn" nham Iu a cho n quan chu c cao
cp cho b may nha nuoc.
Iy Nhn Tng Ia mf vj vua nhn aI va co faI. Iu c In ngI
fuy con nho fuI, nhung duoc mo y Ian Ia mf phu nu gIoI frj nuoc
va cac da I fhn faI gIoI nhu ThaI su Iy ao Thanh, Phu quc ThaI
uy Iy Thuong KIf cu ng nhn dn hf Iong ung h. oI vy, duoI
frIu daI Iy Nhn Tng, nuoc aI VIf da Iam nn nhung chIn
cng Iu ng Iy ca v nI frj In ngoaI gIao, va ngay cang fro nn
hu ng ma nh.
Iy Nhn Tng co nhI u chinh sach nham chn hung df
nuoc.
Trong IInh vu c chinh frj, ngoaI vI c djnh quan ch, chIa van
vo Iam chin ph m fu frung uong dn cac dja phuong, Iy Nhn
Tng Ia vj vua du fIn ban hanh I dn chu voI "ChIu cu IoI noI
fhang" |fhang 4 inh Thn - 1076) nham huy dng fri fu cua moI
fng Iop nhn dn dong go p vao cng cu c "frj quc, bnh fhIn
ha". Va k fu dy, cac frIu daI da k fhua m f k sach frj quc an
dn.
V kInh f, ng Ia nguoI rf quan fm dn cng vIc nha
nng. VIc bao v fru bo, phuong fIn san xuf cua cu dn nng
Nbic u ta c gia 24
nghIp aI VIf, In du duoc Iy Nhn Tng dua va o Iuf phap.
Iy Nhn Tng da haI In xung chIu ra Inh cm gIf frm fru.
Iy Nhn Tng Ia nguoI du fIn khoI xuong vI c dap d
phong Iu, da huy dng dn "dap d o phuong Co Xa" |nay Ia doan
d sng Hng o gn cu Iong In, Ha NI), nam 1108.
Trong vIc bao v fhIn nhIn, mI fruong sInh fhaI dI voI
cu dn Iam nng nghIp, fhang gIng nam 1126, ng da xung
chIu "Cm dn chu ng mu a xun khng duo c chaf cy" va vIc bao
v mI fruong fhIn nhIn fhanh phap Inh.
Nhung dIu Ion Iao, dang k hon ca cua Iy Nhn Tng, cua
frIu daI ng, Ia su mo d u nghIp fhI cu va nn gIa o duc cao cp
cua nuoc nha.
TIp fuc su nghIp mong moI cua vua cha, nguoI daf nn
mong xy dung Truong daI hoc qu c gIa vao nam 1070 voI vIc Ip
Van MI u d bIu duong Nho gIao, fho Chu Cng, Kh ng Tu va cac
vj fIn hIn. Nam, sau nam sau, Iy Nhn Tng Ia nguo I du fIn
khoI xuo ng va fhuc hIn ch d fhI cu va gIao duc daI hoc cu a aI
VIf d fu do v sau, nga y cang duoc ca c frIu daI nI fIp hoan
fhIn.
Khoa fhI du cua nn gIa o du c cao cp VIf Nam duoc mo
vao fhang 2 nam f Mao, hI u ThaI NInh nam fhu fu |1075), Ia
khoa fhI MInh kInh bac hoc nham fuyn cho n nguoI co faI van hoc.
Khoa na y cho n duoc muoI nguo I.
Mf nam sau, nam inh Thn |1076), vua cho Ip Quc Tu
CIam o k sau Van MIu |ban du Ia cho cac hoang fu, sau mo
rng cho nhung nguoI gIoI frong fhIn ha va o hoc), va chon nhu ng
nguo I gIo I, nhu ng nha khoa bang cho vao day hoc. y Ia fruong
daI hoc du fIn cua nuo c nha.
Thang 2 nam Inh Ty |1077) IaI f chuc "fhI IaI vIn bang
phop vIf chu, pho p finh va hnh Iu f", nham Iua chon quan chuc
cao cp cho b may nha nuoc. y Ia ky fhI chon quan IaI du fIn
voI nI dung kIn fhu c fuong dI foan dIn: van, foan, Iuf phap
|chinh frj).
ANH NHN T VIT 25
Thang 8 nam inh n |1086) mo khoa fhI chon nguoI co faI
van hoc frong nuoc, sung Iam vIc o Han Im vIn. Khoa fhI nay
Mac HI n Tich d du, duoc b chuc Ham Im hoc sI.
Ia mf mInh qun, Iy Nhn Tng cu ng Ia mf fm guong
kh Iuy n, phn du daf dn d "hoc fhu c cao mInh, hIu su dao
Iy" |Phan Huy Chu). Chinh v vy, danh gIa fng quaf v ng, cac
su gIa fu I Van Huu, Ng SI IIn, dn Phan Huy Chu, I Quy
n... du cho rang, ng Ia "vj vua gIoI", "vj anh qun" cua frIu
Iy.
VIN NCOC I!!
Nbic u ta c gia 26
I THANH TONC
I Tha nh Tng |1442 - 1497) Ia vj vua ma fn fuI va su
nghIp vo vang da gan II n voI gIaI doan cuong fhjnh cua VIf
Nam nu a cuI fh ky 15. Trong g n 40 nam Iam vua, ng da fIn
hanh nhIu ca I cach v chinh frj, qun su, kInh f; khoI xuo ng b
Iuf H ng u c duoc xom Ia su kI n danh du frnh d van mInh
cao cua VIf Nam; d cao nhu ng gIa frj van hoa dn fc. an fhn
ng Ia mf nha fho Ion, d IaI nhIu fac ph m co gIa frj.
Tn fu I va su nghIp I Thanh Tng gan chaf voI mf gIaI
doan cuo ng fhjnh cua VIf Nam o nu a sau fh ky 15.
I Thanh Tng fn Ia Tu Thanh, hIu ThIn Nam dng chu,
con fhu fu I Tha I Tng, mo Ia Ng Thj Ngoc ao. Ong sInh ngay
20 fhang 7 nam Nhm Tuf |1442) faI nha ng ngoaI o khu df
chua Huy Van Ha NI ngay nay, mf ngay 30 fhang gIng nam
Inh Ty |1497).
I Tha nh Tng In Iam vua nam 1460, haI In dI nIn hIu:
Quang Thun |1460-1469) va Hng u c |1470-1497). Trong g n 40
nam Iam vua, ng da dua frIu I phaf frIn foI dInh cao v moI
maf: chinh frj, xa hI, kInh f, quc phong, van hoa. Su gIa Ng SI
IIn khon I Tha nh Tng Ia "vua sang Ip ch d, mo mang df
daI, bo coI kha rng, van vf ff dop, fhf Ia vua anh hung, faI
Iuoc".
V phuong dI n van hoc, I Thanh Tng Ia mf nha fho Ion,
fac phm ng d IaI rf phong phu, vua fho, vua van xuI, vua
Han, vua Nm, hIn con duoc sao chop frong ca c fp: ThIn Nam
du ha |frong do co baI phu nI fI ng Iam Son Iuong Thu y phu),
Chu Co fhang fhuong ChInh Ty ky hanh, MInh Iuong cm fu,
Van mInh c xuy, Quy nh uyn cu u ca, C fm bach vjnh, Th p gIoI
c hn quc ngu van...
ANH NHN T VIT 27
` Nha caI f va xy du ng dy nhI f huyf. Nho su ung h
sang su f, quyf IIf cua nhom daI fhn Nguyn Xi, Inh II f...,
I Thanh Tng da buoc In ngaI va ng gIua Iuc frIu chinh nha I
dang Iu c duc mu fhun. In nam chinh quyn, I Thanh Tng
nhanh chong chm duf fnh fra ng pho phaI frong cung dnh, khn
fruong f chu c xy dung df nuoc vo I mf fInh fhn ca I ca ch manh
mo, fao bao. V co cu chinh quyn cac cp, ng da fIn hanh xoa
bo h fhng f chuc hanh chinh cu fhoI I IoI fu 5 dao dI fhanh
12 dao |fu c 12 fhua fuyn). n canh caI f co ch Nha nuo c, I
Thanh Tng dac bIf chu y cac bI n phap phaf frIn kInh f, sua
dI ch d fhu khoa, dIn dja, khuyn khich nng nghIp, frng
frof, chan nuI, mo dn dIn, khaI khn df hoang. Nhu ng n Iuc
nham xy du ng phaf frIn df nuo c cua I Tha nh Tng da duoc
phan anh kha ro qua ca c baI chI u, chI du do ng ban b, nhu
ChIu khuy n nng, ChIu Ip dn dIn, ChIu djnh quan ch...
uoI fho I I Thanh Tng, Iu c Iuo ng quc phong bao v df nuoc
duoc fang cuong hu ng hu. Truo c kIa, qun dI chIa Iam 5 dao v
qun, nay dI Iam 5 phu d dc. MI phu co v, so. n canh con co
2 dao nI, ngoaI, gm nhIu fI, v. NgoaI f chu c qun fhuong fru c,
I Thanh Tng con chu y Iu c Iuong qun du bj o cac dja phuong.
43 dIu qun chinh I Thanh Tng ban hanh cho fhy ky Iuf
qun dI cua ng rf nghIm ngaf, co suc chIn du cao.
` NguoI khoI xuo ng b Iuf Hng u c. Iuf Hng u c Ia
mf frong nhung fhanh fu u dang fu hao nhf cua su nghIp I
Thanh Tng va cua ca fhoI daI ng. Su ra do I cua b Iuf Hng
u c duoc xom Ia su kIn danh du frnh d van mInh cao cu a xa
hI VIf Nam hI fh ky 15. I Tha nh Tng, nguoI khoI xuong Iuf
Hng u c, Ia nguoI fhuc hIn nghIm chInh phap Iuf da ban
hanh. Ong da fhu IaI quyn chI huy cua fng qun d dc I ThIf
v con I ThIf gIua ban ngay phong ngua frn duong ph va dung
fung gIa n danh nguo I. I Tha nh Tng fhuong bao voI cac quan
rang: "Phap Iuf Ia phop fac chung cua Nha nuoc, fa va cac nguoI
phaI cung fun fhoo".
` NguoI phaf frIn nhu ng gIa frj van hoa dn fc. V phuong
dIn van ho a I Thanh Tng da co cng fa o Ip cho fhoI daI mf
Nbic u ta c gia 2S
nn van hoa voI mf dIn mao rIng, khang djnh mf gIaI doan
phaf frIn moI cu a Ijch su van hoa dn fc. Cu ng voI vIc xy dung
fhIf ch moI, I Thanh Tng dy manh phaf frIn gIao duc, dao
fao nhn faI. o VIf Nam fhoI phong kIn, chua bao gIo n n gIao
duc, fhI cu Ia I fhjnh daf cung nhu vaI fro cua fri fhuc IaI duoc d
cao nhu doI I Thanh Tng. Ngoa I Han Im vI n, Quc su vIn,
Nha Tha I hoc, Quc Tu CIam Ia nhung co quan van hoa, gIao du c
Ion. I Thanh Tng con cho xy kho bi fhu chua sach, dac bIf da
sang Ip HI Tao an bao g m nhu ng nha van hoa co fIng duong
fhoI ma I Tha nh Tng Ia Tao an chu soaI.
aI VIf su ky foan fhu cu a Ng SI IIn, Hng u c quc m
fhI fp, Hng u c fhIn ha ban d, ThIn Nam du ha... Ia nhung
gIa frj van hoa fIu bIu cu a frIu daI I Thanh Tng.
NoI foI cng Iao cua ng dI voI nn van ho a dn fc, khng
fh khng k dn mf vIc co y nghIa Ijch su ma ng da Iam. o Ia
vIc ng huy an mInh oan cho Nguyn Tra I, cho suu fm Ia I fho
van Nguyn TraI da bj fIu hu y sau vu a n "I ChI vIn". Chinh I
Thanh Tng da cho fac bIa v Nguyn Tra I: "uc TraI fm fhuong
quang khu fao" |Tm Iong uc TraI sang fua sao Khu).
` Mf nha fho hao frang. ung d u hI van hoc Tao an, I
Thanh Tng cu ng dn du phong frao sang fac. Tho I Thanh
Tng d IaI kha nhIu va co gIa frj cao v nI dung fu fuong. Qua
fho ng, chung fa khng chI hIu su hon nhn cach, fm hn ng,
mf fm hn gan bo mf fhIf voI non sng, df nuoc, voI nhn
dn, voI nhung fruyn fh ng anh hung cua dn fc, cua T fng,
ma con fhy duoc khi pha ch ca m f fhoI dang vuon In, dy hao
frang:
Nng m ngbn truong t6a trcn ng6n co,
Kbi tbc ba qun at cay ca6.
Pbuong 6ng M t troi m6 c, ang my nbc tr6i,
Pb6ng mt ngm nui s6ng mu6n J m.
(Bu6i som tu s6ng Cm Ji tun bicn 6ng
ANH NHN T VIT 29
I Tha nh Tng Iam vua Iuc 19 fuI. Mf nam sau, khI fra ch
II cu u fhn Ng SI IIn, NghIm Nhn Tho, vj hoa ng d 20 fuI
bao ho: "Ta moI coI chinh su, sua moI du c finh, nguoI bao nuoc fa
Ia hang phIn bang cua Trung Quc fhoI xua, fh Ia nguoI fhoo
duong chf, mang Iong khng vua". o Ia fIng noI cua mf y chi
fu cuong dn fc, dng Iuc manh IIf dua I Thanh Tng daf foI
vInh quang frong su nghIp xy du ng, phaf frIn df nuo c hI fh
ky 15.
Nbic u ta c gia J0
HOANC THAI H! Y IAN
Y Ian xuf fhn fu gIa dnh nng dn Iang Th II, I ac
CIang |nay Ia xa uong Xa, huy n CIa Im - Ha NI). Tuong
fruy n, Vua Iy Thanh Tng baf gap ba dang dua gc Ian, v cam
mn sac dop da cho fuyn vao cung Ip Ia m phu nhn, daf hIu Y
Ian |dua gc Ian).
Vua dI danh gIa c phuong Nam, ba da fhay chng frj nuoc,
sau nay ba Ia I gIu p con |Vua Iy Nhn Tng) cung Iy Thuong KIf
dp fan cuc xm Iuo c cua nha Tng. Trong Iuc nhIp chinh, ba
chu frong cung c chinh frj, qun su, chu frong quyn IoI phu
nu,v.v. Nho on cng duc cua ba, dn chung fn ba Ia "Quan m",
hIn con dn fho ba o HaI uong.
Y Ian - co fhuy f cho ra ng fn fhf cua ba Ia I Thj Yn
Ioan - Ia mf c gaI haI du, chan fam o ngoaI fhanh Thang Iong
fhoI Iy. Y Ian ra doI o Iang Th I I |Iang Su I sau dI Ia SIu IoaI,
nay Ia xa uong Xa, huy n CIa Im - Ha NI) - nam nao khng
ro, su sach chI ghI Io mo: ba mf o kInh fhanh Thang Iong vao
nam 1117 - frn duoI 70 fuI - fhoI Iy Nhn Tng. Sach Mng kh
buf dam cua Th m Hoaf co chop "Nhf Tn |fuc Iy Tha nh Tng)
mf, Can u c |Iy Nhn Tng) In, dung quan Ia Iy Thuong Caf
|Iy Thuong KIf) va mo Ia fhaI phI I Thj Yn Ioan cu ng coI vIc
nuoc".
Cu chuyn Yn Ioan vao cung vua Iy, do Ia mf gIaI fhoaI
nguo I nguoI du ngho, du bIf.
Thuo y vao nam Quy Mao |1063) Iy Thanh Tng da dn
bn muoI fuI. Vua chua co con fraI d fruy n ngI bau, dm ngay
frIu fh n Io nga I. Vua bo n fhn hanh dI cu fu khap cac chua
chIn, mIu mao nhung khng hI u nghI m, Iy Thanh Tng Io
Iang cho frIu dnh nha Iy va xa fa c aI VI f. Mf som mua xun,
ANH NHN T VIT 31
vua v vIng fham chua u |fng uong quang phu Thun
Thanh) dn Iang mo hI nghnh gIa. Thanh Tng hoang d cung
hoa vao dn chu ng frong hI Ia ng dng vuI. TraI gaI, gIa fro cac
Iang du ra ruoc vua. oan xa gIa cua vua dI dn du, cac Ia ng In
cn n nuc, d x v phia y. uy chI c fhn nu xInh dop cua Iang
SuI vn dIm nhIn haI du, xom vIc ngu gIa cua vua khng co
quan h g dn mnh. C gaI vn mIf maI bn baI du, mac cho
doan ngu dIu qua. Iy Thanh Tng Iy Ia m Ia, bon cho doI nguoI
con ga I co vo "kIu cang" dang du ng bn nuong du k gc Ian y
dn fruo c kI u r ng d hoI. C gaI ung dung nho nhang foI quy
fu: ThI p Ia con nha nghoo hon, phaI Iam Iung du faf maf fI,
phu ng duong cha mo co du dam mong dI xom ruo c va nhn maf
rng".
Vua fhy c gaI an mac qu mua, nhung cu chI doan frang
dju dang, IoI Io I phong nha, dI dap phn mInh, I nghIa kha c han
nhung nguoI con gaI ma vua da fung gap. Vua yu v sac, frong v
nf, nn cho c gaI fhoo Iong gIa v kInh d. C gaI Iang qu duoc
don v cung vua y Ia Yn C Nuong xInh dop, nf na cua Iang
SIu-IoaI |SuI). Nhung Iy Thanh Tng Ia ng vua cham vIc nuoc,
Iun Iun fhn chInh dop gIac. Vua if nhan rI d ngu foI cung Y
Ian. uong Iu c cung Y Ian vang fIng da n, fIng sao, fh bng
mf hm sau khI Thanh Tng dI fray h I chua Th II, cung Y
Ian IaI nhn nhjp hon xua. Yn C Nuong nho "fhng mInh vn
san fu froI" duoc hoc fp, frau dI da fro fhanh mf cung phI "nI
danh faI sac mf fhoI" kInh su Iau fhng, van chuong uyn bac. Iy
Thanh Tng dom Iong yu mn, phong Ia m Y Ian phu nhn, Iy
fn cung Y Ian va cung co y ky nI m c gaI dung fua bn gc Ian,
khI fun Inh dn b kIn buI du o Iang Su I |SIu IoaI).
Sau do |1066), Y Ian sInh ha duoc mf hoa ng fu Iy fn Ia
KIn u c. KI n uc fra n cao, fay daI qua g I, fhng mInh, fun fu,
vua cang yu d u hon, Y n Ioan duoc fn Ia Y Ian nguyn phI -
dung du cac cung phI, sau fhaI hu; con fraI duoc Ip Iam fhaI fu.
Nam Ky u |1069), Iy Thanh Tng fhn chInh dI da nh gIa c
ngoaI xm. Trong khI vua cung Iy Thuong KIf o ngoaI bIn
cuong, Y Ian nguyn phI dam dang, cham Io quc su, frj nuoc dIu
Nbic u ta c gia J2
khI n co ky cuong khI n fhn dn fhan phuc, co I nuoc duoc yn
vuI. Iy Thanh Tng fu ngoaI bIn aI danh frn Iu ngay khng
fhang, chan nan ruf qun quay v. V chua dn noI, ngho dn
chung Chu Cu IIn |TIn Iu, HaI Hung) ca ngoI nguyn phI Y
Ian o nha frj nuoc rf gIo I, Iong dn cam ho a, duoc suy fn Ia ba
Quan m, vua Thanh Tng fu frach mnh: "Nguyn phI Ia dan ba
con Ia m duoc nhu fh, fa Ia dan ng ha fhua sao! Vua IaI fI p fuc
fro ra da nh gIa c, In nay fhang frn. Nam do, mua ha vua dom
qun v ca khu c khaI hoan, daI xa cho fhIn ha, gIam fhu khoa,
pha f fIn Iua, fhoc cho dn ngho o. Y Ian rf nhn fu day con
ngoan, dao fao con fro fhanh mf nha vua anh mInh sau nay; IaI Io
cho dn gIau nuo c manh, yu fhuong nhn dn duoc moI nguoI
kinh phu c.
Nam Nhm Ty |1072) fhang gIng mua xun, Iy Thanh
Tng m f o dIn HI TIn. Hoang fhaI fu KIn u c In ngI vua,
fuc vua Iy Nhn Tng. KhI y vua moI In bay, fn mo Ia Y Ian
nguyn phI In Iam IInh Nhn hoang fhaI hu. Y Ian vua gIup coI
frIu chinh, vua Iam nhI m vu ba mo day d con. Trong khI vua
con fho u, Y Ian dIu khI n ca quc gIa, cung f fuong Iy Thuong
KIf chu fruong danh qun Tng xm Iuo c. HaI I n qun Tng dn
|1075, 1077) vua Iy Nhn Tng chua qua 10 fuI, Y Ian da cung
ThaI su Iy ao Thanh Io vIc bInh Iuong chuyn ra fIn fuyn.
Trong Iu c T quc Im nguy Y Ian da cu ng Iy Thuong KI f gIu
vung gIang son, xa fac; cng y doI sau con nhac maI.
Y Ian xuf fhn Ia mf fhn nu, nn hIu fhu nhung kh
dau cua nguo I phu nu nng dn v nghoo kh phaI dom fhn gan
no cho nha gIa u, ba cho xuf cua frong kho chuc v , va xy dung
chng con hanh phu c cho ho. V vIc nay Ng SI IIn da co Io I ban:
"Con gaI nghoo dn nI phaI do mnh Iam muo n, con fraI nghoo
dn nI khng vo do Ia cu ng dn cua fhIn ha. Tha I h u |fu c Y
Ian) dI mnh cho ho cu ng Ia vIc nhn chinh vy!". Y Ian khng
nhung sua sang vIc qu c chinh, fang cuong qun dI, b phong,
cham Io vIc mo mang dn fri, vI c fhI cu hoc ha nh va con ban
hanh nhIu dIu ich qu c IoI dn. Y Ian con khuyn vua Iam dIu
fhIn, frj dIu ac. a hIu nhung gIan nan cua nng dn khI vIc
ANH NHN T VIT 33
nng frang cay bua khng co fru cay. Y Ian bao vua phaf fI
nang nhung ko frm fru va gIf fru bua baI; co In ba da noI voI
vua: "C n dy nguoI kInh fha nh va Iang p da co ko frn dI
chuyn ngh frm fru. Nng dn cung qu n. My nha phaI cay
chung mf fru. Truoc dy, fa da fung mach vIc y, va nha nuoc
da ra Inh cm. Nhung nay vIc gI f fru IaI co nhIu hon fruoc".
Nhn Tng bon ra Inh phaf rf nang nhu ng nguoI frm va gIf
fru, pha f ca vo con va hang xom v fI khng f gIac.
Sng frong Iu son, gac fia ma Iu c nao Y Ian cung khng
qun dn nguoI nghoo, Y Ian vn cham soc dn doI sng cu ng cu c
cua nng dn Iao dng. Cu ng nhu Iy Tha nh Tng, Y Ian fhuong
phaf ch n fho c Iu a cho ko nghoo. a sung dao Phf, ua Iam vIc fu
fhIn Ip nhIu dnh chua.
a fhuong IuI foI cac dnh chua, frao dI voI cac fang nI
fhuyf gIao dao Phf. Nam 1096, ba bay c chay o chua KhaI Qu c
|fuc sau Ia chua Tr n Quc o Thang Iong) fhf ca c su. TIc xong,
ba ngI k cuu dao Phf voI cac vj su gIa hoc rng. a hoI v ngun
gc da o Phf o cac nuo c va o fa. a co oc pha n doan doI hoI cac su
"noI co sa ch mach co chu ng". Chinh nho cu chuy n gIua ba va cac
vj su fhoI Iy |sach ThIn uyn fp anh ngu Iuc doI Trn con ghI IaI
fuong f n chuyn nay), ma dn nay fa con bIf gc fich su fruyn
ba dao Phf vao nuoc fa. Co In ba dn chua Ph MInh |Tu IIm)
franh Iun voI su Thng In v nhung dIu cua Phf gIao. a
cu ng co Iam nhung baI kInh, co cu k con fruyn IaI dn ngay
nay:
8 c /a kb6ng, kb6ng tuc s c
Kb6ng /a sc, s c tuc kb6ng
8c: Kb6ng: tb6i mc ca,
Moi tbu Juoc cbn t6ng
Ia mf nu nng dn nghoo, duoc huong phu quy vInh hoa, ba
vn cho Ia dIu "sac sac, khng khng", do Ia phu vn... a Ia mf
nguo I phu nu vuong gIa, ngoc nga vang son khng Iam vn duc
Nbic u ta c gia J4
fm hn ba, cu ng Ia mf phu nu hIm co frong Ijch su nghn nam
fruoc.
Ngay 25 fhang 7 nam Inh u, HI fuong daI khanh nam
fhu 8 |1117) doI Iy Nhn Tng, ba mf, duoc hoa fang, dng fhuy
Ia Phu Thanh IInh Nhn Hoang fhaI h u, maI fang o Tho Iang
phu ThIn uc. HIn nay con mIu fho ba o haI xa Cm o I va
Cm Cu huy n CIa Ic, fInh Ha I uong.
OAN MINH T!N
ANH NHN T VIT 35
HAI TH!ONC IAN ONC I H!! TRAC
HaI Thuong Ian Ong I Hu u Tra c |1720 - 1791) Ia daI danh
y co dong gop Io n cho nn y hoc dn fc VIf Nam. Ong d IaI
nhIu fa c phm Ion nhu HaI fhuo ng y fng fm IInh gm 22 fp,
66 quyn chaf Ioc fInh hoa cua y hoc c fruy n, cac cun IInh Nam
ban fhao, Thuong kInh ky su khng chI co gIa frj v y hoc ma con
co gIa frj van hoc, Ijch su, frIf hoc.
I Hu u Tra c hIu Ia Ha I Thuong Ian Ong
1
. SInh ngay 12
fhang 11 nam Canh Ty |11-12-1720) faI fhn Van Xa, Iang IIu
Xa, huy n uo ng Hao, phu Thuo ng Hng, fInh HaI uong. Nay Ia
xa Hoang Hu u Nam huy n Yn My, fInh HaI uong. Tuy nhIn,
ng sng nhIu |fu nam 26 fuI dn Iu c m f) o qu mo xu u
Thuong, xa TInh Im, huyn Huong Son, fInh Ha TInh, nay Ia xa
Son Quang, huy n Huong Son va cung qua doI o dy vao nga y ram
fhang gIng nam Tn HoI |1791) fho 71 fuI. M ng nay con nam
o Kho nuoc can chn nu I MInh Tu fhuc huyn Huong Son |cach
ph Chu huyn Iy Huong Son 4 cy s).
I Huu Tra c Ia con fhu bay cua I Hu u Muu va ba u I Thj
Thuong.
ong ho cua ng co fruy n fhng khoa bang; ng nI, bac,
chu |I Hu u KI u), anh va om ho du d fIn sI va Iam quan fo.
Cha I Hu u Trac d d fam gIap fIn sI Ia m Thj Iang Cng
frIu I u Tng, gIa phong chu c ngu su, fuoc ba, khI mf duoc
fruy fang Thuong fhu.

1
HaI Thuong Ian Ong: HaI Thuong Ia haI chu du cua fInh HaI uong va phu
Thuong Hng qu cha va cung Ia xa u Thuong qu mo. Ian ng nghIa Ia "ng IuoI",
ngu y IuoI bIng voI danh IoI.
Nbic u ta c gia J6
Nam Ky MuI |1739) I Huu Trac 20 fuI fh cha qua doI, ng
roI kInh fhanh v nha, vu a frng nom gIa dnh vua cham chI don
sach, fhI vao fam fruong, sau do khng fhI nu a.
Nam 1739 cung Ia nam mo ra quy m Ion cua phong frao
nng dn nI dy chng phong kIn, chI mf nam sau |1740) nghIa
qun cua Hoang Cng Chf danh saf huy n ng. Chang fhu sInh
fro fuI I Huu Tra c dang m maI don sach pha I Ia nh dI noI kha c
doc sach. Co nguo I fhy fh da bao ng "Inh Iua khap noI, con
fraI fhoI Ioan ha chju gIa doI o frong pho ng sa ch maI sao7" va
khuyn ng nn fhoo ngh vo. Tu do ng vu a duI maI kInh su vua
nghIn cu u bInh fhu. Sau nho n sI ho Vu o ang Xa day vu fhuf
m duong |phop boI foan dn s), ng "nghIn cuu frong va I nam
cu ng bIf duoc daI khaI, moI doo guom fong qun d fhi nghIm
suc hoc cua mnh" |Tua "Tm IInh").
ChIn franh phong kIn da gy dau fhuong chf choc cho
bIf bao nhIu gIa dnh Iang xom, no khng dom Ia I g cho nhn
dn, cho df nuoc; da Iam cho I Hu u Trac chan nan mun ra khoI
qun dI, nn ng da nhIu I n fu chI su d baf cua fuong nha
Trjnh. Ong nhn ra fhoo I hay Trjnh cu ng Ia chi fhoo duI chIn
franh "cf nhuc fuong fan"; caI chi manh "xung Nguu u" cua
ng cu ng hoa "ngng cung" ma fhI. |oc baI fho frong IoI fu a b
"Tm IInh"). Cho nn nam 1746 khI nguoI anh o Huong Son mf,
ng IIn vIn co v nuI mo gIa, chau nho fhay anh, d xIn ra khoI
qun dI, fhuc su "bo fn coI gIap" fhoo duI chi huong moI.
I Huu Tra c bj bnh fu Iu c o frong qun dI, gIaI ngu v
phaI ganh vac cng vI c vf va "fram vIc d dn vao mnh, suc
ngay mf yu" |IoI fua "Tm IInh"), IaI som khuya don sach khng
chju nghI ngoI, sau mac cam nang, chay chua foI haI nam ma
khng khoI. Sau nho Iuong y Trn c, nguoI Ngh An Ia bc Iao
nho, hoc rng bIf nhIu nhung fhI khng d, fro v hoc fhuc,
nhIf fnh chua khoI.
Trong hon mf nam chua b nh, nhn khI ranh r I ng doc
sach fhuc "Phu ng fhj c m nang" hIu duoc ch su xa cua sach
fhuc. Ong Trn c fhy Ia, mun dom hf caI hIu fhu v y hoc
ANH NHN T VIT 37
fruy n cho ng. Vn Ia nguoI fhng mInh hoc rng, ng mau chong
hIu su y Iy, fm fhy su say m o sach y hoc, nhn ra ngh y
khng chI IoI ich cho mnh ma co fh gIup nguoI doI, nn ng quyf
chi hoc fhuc.
O Huong Son, ng Iam nha canh ru ng daf fn hIu Ian ng
|ng Iuo I) y noI IuoI bIng, cha n ghof cng danh, fu gIaI phong
mnh khoI su rang buc cu a danh Io I, cua quyn fh, fu do nghIn
cu u y ho c, fhuc hI n chi huo ng ma mnh yu fhich ga n bo.
CIua canh fhIn nhIn fInh mjch cua nuI rung Huong Son,
som khuya m maI doc ca c sach fhuc: Y hoc nhp mn, Canh
nha c foan fhu, Nam duoc fhn hI u |cua Tu TInh), ao sInh dIu
foan yu... fhf Ia:
8a cbi cinb nbuc cicc Joi,
cm tbn Ja6 ngbia ca6 noi /m tuycn.
(Bt can cinb nbu c su
Ba6 Ja6 nbp cu ng /m.
An bn - Y /y tbu nba n
HaI Thuong Ian Ong mu n fm fhy, fm ban d hoc fhm
nhung noI nuI ru ng hoo Ianh "frn khng co fhy gIoI d hoc, duoI
khng co ban hI n gIup, chI mf mnh noI voI mnh, fu hoI fu dap
mo mm fuong fuong du fhu" |IoI fua "Tm IInh") d fm ra chn
Iy. Sau ng nho mf ng Iang o Ia ng bn dI IaI fhn mf, gIu p ng
gIaI dap nhu ng mac mo, vaI ba nam sau ng da chu a duoc mf s
bnh fhng fhuong frong gIa dnh va Iang xo m.
Mua fhu nam inh Ty |1754) I Huu Trac ra kInh d mong
fm fhy d hoc fhm v ng fhy y Iy mnh mng nhung khng
gap duoc fhy gIoI, ng danh bo fIn mua mf s phuong fhuc gIa
fruy n, fro v Huong Son "fu khuo c su gIao du, do ng cua d doc
sach" |Tua "Tm IInh"), vu a hoc fp va chua bnh. MuoI nam sau
fIng fam cua ng da nI o vung Hoan Chu |Ngh An).
Sau my chuc nam fn fu y voI ngh nghIp, HaI Thuong Ian
Ong da nghIn cu u rf su Iy Iun Trung y qua cac sach kInh dIn:
Nbic u ta c gia JS
NI kInh, Nam kInh, Thuong han, KIm quy; fm hIu nn y ho c c
fruy n cua dn fc; kf hop voI fhuc f chu a bnh phong phu cua
mnh, ng h fh ng hoa fInh hoa cua Iy Iun ng y cung voI
nhung sa ng fao dac bIf qua vIc ap du ng Iy Iun c dIn vao dIu
kIn VIf Nam, duc kf n n y hoc c fruyn cua dn fc. Sau hon
chuc nam vIf nn b "Ian ng fm IInh" gm 28 fp, 66 quyn
bao gm du cac maf v y hoc: Y duc - Y Iy, Y fhuf, uo c, I
duong. Phn quan frong nua cua b sach phan anh su nghIp van
hoc va fu fuong cu a HaI Thuong Ian Ong.
Ngay 12 fhang gIng nam Canh Hung 43 |1782) Ian ng
nhn duoc Inh chua frI u v kInh. Iu c nay ng da 62 fuI, suc
cu ng yu IaI Ia nguoI cham Io chua bnh cho fram ho, nhf Ia ng
da quyf chi xa Ianh cng danh, fhoo duI nghIp y da my chuc
nam nn ng nh n chI u chI cua chua Trjnh voI fm frang vu a Io
Iang, vua cha n na n; maI sau nghI dn b "Tm IInh" chua In duoc,
ma ng "khng dam fruyn fhu rIng aI, chI mun dom ra cng b
cho moI nguo I cu ng bIf, nhung vI c fh nang suc IaI mong, kho ma
Iam duoc" |Thuong kInh ky su), nn ng hy vong In dI ra kInh d
co fh fhuc hIn vI c In b sach, phn "con caI frong nha cu ng hf
suc van naI", ng fam Iam vuI fu gIa gIa dnh, hoc fro roI Huong
Son In duong.
Ra kInh vao phu chua xom mach va k don cho fh fu Trjnh
Can, ng duoc Trjnh Sm khon "hIu su y Iy" ban fhuong cho ng
20 xuf Iinh hu, va bng Ic ngang voI chu c quan kI m soaf b H
d gIu ng IaI. Nhung Ian ng fhy nu nhn fhuo ng chju on fh
kho Iong roI kInh d fro IaI Huong Son duoc, nn ng gIa m khng
vao ch u, sau IaI vIn co fuI gIa maf hoa, faI dI c fhuong m yu
d duoc fro o ngoaI.
on ngu y ghon fy voI Ian ng khng chju chua fhoo don cua
ng, nn fh fu khng khoI, ng bIf fh nhung khng h fhac mac
voI bon fhy fhu c fhI u Iuong fm nay, maf nua ng khng fhf
nhIf fnh chua, kf qua d som fhoaf kho I vong cuong foa cua
quyn fhn, danh IoI.
ANH NHN T VIT 39
ThoI gIan o kInh d, Ian ng mun v fham c huong HaI
uong cua mnh, nhung maI dn fhang 9 nam 1782, sau chua
Trjnh moI cho phop ng v. Sau hon 20 nam xa cach, duoc fro v
manh d f "chn nhau caf rn".
ang sng gIua qu huong, ng IaI co Inh frIu v kInh v
Trjnh Sm m nang. Nhn duoc Inh frIu, ng danh phaI roI qu
huong.
V kInh ng chua cho Trjnh Sm khoI va cung mIn cuong
chua fIp cho Trjnh Can. Trjnh Sm IaI frong fhuong cho ng. Ong
baf buc phaI nh n nhung bung nghI: "Mnh fuy khng phaI da bo
qun vIc n cu, nhung nay hay fam nhn phn fhuo ng rI sau vuf
dI cu ng duoc" |Thuong kInh ky su).
Trjnh Sm chf v bnh Iu ngay suc yu, Trjnh Can In
fhay, nhung Trjnh Can cu ng m daI dang nn "khi Iu c kh kIf",
kho Iong khoo duoc, IaI nong Iong fro v Huong Son, Ian ng dang
fm k fhoaI IuI, fh may co nguoI fIn cu mf Iuong y moI, ng IIn
Iy co nguoI nha m nang roI kInh.
HaI Thuong Ian Ong fro v Huong Son bang duong fhu y,
nhung so frI u dnh baf fro IaI ng phao fIn dI duo ng b. Thoaf
khoI kInh d ng sung suong nhu "chIm s Ing, ca fhoaf IuoI",
Iong chI mun "bay nhanh" v qu nha:
Lcn Juong tu gia /6ng /u
Guom Ja n nua ga nb ra ngay J6 tbanb,
Ngua qucn Juong cu cc nbanb,
Quay tbuycn kb6 /uc /cnb Jcnb giua J6ng.
My qua Juong Jc bot n6ng
Nu i n6n mo mt nbu /6ng c ai
Xanb xanb m6t Jai n6n J6ai
Gi6ng n6n ta cu cbt cai b6n tb6i.
|Thuong kInh ky su).
Ngay 2 fhang 11 |nam 1782) Ian ng v dn Huong Son.
Nbic u ta c gia 40
Cn mf nam sng gIua kInh d phong kIn bIf bao cng
danh phu quy II koo, nhung ng "fhung dung" ra dI IaI "ngf
nguo ng" fro v, Iong frong khng h duc, chi Ion khng h son.
Nam 1783 ng vIf xong fp "Thuong kInh ky su" ghI IaI fI
mI chuy n dI kInh, fp ky y Ia mf fac ph m van hoc v cu ng quy
gIa. Mac du fuI gIa, cng vIc IaI nhIu: chua bnh, day hoc,
nhung ng v n fIp fuc chInh Iy, b sung, vIf fhm |fp Vn khI
bi dIn, nam 1786) d hoan chInh b "Tm IInh". Ha I Thuong Ian
Ong I Hu u Trac khng chI Ia danh y co cng hIn fo Ion cho nn
y hoc dn fc, ng con Ia mf nha van, nha fho, nha fu fuong Ion
cu a fhoI daI.
ANH NHN T VIT 41
HA TONC M!C,
MOT TAI NNC IOI IAC, MOT TM IONC
Ha Tng Mu c |Tn Mu c) sInh ngay 25-9 nam Quy Ty |1653)
mf nga y 7-3 Inh HoI |1707) fu Hu Nhu, hI u Thun Nhu,
Chuyf TraI, n Phu; Ia mf danh fhn nI fI ng frIu I, co
nhIu cng frang fo Ion dI voI df nuoc, Ia nguoI co n fnh su
nang voI qu huong frong dao Iy fruyn fh ng VIf Nam va co fu
fuong dI moI, dn chu.
Iang qu ng, Iang TInh Thach, huyn ThIn Ic |nay Ia xa
Tu ng I c, huyn Can Ic), fInh Ha TInh nam o phia nam Hng
IInh, Ia mf Iang qu gIau fruyn fhng yu nuoc. Vung y con co
nhIu danh nhn van hoa, nhI u bc frung IIf nhu ang ung,
ang Tf...
o ng ho Ha cua ng Ia m f dong ho khoa bang, ca c doI du
co nguoI Ia fru c f cua df nuoc, nhu cu Ha Tng Trnh |1434 -
1511) fung Ia fhuong fhu b Inh, b Hnh, b Cng, T fuu Quc
Tu CIam fhoI I so.
an fhn Ha Tng Mu c Ia mf kIn fuong chn khoa fruong.
Ong d fIn sI nam 1688, IaI d du ky fhI u ng ch, fuc ky fhI
danh cho cac fIn sI o dIn Van Tho, du baI do chinh nha vua ra.
My nam sau, Ha Tng Muc IaI fhI d khoa ng Cac Ia khoa fhI
dac bIf chI danh cho nhung nguo I da d fIn sI va dang Iam quan.
Ong fung gIu cac chuc quan nhu: Ia I khoa cp su frung
|kIm fra cng vIc quan IaI, f chuc); NI fan |day hoc cho con,
chau vua chua); Thuy su; In fu quc su quan; c dng |frn
gIu) haI xu Tuyn - Hung; Phu doan phu Phu ng ThIn |dung du
kInh d); Chanh su; Ta fhj Iang b Hnh |du ng fhu haI sau fhuong
fhu, ha ng fam phm).
Nbic u ta c gia 42
ThoI daI cua Ha Tng Mu c Ia fhoI daI suy vong cua nha I,
fhu c quyn fhuc v ho Trjnh, nha Thanh fhuong xuyn Iam Io
xm Iuo c, frong nuoc r I Ioan, dao Iy suy vI.
Su quf cuong va dao Iy ff dop cua dn fc n fang frong
nhn dn va duoc fh hI n manh mo boI nhu ng frung chinh fhn
hIm hoI nhu Ha Tng Muc. VoI faI nang II Iac cua mnh, Ha
Tng Mu c da dong gop rf xung dang d gIa I quyf mI hoa ngoaI
xm, gIu yn df nuo c, phaf frIn kInh f - xa hI o noI ng caI
quan.
Nam 1699, nha Thanh xm In a o Iac |Cao ang), Ha
Tng Mu c va Nguyn Hanh da IuI duoc gIa c frong cuc du franh
ngoaI gIao voI Sm Tr Phuong. Nam 1703, dI su sang Trung
Quc, Ha Tng Muc da hoan fha nh xuf sac nhI m vu, gIu duo c
hoa hIu haI nuo c, khIn vua nha Thanh Khang Hy hf suc cam
phu c, fang cho mf buc daI fu do chinh Khang Hy vIf "Nhuoc
xung hIn", khac g va son son faI Trung Quc, hIn co n gIu faI
dn fho Ha Tng Muc o qu. a chu do co nghIa Ia "khIm nhuong,
fri fu, chi khi cao ca".
Ha Tng Muc Ia mf fac gIa cua "aI VIf su ky fu c bIn".
anh gIa cng fra ng cua Ha Tng Muc, cac frIu I, Nguy n
da co fam dao sac phong. Sac phong nam Chinh Hoa 14 |1693)
vIf: "Sac ban Ha Tng Mu c nguoI co fm fhuf, gIoI ganh va c vIc
cng, am fuong v fu chuong".
Sac phong nam VInh Thjnh fhu ba |1707) vIf: "Sac quang
fIn VInh Ic daI phu bI fu ng Hnh b Ta fhj Iang Hoan IInh nam
Ha Tng Muc, du frung fIn sI, fraI gIu cac chu c; phu ng su Iu
nam, dI su phuong bac, cham Io vIc nuoc co cng, nay mf khI faI
chuc, fhu c dang xo f fhuong".
Chun y fang: a c fIn KIm fu VInh Ic daI phu |ham chanh
nhf phm) Cng b fhuong fhu, Hoan IInh fu. a f fhuy |fn sau
khI chf) Ia Mn af.
ANH NHN T VIT 43
Tuy nhIn, dIu chu ng fI mun nhn manh Ia fm Iong n
fnh va fu fuong dn chu, cng bang, yu fhuong con nguoI bao Ia
cua Ha Tng Mu c.
Co haI dn chu ng rf sInh dng. Mf Ia, khI ng con sng,
nhn dn da Ip dn fho, goI Ia SInh fu. Trong bIa Sung chI con
Iuu o xa Tu ng Ic |co 200 x 400 cm) da duoc CS. Ha Van T n djch
co doan vIf: "Cng |Ha Tng Mu c) sInh ra finh froI dInh ng, bay,
fam fuI da fhng ThI, I ... Cng dI voI qu huong on su, duc
day; co nhIu cng fru faI hoa, xom Iang du bI phu c, xIn fn fho
cng va phu nhn Ia m huong f phu mu...". ap IaI fhjnh fnh
nay, Ha Tng Mu c no I: "VIc frung cn dI voI nuo c, vIc hIu
fhun d I voI nha, an o hoa muc vo I dn Iang Ia chuc phn duong
nhIn cu a fI vy. Sau nay ko hu sInh co chi fh noI fhoo, co Iong
fh cam nhn. Ngay nay moI nguo I da suy nghI nhu vy |Ip sInh
fu) cu ng Ia Io froI, Iong nguoI. Nay xIn fu fa " |IoI ky v vIc suy
fn).
Ha Tng Muc khng coI ban fhn mnh Ia frong. CaI dang
frong Ia Io froI, Iong nguoI. CaI dIu ng mun hu sInh cam nhn
va noI fhoo cung chinh Ia ch do.
Ha Tng Muc m f o fuI 55, caI fuI da "frI fhIn mnh".
Iu ng nho du fIn Ia nho v haI nguoI mo: "anh vong va su
nghIp cua fa Ia nho o haI nguoI mo. Mf ba sInh ra fa va mf ba
ho |mo vo) cn duo c ghI nh n va f fu cu ng f fIn mun doI".
o Ia mf doan frich frong dI chuc. Trong dI chu c nay, hoc gIa
Pham Phu ang coI Ia "quc bao" con fhy ng quan Iy chaf cho
fung quan fIn, fhuoc ru ng, chIa cho con chau, bIu fang nguoI
nghoo phn mInh. O fhoI buI "nh f nam vIf huu, fhp nu vIf
v" |du mf fraI cu ng Ia co, du 10 gaI cung Ia khng), fh Ha Tng
Muc da chIa du faI san cho bn con fraI, gaI bang nhau. Khng
nhung fh, ng co n chu y dn finh nf, hoan ca nh, su hy sInh cua
fung nguoI. C con gaI Ha Thj Thuy v fan ff nn duoc chIa fhm
mf mu rung; fhuong cho con gaI Ha Thj Chuyn mf mu d
mua sam qun ao |v c nay fan fI n, Io vIc nha, if khI mua sam
qun ao). oan dI chuc cua ng vIf v haI ba vo fhf v cung cam
dng: "HaI ba vo cua fa: mf nguoI Ia con ga I fruong dong ho Vu o
Nbic u ta c gia 44
fhn Thun Chn, xa NI ThIn Ic Ia Vu Thj Im, hIu Tu TInh,
fu fhuo nho da kf foc xo duyn cung fa, fhoo chng Iam Iu ng,
frng nom cua nha; mf nguo I Ia con gaI fruong cu a quan huyn
fhua Thanh Ha |HaI uong), ho Vu, qu o xa Ngoc Tr, huyn
Iang TaI, fhuc KInh ac...
Xua kIa phu fhn fa gIoI v phuong phap chua bnh, nhn
khI chua khoI bnh cho ho, ho mun ga con gaI cho fa. KhI fa xa
cach gIa dnh, mun ga con gaI cho nguoI khac, nhung vo fa gIu
nghIa nhf djnh khng chju...
a nha c mu ho cua fa, khI fa dI du hoc o kInh da cham
Io cho fa moI vIc hoc hanh, sach vo, qun ao cho dn dung cu hoc
fp nh f nhf du Io IIu chu dao. oI dn 10 nam, khI con gaI Ion
In moI ga cho fa. Cng Iao dy fnh nghIa y khng bao gIo fa
qun duo c".
VoI nguo I doc ky va co suy ngm v nhu ng IoI Io frn, nguoI
vIf baI nay khng fh noI g fhm v dao Iam nguoI, dao Iam
quan, su foan von rIng, chung.
HA VN SI
ANH NHN T VIT 45
VIT V!ONC TRI! Q!ANC PH!C

TrIu Quang Phu c Ia nguoI k fuc su nghIp cua Iy Nam .
Ong Ia nguoI huyn Chu In, Ia con cua TrIu Tu c, mf fhu IInh
dja phuong co Iong yu nuoc khng chju khuf phu c nha Iuong.
TrIu Quang Phu c nI fIng gIoI vo ngh. Su chop ng Ia nguoI "uy
hu ng suc manh".
Cha con ng Ia nguoI du fIn dom qun fham gIa cuc kho I
nghIa Iy i. TrI u Tu c Ia mf danh fuong cua nuo c Van Xun,
duoc phong Iam ThaI Pho frng coI vIc bInh, hy sInh frong cuc
khang chIn ch ng qun xm Iuoc nha Iuong o vung von bIn.
TrIu Quang Phu c Iuc du fhoo cha dI danh gIac, co cng. Ia mf
fuong fro co faI nn duoc Iy Nam fIn dung Iam fa fuong qun.
u nam 545, qun Iuong xm Iuoc Van Xun, cuc khang
chIn cu a nha TIn Iy fhf baI. Iy Nam phaI In franh o dng
Khuf Iao fhuc fInh Phu Tho nga y nay va gIao bInh quyn cho
TrIu Quang Phu c.
Vn fhng fhuc vung sng nuoc Chu In, TrIu Quang
Phuc quyf djnh chuyn huong chIn Iuoc, fhay dI phuong fhu c
fac chIn cu Ia phong ngu, c fhu hay fp frung Iu c Iuong quyf
chIn voI djch. Ong dua hon mf van qun fu mIn nu I v dng
bang, I p can cu khang chIn o a Trach |baI Man Tro, KhoaI
Chu, Hung Yn).
a Trach Ia mf vu ng d m Iy von sng Hng, rng mnh
mng, Iau sy um fum. o gIua Ia mf baI phu sa r ng, co fh Iam
an sInh sng duo c. uong vao baI rf kin dao, kho khan. ChI co
dung fhuyn dc mc nho Iuof frn co nuoc fhoo my con Iach nho
fh moI foI duoc...TrIu Quang Phu c dong qun o ba I df nI y.
Ngay ngay, qun sI fhay phIn nhau vua Iuyn fp, vua phaf bo,
Nbic u ta c gia 46
cuc ru ng, frng Iua, frng khoaI d fu fuc bInh Iuong; ban ngay
faf hf khoI Iua, Im hoI Ia ng fIng nhu khng co nguoI, dn dm
nghIa qun moI koo fhuy n ra danh up ca c fraI gIa c, cuop duoc
nhIu Iuong fhuc, "Iam k fr cu u" |cm cu Iu da I) nguoI frong
nuoc goI TrIu Quang Phu c Ia a Tra ch Vuong |vua m m).
Ngho fIn Iy Nam mf, ng xung Ia TrIu VIf Vuong.
Vu ng d ng bang nay fuy khng co fh df hIm nhu mIn dI
nu I nhung co nhI u sng Ia ch chIa caf, nhIu dm h Iy II, khng
IoI cho vIc hanh bInh cua nhung dao qun Io n. ja fh nhu vy
buc djch phaI phn fan, chIa qun danh nho, Iam mf so fruong
cua chu ng, dng fhoI fao dIu kIn cho fa fIu dIf gon fu ng b
phn nho, fIu hao sInh Iuc djch. ng bang con Ia noI dng dn
cu, noI co nhIu suc nguoI, suc cu a, cung cp cho cuc chI n du
Iu daI cua qun fa.
Cuc khang chI n cua nhn dn VIf Nam, fu Iy Nam
qua TrI u VIf Vuong da co su chuyn huo ng chIn Iuoc, fhay dI
dja ban va cach danh. I p can cu khang chIn o dng bang, do Ia
k sach dung bInh hf su c muu Iuoc va sa ng suf cua TrIu Quang
Phuc. ua qun xung dng bang, TrIu Quang Phu c khng ap
dung phuong fhu c fac chIn phong ngu, c fhu hay fp frung Iuc
Iuong quyf chIn voI djch. K sach cua ng no I fhoo ngn ngu
qun su hIn da I, Ia danh Iu daI va danh fIu hao, danh ky Ip
Iam phuong fhuc fac chIn chu yu.
Nho su chuy n huong chIn Iuoc sang suf do ma cuc dIn
chIn franh fhay dI ngay cang co IoI cho fa, bf IoI cho djch. Qun
Iuong c su c danh vao vu ng a Trach, nham pha vo du nao
khang chIn, nhung m muu do khng fhuc hIn duo c. Qun cua
TrIu Quang Phuc gIu vung can cu a Trach, IIn fuc fp kich cac
doanh fraI va cac cuc ha nh bInh cua djch. Qua gn 4 nam chIn
franh |547-550) cuc kha ng chIn ngay cang Ion manh, djch cang
danh ca ng suy y u.
VIn fuo ng gIo I cua djch Ia Trn a TIn da fro v Chu
Quang fu nam 547, Iam ThaI fhu Cao Yn. Nam 548, bn frIu
Iuong xay ra Ioan H u Canh |548-552). VIn hang fuong na y da
ANH NHN T VIT 47
cuop kInh su, s dng quy fc nha Iuong bj gIf chf, bon
cuonghao dja phuong nI dy kha p noI. o phia bac, frIu Ty
Nguy, fu Iuu vu c sng Vj, f chuc mf Ioaf cac cuc fIn cng d
ch cua Iuong, nam 553 chIm Tu Xuyn, caf duf quan h gIua
Nam KInh va Trung A, chIm Truong uong |H ac), xm nhp
foI CIang Iang frung Iuu Truong CIang, I p nn frIu Hu Iuong
bu nhn |bj xoa nam 587). Quan fuong ca c chu - frong do co Trn
a TIn - koo qun d v kInh su voI danh nghIa "cuu vI n kInh
su" dop Ioan Hu Canh, rI nI chI n IIn mIn.
Chop fho I co do. TrIu Quang Phu c, fu can cu a Tra ch, da
fung qun ra mo mf Ioaf cuc fIn cng Io n vao qun gIac gIf
fuong gIac Ia uong San fhu IaI chu fhanh Iong In, duI gIac
ngoaI xm, gIanh IaI quyn fu chu frn foan df nuoc.
V sau, v fIn IoI cu hoa cua Iy Phf Tu |vn Ia fuong cua
Iy Nam , fung nI dy chng ng), ng chIa cho y mf phn df
va kf mI fhng gIa: con fraI Iy |Nha Iang) Iy con gaI TrIu
|Cao Nuong). Nam 571, Iy Phf Tu phan bI dom qun danh up,
VIf Vuong fhua, chay dn cua b aI Nha, cung duong gIoo mnh
fu vn.
Thoo VI f dIn u IInh, cun sach xua nhf |1329) chop v
TrIu Quang Phuc fh sau khI ng mf, nguoI doI fhy IInh dj, Ip
mI u fho o cua bIn aI Nha. Nam Tru ng Hung fhu nhf |1285,
doI Trn Nhn Tng) sach phong Ia MInh ao Hoang d. Nam
Trung Hung fhu fu |1288, doI Tr n Nhn Tng) ban fhm haI chu
"KhaI co". Nam Hung Iong fhu 21 |1313, doI Tr n Anh Tng) ban
fhm bn chu "Thanh IIf fhn vu".
CIao su TRN Q!OC V!ONC
Nbic u ta c gia 4S
NHA THO IY T! TN
Iy Tu Tn Ia fri fhu c yu nuo c, nha van hoa va Ia nha fho
Ion. Ca c baI fho cua ng fh hIn mf fm hn fhanh cao, ho a hop
voI fhIn nhIn voI cac ba I phu n I fIng nhu Chi IInh son phu,
Phu Xuong CIang, HI anh dIn phu ...
Iy Tu Tn |sau dI Ia Nguyn Tu T n) hI u Chuyf Am, sInh
nam 1378, qu o Iang TrI u ng, huy n Thuong Phu c |nay fhuc
xa Tn MInh, huyn Thuong Tin, fInh Ha Ty). Ong fhI d ThaI
hoc sInh nam 1400, cung khoa voI Nguy n TraI, duoI frIu H Quy
Iy, nhung khng ra Iam quan.
Sau khI I IoI khoI nghIa chng MInh, Iy Tu Tn da fhoo
I IoI va duoc gIao gIu chuc Van cao, fuc Ia Iam nhIm vu fhao
cng van, gIy fo, fhu fin...
Cuc khang chIn chng MInh kf fhuc fhang IoI, vuong
frIu I ra doI, Iy Tu T n IaI co maf frong cng cuc xy dung
vuong frIu moI.
Ong Iam quan foI chu c Nhp nI hanh khIn frI fam quan
kIm Nhp fhj kInh dIn, fraI ba doI vua: I ThaI T |1428 -
1433), I ThaI Tng |1434 - 1442), I Nhn Tng |1443 - 1459).
Iy Tu Tn mf nam nao chua ro. Can cu vao baI fua sach
VIf m fhI fp, Iy Tu Tn vIf nam 1459, co fh suy doan ng
mf phaI sau nam y, fuc Ia ng fho hon 80 fuI.
Trong Ijch su van hoc VIf Nam, fn fuI Iy Tu Tn gan II n
vo I baI Phu Xuong CIang, ng vIf d ca ngoI chIn cng nga y 3-
11-1427 cua nghIa qun Iam Son da fIu dIf bay van qun MInh
va baf sng my fram fuong IInh cu a gIac faI Xuong CIang frong
do co ThI Tu, Hoang Phuc. Qua baI Phu Xuong CIang nguoI doc
khng chI fhy o Iy Tu Tn mf fraI fIm yu nuoc fhIf fha, mf
ANH NHN T VIT 49
fInh fhn fu hao dn fc ma con co mf fu fuong chinh frj su sac
khI ng noI v su fhanh baI frong vIc gIu nuo c.
Thoo ng, mun gIu vung nuoc, khng cf o nu I sng hIm
yu, khng cf o bInh hu ng fuong manh, dIu can ban Ia phaI co
con nguo I, co chinh nghIa:
C6 Ju c c6ng moi /on
C6 nguoi Jt moi /inb
Giu nuoc kb6ng c6 t o bicm ycu
Giu Jn kb6ng c6 t o bung binb.
So fruong van ho c cua Iy Tu Tn Ia Iam phu. n canh Phu
Xuong CIang, ng con co hon 20 baI phu khac, frong do Chi IInh
son phu, TrIu fInh phu, Qun chu phu, HI anh dI n phu ... Ia
nhung baI co gIa frj cao v nI dung va ngh fhuf, phan a nh fnh
cam nng fham dI voI df nuo c, Iong Io nuoc, fhuong doI cu a Iy
Tu Tn. I san phu cua Iy Tu T n d IaI duoc chop frong Hoang
VIf van fuyn va Qun hI n phu fp.
Iy Tu Tn sang fac kha nhIu fho nhung fhf Iac cu ng
nhIu, hIn chI co n hon 70 baI nam raI rac o cac sach VIf m fhI
fp, TInh fuyn chu gIa Iu f fhI, Toan VIf fhI Iu c, Hoang VIf fhI
fuyn.
Iy Tu Tn Iam fho frn quan dIm fhI phap cua mnh. Ong
fung noI: "TI cho rang pho p Iam fho kho Ia m fhay! Tho Iuf chI co
56 chu, fho fuyf cu IaI chI co 28 chu, ma du moI fh cach. Mun
fho c kinh, fhanh dam fh IaI g n voI fh; mu n dop do, phong
phu fh IaI gn su Ioo Ioof; hao phong fh d bung fha, fhf fha
fh d qu mua. Cho nn IoI y gIan dj dy du, mach Iac fhng suf,
chf pha c ma v n nha, moI Ia ma khng fru c frac, frung hu
nhung khng fh kch, cao sIu ma vn n hoa, do Ia nhu ng dIu
rf kho co fh daf duoc" |Tu a sach VIf m fhI fp). Nhn xof v
fho Iy Tu Tn, Phan Huy Chu vIf: "Tho ng chu ng gIan dj, phn
nhIu co y fho c". oc fho Iy Tu Tn, chung fa baf gap mf fm
hn fhanh fha n, ung dung, cao khIf, gap mf fhIn nhIn frong
maf voI nhung huong vj cua hoa fraI, cua dng, cua froI, nuoc,
Nbic u ta c gia 60
nang gIo hIn ho a; ff ca, chI co fh fm fhy frong fh gIo I fInh
fhn fInh faI A ng xua:
Nng b6 c cm Jtu xc tuong c6i,
Mcm mai cb6i scn quat gi6 troi.
8c /n mau tbu troi ron b6ng,
anb /6ng cc nui nuoc tr6ng ngoi.
Cua cang gacb 6ng ca6 Jng som,
Pbt tbu Ja xanb no mui r6i,
Bnb sn ruou ng6n cui cu u6ng,
oi g giu cuc nbt cang pboi.
|u fhu - an djch Hoang VIf fhI van fuyn).
Ia mf fri fhu c yu nuoc, mf nha van hoa, nha fho hoc v n
rng kha p, Iy Tu Tn xung dang duoc h u fh frn frong ghI nho.
ANH NHN T VIT 51
MAI HC
Su sach goI ng Ia MaI Hac |ng vua don ho MaI). Cho du
cuc khoI nghIa cuI cu ng chng ach d h nha uo ng cua ng bj
fhf baI, song nhn dn v n doI doI ghI nho chIn cng va Ip dn
fho ng o nu I V Son, frong fhung Iu ng Hung Son.
MaI Thu c Ioan - su nha uong co n goI Ia MaI Huyn Thanh
- qu o MaI Phu |"go ho MaI", fn nm Ia Ko Mom), mf Iang
chuyn Iam muI o mIn von bIn Thach Ha, fInh Ha TInh ngay
nay. Khng ro cha, ng fhoo ho mo. Sau mo ng doI nha In o vung
Ngoc Trung |huyn Nam an ngay nay). MaI Thuc Ioan nha
nghoo, phaI Iam ngh kI m cu I rI dI o do cho nha gIau, chan fru,
cay rung. Ong rf khoo va sang da, nguoI don fru I, nI fIng gIoI
vf ca mf vung.
Thoo phuong san hoc hoI rI fro fhanh fho san Ia nh ngh,
nhIu I n MaI Thu c Ioan gIf duoc "chu a son Im" khIn nhn
dn frong vung khm phuc. V vy, moI nguo I da suy fn MaI
Thuc Ioan Iam chuc "du phu" - fhu IInh qun su dja phuong - cua
Iang.
Chu Hoan |Ngh TInh) fhoI y Iun bj gIac Cha Va |Java),
Cn In |MaIaysIa) cuop pha, nhf Ia ach d h fan bao cua nha
uong Ia m cho nhn dn v cung kh so. ac bIf nan cng "qua
I chI |qua vaI)" Ia mf ganh na ng khn cung dI cua nhn dn
Hoan Chu. Nguyn do, o Truong An, vua nha uong co mf nang
aI phI fhuong goI Ia uong Quy PhI nhan sac fuyf voI ma finh
fnh cu ng fhf fhf fhuong, nanh ac. uong Quy PhI rf fhich an
fhu qua xInh xan chI o "An Nam" moI co.
Cu ng nhu moI nguoI dn df VIf, MaI Thuc Ioan phaI dI
phu |frn gIy fo quy djnh, nhn dInh chju Iuc djch cho nha nuoc
Nbic u ta c gia 62
mf nam 20 - 50 ngay), quanh nam phu c djch vf va cho bon d h
nha uo ng.
O Nam an, con fruyn IaI mf baI haf chu van k fI bon
d h nha uong, vach ro nI fhng kh cu a nhn dn. Quan IaI,
qun Iinh nha uong v Iang danh dp dn, vo vof fo Iua, fIn,
fhoc, baf dn np cng va I qua, baf phu:
Nbo kbi n6i tbu6c uong tric u,
Giang son c6 qu6c nbic u Jicu gbc gai
8u qua cai c ai cacb /a,
Ngua b6 ng trn kc Ja bc6 b6n...
Nam 722, MaI Thuc Ioan ku goI nhung nguoI dn phu da
cu ng ng phaI dI ganh vaI qua np cng cho chinh quyn nha
uong nI dy khoI nghIa. Hang fram nguoI cua cac phuong san
quanh vung va sau do, nhn faI khap cac chu Hoan, In, AI
|Thanh Hoa, Ngh An, Ha TInh) cu ng d n fu fp duoI co nghIa.
Th Iuc nghIa qun dn dn fhm manh. Su nha uong chop rang
MaI Thu c Ioan da IIn kf dn chu ng 32 chu.
MaI Thu c Ioan Io I du ng dja fh vu ng Sa Nam xy du ng can
cu ch ng gIac.
y Ia vung rung nu I rm rap na m canh sng Iam o khu c
hIm su. Ong Iy V Son Iam frung fm, dong daI ba n doanh cua
nghIa qun. oc bo sng Iam, nghIa qun dap mf chIn Iu y daI
hon nghn mof. y Ia fha nh Van An nI fIng, co nuI u n |Hu ng
Son) Iam ch dua; phia frong nuI Ia daI fhung Iu ng rng vaI chuc
mu, du ng Iam noI fru Iuong fhuc, vu khi; phia ngoaI nuI, co nhIu
dn fraI dong o canh suo n; chung quanh nu I, sng Iam vy boc
nhu con hao fhIn nhIn. ao quanh khu frung fm |V Son),
nghIa qun xy dung mf h fhng dn fraI nuong fua In nhau:
Iu Son |hnh qua bu), bao v canh fa, IIu Son bao v maf
fruoc, Ngoc aI Son |hnh ngoc) canh fhanh Van An, Ia dn fng
chI huy, fhng IInh ca haI dao qun fhuy b.
MaI Thu c Ioan xung d va dong d o fhanh Van An. Su go I
ng Ia MaI Hac |Vua don ho MaI). y Ia su bac bo ngang fang
ANH NHN T VIT 53
quyn fhng frj cua d ch uong frn mIn df nuoc VIf vao
gIua Iuc d ch uong daf dn d cuc fhjnh duoI fhoI Huyn Tng
|uong MInh Hoang).
NguoI VIf mIn xuI cu ng nhu fu fruong va dn chu ng mI n
nu I fhuc ca c "chu kI-mI" |chu chju ch d froI buc cua nha
uong) cua Hoan Chu d dc phu du nhI f IIf huong ung cuc
khoI nghIa. MaI Hac con cu nguoI dI gIao fhIp, IIn kf voI cac
nuoc Cham Pa, Chn Iap o phia fy va ca nuoc KIm In
|MaIaysIa hIn nay) dang co fhm Iu c Iuong chng nha uong.
Tu Va n An, co mf s qun fu cac nuoc fhuc ban dao ng
uong gIup suc, nghIa qun fIn ra bac, fIn cng phu fhanh Tng
nh |Ha NI). o Iu d h Quang So Khach, fruoc khi fh nguf
ngan cua cu c chIn franh gIaI phong dn fc cua nguoI VIf, da bo
fhanh, chay fhao fhn v nuoc. f nuoc duoc gIa I phong, nhn
dn kha p noI n nu c fhoo MaI Hac , Iu c Iuong nghIa qun phaf
frIn foI hang chu c van nguoI |Su nha uo ng chop Ia 40 van!).
Nhung Iuc nay nha uo ng con manh, Vua uo ng cu fn
fuong nanh vuf uong Tu Huc, dom 10 van qun cung Quang So
Kha ch fIn sang dan ap cuc khoI nghIa.
Sau nhI u frn da nh khc IIf, fu Iuu vu c sng Hng dn Iuu
vu c sng Iam, cu I cu ng MaI Hac fhf frn, nghIa qun fan vo,
mf b phn ruf vao ru ng. HIn nay o fhung Iu ng Hu ng Son |Ru
u n) con Iang m cha con MaI Ha c . Thoo fruyn fhuyf dn
gIan sau khI MaI Hac bj bnh mf o frong ru ng, con ng da nI
ngI duo c mf fhoI gIan, fu c Ia MaI ThIu .
Qun xm Iuo c nha uong fIn ha nh fan saf nhn dn rf
da man, chf xa c qun da p fhanh go cao d ghI cng chInh phu c,
d cao uy fh "fhIn frIu", ran do nhn dn VIf. TI ac cua gIac
cu ng nga y cang chng chf cao In maI.
Nhn dn VIf Nam doI doI nho on MaI Hac , Ip dn fho
ng o frn nuI V Son va frong fhung Iu ng Hung Son. Mf baI fho
chu Han con ghI frong TIn chn bao hun fn kInh d o dn, ca
fung cng duc ng nhu sau |fam djch):
Nbic u ta c gia 64
Hu ng cu cbu H6an Jt m6t cung,
Van An tbanb /uy kb6i buong x6ng,
B6n pbuong Mai c /u ng uy Ju c,
Trm tr n Ly uong pbuc c6 c6ng.
Lam Tbu y trng in, tm ngac /n,
Hu ng 8on gi6 /ng, kb6i /ang kb6ng.
uong Ji c6ng cai tu Jy Jut,
Dn nuo c Joi Joi buong pbuc cbung.
Tuong fruyn fu sau cu c khoI nghIa Ion Iao nay, nha uong
khng dam baf nhn dn np cng vaI qua hang nam nua.
CS TRN Q!OC V!ONC
ANH NHN T VIT 55
A TRI!
Nam 248, o VIf Nam IaI dy In cuc khoI nghIa Io n chng
gIac Ng duoI su Ianh dao cua nu fuong TrIu Thj TrInh Iuc do moI
20 fuI. Trong haI nam voI hon 30 frn danh, a TrI u Iam ko fhu
khIp so boI y chi quf cuo ng da dI vao su sach: "TI chI mun cuoI
con gIo manh, dap Iung song du, chom ca knh o In ng, danh
duI qun Ng, gIanh IaI gIang san, co I ach n I, chu fI khng
chju khom Iung Iam fy fhIp nguoI fa".
Ngay nay, o Thanh Hoa vn co n Iang a TrIu voI hI fho
vao ngay 21-2, fuong fruy n Ia ngay mf cua nguo I nu anh hung.
a TrIu, hay nang TrInh |TrIu TrInh Nuong, TrIu Thj
TrInh) cua fruy n fhuyf dn gIan nguoI mIn nuI Qun Yn,
qun Cu u Chn. Qun Yn, fraI nuI do vn gIu fn goI y cho dn
fn ngay nay, du ng sung sung bn bo sng Ma gn nga ba ng,
fhuc dja phn ho p fac xa jnh Cng cua fInh Thanh Hoa.
Thn C m Truong fhuc xa jnh Cng co fruyn fhuyf "a
bIf noI" nhu sau: Vung nuI nay co con voI frang m f nga rf du
fon hay v pha hoaI mua mang, moI nguoI du so. fru haI cho
dn, a TrIu cu ng chu ng ban dI vy baf voI, Iua voI xung dm
Iy |vu ng sng C u Chy ngay xua con Iy II) rI du ng cam nhy
In cuoI du voI va cuI cu ng da khuf phuc duoc con voI hung du.
Chu voI frang nay sau fro fhanh nguoI ban chIn du frung fhanh
cua a TrIu. NghIa qun a TrI u, nhung ngay du fu nghIa, da
duc nu I Qun Yn, bi m f cho nguoI ngI frong hc da, doc baI
dng dao:
C6 ba Tricu tuong,
Vng /c nb troi ta.
Trt c6i m6t nga,
Nbic u ta c gia 66
Du ng co mo nuoc.
Lc nb truycn sau truoc,
Tbc6 g6t Ba Vuong.
Nho do ca vung da dn m In ra ng nuI Qun Yn bIf noI,
bao hI u cho dn chung bIf a TrIu Ia "fhIn fuong gIa ng frn"
gIup dn, cu u nuoc. V vy hang ngu nghIa qun fhm Ion, fhanh
fh fhm fo. Ho koo nhau xung Phu I n dung can cu.
Trung fm fu nghIa Ia vu ng nuI Tung Son |Phu I n). y
Ia mf fhung Iung nho na m gIua haI day nu I da vI fhp, day phia
bac |Chu Ic) Ia doan nuI chof ngan cach haI fInh Thanh Hoa va
NInh nh cu, day nuI phia nam |Tam a) Ia doa n chof cua daI
nu I chay doc sng Ma. Chn phia bac nu I Chu I c Ia sng Ion,
chn phia nam nuI Tam a Ia sng u, xua Ia mf dong sng Io n.
Thung Iu ng mo r ng cua v phia dng bang von bIn va bj chan
ngang v phia fy boI dong sng Ion. o can cu nay, nguoc sng Ion
co fh IIn Ia c voI mIn qu a TrI u. Ia dja dIm g n bIn, IaI Ia
cua ngo fu dng bang mIn bac vao Thanh, do Ia mf vj fri qun su
hIm y u, fhun IoI ca cng In fhu .
O dy co n co nuI Chung ChInh vo I 7 dn Iuy fuong fruy n Ia
qun doanh cua a TrIu, noI da fu ng dIn ra frn ba chu c frn
danh voI qun Ng. uoI chn nu I Tung, con co canh dng Iang
Chua |Iang a TrIu), dng Vuon Hoa, dng Xoan c... fuong
fruy n Ia fn cu con IaI khI a TrI u dap Iu y xy fha nh. o dy con
Iuu hanh rng raI fruy n fhuyf v ba anh om nha ho Iy dI fm a
TrIu, ruoc a fu qu ra dy dung doanh fraI, sua soan kho I nghIa
va fn a Iam chu fuong.
Cam phuc chi khi hIn ngang cu u nuoc cua nguo I con gaI haI
chuc fuI doI, dn chung Cu u Chn fhoo phu c a r f dng. Cac
fhanh p cua gIac Ng du bj frIf ha, quan IaI gIac fu fhaI fhu
dn huyn Inh, huy n fruong, ko bj gIf, ko chay frn hf. Tu
Cu u Chn, cu c khoI nghIa Ian ra CIao ChI o ngoaI bac. Thu su
CIao Chu mf fich!
ANH NHN T VIT 57
Mf cu noI, fuong fruyn Ia IoI a TrIu phaf ra frn nuI
nghIa, nghn fhu con vang vong maI:
"TI chI mun cuoI con gIo manh, dap bang song du, chom ca
knh o In ng, danh duI qun Ng, gIanh IaI gIang san, coI
ach n I chu fI khng chju khom Iung Iam f fhIp nguoI fa!"
Rf nhIu cu chuyn v fnh dn voI khoI nghIa a TrIu.
y Ia mf ng gIa mu mIn nuI da dI kha p noI, du ng fIng dan,
gIong ha f cua mnh d ngm ngoI c vu dn chung dung dy cuu
nuoc; kIa mf ba cu ha ng nuoc c xIn cho con gaI duoc fhoo qun
gIf gIac, con mnh fh gIu p ca chong chuI voI chum nuoc cho
xanh cho nghIa bInh dang fr y qun qua gIaI khaf. oc sng Ma,
vung C m Tha ch co fruy n fhuyf va dI fich v mf ba nu fuong
cuoI voI danh gIac Ng. Vung Khang Ngh co fruyn fhuyf noI
rang: fho I xua sng Ma co mf nhanh chay fu d m Han v cua
Iach Truong. o Ia noI qun Ng chIm gIu, chIn fhuyn san saf
nhu Ia fro. Mf chang fraI da an frm ngu a chIn cua qun gIac
frn v voI a TrIu va fro fhanh dung fuong cua nghIa qun.
Trong mf frn gIao franh frn sng nuo c, v anh dI chn vong
kIng nn da vp phaI dy chang ma fu frn. CIa c Ng dang an
mu ng fha ng IoI fh haI bo sng chuyn dng. f froI nI con gI n
du, haf rung cy nu I da xung Ip can dong sng, chn vuI ca my
van xac fhu...
IaI co cu chuyn dn C Thj o xa Ha Ngoc |Ha Trung). Mf
c gaI rf fhich qua fhj, cho doI nguo I yu dI danh gIa c va khI chf
bIn fhanh cy fhj. Cy fhj nay chI co mf qua, khng aI haI duoc,
v h aI fho fay bo fh canh fhj IaI fu dung vuf han In cao. Canh
y doI do I nga v phia dng nam fhoo huong nguoI yu cua c dang
o frong qun dInh a TrI u. Mf ngay fhang frn, chang fraI duoc
phop a TrIu v fham Iang xo m fh canh cy moI chju sa xung
va qua fhj roI vao ng fay ao cua chang....
u ng fruoc nguy co fan ra cua chinh quyn d h o Chu
CIao, frIu Ng phaI cu vIn danh fuong Iu c n |chau ho vIn
danh fuo ng Iu c Tn) Iam fhu su CIao Chu, An Nam hI u u y, dom
khoang 8.000 qun sang CIao Chu dan ap nhn dn khoI nghIa.
Nbic u ta c gia 6S
Kf hop dung bInh Iu c uy hIp, du ng muu m du d, dung cu a caI
mua chuc, Iu c n da khIn duoc ba nghn h o Cao Iuong |Hop
Ph) duo I quyn fhu IInh Hoang Ng du hang. Sau do, Iuc n
fhn fro ng fIn bInh vao CIao ChI va Cuu Chn, khI phaf qun
dan ap, khI dung qun du ng cua caI, fIn bac mua chuc cac fhu
IInh dja phuong. Ruf cuc, hang fram fhu IInh nghIa qun va hon
nam van dn da phaI chju fhua qun Ng.
Truyn fhuyf dn gIan k rang: a TrIu da chIn du
chng gIac Ng, frn ba muoI fr n fha ng IoI. CIac goI fn ba Ia
Nguy KIu fuong qun |Vj fuong nu yu kIu), Ia H HaI ba vuong
|Vua ba vung bI n mI I). Qun Ng so ba, fhuong co cu:
H6anb qua Juong b6 Jt,
6i Jicn Ba Vuong nan.
(Mua ngang ng6n Ja6 Jc cb6ng bu m,
6i mt Vua Ba tb tbu c kb6.
Cu ng fhoo fruyn fhuyf dn gIan, v sau co ko phan bI,
mach vo I Iu c n rang a Ia nu fuong "aI khIf u y " |yu caI
frong sa ch, ghof caI nho bn). Qun Ng IIn frn frung fIn
danh a. a h fhon, gIao bInh cho 3 fuong ho Iy, In nuI Tu ng fu
vn.
Trn nu I Tu ng hIn co m a TrI u va duoI chn nu I Tu ng Ia
dn fho chinh cu a a TrIu. HI dn hang nam ngay fruo c vao
ngay 21 fhang haI m Ijch.
KhoI nghIa a TrIu fhf baI, nhung hnh a nh nguoI con ga I
kIn frInh bf khuf, nguoI nu anh hung dn fc sIu vIf quyf
nI chi a Trung "gIanh IaI gIang san, coI ach n I" mun fhuo
khng mo frong fm fri phu nu va dn fc VIf Nam.
Tung 8on n ng quycn my troi,
Du cbn Ba Tric u ra ng ngoi su xanb.
|fho ca dn gIan)
Thoo CIao su TRN Q!OC V!ONC
ANH NHN T VIT 59
T! TINH - NC!OI MO ! NN Y !OC
CO TR!YN N TOC

Tu TInh |1330-7) duoc phong Ia ng f nganh duoc VIf
Nam va Ia nguoI mo du cho nn y duoc c fruy n VIf Nam. Cac
b sach Nam uoc fhn hIu va Hng NghIa fu gIac y fhu cua ng
khng chI co y nghIa frong Ijch su y hoc ma ca frong Ijch su van
hoc VIf Nam.
Nu nhu ng kf qua nghIn cuu van hoc, ngn ngu hoc VIf
Nam sau nay khng dua fhm bang chung g moI fh fruy n
fhuyf dja phuong va nhu ng cng frnh nghIn cu u chuyn mn
khac cho phop khang djnh Tu TInh Ia mf nhn vf doI Tr n.
Ong chinh fn Ia Nguy n a TInh, qu o Ia ng NghIa Phu, fng
Van Tha I, huyn Cm CIa ng, phu Thuo ng Hng |fInh HaI uong
ngay nay).
M cI cha mo fu Iuc 6 fuI, Nguyn a TInh duoc cac nha su
chua HaI TrIu va chua CIao Thuy nuI cho an hoc. Nam 22 fuI,
ng du ThaI hoc sInh duoI frIu vua Trn u Tng, nhung khng
ra Iam quan ma o IaI chua dI fu Iy phap hI u Ia Tu TInh. Nhung
ngay dI fu cu ng Ia nhung ngay ng chuyn hoc fhu c, Iam fhuc,
chua bnh cuu nguoI.
Nam 55 fuI |1385), Tu TInh bj dua dI cng cho frI u dnh
nha MInh. Sang Trung Quc, ng vn Iam fhuc, n I fIng, duoc
vua MInh phong Ia aI y ThIn su, mf o bn y, khng ro nam
nao. Ia van chI Iang NghIa Phu |do Nguy n anh Nho soan nam
1697) cu ng ca c fu IIu kha c o dja phuong du ghI nhu vy.
Nhu ng nam o frong nuoc, Tu TInh da cham chu ngh fhuc:
frng cy fhuc, suu fm kInh nghIm chua bnh frong dn gIan,
Nbic u ta c gia 60
hun Iuyn y hoc cho cac fang d. Ong da fng hop y duoc dn fc
c fruyn frong b sach gIa frj Ia b Nam duo c fhn hIu chIa Iam
10 khoa. ac bIf, ng co b Hng NghIa fu gIac y fhu |2 quyn)
bIn soan bang quc m, frong do co ban fhao 500 vj fhuc nam,
vIf bang fho uong Iuf |nm), va baI Phu fhuc Nam 630 vj
cu ng du ng quc ngu. Tho van Nm doI Trn rf hIm, nu qua
fhu c do Ia fac phm cua ng fh Tu TInh khng nhu ng co vj fri
frong Ijch su y hoc ma ca frong Ijch su van hoc nua.
Tu bao doI nay, gIoI y hoc VIf Nam va nhn dn du cng
nhn Tu TInh co cng Iao fo Ion frong vI c xy du ng mf quan
dIm y hoc dc I p, fu chu , saf voI fhu c f VIf Nam. Cu noI cua
ng: "Thuc Nam VIf chua nguoI Nam VIf" bIu hIn su nhn
fhu c su sac v quan h gIua con nguo I va sInh ca nh, dng fhoI
cu ng fIu bIu cho y fhu c dc Ip fu chu. Ngay frong vIc nghIn
cu u duoc IIu, ng cung khng chju phu fhuc vao cach sap xp
cua nhu ng sach nuoc ngoaI. Chang han, ng khng dua kIm, mc,
fhuy, ho a, fh In du ma xp cac cy co fruoc fIn. Ong cu ng ph
phan fu fuong dj doan cua nhu ng nguo I chI fIn vao phu chu ma
khng fIn fhu c. Ong da nu ra nhIu phuong phap khac nhau d
chua bnh nhu: chm, chich, chuom, bop, xoa, an, ung, ho, xng,
v.v.
Tu TInh da khng du ng IaI o vj fri mf fhy fhuc chua
bnh, ng con fu mnh fruyn ba phuong phap v sInh, f chuc co
so chua bnh frong nha chua va frong Ia ng xom. Co faI IIu cho
bIf, frong 30 nam hoaf dng o nng fhn, Tu TInh da xy dung
24 ngI chua, bI n ca c chua nay fhanh y xa chua bnh. Ong fp
hop nhIu y an: 182 chu ng bnh duoc chu a bang 3.873 phuong
fhuc. Ong cu ng Iun Iun nhac nho moI nguoI chu y nguyn nhn
gy bnh, fm bIn phap phong bnh fich cu c. Tu TInh nhn
manh fa c du ng vIc ron Iuyn fhn fh va sInh hoaf dIu d. Ong
nu phuong phap duong sInh fom faf frong 14 chu:
Bc tinb, Juong kbi, t6n tb n.
Tbanb tm, qua Juc, tbu cbn, /uyc n bnb.
ANH NHN T VIT 61
Tu TInh con fp hop nhu ng baI fhuc chua bnh cho gIa
suc. Co fh noI, ng da gop phn daf co so cho nganh fhu y dn fc.
NhIu fh ky qua, Tu TInh duoc fn Ia vj fhanh fhuc VIf
Nam. Ta I HaI uong, con dn fho ng o xa Cm Van, Cm Vu, o
chua HaI TrIu Ia ng Yn Trung, nay Ia chua CIam, xa Cm Son,
huy n Cm CIa ng, co fuo ng Tu TInh. Cu dI fho ng o dn Ia
vIf, djch nghIa nhu sau:
Mo r6ng pbuong Ticn, c6ng tc tbc ca6 bng Tbai /inb
86ng nbo cua Pb t, on cu u nguoi r6 ng tua Cm Giang.
CIao su V! NCOC KHANH - O THI HAO
Nbic u ta c gia 62
NCO Q!YN
VA CHIN THNC ACH NC IICH S!
Nam 938, qun Nam Han vuof bIn xm Iuo c nuoc VIf va sa
vao frn dja coc ngm maI phu c faI fnh cua Ng Quyn |897-944)
frn sng ach a ng, chju fhf baI fham haI, phaI fu bo y d xm
Iuoc. ChIn fhang ach ang da mo du cho mf ky nguyn dc
Ip Iu daI cua nuoc VIf.
Ng Quyn, nguoI Iang uong Im |nay Ia xa uo ng Im,
huy n a V, Ha Ty) cu ng qu voI Phung Hung.
Ong sInh nam 897, con fraI fhu su Ng Mn, mf hao fruong
dja phuong. uoc fruyn fhng dja phuong hun duc, duoc cha day
bao, fu fm bo Ng Quy n da fo ra co y chi Ion. Thn fh cuong
frang, fri fu sang suf, cham ron vo ngh. Su cu mIu fa ng "vo
nguo I khI ng, maf sang nhu chop, dang dI nhu cop, co chi dung,
suc co fh nhc va c do cao".
Nam 920, Ng Quyn dI fhoo uong nh Ngh, mf fuong
cua ho Khu c o df AI Chu |Thanh Hoa). uong nh Ngh Ia anh
hu ng dn fc fung co cng danh duI gIa c Nam Han, chIm duoc
fhanh aI Ia nam 931, fhu c dy buoc fI n cua cuc du franh gIaI
phong dn fc. uong nh Ngh In cm quyn, fu xung TIf d
su, gIao cho Ng Quy n caI quan Chu A I. Yu mn faI nang va
nhIf huyf cu u doI, gIup nuoc cua Ng Quyn, uong nh Ngh
da ga con gaI cho ng.
Trong 7 nam |931-938), qua n IInh df AI Chu, Ng Quy n
fr faI Iu c, dom IaI yn vuI cho dn frong haf.
Nam 937, uong nh Ngh bj KIu Cng TIn, mf fhuc
fuong va Ia hao fruong df Phong Chu gIf haI d doaf chu c TIf
d su. Hanh d ng phan frac cua KIu Cng TIn da gy nn mf
ANH NHN T VIT 63
Ian song bf bnh, cam gI n su sac frong moI fng Iop nhn dn.
Ng Quyn fro fhanh ngon co quI fu moI Iu c Iuong yu nuoc.
Sau mf fhoI gIan fp hop Iu c Iuong, Ng Quyn dom qun
fu Chu AI ra bac, fIn cng fhanh aI Ia, dIf fru KIu Cng
TIn.
Nam 938, froI dang fIf mua dm gIo bc. oan qun Ng
Quy n, nguoI nguoI Iop Iop vuof doo a I fIn ra bac. Qun xm
Iuoc con dang ngp ngho ngoaI bo coI fh du fn phan bI KIu
Cng TI n da bj bu o ngoaI cua fhanh aI Ia |Ha NI). MI hoa
bn frong da duo c fru khu. K sach fruoc fru n I phan sau dIf
ngoaI xm da duoc fhu c hIn.
Ng Quyn vao fhanh, ho p cac fuo ng fa, ban rang: "Hoang
Thao Ia mf dua fro daI, dom qun fu xa dn, qun Iinh moI mf,
IaI ngho duoc fIn Cng TIn da bj gIf chf, khng co nguoI Iam nI
ung, da mf via fruoc rI. Qun fa su c con manh, djch voI qun
moI mf, ff pha duoc!
"Song chung co Io I o fhuy n, n u fa khng phong fruoc fh
chuyn duoc fhua cu ng chua fh bIf duoc!
"Nu fa saI nguoI dom coc Ion dong ngm o cua bIn fruoc,
vaf nhon du ma bjf saf, fhuy n cua chu ng nhn khI nuo c frIu
In, fIn vao bn frong hang coc, by gIo fa so d b ch ngu.
Khng k g hay hon k y ca.
1

Chu fuong du phuc k sach y Ia fuyf voI.
Phan doan dung con duo ng fIn qun cua djch: Ng Quy n -
nguo I duoc nha su hoc I Van Huu ngoI ca Ia "muu gIoI ma danh
cu ng gIoI" - da chu fruong b fri m f frn dja coc o cua sng ach
ang, rI nhn khI nuo c frIu In, nhu fhuyn djch fIn vao bn
frong ha ng co c va fp frung Iu c Iuong fIu dIf djch bang mf frn
quyf chIn nhanh, gon, frIf d.

1
aI VIf su ky foan fhu, NgoaI ky.q.5
Nbic u ta c gia 64
Sau khI dIf fru xong bon KIu Cng TIn, Ng Quyn va b
chI huy koo qun v vung von bIn ng ac chu n bj don danh
qun Nam Han. Thn fich va fruyn fhuyf dn gIan cac Iang
fhuc xa Nam HaI, ang HaI d u noI ro fu nh KIu. Ha oan
foI Iuong Kh |fhuc An HaI, HaI Pho ng) Ia khu vu c dong qun
cua Ng Quy n. Hon 30 dn mIu fho Ng Quyn va cac fuong pha
gIac Nam Ha n da duoc phaf hIn, du phn b fp frung o vung
ha Iuu sng ach ang. n fraI cu a Ng Quyn dong faI cac fhn
Iuong Xm |An HaI, HaI Phong), CIa VIn |nI fhanh HaI Phong)
1

Truoc muu d xm Iuoc fro IaI cua phong kIn Trung Quc,
ngon co cuu nuoc cua Ng Quy n fro fhanh ngon co doan kf cua
ca dn fc. I qun Ng Quyn, fu mf dI bInh AI Chu da
nhanh chong fro fhanh mf dI qun dn fc. Truy n fhuyf dn
gIan co n ghI nho chuy n 38 chang fraI Iang CIa VIn |HaI Pho ng)
do Nguyn Tf T va ao Nhun d n du, da fu vu frang, xIn fhoo
Ng Quyn pha gIac. TraI fra ng cac Ia ng Im ng |Thuy
Nguyn, HaI Phong), ang Chu |KIm ng, HaI Hung), nguoI
mang vu khi, ko mang chIn fhuyn, fm dn cua qun xIn dIf
gIac. a anh om Iy MInh, Iy ao, Iy Kha o Hoang Pha |Hoang
ng, Thuy Nguyn), ng f ho Pham o ang CIang |An HaI, HaI
Phong) cung chIu m dn bInh, hang ha I fham gIa khang chIn.
Vu ng cu a sng va vung ha Iuu sng ach ang duoc Ng
Quy n chon Iam chIn fruo ng quyf chIn.
ach a ng ngay y cung nhu nga y sau v n mang "fn nm"
gIan dj: Sng Ru ng!

1
TaI Iuong Xm |fhuc xa Nam HaI, huyn An HaI, HaI Phong) con dI fich mf
fhanh df co hnh gIng nhu vanh kIu nn nhn dn quon goI Ia fhanh Vanh KIu.
Thanh dap frn mf go df cao, chu vI vao khoang 1.700 m. Thanh da bj pha huy
nhIu doan, phn con IaI daI khoang 1.300 m, b rng frung bnh 1 m, co ch rng 7
m, cao khoang 0,8 m, ch cao nhf 1,6 m. CIua fhanh co dn fho Ng Quyn nhn
dn goI Ia Tu Ca. Thn fich cu dI, fruyn fhuyf dn gIan du noI Ng Quyn dap
fhanh o Iuong Xm va dI fich con IaI Ia fhanh Vanh KIu. Nam 1981, Khoa Su aI
hoc fng hop Ha NI phI hop voI So Van hoa - Thng fIn HaI Phong caf mf doan
fha nh d khao saf. Nhung rf fIc Ia chua phaf hIn duoc nhung hIn vf dac frung
d xac djnh nIn daI cua fhanh Vanh KIu. Thn fich Ng Quyn o CIa VIn |nI
fhanh HaI Phong) noI ng da cho Ip dn fraI o dy d chng gIac Nam Han.
ANH NHN T VIT 65
Sng Ru ng fhuong co so ng bac du, v vy moI co fhm mf
"fn chu" ach ang gIang.
su Cuong mu c m fa:
"Sng rng hon haI dam, o do co nuI cao ngf, nhIu nhanh
sng d IaI, song cn man mac gIap fn chn froI, cy cI um fum
cho Ip bo bn".
ach ang Ia cua ngo phia dng bac va Ia duong gIao fhng
quan frong fu In ng vao nI dja VIf Nam. Cu a bIn ach
ang fo rng, ruf nuoc fu vung dng bang ac d ra Vjnh Ha
Iong. Tu cua bI n nguoc In gn 20 km Ia dn cua sng Chanh.
Phia hu u nga n co day nu I vI Tra ng Knh voI nhIu hang dng,
sng Iach va fhung Iu ng hIm fro.
Ha Iuu sng ach ang fhp, d dc khng cao nn chju anh
huong cu a fhuy frIu kha manh. Iuc frIu dng, nuoc fraI dI bo
dn vaI cy s. Iong sng da rng, IaI su, fu 8 m - 18 m. TrI u In
xung vao d nuo c cuong, nuoc ruf dn hon 30 cm frong mf gIo,
ao ao xuI ra bIn, muc nuo c chnh Ich khI cao nhf va fhp nhf
khoang 2,5 - 3,2 m.
Ijch su fhanh fao vung ach a ng frn dy va mf s faI
IIu dja Iy hoc Ijch su cho phop khang djnh, cua sng ach ang
fh ky 10 khng phaI Ia cu a Nam TrIu voI dja hnh nhu hIn nay.
Iu c by gIo cua sng Nam TrI u Ia cua bIn chung cua sng
Cm |hay sng Nam TrI u) va sng ach ang. Cua bIn ach
ang ngay xua o vao khoang do, nam su vao phia frong so voI
cua Nam TrIu hIn nay khoang hon chu c cy s. CIu a vung fhIn
nhIn sng bIn do, frn co so su c manh doan kf va y chi dc Ip
cua ca dn fc, Ng Quyn khn fruong gIan bay mf fh frn hf
suc muu fri, IoI haI d chu dng pha gIac.
Ong huy dng qun dn vao rung dan g, vof nhon, bjf saf
|han s fho ron duoc huy d ng dn cung kha dng) rI cho dong
xung Io ng sng fhanh ha ng daI fao fhanh mf baI coc, mf baI
chuong ngaI day dac o haI bn sng. KhI frI u In mnh mng, fh
ca baI co c ngp chm, khI frIu xung fh hang coc nh In ca n fro
Nbic u ta c gia 66
fhuyn qua IaI. aI coc fang fhm phn hI u fro ho dja hnh fhIn
nhIn.
Tr n dja coc Ia mf nof dc dao cua fr n ach ang pha
qun Nam han va cung Ia mf sang fao rf som frong ngh fhuf
qun su VIf Nam ma nguoI khoI xuong Ia Ng Quyn. Nhung cho
dn nay, vn chua phaf hIn duoc fhm nhIu dI fich cua baI co c
nay.
1

Trong khI chun bj frn dja, Ng Quyn khng nhu ng IoI
dung dja hnh fhIn nhIn, ma con bIf IoI dung ca ch d fhuy
frIu. y cung Ia mf frn danh bIf IoI dung fhuy frIu som
nhf frong Ijch su qun su nuo c fa, mo du cho fruyn fh ng IoI
dung fhu y frIu frong nhIu frn fhuy chIn sau nay. Rf fIc Ia
cho dn nay, chua xac djnh duoc ngay fhang xay ra frn ach
ang, nn chI co fh dua ra mf s gIa djnh nao do, chua fh co
nhung k f Iun cu fh v dIu nay.
2

1
Nam 1953 - 1954, nhn dn dja phuong phaf hIn duoc nhung coc g gn cua sng Chanh,
cach sng ach ang hon 400 m, fhuc xa Yn CIang, huyn Yn Hung, fInh Quang NInh. Sau do, Vu
ao fng ao fang Van hoa, Khoa Su aI hoc Tng hop Ha NI, VIn ao fang Ijch su da cung So
Van hoa HaI Phong, va Ty Van hoa Quang NInh fIn hanh khao saf, khaI quf va nghIn cuu. NgoaI ra,
con phaf hIn nhung coc fuong fu o cua sng Knh |dng Van MuI), cua sng Nam gIap sng ach
ang, phia duoI sng Chanh... HaI mu g o cua sng Chanh duoc xac djnh nIn daI bang phuong phap
cac bon phong xa, cho kf qua 615+100 va 850+100 nam sau Cng Nguyn. Nhung fhoo y kIn cua
nhung nguoI nghIn cuu fh nhung baI coc nay fhu c pham vI frn dja ach ang pha qun Nguyn
nam 1288, chu khng phaI baI coc cua Ng Quyn dIf qun Nam Han nam 938.
2
Nguyn Ngoc Thuy, Thuy frIu frong chIn fhang ach ang nam 938, da dn. V
fhoI dIm xay ra frn ach ang, cac b chinh su chop khng cu fh va khng fhng nhf.
- VIf su fhng gIam cuong muc chop Ng Quyn dIf KIu Cng TIn va pha qun Nam Han
vao "mua fhu, fhang chin" nam Mu Tuf, finh ra duong Ijch Ia fu 27-9 dn 25-10-938.
- aI VIf su ky foan fhu IaI chop nhung su kIn frn vao "mua dng, fhang MuoI", finh ra
duong Ijch Ia fu 26-10 dn 24-11-938.
- VIf su Iuoc chop vao "mua dng, fhang Chap", finh ra duong Ijch Ia fu 25-12-938 dn 22-1-
939.
V maf su IIu hoc fh frong ba faI IIu frn, VIf su Iuoc duoc bIn soan som nhf |vao doI
Trn), gn voI fhoI gIan xay ra su kIn hon haI b su doI I va doI Nguyn. Su ghI chop cua
VIf su Iuoc IaI phu hop voI nhIu fhn fich Ng Quyn va cac fuong fham gIa frn ach
ang, frong do co fhn fich o Hoang Pha |Hoang ng, Thuy Nguyn, HaI Phong) chop cu
fh frn ach ang xay ra vao ngay 7 fhang Chap nam Mu Tuf, fuc ngay 31-12-938...
ANH NHN T VIT 67
Qun fhuy b, maI phuc san o phia frong ba I co c, co Io frong
khoang ha Iuu va frung Iuu sng ach ang; frong cac nhanh
sng va frn haI bo sng.
Thoo fruyn fhuyf va fhn fich, uong Tam Kha chI huy
dao qun bn fa ngan, Ng Xuong Ngp va Canh Thac chI huy
dao qun bn hu u nga n, maI phuc o haI bn bo sng d cu ng phI
hop voI fhuy bInh danh faf ngang vao dI hnh qun djch va san
sang fIu dIf s qun djch frn chay In bo. Co fh suy doan ra ng,
nguo c In phia fhuong Iuu Ia mf dao fhuy qun manh phuc san
Iam nhIm vu chon du, cho khI nuoc xung so xuI dong danh v
maf dI bInh fhuyn cu a djch.
Cu ng fhoo fruy n fhuy f, fhn fich nguoI fhanh nIn
Nguy n Tf T, vn gIoI boI Ian va quon fhuc sng nuoc, duoc
gIao nhI m vu khIu chI n, nhn Iu c nuo c frIu In, nhu djch vuof
qua baI coc vao cam by bn frong.
Trong fh frn cua Ng Quy n, ro rang frn dja maI phu c
gIu vaI fro quyf djnh. Trn dja coc o cu a sng Ia nham chan
duong fhao chay cua fan qun gIac. Su phI hop gIua haI frn dja
chung fo quyf fm chIn Iuoc cua Ng Quyn Ia phon naykhng
phaI chI danh baI qun gIac ma co n pha I fIu dIf foan b qun
gIac, dp fan mng fuong xm Iang cua frIu dnh Nam Han.
CuI nam 938, cuc khang chIn chng xm Iuoc Nam Han
In fhu haI cua qun dn VIf da gIanh duoc fhang IoI h f suc
oanh IIf.
Ca mf doan bInh fhuyn Io n cua gIa c vua vuof bIn fIn vao
man sng ach ang da duoc nhu ao fh frn da bay san va bj
fIu dIf gon frong mf fhoI gIan rf ngan. Toan b chIn fhuyn
cua gIac bj danh dam, hu hf qun gIac bj fIu dIf. Chu soa I cua
gIac Ia Iuu Hoang Thao cung bj gIf faI frn.
ChIn fhang a ch ang co nhung nof rf dc dao va gIu mf
vj fri frong daI frong Ijch su dn fc.
ChIn fhang ach ang dIn ra nhanh, gon, frIf d dn mu c
d vua Nam Han dang dong qun o saf bIn gIoI ma khng sao kjp
Nbic u ta c gia 6S
fIp ung. Ngho fIn qua bf ngo va kInh hoang, chu a Nam Han
danh fhuong khoc fhu nha f fan qun quay v nuo c. Y bon ha d
fI cho Truoc fac Ta Iang hu ung "Iam cho khi fh qun bInh
khng phn chn In duoc". Iuc nay ung da chf, chu a Nam Han
fan bao saI quf ma, phoI fhy ung d fra fhu!
Sau chI n fhang chm du f hon 1000 nam ac fhuc Ng
Quy n baf fay xy du ng quc gIa. Ng Quyn xung vuong, baI bo
chuc TIf d su, djnh d o C Ioa |ng Anh, Ha N I). Ong daf ra
chuc quan van, vo , nghI I frong frIu. Nhung dang fIc fhoI gIan
faI ngI cua ng fhf ngan ngu I, chI duoc 6 nam |939-944).
Ong mf nga y 18 fhang CIng nam CIap Thn, fho 47 fuI.
NgoI ca Ng Quyn va chIn fhang ach ang, nha su hoc
I Van Huu vIf frong "aI VIf su ky foan fhu":
"TIn Ng Vuong co fh Iy qun moI hop cu a df VIf fa ma
pha duoc fram van qun cua Iuu Hoang Thao, mo nuoc xung
vuong, Ia m cho nguoI phuong ac khng dam Ia I sang nua. Co fh
noI Ia m f con gI n ma yn duoc dn, muu gIoI ma da nh cung gIoI
vy".
ANH NHN T VIT 69
Q!ANC TR!NC NC!YN H!,
NC!OI ANH H!NC AO VAI
Hoang d Quang Trung Nguyn Hu |1753 - 1792) Ia vj anh
hu ng dn fc vI daI cua VIf Nam fh ky 18, nguoI da co cng
fhng nhf df nuoc, bao v dc I p dn fc, mo ra mf frI u daI
moI. VoI fhIn faI qun su va chinh frj cua mnh, ng da Ianh dao
cuc khoI nghIa Ty Son, In Iuof fIu dI f haI fp doan phong
kIn Trjnh - Nguyn, danh fan nam van qun XIm va 20 van
qun Ma n Thanh xm Iuo c. TrIu daI Ty Son do ng Ip ra fuy
ngan ngu I, song da d IaI du n su dm v van hoa, xa hI frong
Ijch su dn fc.
Quang Trung Nguyn Hu Ia nguo I anh hu ng ao va I da danh
d ca haI fp doan fhng frj pha n dng o ang Trong va ang
NgoaI, nguoI da Ip nn nhu ng chIn cng hIn hach ch ng qun
xm Iuo c XIm va Man Thanh, fhu c hIn duoc khaf vong fhng
nhf df nuoc cua dn fc vao cuI fh ky fhu 18.
T fIn xua cua Nguy n Hu Ia ho H o Iang Quy nh I,
huy n Quynh Iuu, fr n Ngh An. Sau co mf chI doI vao huy n
Hung Nguyn va huyn NghI Xun. Thoo cac cu o Hung ThaI,
Hung Nguyn cho bIf fh ho H o Hung ThaI hang nam fhuong co
sang NghI Xun nhn ho. Trong frn fn cng ra bac vao fhang 6
nam f MuI |1655), qun Nguy n chIm duoc 7 huyn Nam sng
Iam |Ngh An), baf dn dua vao ang Trong khaI hoang. Sach cu
du noI f bn doI cua Nguyn Hu cu ng o frong s dI dn y, Iu c
du dn o p Ty Son Nhf fhuc huy n Quy NInh, phu Quy
Nhon. n doI Nguyn PhI Phuc |co sach chop Ia H PhI Phuc)
moI doI dn o p KIn Thanh, huyn Tuy VIn, nay Ia Iang KIn
My, xa nh Thanh, huyn Ty Son, fInh NghIa nh. Nguy n PhI
Nbic u ta c gia 70
Phuc va vo Ia Nguyn Thj ng sInh ra Nguyn Nhac, Nguyn Iu,
Nguy n Hu va mf nguo I con ga I.
Nguy n Hu sInh nam 1753. Thuo nho Nguyn Hu con co
fn Ia Thom, sau goI Ia nh. Ca ba anh om du fhoo hoc fhy
HIn, mf nha nho bf dac chi, v phan dI chinh sa ch ha nguoc
cua Truong Phu c Ioan nn bo frn vao Quy Nhon mo fruong day
hoc o p Yn ThaI.
Thoo Hoa ang frong Quang Trung anh hu ng dn fc fh
Nguy n Hu foc quan, da sn, ma f nhu chop sang, fIng noI sang
sang nhu fIng chung, nhanh nhon, khoo manh, can dam. Sach
Ty Son fhuf Iuoc con mIu fa dI maf Quang Trung "ban dm
khI ngI khng co don fh a nh sang fu maf soI sang ca chIu".
Mua xun nam 1771, df Ty Son sI dng, Ia co nghIa bang
Iua do da I 10 m duoc dung In voI khu hI u Iy cua nha gIau chIa
cho dn nghoo va IoI hjch k fI Truong Phuc Ioan duoc fruyn dI
khap noI. Cac fng Iop nhn dn nguoI KInh, nguoI Thuong du
hang haI fham gIa. Tu cu c khoI nghIa Ty Son nay, Nguy n Hu
fro fhanh Ianh fu kIf xuf cua phong frao nng dn fh ky 18 va
cu ng fro fhanh nguoI anh hung dn fc vI daI:
Ma nay a6 cai co Ja6,
Giup Jn Ju ng nuoc xict ba6 c6ng trnb.
|AI fu van - I NCO C HN)
Nguy n Hu Ia nha qun su fhIn faI. Trong hoaf dng qun
su, ng chu dng fp frung Iu c Iuo ng danh vao nhu ng muc fIu
chIn Iuoc frong yu nhf va hanh dng IIn fuc, bf ngo, chop
nhoang, quyf II f Iam cho dI phuong khng kjp dI pho.
Nam 1777, Nguy n Hu dom qun vao CIa jnh da nh fan
sao huy f cua qun Nguy n, baf gI f duoc Nguyn Phuc uong va
Nguy n Phuc Thun. Sau chIn fhang, ng gIao quyn caI quan
CIa jnh cho ca c fuong rI fro IaI Quy Nhon.
Nam 1785, duoc fIn bao qun XIm xm Iuoc, Nguyn Hu
dom daI bInh vao CIa jnh. Trong my frn du, qun Ty Son
ruf IuI d nhu gIa c vao frn dja maI phu c sa n. Qun XIm koo vao
ANH NHN T VIT 71
Rach C m va XoaI Muf |phia fy My Tho) bj phuc bInh Ty Son o
cac maf cu ng d p ra fIn cng bf ngo, quyf IIf. 5 van qun
fhuy b cung 300 chIn fhuyn bj danh fan fac, chI con va I nghn
fn sng sof chay frn v nuoc fhoo duong nu I.
n frn daI pha 20 van qun Thanh du nam 1789 fh fhf
Ia ky dIu. CuI nam 1788, qun Thanh do Tn SI Nghj chI huy da
chIm Thang Iong. TI n dI qun Thanh fhoc su dn fn Ha
Nam. Quanh Thang Iong day dac mf h fhng nhu ng dn kIn c
o Ha HI, Ngoc H I, Khuong Thuong... d bao v.
Ngay 21 fhang 12 nam 1788, nhn duoc fIn bao khn cp cua
Ng Van So , ngay ngay hm sau, faI Phu Xun, Nguyn Hu Iam
I In ngI hoang d, Iy nIn hI u Ia Quang Trung, rI Ip fuc
fhng IInh daI qun fIn ra bac.
Ngay 15-1-1789, qun Ty Son da fp kf o Tam Ip. KhI
cho qun an Tf fruoc o dy, Quang Trung fuyn b: "Nay hay Iam
I an T f Nguyn an fruoc, doI dn sang xun, ngay fa vao
Thang Iong so mo fIc Ion. Cac nguoI hay ghI nho Iy IoI fa xom co
dung fh khng7".
Trong frn nay, voI chIn Iuoc da nh nhanh fhang nhanh,
Quang Trung cho n fhoI gIan va khng gIan hoan foan bf ngo dI
voI qun Thanh dang kIu cang, fu man voI nhung fhang IoI buoc
du va maI m chun bj an Tf.
m 30 Tf, qun chu Iu c Ty Son vuof sng ay fIu dIf
dn fIn fIu cua djch, mo du cuc fIn cng. Ngay 3 Tf vy dn
Ha HI, uy hIp buc djch du hang. Ngay 5 Tf, mo frn quyf
chIn o dn Ngoc HI. ang frn Ngoc HI - m Muc, qun Ty
Son da dp fan cu dIm fhon ch f nhf cua djch. Sau do dn
Khuong Thuong nhanh chong bj fIu dIf, fuong Sm NghI ng
fu fu, Tn SI Nghj bo chay. Trua ngay 5 Tf Ky u, vua Quang
Trung cung fuo ng sI chIn bao nhum don khoI sung fIn vao
Thang Iong.
Nguy n Hu con Ia nha chinh frj sang suf. Tu muc fIu
fruoc ma f cua phong frao nng dn Ia danh d ch d a p buc Trjnh
- Nguy n, Nguyn Hu da vuon In nhn fhu c duo c nhIm vu dn
Nbic u ta c gia 72
fc Ia fh ng nhf df nuoc va danh duI ngoaI xm. Ong ph phan
fI ac chIa caf df nuoc: "MI ho fu y gy dung bo coI rIng mnh,
ky cuong, froI df mf phon d naf khng du ng In duoc..." |ChIu
In ngI).
Nam 1786, Nguy n Hu dom qun ra bac voI khu hIu "Phu
I dIf Trjnh", c Ip frIf d qun Trjnh nn Iy duoc a c Ha mf
cach d dang. Nguyn Hu noI vo I Nguyn Hu u ChInh: "Ta dom
my van qun ra dy, chI danh m f frn ma dop yn duo c ca fhIn
ha... Vi phong fa mun xung d, xung vuong, g ma chang duo c. So
dI fa nhuong nhjn khng o nhu ng ngI y, Ia h u daI nha I do
fhI!" |Hoang I nhf fhng chi). Nhung Nguy n Hu cung bIf
frong nhn dn va nho sI ac Ha con nhI u nguoI Iuyn fIc nha
I nn ng bang Iong Iy cng chu a Ngoc Hn nha I r I IuI v
Thun Hoa. Nam 1787, sau khI saI Vu Van Nhm dom qun ra
bac gIf Nguy n Hu u ChInh, Nguyn Hu vn d cho I uy Cn
Iam gIam quc bu nhn. Nguy n Hu chI chinh fhu c In ngI
hoang d fhay nha I khI I ChIu Thng I ro b ma f phan quc,
ruoc qun Thanh vao gIay xoo df nuoc.
Thanh cng cua Nguyn Hu v chinh frj co n o vIc ng duoc
nhn faI frong nuoc ung h. V vo fuong co Tr n Quang Iu, Vu
Van u ng, ang TIn ng, Ng Van So... Ra Thang Iong,
Nguy n Hu fhu phu c duoc Ng Th Nhm, Phan Huy ich,
Nguy n Th Ijch, oan Nguy n Tun, Ia Son phu fu Nguyn
ThIp... Ia nhu ng ko sI df bac co fhu c faI, bIf fhoI fh. o Phu
Xun, Nguyn Hu duoc su cng fac hf Iong cua Tr n Van Ky,
mf bc danh sI nI fIng o df ang Trong, nguo I co cng Io n gIup
Nguy n Hu f chu c b may caI frj va gIoI fhIu cho Nguy n Hu
nhung nhn faI frong nuo c.
V maf dI ngoa I, Nguyn Hu r f khn khoo frong cach
ung xu voI bon phong kI n phuong bac. Tuy da:
anb cb6 n6 cbicb /un bt pban,
anb cb6 n6 pbicn giap bt b6an
Nhung sau chIn fhang, Nguyn Hu vn chu dng cu hoa,
b ngoaI xIn fh n fhuc d dp faf y d phu c fhu cua nha Thanh
ANH NHN T VIT 73
va buc chu ng phaI chinh fhu c cng nh n Quang Trung Iam "quc
vuong", fu bo da fm fhu nap bon Iuu vong phan quc, Iy co xm
Iuoc nuo c fa mf In nua.
Nam 1789, khI cuc kha ng chIn vu a kf fhu c, Quang Trung
da ban b ChI u khuyn nng nham phuc hI dn phIu fan, khaI
khn ru ng df bo hoang. ng fho I ra I nh baI bo nhIu fhu fhu
cng fhuong nghIp nang n fruo c dy, mo rng vIc bun ban Iam
an cho fhuong nhn va fho fhu cng. Quan h bun ban voI nuo c
ngoaI duoc mo mang.
Quang Trung cung ra suc xy du ng va pha f frIn n n van
hoa dn fc, ban b ChIu Ip hoc, khuyn khich cac xa mo fruong
hoc. TIng noI dn fc duoc coI frong. Quang Trung mun dua chu
Nm In dja vj chu vIf chinh fhu c cua quc gIa. Ip VIn Sung
chinh d djch sach chu Han ra chu Nm. Cac van kIn cua Nha
nuoc d n dn vIf bang chu Nm.
KhI dn Iang Van Chuong |Ha NI) xIn du ng IaI bIa fIn sI o
Van MI u, Quang Trung fu fay ph vao Ia don nhu sau:
Nay mai Ju ng /ai nuoc nba ,
Bia ngbc /ai Jung trcn t6a mu6n gian.
Nhung fIc fhay, khI df nuoc dang frn buoc chuyn mnh
dy frIn vong fh ngay 16-9-1792, Quang Trung df ngf fu frn,
Iu c do ng moI 39 fu I.
NC!YN Q!ANC N - CIANC HA VI
Nbic u ta c gia 74
I THAI TO -
NC!OI ANH H!NC CIAI PHONC N TOC

I IoI |1385-1433) sInh faI Iam Son |nay fhuc huyn Tho
Xun, Thanh Ho a) frong mf gIa dnh "doI doI Ia m qun fruong
mf phuong". f nuoc bj gIac MInh xm Iuoc, I IoI voI faI nang
va uy fin Ion da dung co khoI nghIa, chIu m hI n faI, ku goI
nhn dn ca nuoc cu ng dung In danh gIa c. Cuc khoI nghIa Iam
Son nhanh chong nhn duoc su huong u ng cua dng dao nhn
dn. Cung voI fu fuong chIn Iuoc qun su dung dan, faI Ia nh dao
kIf xuf cua I IoI, foI nam 1428 cuc khoI nghIa da gIanh fhang
IoI hoan foan. I IoI In ngI Hoang d, Io chn chInh n I frj, mo
nhIu khoa fhI... daf nn mong cho nn fhjnh frj Iu da I cu a df
nuoc.
I IoI sInh ngay 10-9-1385 |6-8 nam f Suu) faI Iam Son
|Ko Cham), nay fhuc huyn Tho Xun, Thanh Hoa, frong mf gIa
dnh "doI doI Iam qun fruong mf phuong". Nam I IoI 21 fuI
cu ng Ia nam nha MInh dom 80 van qun sang xm Iuoc nuoc VIf.
Cuc khang chI n chng MInh cu a vuong frIu H fhf baI, nuoc
aI VIf roI vao ach fhng frj fan bao cua gIac MInh. Truoc canh
df nuoc bj ko fhu gIay xoo, fan pha, I IoI da nung nu mf
quyf fm danh duI chu ng ra kho I bo coI.
u nam 1416, faI nu I rung Iam Son frn df Thanh Hoa,
I IoI cung voI 18 nguoI ban fhn fhIf, dng fm cu u nuoc da
Iam I fh danh gIac gIu yn qu huong. o Ia hI Th Iu ng NhaI
da dI vao su sach.
TIn I IoI dung co nghIa, chIu m hIn faI bay xa, fhu huf
cac anh hu ng ha o kIf fu bn phuong koo v. f Iam Son fro
fhanh noI fu nghIa. o do co du cac fng Iop xa hI va fhanh phn
ANH NHN T VIT 75
dn fc khac nhau, voI nhu ng daI bIu uu fu nhu: Nguy n TraI,
Tr n Nguyn Ha n, Nguy n Chich, Nguy n Xi, I IaI, Cm Quy,
Xa Kha Tham... Sau mf fhoI gIan chu n bj chin muI, du nam
1418, I IoI xung Ia nh jnh Vuong, fruyn hjch dI khap noI,
ku goI nhn dn dung In danh gIa c cu u nuoc. I Io I Ia IInh hn,
Ia Ianh fu fI cao cua cuc khoI nghIa y.
Cuc khoI nghIa Iam Son fu mo du foI k f fhu c fhang Io I
|fhang 12-1427), qua cac gIaI doan phaf frIn va chIn Iuo c, chIn
fhuf cu a no da chung mInh I IoI Ia nguoI co fm voc cua mf
fhIn faI, m f nhn cach vI daI, chI fhy o nhu ng Ianh fu mo
duong, khaI sang. Nu Ng Quyn voI chIn fhang frn sng ach
ang nam 938 da chm du f fhoI ky 1.000 nam mf nuoc, mo du
fhoI ky dc Ip moI cua dn fc fh I IoI voI cuc khoI nghIa Iam
Son foan fhang, kf fhuc 20 nam fhng frj cua gIac MInh, khI
phu c nn dc Ip Iu daI cho T qu c, baf du mf ky nguyn xy
dung mo I. Khng co I IoI, khng co phong frao khoI nghIa Iam
Son. Nhung I IoI khng chI Ia nguo I nhon nhom, fao Ip ra f
chuc khoI nghIa Iam Son ma ng con Ia nha chI dao chI n Iuoc
kIf xuf. Mf no f dac sac, moI mo frong duong I I chI dao cuc
khang chIn ch ng MInh ma I IoI fhu c hI n Ia dua vao nhn dn
d fIn hanh chIn franh gIaI phong dn fc. Nhn vao Iu c Iuong
nghIa bInh va b chI huy, fuong IInh cua cuc khoI nghIa, co fh
fhy ro finh chf nhn dn rng raI cua no, mf dac dIm n I bf
khng co o cac cu c khoI nghIa khac chng MInh fruo c do. ua vao
suc ma nh cua nhn dn, doan kf, fp hop moI Iu c Iuong xa hI
frong m f f chu c chIn du, rI fu cuc khoI nghIa o mf dja
phuong, Iy nuI rung Iam can cu dja, phaf frIn su rng fhanh
cuc chI n franh gIaI pho ng dn fc frn quy m foan quc. y Ia
mf cng hIn sang fao fo Ion v duong II chIn franh cua I IoI
va b fham muu cua ng, d IaI mf kInh nghIm Ijch su quy gIa.
Vua Ia nha f chuc va chI dao chI n Iuoc v chinh frj, qun
su, vua Ia vj fuo ng cm qun muu fri, qua quyf, I IoI da vn
dung I I danh "vy fhanh dIf vIn" fhoo Iy fhuyf qun su ng
nghIn ngm: "anh fha nh Ia ha sach. Ta danh fhanh kIn c
hang nam, ha ng fha ng khng Iy duoc, qun fa su c moI, khi nhuf,
Nbic u ta c gia 76
nu vIn bInh gIac IaI dn fh fa dang fruoc, dang sau du bj gIac
danh, do Ia duong nguy. ChI bang nuI su c khoo, chua khi hang d
doI qun cuu vI n foI. KhI vIn bInh bj pha fh fhanh ff phaI
hang". ChIn fhuf "Vy fhanh dIf vIn" cua I IoI kf hop voI
chu fruong "muu phaf nhj fm cng", uy hI p, phn hoa, chIu du
djch cua Nguy n TraI fao nn mf phuong fhu c dc dao frong ngh
fhuf qun su VIf Nam.
Cuc vy ham Vuong Thng o ng Quan va fIu dIf vIn
bInh gIac faI ChI Iang, Xuong CIang cu I nam 1427 Ia kf qua
fhang IoI cua fu fuong qun su cua I IoI - Nguy n TraI. Sau khI
duI hf gIac MInh v nuo c, I IoI In ngI hoang d nam 1428,
sang Ip ra vuong frIu I. I IoI Iam vua duoc 5 nam fh mf
|1433), an fang faI VInh Iang, Iam Son, mI u hIu Ia ThaI T.
Trong su nghIp xy dung df nuoc buI du cua vuong frI u
I, I IoI da co nhung c gang khng nho v nI frj, ngoaI gIao,
nham phuc hI, cung c, phaf frIn df nuoc frn moI maf, nhu f
chuc Ia I b may chinh quyn fu frung uong xung dja phuong; ban
hanh m f s chinh sach kom fhoo nhung bIn phap co hIu qua d
khI phu c san xuf nng nghIp, n djnh doI sng xa hI. I IoI
cu ng chu y foI vI c phaf frIn van hoa, gIao duc, dao fao nhn faI.
Nam 1428, In ngI vua, nam sau |nIn hI u Thu n ThIn fhu 2,
1429), I IoI da cho mo khoa fhI MInh KInh. Nam 1431, fhI khoa
Hoanh fu. Nam 1433, I IoI dich fhn ra fhI van sach. y Ia
chua k nam 1426 frong khI dang vy danh ng Quan, I IoI da
mo mf khoa fhI dac cach Iy d 32 nguoI, frong do co ao Cng
Soan, m f nha ngoaI gIao xuf sac fhoI I IoI. Nhung, nhI m vu
chinh frj Ion nhf phaI quan fm gIaI quyf hang d u sau khI df
nuoc duoc gIa I phong Ia vIc fang cuong cu ng c, gIu vung n n dc
Ip, fhng nhf cua T quc. V phuong dIn nay, I IoI da Iam
duoc haI vIc co y nghIa Ijch su. Thu nh f, ng da fhanh cng
frong cuc du franh ngoaI gIao, fhIf Ip quan h bnh fhuong
gIua frIu I va frIu MInh. Thu haI, I IoI da kIn quyf dp fan
nhung m muu va hanh dng bao Ioan mun caf cu cua mf s
ngu y qun fruoc, dIn hnh Ia vu oo Caf Han o Muong I, IaI
Chu. Trong baI fho Iam khac vao vach da nu I Pu HuI Cho |bn
ANH NHN T VIT 77
sng a, fhuc IaI Chu) nam 1431 khI danh oo Caf Han, I IoI
da noI ro y chi bao v su fhng nhf gIang son:
t bicm tro tu nay kb6ng c6n,
Nui s6ng Ja ca6 cbung m6 t ban J6.
c tbo kbc ca6 nui Ja
Trn giu micn Ty cua nuoc Vict ta.
Sau baI fho frn, I IoI con vIf baI fho fhu haI khac vao
vach nu I Hao Tra ng bn Cho o, Hoa nh.
I IoI frong 5 nam Iam vua, bn canh nhu ng cng Iao fo Ion,
co pham mf s saI Im ma su sach duong fhoI cung fhang fhan
ph pha n. a I VIf su ky foan fhu vIf: "Vua hang haI dy nghIa
bInh danh dop gIa c MInh, 20 nam ma fhIn ha daI djnh. n khI
In ngI, djnh Iu f I, ch I nhac, mo khoa fhI, daf cm v, Ip
quan chu c, Ip phu huyn, fhu gop sach vo, mo fruong hoc, co fh
goI Ia co muu Ion, sang nghIp. Song, da nghI, hay gIf, do Ia ch
kom".
CIao su su hoc VN TAO
Nbic u ta c gia 7S
NC!YN TRAI,
NCOI SAO KH! C!A VN HOA VIT NAM
Nguy n TraI |1380 - 1442) Ia Anh hung dn fc, nha fu
fuong, nha fho, nha van hoa vI daI frong Ijch su VIf Nam. Nam
1406, gIac MInh xm Iuo c aI VIf, danh baI nha H, ap buc mun
dn, baf cha Nguyn TraI dua v Trung Quc. No nuoc, fhu nha,
ng da fm dn vo I phong frao khoI nghIa Iam Son cu a I IoI va
fro fhanh nha f chu c soan fhao va fhu c fhI nhung quyf sach
dung dan, dua cu c kha ng chIn dn fhang IoI hoan foan.
uoI frI u I, ca Iu c vInh hoa ff dInh Ia m quan fo I chuc
CIan nghj daI phu frI fam qun su hay khI IuI v o n, fm Iong
frung voI nuoc, vo I dn vn Iun ngoI sang. j bon gIan fhn ham
haI, phaI chju hoa "fru dI fam fc", maI dn nam 1464 ng moI
duoc vua I Thanh Tng mInh oan. Nguy n TraI d IaI nhIu fac
phm n I fIng nhu u dja chi, Quc m fhI fp, v.v va dac bIf
baI nh Ng daI cao duo c nguoI doI sau ca ngoI Ia ang "fhIn c
hu ng van".
Nguyn TraI, sInh o Thang Iong frong gIa dnh ng ngoaI Ia
quan aI fu d Trn Nguyn an. Cha ng Ia Nguy n u ng Iong,
hIu uc TraI |fuc Ia Nguy n PhI Khanh). Mo ng Ia Trn Thj ThaI,
con gaI Trn Nguyn an.
Nam Nguyn Tra I In 5 fuI, mo ng mf. Sau do khng Iu,
Tr n Nguyn a n cu ng mf. Ong v o voI cha faI qu nI o Iang
Nhj Kh.
Nam 1400, d cuu van ch d phong kIn dang khung hoang
frm fro ng, H Quy Iy If d nha Trn va fIp fuc fhI ha nh ca c ca I
cach nhu chinh sa ch ha n n, han dIn, f chuc IaI gIao duc, fhI cu
va y f.
ANH NHN T VIT 79
Cu ng nam 1400, sau khI In ngI Vua, H Quy Iy mo khoa
fhI. Nguyn TraI ra fhI, ng d ThaI ho c sInh |fIn sI) nam ng 20
fuI. H Quy Iy cu ng gIu chu c Ngu su da I chanh chuong. Con
cha ng Ia Nguyn PhI Khanh d bang nhan fu nam 1374, duoc
H Quy Iy cu gIu chuc aI Iy fu khanh Thj Iang foa frung fhu
kIm Ha n Im VIn hoc sI fu nghI p Quc Tu CIa m.
Nam 1406, MInh Thanh T saI Truong Phu mang qun sang
xm Iuoc VIf Nam. Nha H dom qun ra chng cu, nhung bj danh
baI. Cha con H Quy Iy va mf s frIu fhn frong do co Nguyn
PhI Khanh bj baf va bj dua v Trung Quc.
Ngho fIn cha bj baf, Nguyn TraI cu ng om Ia Nguyn PhI
Hu ng khoc fhoo In fn cua Nam Quan voI y djnh sang bn kIa
bIn gIoI d hu ha cha gIa frong Iu c bj cm fu.
Nhn Iu c vang vo, Nguyn PhI Khanh bao Nguyn TraI:
- Con Ia nguo I co hoc, co faI, nn fm ca ch rua nhu c cho nuo c,
fra fhu cho cha. Nhu fh moI Ia da I hIu. Io Ia cu phaI dI fhoo cha,
khoc Ioc nhu dan ba moI Ia hIu hay sao7
Nguy n TraI ngho IoI cha quay fro IaI fm con duong danh
gIac, cu u nuoc.
V dn Thang Iong, ng bj qun MInh baf. Thuong fhu nha
MInh Ia Hoang Phu c bIf Nguy n TraI Ia mf nhn vf co faI, fm
ca ch du d, nhung ng kIn quyf khng fhoo gIac.
Sau mf fhoI gIan bj gIam Iong o ng Quan |fuc Thang
Iong), Nguyn TraI vuof duoc vong vy cua gIac vao Thanh Hoa
fhoo I IoI. Ong gap vj fhu IInh nghIa qun Iam Son o II CIang.
Ong frao cho I IoI ban chIn Iuo c danh duI qun MInh ma su
sach VIf Nam goI Ia nh Ng sach.
Trong baI fua uc TraI dI fp, Ng Th VInh cho bIf: nh
Ng sach "hIn muu fruo c Ion khng noI dn vIc da nh fhanh, ma
IaI khoo noI dn vIc danh vao Iong nguo I".
I IoI khon chIn Iuoc cu a Nguy n TraI Ia dung. Va ng da
vn du ng chIn Iuoc nay d danh qun MInh. Tu dy, ng fhuong
Nbic u ta c gia S0
gIu Nguyn TraI gn bn mnh d cu ng ban muu finh k danh
qun MInh.
CuI nam 1426, I IoI Ip ban doanh o bn |CIa
Im). Ta I dy, ng cho du ng mf caI choI cao ngang bang fha p ao
ThIn o ng Quan. I IoI ngI fng fhu nhf cua cho I, Nguyn
TraI ngI fng fhu haI. HaI nhn vf Iun Iun frao dI y kIn voI
nhau.
Trong khang chIn, Nguyn TraI chu fruong phaI dua vao
dn fh moI danh duoc gIac, cuu duoc nuoc. KhI khang chIn da
fhang IoI, ng cung fhy rang phaI Io dn dn, fh moI xy dung
duoc df nuoc. Trong fo bIu fa on duoc cu gIu chu c CIa n nghj daI
phu frI fam qun su, ng da vIf: "Chi nhu ng mun, vIc c nhn
da mun: d fm dn chu ng, mnh Io fruoc dIu fhIn ha phaI Io".
Nam 1437, khI vua I Tha I Tng cu ng djnh ra I nhac, ng
cu ng no I cho vua bIf nhung dIu ma vua phaI Iam fruoc hf Ia
chan nuI nhn dn:
- am mong ha ru Iong yu fhuong va chan nuI mun
dn khI n cho frong fhn cung xom vang, khng co mf fIng hon
gIn oan su. o fuc Ia gIu duoc caI gc cua nhac.
o Iun Iun "Io fruoc dIu fhIn ha phaI Io, vuI sau caI vuI
cua fhIn ha", Nguyn TraI Iu c nao cung sng mf cu c doI gIa n dj,
cn kIm IIm chinh. Nha cua ng o ng KInh |Thang Iong) chI
Ia mf fup nha franh |go c fhanh Nam Iu mf gIan). KhI ng caI
quan cng vIc qun dn o haI dao ng a c, nha cu a ng o Cn
Son "bn maf fr ng fraI, xac xo chI co sa ch Ia gIau fhI" |fho
Nguy n Mng Tun, ban Nguy n TraI).
aI nh Ng daI cao cua ng Ia m f "fhIn c hung van". o
Ia mf fhIn anh hung ca bf hu cua dn fc.
Qun frung fu mnh f p cua Nguyn Tra I Ia nhu ng fhu fu
do ng vIf frong vIc gIao fhIp voI qun MInh. Nhu ng fhu nay Ia
nhung faI IIu cu fh chu ng mInh duong II ngoaI gIao vao djch
vn hf su c khoo Ioo cua I IoI va Nguyn TraI Iam cho qun Iam
Son khng mf xuong mau ma ha duoc rf nhIu fhanh.
ANH NHN T VIT 81
Quc m fhI fp cua Nguyn TraI Ia fac ph m xua nhf bang
VIf ngu ma chung fa con gIu duoc. Tac ph m nay r f quan frong
cho cng fac nghIn cu u Ijch su van hoc VIf Nam va Ijch su ngn
ngu VIf Nam.
Nam 1442, ca gIa dnh ng bj ham haI |fru dI fam fc) khI n
cho nguo I duong fhoI v cu ng fhuong fIc.
Nam 1464, vua I Thanh Tng ha chIu mInh oan cho
Nguy n TraI, fruy fang quan fuoc va fm hoI con chau con sof IaI.
Nguy n TraI Ia mf nhn vf vI daI frong Ijch su VIf Nam.
ng Ia anh hu ng dn fc, Ia nha fu fuong, nha fho, nha van hoa
Ion cua nuoc fa. Tm hn va su nghIp cua ng maI ma I Ia v sao
sang nhu I Thanh Tng fruy fang "u c TraI fm fhuong quang
Khu Ta o".
CIao su su hoc VN TM
Nbic u ta c gia S2
O CAI AI V!ONC PH!NC H!NC
Nua cuI fh ky 8, quyn fhng frj cua nha uong frn df
VIf baf du suy yu. Nhn co hI do, Phung Hung, hao fruong df
uong Im |nay Ia xa uong Im, huyn a V, Ha Ty) da phaf
dng kho I nghIa, danh chIm fhanh Tng nh |Ha NI) gIanh Ia I
quyn fu chu cho df nuoc. Sau khI Phung Hung mf, con fraI ng
dng fn hIu cha Ia CaI aI Vuong, dn fho ng duo c Ip o
nhIu noI nhu Quang a |Ha NI), TrIu Khu c |Ha Ty)...
Vao nua sau fh ky VIII, quyn fhng frj cua frIu dnh
Truong An da baf du suy yu. ChIn franh gIua "phIn frn" va
"frIu dnh" - ma dInh cao Ia Ioan An Su - ca ng Iam cho nha uong
Iu n baI. !y quyn cua bon fIf d su va d h ngay mf fang,
chung fu y frung fhu fhu ma. Cao Chinh nh, hIu uy chu Vu
jnh |mIn VIf ac), nam 767 gIup kInh Iuoc su An Nam Truong
a NghI danh baI duoc cuc xm Iuoc cua qun Cha Va |Ja va) o
Chu In, sau do y duoc cu Ia m d h An Nam. Y ra su c bon ruf
cua caI cua nhn dn fa, danh fhu rf na ng. Khoang nIn hIu
aI Ijch |766-779), chua ro dich xa c vao nam nao, nhn Iong cam
phn cua nhn dn, IoI du ng khI qun Iinh o Tng nh nI Ioan,
nguo I ha o fruong df uong Im |nay Ia xa uong Im, huy n
a V, Ha NI) Ia Phung Hung da phaf dng mf cuc khoI nghIa
Ion chng chinh quyn d h.
Su II u gc ghI IaI v Phung Hung khng nhIu. ChI bIf,
Phung Hung xuf fhn fu dong doI cu fc, hao fruong df uong
Im. uong Im xua kIa vn Ia vung dI go va ru ng cy rm rap,
fhu vf du fon fhuong hay IuI foI, nn noI dy fuc goI Ia uong
Im hay Cam Im.
Phung Hung co fn fu Ia Cng Ph n, chau 7 doI cua Phu ng
ToI CaI - nguoI da fung vao frong cung nha uong Cao T, doI
ANH NHN T VIT 83
uong Vu u c |618-626) du yn fIc va Iam quan Iang o df
uong Im. cua Phu ng Hung Ia Phu ng Hap Khanh - mf
nguo I hIn faI du c d. Khoang nam Nhm Tuf |722) doI uong
KhaI Nguyn, ng da fham gIa cuc kho I nghIa cu a MaI Thu c
Ioan. Sau do, ng fro v qu cham chu cng vIc dIn vIn, fro nn
gIau co, frong nha nuI n fy co dn ha ng nghn nguoI |fhoo bIa
Quang a).
Thoo su fich, Phu ng Hap Khanh co mf nguoI vo ho Su. Ong
ba sInh mf In duoc ba nguo I con fraI khI ng khac fhuo ng, Ion
In aI cu ng co su c khoo, co fh koo fru, quf h. Anh ca Ia Phung
Hung, om fhu 2 Ia Phu ng HaI |fu Ia Tu Ha o) va om uf Ia Phung
Inh |fu Ia anh af). n nam ba anh om 18 fuI fh b mo du
mf.
Cho foI nay v ngay sInh va ngay mf cua Phu ng Hung vn
chua ro. Mf ngun da su cho bIf Phung Hung sInh nga y 25
fhang 11 nam Canh Ty |760) |fuc 5-1-761) va chf ngay 13 fhang 8
nam Nhm Ngo |fuc 13-9-802), fho 41 fuI. Trong ba anh om, anh
ca Phung Hung Ia nguoI co suc khoo va khi phach dac bIf. Ong
duoc su sach va fruy n fhuyf dn gIan Iuu fruy n v faI danh
fru, quf h o df uong Im. Co In ng danh duoc 2 con fru
mng dang huc nhau, dn Ia ng aI cu ng fha n phu c. In kha c IaI
fru duoc h du, bang muu k, dom IaI bnh yn cho Iang xom ma
cho foI gIo nhn dn uo ng Im co n Iuu fruyn v cu chuyn do.
Phung Hung con Ia vj anh hu ng d u fIn frong nhu ng nguoI
con uu fu cua df uo ng Im. Va Phu ng Hung cu ng Ia nguo I anh
hu ng d u fIn da danh chIm IaI fhanh Tng nh |Ha NI), frj so
cua chinh quyn d h Iuc do va xy dung nn fu chu frong
khoang gn chu c nam.
Thoaf ky fhuy, anh om ho Phu ng nI dy Iam chu uong
Im rI nghIa qun fIn In danh chIm duoc ca m f mIn rng
Ion quanh vu ng fhuc Phong Chu, xy dung fhanh can cu chng
gIac. Phung Hung xung Ia: Qun; Phung HaI xung Ia ao
va Phu ng Inh xung Ia Tng, chIa qun dI frn gIu nhu ng noI
Nbic u ta c gia S4
hIm yu. Cao Chinh nh dom qun dI dan ap nhung chua phn
fhang baI. Tnh hnh dI n ra nhu vy hon 20 nam.
Nam Tn MuI 791, mua ha, fhang 4, Phu ng Hung cu ng cac
fuong IInh dom qun vy danh fhanh Tng nh. Qun cua Phung
Hung chIa Iam 5 dao do cac fuo ng Phu ng HaI, Phung Inh,
Anh Ha n, Pha Cn va chu fuong Phung Hung fIn cng vy
fhanh. Qun cua Cao Chinh nh |khoang hon 4 va n bIa Quang
a) dom ra chng cu. Cuc chIn du dI n ra quyf IIf frong
khoang 7 ngay, qun djch chf nhI u, Cao Chinh nh phaI va o c
fhu frong fhanh, Io so cuI cu ng bj m rI ch f. Phu ng Hung chIm
IInh fhanh fr va vao phu h, coI chinh su df nuoc duoc 7 nam
fh mf. Rf fIc frong 7 nam y, su sach khng d IaI mf ngun
faI IIu nao v ng. Sau khI mf, con fraI ng Ia Phung An In nI
ngI, dng fn hI u cha Ia CaI aI Vuong. An nI nghIp duoc
haI nam fh chinh quyn IaI roI va o fay gIa c. Nn fu chu vua moI
xy dung, chI fn faI von vo n frn duoI 9 nam.
Su IIu va fruyn fhuyf dn gIan o vung uong Im k IaI
rang: Phung Hung chf r I rf hI n IInh, fhuong hIn hnh frong
dn gIan, gIup dn frong Iuc hoan nan. n Iang cho Ia IInh ung,
Ip mIu d fho fu faI uong Im. Tuong fruyn sau nay, Phu ng
Hung co n hIn IInh gIup Ng Quyn danh fhang gIac o sng ach
ang. Thy vy, Ng Quyn cho Ip dn fho quy m fo Ion hon
fruoc. Su nguong m dI voI nguoI anh hu ng dn fc ho Phu ng con
fh hIn o vIc Ip dn fho phu ng cu a nhn dn nhu o dnh Quang
a |Ha NI), dnh TrIu Khuc |Ha Ty), fho o Iang aI ang,
Phuong Trung, Hoach An, phu Thanh OaI |Ha Ty),v.v.
HIn nay du vf Iang m cua Phu ng Hung con IaI o du ph
CIang Vo |gn bn xo KIm Ma), v khI chf, ng duo c maI fa ng o
canh phu T ng nh, sau do moI dua fhI haI v qu huong.
fuong nho nguo I anh hu ng dn f c, Nha nuoc fa da daf fn ph
Phung Hung faI phia cua ng cua fhu d Ha NI.
Pho fIn sI su hoc TRN THI VINH
ANH NHN T VIT 85
HAI A TR!NC
Trung Trac, Trung Nhj Ia haI nu anh hu ng dn fc du fIn
cua VIf Nam, xuf fhn fu dong doI Iac fuong df M IInh fhoI
Hu ng Vuong. HaI a Trung da Ia nh dao cuc khoI nghIa |40 - 43
sau Cng Nguyn) chng ach d h cua nha Han |Trung Quc),
gIanh d c Ip cho df nuo c. y Ia cuc khoI nghIa co fIng vang
Ion ma chinh su Trung Quc phaI ghI nhn. No fp hop su c manh
cua ff ca cac fng Iop dn VIf, frong do co su dong gop fo Ion cua
phu nu. Sau khI HaI a hy sInh, nhn dn o nhIu dja phuong da
Ip dn fho HaI a va cac fuong IInh.
HaI a Trung Ia fn goI faf, suy fn haI nu anh hu ng d u
fIn cua dn fc VIf Nam. o Ia haI chj om Trung Trac, Trung
Nhj, fhu IInh cua cuc khoI nghIa Ion vao IoaI som nhf frong Ijch
su dn fc VIf Nam cung nhu frong Ijch su nhn Ioa I, chng xm
Iuoc, n djch. Ho fro fhanh nhu ng nu hoa ng du fIn, caI quan
quc gIa, dn fc, sau khI df nuoc duoc gIaI phong, hI du fh ky
fhu nhf sau cng nguyn.
Su cu d u chop HaI a Ia dong doI Iac fuong |nguoI dung du
b Iac) M IInh |mIn df rng, gIua a V va Tam ao) fhoI
Hu ng Vuong. Truyn fhuyf noI HaI a Ia con gaI ba Man ThIn,
cu ng Ia mf phu nu dam Iuoc, qu huong o vung a V. Ngoc pha o
cac Ia ng Ha II va Haf Mn - nhu ng noI co dn fho chinh cu a HaI
a - du chop HaI a Ia chj om sInh dI va sInh vao ngay mng
mf fhang fam nam CIap Tuf |nam 14 sau cng nguyn). Cac su
cu cu ng chop ra ng Trung Tra c co chng Ia ThI Sach, dong do I Iac
fuong Chu In |mIn df doc sng ay). y Ia kf qua cua mf
cuc "hn nhn chinh frj", nhn dy ma IIn kf duoc Iu c Iuong
cua haI mIn df quan frong nhf cua non sng fhoI by gIo.
Iu c Iuong IIn k f y Ia haf nhn cua mf cu c kho I nghIa
dng Ioaf, rng Io n, manh IIf, n ra vao mua xun nam Canh Ty
Nbic u ta c gia S6
|nam 40 sau Cng Nguyn) nhn vIc ThaI fhu |quan caI frj nha
Han) o CIao ChI |mIn dng bang ac ) Ia T jnh gIf haI ThI
Sach. Nhung nguyn nhn co ban cua cuc khoI nghIa Ia v fInh
fhn yu nuoc, gIaI phong va khI phu c nn dc Ip cho df nuoc,
chng ap buc, fhng frj va n djch, dng hoa cua nha Han |Trung
Quc) Vao mf sang mua xun nam 40, faI df M IInh, HaI a
Trung da Iam I f co khoI nghIa. Trong fIng frng dng frm
hu ng, m vang IoI fh cua HaI a fruoc gIo xuf bInh:
M6t xin rua sa cb nuoc tbu
Hai xin Jung /ai ngbicp xua b6 Hung
Ba kcu 6an u c /6ng cb6 ng
B6n xin ccn ccn so c6ng /c nb nay.
"Trung Tra c Ia nguo I can dam, hung du ng" |IoI fhua nhn
cua b chinh su chop v cu c khoI nghIa HaI a Trung vao IoaI c
nhf cua Trung Quc) da cung om gaI du ng d ucuc khoI nghIa
IIn kf duoc suc manh foan dn |frong do co dng dao phu nu,
nhu cac nu fuo ng: Thanh ThIn, I Chn, af Nan, ThI u Hoa...)
va foan quc |khng chI gm CIao ChI, Cu u Chn, Nhf Nam Ia
mIn df VIf Nam ngay nay, fu nam Trung fro ra, ma ca df
Hop Ph by gIo Ia nam Quang ng - Trung Qu c).
ChI frong mf fhoI gIan ngan, HaI a Trung da quof sach
gIac fhu khoI bo coI va duoc fn Iam vua, dung du df nuoc dc
Ip frong fhoI gIan ba nam.
Sau do, nha Han saI Iao danh fuong Phu c a fuong qun Ma
VIn cm du daI qun sang faI xm Iuoc, HaI a Trung da dung
cam duong du cung qun gIa c, f chuc khang chI n danh nhu ng
frn Io n fu Ty Vu, Ia ng ac dn Cm Kh va cuI cung da hy
sInh anh dung vao mua ho nam Quy Mao |nam 43 sau cng
nguyn), d IaI fm guong oanh II f nghn fhu. HIn nay o nhIu
dja phuong frong ca nuoc co dn fho HaI a Trung va cac fuong
IInh cua HaI a.
CIao su su hoc I VN IAN
Thoo Van hoa fng hop
ANH NHN T VIT 87
IY CONC !N
Iy Cng !n |974-1028) nguoI Ia ng C Phap |nay fhuc Iang
nh a ng) huyn Tu Son, fInh ac NInh, duoc nha su Iy Khanh
Van nh n Iam con nuI. uoI frI u I aI Hanh, ng gIu chu c
quan nho frong dI Cm qun. Nho co chi Io n, khang khaI, ng In
dn chuc Tu fuo ng qun ch chI huy su, fhng IInh qun fuc v . I
Iong Inh bao nguoc chf, qun fhn Ip ng In Iam Hoang d
Iy ThaI T mo du frIu daI nha Iy. Ong Ia nguoI quyf djnh doI
d fu df Hoa Iu |NInh nh) foI fhanh aI Ia, dI fn moI Ia
Thang Iong |Ha NI ngay nay).
ThaI f ho Iy fn Cng ! n, nguoI Iang C Phap, fhuc fInh
ac NInh.
Ong sInh nam CIap Tuf |974), djnh ngI nam Canh Tuf
|1010) va mf nam Mu Thn |1028). Iy Cng !n Ia con nuI cua
fhIn su Iy Khanh Van fu nam 3 fuI va fruyn fhuyf vn cho
rang ng Ia con cu a Van Hanh.
Cu ng fhoo fruyn fhuyf, ng fhn sInh ra Cng !n nha
nghoo kho, dI Iam rung fhu o chua TIu Son, huyn An Phong,
phaI Iong mf fIu nu rI nang co mang. Nha su fhy fh duI dI
noI khac. HaI vo chng mang nhau dI, dn ch ru ng ang, mo I mf
ngI nghI maf. Chng khaf nuoc, xung ch gIng gIu a rung ung
nuoc, chang may sy chn, chf duI. Vo cho Iu khng fh y, dn
gIng xom fh d f da dun Ip gI ng, kho c Ioc mf hI, rI vao ngu
nho o chua ung Tm gn dy.
Ong su chua u ng Tm, dm hm fruo c nam m fhy ng
Iong fh n bao mng rang: "Ngay maI don chua cho sach, co Hoang
d dn". Nha su fInh dy, saI fIu quof don sach so, chu c doI fu
sang dn chIu chI fhy mf nguo I dan ba co mang xIn ngu nho.
uoc vaI fhang, co mf dm fhom nu c ca chua, nha su frng ra
Nbic u ta c gia SS
fam quan, fhy sang ru c In. Nha su saI ba h chua ra fham fh
nguo I dan ba y da sInh mf dua con fraI, haI ban fay co bn chu
son: "Son ha xa fac". Sau do, froI bng nhIn nI con mua fo gIo
Ion, mo chu bo chf ngay sau khI sInh con va chu bo o IaI voI nha
su. KhI 8, 9 fuI chu bo duoc nha su cho fhoo hoc su Van Ha nh o
chua TIu Son.
Cng ! n Ion In, khang khaI, chi Ion. o co cng, ng duoc
Iam quan fhoI vua ThIu d nha I. KhI vua ThI u d bj gI f, ng
m fhy vua kho c. Vua Ngoa frIu khon Ia frung, cu ng Iam Tu
fuong qun ch chI huy su, fhng IInh hf qun fuc v .
Thoo fruyn fhuyf, by gIo o Iang C Phap co cy gao c fhu
bj sof danh fuo c In vo ngoaI, frong fhn cy gao co my cu sm:
Tbu cn Jicu Jicu
M6c bicu tbanb tbanb
H6a Ja6 m6c /ac
Tbp bat tu tba nb
...
Van Hanh xom cu sm y, bIf dIm nha I d, nha Iy sap
In, bao Cng ! n ra ng: "MoI rI fI fhy IoI phu sm ky dj, bIf
rang ho Iy cuong fhjnh, ff dy In co nghIp. Nay xom frong
fhIn ha nguo I ho Iy rf nhIu nhung khng aI bang ng Ia nguoI
khoan fu nhn fhu, duo c Iong dn chu ng ma bInh quyn nam
frong fay. Nguo I dung d u mun dn chang phaI ng fh con aI
duong nI nua".
Iy Cng !n so cu noI y fIf I, phaI nho nguoI dom gIu
Van Hanh o chua TIu Son.
KhI vua Ngoa frIu mf, vua k fu con nho, ng cm qun
fuc v frong ch n cung c m. Co quan chI h u Ia ao Can Mc muu
voI cac quan frIu, Ip ng In ngI Hoang .
Ong In ngI, fh y kInh d Hoa Iu hop, nn nam 1010 fhay
dI dn aI Ia fhanh. Nhn co dIm rng vang bay In, moI dI
fn goI Ia fhanh Thang Iong |fuc Ha NI by gIo).
ANH NHN T VIT 89
Ong o ngI vua 18 nam. Ia nguoI cua mf dong ho Io n, Iu
doI, co nhIu nhn vf fIng fam, cng vo I khI u fhng mInh bm
sInh da duoc nhp fhn van hoa o mf vung df van mInh, van
hIn, Ia con do - con nuI - con fInh fh n cua nhu ng vj cao fang
xuf sac, Iy Cng !n fhu c su Ia nguoI con uu fu cu a frung fm
kInh f - van hoa Iu c T - C Phap fh ky 10. Ong da cung frIu
Iy Iam rang danh vu ng df qu ng va vI f nn nhung frang su
oanh IIf frong Ijch su du ng nuoc va gIu nuoc cua dn fc VIf
Nam.
V ng sInh ra o chua ung Tm cho nn chu a y by gIo co
fn Ia chua an. Va ngI huyf ch gIng frong ru ng ang nam
xua, nhu ng go o xung quanh frng gIng nhu hoa son no fam canh
cho nn nha Iy fruyn ngI duoc fam doI.
NoI ng sInh ra nay fhu c Ia ng nh ang, huyn Tu Son,
fInh ac NInh.
Nbic u ta c gia 00
NHA AC HOC I Q!Y ON
I Quy n |1726 - 1784) qu faI In Ha, frn Son Nam Ha
|nay fhuc huyn Hung Ha, fInh ThaI nh). Ngay fu nho, ng da
nI fI ng fhng mInh, nam 27 fuI d nh Nguyn, Iam foI chu c
I fung. Ong duoc coI Ia nha bac hoc Ion nhf cua VIf Nam frong
Ijch su frung daI, Ia fac gIa cua 40 b sach g m hang fram quyn
vIfv nhIu IInh vu c kha c nhau. NgoaI ra, ng con co cu n Qu
uong fhI fp voI ngh fhuf fho phong phu, da dang, fu fuong
su xa.
I Quy n nguyn Ia I anh Phuong, fu oan Hu, hIu
Qu uo ng, sInh ngay 2-8-1726, frong mf gIa dnh khoa bang;
cha Ia fIn sI I Trong Thu , qu faI Iang In Ha, fr n Son Nam
Ha , nay Ia fhn Phu HI u, xa c Ip, huy n Hung Ha, fInh ThaI
nh. Ngay fu nho ng da nI fIng fhng mInh, cham hoc. Nam
14 fuI, I Quy n fhoo cha In hoc o kInh d Thang Iong. Iuc
y cu bo 14 fuI da hoc xong foan b sach kInh, su cua Nho gIa.
18 fuI, I Quy n fhI Huong d CIaI nguyn. 27 fuI d HI
nguyn, rI d nh Nguyn ang nhan. Sau khI da d daf, I
Quy n duoc b Iam quan va fung gIu nhIu chuc vu quan frong
cua frI u I - Trjnh, nhu: Han Im fhua chI sung Toan fu quc su
quan |nam 1754), Han Im vIn fhj gIang |nam 1757), c dng xu
KInh ac |nam 1764), Thj fhu kIm Tu nghI p Qu c fuCIam |nam
1767), Tan Iy qun vu, Thj pho d ngu su |nam 1768), Cng b hu u
fhj Iang |nam 1769), I fung |Pho fhu fuong) |nam 1773), IaI b
fa fhj Iang kIm Tng faI quc su quan |nam 1775), HIp frn
fham fan qun co Tr n phu Thu n Hoa |nam 1776), HIp frn
Ngh An |nam 1783), Cng b fhuong fhu |nam 1784)...
I Quy n mf ngay 1-5-1784 faI qu mo, Iang Nguyn Xa,
huy n uy TIn |nay fhu c Ha Nam). ThI haI ng duoc dua v maI
fang o qu nha.
ANH NHN T VIT 91
Trong cuc doI Ia m quan cua I Quy n, co my su kIn
sau co anh huong Ion dI voI su nghIp fruoc fac, van chuong cua
ng. o Ia chuy n dI su Trung Quc nam 1760 - 1762. TaI Yn
KInh |a c KInh), I Quy n gap go cac su fhn TrIu TIn, fIp
xu c voI nhIu fri fhuc nI fIng cua nha Thanh, ban In voI ho
nhung vn d su hoc, frI f hoc... Hoc vn su rng cua ng duoc
cac hoc gIa Trung Qu c, TrIu TIn rf khm phu c. o dy, I Quy
n co djp doc nhIu sach moI Ia, k ca sach cua nguoI phuong Ty
noI v djaIy fh gIoI, v ngn ngu hoc, fhuy van ho c... o Ia cac dof
I Quy n dI cng can o cac vu ng Son Nam, Tuyn Quang, Iang
Son nhu ng nam 1772, 1774, Iam nhIm vu dI u fra nI kh cua
nhn dn cung f fham nhu ng, an hI I cua quan IaI, kha m dac
rung d f cac vu ng von bI n bj dja chu, cuo ng hao dja phuong man
khaI, frn fhu... Chinh nho qua frnh dI nhIu, fhy nhIu, ngho
nhIu, bIf nhIu vIc doI nhu vy ma kI n fhu c I Quy n fro
nn phong phu v cu ng. Ong vIf frong IoI fu a sach KIn van fIu
Iu c: "TI vn Ia nguo I nng can, Iuc co n bo fhich chua sach, Iu c
fruong fhanh ra Iam quan, xom IaI sach da chua frong fu, vng
fhoo IoI day cua cha, IaI duoc gIao du nhIu voI ca c bc hI n sI daI
phu. Thm vao d y phung mnh Ia m vIc cng, bn phuong rong
ruI: maf bac sang su Trung Quc, maf fy bnh djnh Trn NInh,
maf nam frn fhu Thun Quang |Thun Hoa, Quang Nam). I foI
du cu ng d y fm foI, Iam vIc g maf fhy faI ngho du dung buf
ghI chop, IaI phu fhm IoI bnh Iun so qua, gIao cho fIu dng
dung vao fuI sach".
NgoaI du oc fhng fu dac bIf cng voI vn sng Ijch Iam
va mf nghj Iuc Ia m vI c phI fhuo ng, phaI k dn fhoI daI ma I
Quy n sng. Va ng Ia dua con do, Ia san phm cu a fhoI daI y
kf fInh IaI.
I Quy n sng o fh ky fhu 18 fhoI ky xa hI VIf Nam co
nhIu bI n dng Ion. Trong Iong xa hI VIf Nam dy mu fhun
khI y dang nay sInh nhu ng m m mng mo I cua fho I ky kInh f
hang hoa, fhj fruong frong nuoc mo rng, fhu cng nghIp va
fhuong nghIp co co hI phaf frIn... Tnh hnh do da fac dng
manh mo foI doI sng van hoa, fu fuo ng, khoa hoc. o fh ky 18,
Nbic u ta c gia 02
xuf hIn nhI u fn fuI ru c ro nhu oan Thj I m, Ng Th SI,
Nguy n CIa ThI u, ang Tr n Cn, I Hu u Tra c... ng fho I cac
frI fhuc van hoa, khoa ho c cua dn fc duoc fich Iuy hang ngan
nam foI nay da o vao gIaI doan suc fich, fI n dn frnh d phaI h
fhng, phn IoaI. Thuc f khach quan nay doI hoI phaI co nhu ng b
oc bach khoa va I Quy n voI hoc vn uyn bac cua mnh da fro
fhanh nguoI "fp daI hanh" moI frI fhu c cua fhoI daI. Co fh noI,
foan b nhu ng frI fhu c cao nh f o fh ky fhu 18 du duoc bao quaf
vao frong cac fac phm cua I Quy n. Tac ph m cua ng nhu
caI mc Ion danh du fhanh fu u van hoa cu a ca mf fhoI da I voI
ff ca nhung uu dIm cung nhuoc dIm cua no.
Tac phm cua I Quy n fhng k co foI 40 b, bao gm
hang fram quy n, nhung mf s bj fhf Iac. Nhung facphm fIu
bIu cua I Quy n co n gIu duoc co fh k ra nhu sau:
- Qun fhu khao bIn, fac phm chua dung nhIu quan dIm
frIf hoc, Ijch su, chinh frj duoc vIf fruoc nam ng 30 fuI.
- Vn daI IoaI ngu , I Quy n Ia m xong Iuc ng 30 fuI.
y Ia mf IoaI "bach khoa fhu", frong do fp hop ca c frI fhuc v
frIf hoc, khoa hoc, van hoc... sap xp fhoo fhu fu: Vu fru Iun, dja
Iy, dIn I, ch d, van ngh, ngn ngu, van fu, san vf fu nhIn,
xa hI... Vn daI IoaI ngu Ia b sach daf foI frnh d phn IoaI, h
fhng ho a, khaI quaf hoa kha cao, danh d u mf buoc fIn b vuof
bc dI voI nn khoa hoc VIf Nam fhoI phong kIn.
- aI VI f fhng su, con go I I frI u fhng su, Ia b su duoc
vIf fhoo fh ky fruy n, chop su vI c fhoo fu ng IoaI, fung dIu mf
cach h fhng, baf du fu I ThaI T dn Cung Hoang, bao quaf
mf fhoI gIan hon 100 nam cua frIu I, frong do chu a dung nhIu
faI IIu moI ma cac b su khac khng co, dac bIf Ia v cu c khang
chIn ch ng MInh.
- KIn van fIu Iuc, Ia fp buf ky noI v Ijch su va van hoa
VIf Nam fu doI Tr n d n doI I. Ong co n d cp foI nhIu IInh
vu c fhu c ch d cac vuong frIu Iy, Trn, fu fhanh quach nu I
sng, duong xa , fhu ma, phong fu c fp quan, san vf, mo dng,
mo bac va cach khaI fhac cho foI cac IInh vuc fho van, sach vo...
ANH NHN T VIT 93
- Phu bIn fap Iuc, duoc vIf frong fhoI gIan I Quy n Iam
HIp frn Thun Hoa. NI dung ghI chop v fnh hnh xa hI.
ang Trong fu fh ky fhu 18 fro v fruoc.
Cng frnh bIn soan Io n nhf cu a I Quy n Ia b Toan
VIf fhI Iuc 6 quyn, fuy n chon 897 baI fho cua 73 fac gIa fu fhoI
Iy dn doI I Tuong u c |1509 - 1516). I Quy n hoan fhanh
Toan VIf fhI Iuc nam 1768, dng In vua, duoc fhuong 20 Iang
bac.
V sang fac van xuI, fhoo Phan Huy Chu , I Quy n co
Qu uong van fp 4 quyn, nhung sach nay da mf. V sang fac
fho, I Quy n d IaI co Qu uong fhI fp khoang vaI fram baI
Iam o frong nuoc va frong fhoI gIan dI su Trung Qu c.
Nhn xof fng quaf v fho I Quy n, Phan Huy Chu vIf:
"Ong Ia nguo I ho c vn rng khap, daf buf fhanh van. Cf cach fho
frong sa ng. IoI van hn nhIn..., khng cn suy nghI ma frI chay
dI dao nhu sng daI bIn ca, khng ch na o khng daf foI, fhf Ia
phong cach daI gIa".
Quan nIm v fho cua I Quy n duo c fng hop IaI nhu
sau: "Iam fho co 3 dIm chinh: m f Ia fnh, haI Ia canh, ba Ia vIc.
TIng sao fhIn nhIn ku o frong Iong ma dng vao may fnh; fhj
gIac fIp xuc vo I ngoaI, ca nh dng vao y, dua c ma chu ng kIm,
chop vIc fhuf chuyn, fhu Ia m Iy fInh fhn... daI d khng
ngoaI ba dIm y".
y Ia nhu ng fIu chun v fho ma I Quy n d ra cho
qua frnh sang fac cua mnh. oc fho I Quy n, chung fa fhy
fho ng fhf phong phu da dang, su sac v fu fuong, ngh fhuf
va d IaI frong Io ng fa nhu ng xuc d ng dop do, su xa:
Tbanb c6 /6ng
Tbanb b6ang tuo ng J6 Ja b6n trm nm,
Dy Jua, Jy Ju /c6 qun xanb t6t.
86ng bict Ja rua sacb n6i bn cb6 cua Trn,
C6 xanb kb6 cbc /p su b6 tbc n cua M6c Tba nb.
Nbic u ta c gia 04
8au trn mua b6 cang cy bt guom cu,
Duoi trng cbim /anb kcu bcn /u tan.
Bo c6i cn g pbai mo r6ng mai
oi Ngbicu Tbu n xua cbt c6 cbin cbu tb6i.
|an djch nghIa)
ANH NHN T VIT 95
HO KH!C VOI CONC C!OC KHOI PH!C
Q!YN T! CH! N!OC VIT TH KY 10
Nam 905, nhn Iuc chinh quyn nha uo ng suy yu, Khu c
Thua u , mf hao fruong o Hng Chu |NInh CIang, HaI uong)
m qun kho I nghIa chI m fha nh Tng nh |Ha NI), fu xung
TIf d su khoo Ioo nam quyn xy dung mf chinh quyn fu chu.
Sau khI Khuc Thua u mf, Khu c Hao nI nghIp cha fIp fuc
nhung caI cach chinh frj, kInh f fao bao cu ng c nn dc Ip,
fhng nhf quc gIa. Trong Ijch su VIf Nam, ho Khu c Ia nhu ng
nguo I mo du cho cng cu c khI phuc quyn fu chu cua nuo c VI f
sau hon mf nghn nam ac fhuc.
CuI fh ky fhu 9, frIu dnh Truong An d naf. Nan caf cu
cua ca c fp doan qun phIf phong kIn |phIn frn) ngay ca ng ac
IIf. KhoI nghIa Hoang Sao |874 - 884) da Iam Iung Iay fn gc nn
fhng frj cua nha uong. o mIn fy - nam |Vn Nam), Nam
ChIu cuong fhjnh, fro fhanh mf nuoc Io n, Iun Iun danh cuop
df An Nam. CuI nam 862 du nam 863, Nam ChI u dom 50 van
qun xm In An Nam, chIm phu fhanh Tng nh; nha uong
bo An Nam d h phu, chI Io pho ng gIu !ng Chu. a nam froI,
An Nam bj qun Nam ChIu chIm, chinh quyn nha uong v
hon yu da fu fhu fIu quyn fhng frj cua mnh frn df VI f. Cac
hao fruo ng dja phuong nguoI VIf fu mnh dom qun chng IaI
qun Nam ChIu. Va dIu do da chm ngo I cho phong frao du
franh gIanh quy n fu chu dn fc cu a dn VIf suf ba fh ky 7, 8,
9 sau mf dm daI fam fI.
Sau khI c C Tn, vIn TIf d su ngoaI fc cuI cung roI
khoI df An Nam, chop fhoI co chinh quyn frung uong nha uong
ru ra, chinh quyn d h nhu ran mf du, nhn dn VIf IaI mf
In nua kIn quyf dung dy fu quyf djnh Iy v n m nh cua df
Nbic u ta c gia 06
nuoc. Hao fruong Hng Chu Ia Khuc Thua u, duoc dn chu ng
ung h, da fIn qun ra chIm do ng phu fhanh Tng nh |Ha
NI); fu xung Ia TIf d su, xoa bo fhuc chf cua chinh quyn d h
nhung khoo Ioo IoI du ng b may va danh nghIa cua bon d h cu d
chuyn sang gIa nh quyn dc Ip dn fc mf cach vung chac.
Khuc Thua u |7 - 907) dung n n dc Ip
VIf su fhng gIa m cuong mu c |TIn bIn, quyn 5) vIf : "Ho
Khuc Ia mf ho Ion Iu doI o Hng Chu
1
. Khuc Thua u finh
khoan ho a, hay fhuong nguoI, duoc dn chu ng suy fn. Cap fhoI
buI Ioan Iac, nhn danh Ia hao fruong mf xu, Thua u fu xung
Ia TIf d su...". Mo du chinh sach ngoaI gIao khn khoo frong
ung xu voI frIu dnh phong kI n phuong ac: "dc Ip fhf su,
fhn fhuc frn danh nghIa", Khuc Thua u , sau khI da nam duoc
quyn Iu c fhuc f frn mIn df daI "An Nam" cu frong fay, vn
gIu danh nghIa "xIn mnh nha uo ng" buc frIu dnh nha uong
phaI cng nhn su da r I. Ngay 7-2-906 vua uong phaI phong
fhm cho TInh HaI qun TIf d su Khuc Thua u fuoc "ng
bnh chuong su". Khuc Thua u phong cho con Ia Khu c Hao chuc
vu "TInh HaI hanh qun fu ma quyn frI Iuu hu" fuc Ia chuc vu
chI huy qun dI va so fhay fh cha nam quyn hanh TIf d su.
Tuy co n mang danh hI u mf chuc quan cu a nha uong, v
fhu c chf, Khu c Thua u da xy dung mf chinh quyn fu chu baI
bo quan IaI ch d cu kf fhu c v co ban a ch fhng frj hon mf
nghn nam cua phong kI n phuong ac.
Ijch su ghI nho cng Iao cu a Khu c Thua u nhu Ia mf frong
nhung nguoI daf co so cho nn dc Ip dn fc. Nga y 23-7-907,
Khuc Thua u mf. Mac nhIn, Khuc Hao nI nghIp cha.

1
Hng Chu Ia fn df doI Iy Trn |doI uong co Io Ia df huyn Chu In), doI I
Ia haI phu Thuong Hng va Ha Hng, sau Ia df nh CIang, NInh CIang fInh HaI
uong. HIn nay vn con dnh fho ho Khuc o Cuc |NInh CIang). Iang do vn con
ho Khuc.
ANH NHN T VIT 97
Khuc Hao |7 - 917) - Nha caI cach Io n
Khuc Thua u mf, Khuc Hao In fhay nam quyn TIf d
su. Ngay 1-9-907, nha Hu Iuong, Iuc nay da fhay fh nha uong
o Trung Quc cu ng phaI cng nhn ng Iam "An Nam d h, sung
TIf d su".
NI nghIp cha va nI chi cha, Khu c Hao da dam duong mf
cach faI gIoI frong frach cung c nn fu chu con non fro cua dn
fc VIf Nam.
Trung Quc sau khI Chu On cuop ngI nha uo ng, da chinh
fhu c bj chIa so fhanh cu c dIn "Nam doI muoI nuoc" |ngu daI fhp
quc). CIap gIoI nuoc VIf, mI n Quang Chu Iu c nay nam duoI
quyn ca f cu cua cha con anh om Iuu n.
Tuy rang, nha Hu Iuong da cng nhn chuc TIf d su cua
Khuc Ha o, nhung nam sau |908) Hu Iuong IaI cho Iuu n kIm
chuc "TInh haI qun fIf d, An Nam d h", khng fhI fu bo y
djnh duy fr ach d h va da fm xm Iuo c Ia I nuoc VIf.
Phaf huy y chi fu Ip fu cuong cua cha ng, Khuc Ha o kIn
fr gIu vung df nuoc, cham Io xy dung n n fang dc Ip cua dn
fc, fIn hanh nhIu caI cach quan frong v cac maf dua frn quan
dIm "Chinh su cf chu ng khoan dung, gIan dj, nhn dn du
duoc yn vuI" |VIf su fhng gIam cuong mu c).
Khoan dung, fuc Ia khng fhaf buc, khaf kho qua dI voI
nhn dn, chng bon fham quan IaI, mf f nan Ion cua fhoI ac
fhuc.
CIan dj, Ia khng Iam phIn ha, nhI u dn boI qua nhIu fhu
fuc ha nh chinh quan IIu...
Yn vuI, "an cu Iac nghI p" Ia Iy fuong cua np sng nng
dn noI Iang xom.
Tom Ia I, do Ia mf duong I I chinh frj fhn dn. No chung fo
bf cu mf phong frao dn fc chn chinh nao cung phaI co mf
nI dung dn chu nao do.
Nbic u ta c gia 0S
Khuc Ha o da sua dI IaI ch d dIn f, fhu ma Iao djch
nang n cua fho I fhuc uong. Ong ra Inh "bnh qun fhu
rung, fha bo Iu c djch, I p s h khu, k ro qu quan, gIao cho
gIap fruo ng |quan gIap) frng coI".
Tu mf m hnh cua chinh quy n d h, nham khac phu c
finh phn fan cu a quyn Iuc fhu IInh dja phuong, Khu c Hao da co
nhung c gang du fIn hf suc Ion Iao nham xy dung mf chinh
quyn dn fc fhng nhf fu frung uong cho dn xa. Ong chIa ca
nuoc fha nh nhu ng don vj hanh chinh ca c cp: I, phu, chu, gIap,
xa. M I xa co xa quan, mf nguoI chanh Inh fruong va mf nguoI
fa Inh fruong. Mf s xa o gn nhau fruoc goI Ia huong nay dI Ia
gIap, mI gIap co mf quan gIap va mf pho frI gIap d frng nom
vIc fhu fhu. Thoo sach An Nam chi nguyn Khuc Hao daf fhm
150 gIap, cng voI nhung gIap co fruoc ca fhay gm 314 gIap.
V nhu cu chng ngoaI xm, ca c ha o fruong dja phuong phaI
phu c fu ng chinh quyn frung uong nhung vn co xu huong ca f cu
va ho Khuc cung nhu nhI u frIu daI dc I p fIp fhoo, vn phaI
dua vao ho d cu ng c chinh quyn o cac co so. Nhung xu fh cua
Ijch su VIf Nam, mo du fu cuc caI cach cua Khu c Hao, Ia dc
Ip dn fc gan IIn voI fhng nhf quc gIa. Cng cuc xy dung
nn fu chu, fhng nhf cua Khuc Ha o mo ra mf fhoI ky phaf frIn
moI cua xa hI VIf Nam ma cac frIu daI sau do so hoan fhanh.
Khuc Ha o mf nam 917, con Ia Khuc Thua My In fhay.
Nam 930, qun Nam Han sang xm Iuoc, Khuc Thua My bj baf,
phu fha nh aI Ia |Ha NI) bj djch chI m. Ho Khu c khI phuc
quyn fu chu duoc 25 nam.
ANH NHN T VIT 99
IY VA NHA N!OC VAN X!N
Ly Bi (60J-64S xut tbn tu m6t ba6 truong Jta pbuong J6 ycu nuoc
tbuong Jn cm gin bc /u J6 b6 tan ba6 Ja tu quan Jung /cn kboi ngbia
cb6ng nba Luong. Tbang 2-644, 6ng tuycn b6 Jung nuoc, Jt Qu6c bicu /a
Van Xun, J6ng J6 o cung cua s6ng T6 Ltcb (Ha N6i Jtnb nicn bicu ricng,
Juc ticn ricng. Ong /a nguoi Vict Nam Ju ticn xung c kbng Jtnb cbu
quycn ca /6ng tu ba6 Jn t6c. Ngay nay, o cac Jta pbuong pbia bc c6 bon 200
Jnb micu tbo Ly Bi ca cac tuong cua 6ng.
Iy i xuf fhn fu mf ha o fruong dja phuong. Thoo su cu,
qu ng o huyn ThaI nh |co Io o phia frn fhj xa Son Ty, frn
haI bo sng H ng). Mf fhoI, ng co ra Iam vIc voI chinh quyn d
h, nhn mf chu c quan nho: gIam qun |kIm soaf qun su ) o
Cu u u c, uc Chu |uc Tho, Ha TInh). Yu nuoc, fhuong dn,
bf bnh voI bo Iu d h, ng som bo quan, v qu o ThaI nh.
Vu ng qu ng co TInh ThIu, gIoI van chuong, Ian II sang kInh d
nha Iuong |Nam KInh) xIn b mf chu c quan |fruoc nam 521).
Nam frIu Trung Quc cho dn fhoI Iuong, phn bIf fn fI chaf
cho gIua quy fc va bnh dn. IaI b fhuong fhu nha Iuong Ia SaI
Tn bao ho TInh Ia han mn, khng co fIn hIn, chI cho ThIu Iam
Quang uong mn Iang fu c Ia chn canh cng fhanh phia fy kInh
d KIn Khang. TInh ThIu Iy fh Iam x u h, khng nhn chu c
v qu, cung Iy i muu finh vI c khoI nghIa, chIu fp hIn faI.
Iy i, nhn Iong oan hn cua dn, da IIn kf voI hao kIf
cac chu fhuc mIn df CIao Chu nuoc fa |VIf Nam xua), dng
fhoI nI dy chng Iuong. Thoo su cu VIf Nam, fhu IInh Chu
In |vu ng an HoaI, nay fhu c ngoaI fhanh Ha NI) Ia TrIu Tu c
va con Ia TrI u Quang Phuc, phuc faI du c Iy i da dom qun fhoo
fruoc fIn, Pham Tu cu ng Ia mf fuo ng faI cua Iy i fu buI du
khoI nghIa.
Nbic u ta c gia 100
Cuc khoI nghIa fhanh cng nhanh. ung fruoc cuc kho I
nghIa Io n, co su IIn kf gIua cac dja phuong TIu Tu fhu su CIao
Chu khIp haI, khng dam chng cu chay frn v VIf Chu |bac
Hop Ph) va Quang Chu.
NI dy fu fha ng 1 nam 542, khng qua 3 fhang nghIa qun
da chIm duoc chu fhanh Iong In |ac NInh).
Sau nhu ng gIo phuf kInh hoang buI du, chinh quyn nha
Iuong I p fuc co phan u ng dI pho . Thang 4 nam 542 vua Iuong
saI fhu su VIf Chu Ia Trn Hu, fhu su Ia Chu Ia Njnh Cu,
fhu su An Chu Ia Iy Tri, fhu su aI Chu Ia Nguyn Han, fu 2
phia bac nam CIao Chu cung fI n danh nghIa qun Iy i. Cuc
phan kich nay cu a gIac Iuong da hoan foan fhf baI. NghIa qun
fhang Io n va na m quyn Iam chu df nuoc. Tu dng bang a c ,
Iy i da kIm soaf duoc foI vu ng u c Chu |Ha TInh) o phia nam
va vung ban dao Hop Ph o phia bac.
Thua dau, vua Iuong IaI saI fhu su Cao Chu Ia Tn Quynh,
fhu su Tn Chu Ia Iu Tu Hu ng dIu khIn bInh ma dI danh Iy
i vao mua dng nam y. on nay dung dang khng chju fIn
qun, I y co mu a xun Iam chuo ng, xIn doI mua fhu hang khoI
bInh song vn bf dac dI phaI dng bInh |fha ng 1 nam 543).
Chu dng danh gIac, nghIa qun Iy i f chuc mf frn fIu
dIf Ion ngay frn mIn cuc bac Chu CIao. Cuc chIn dI n ra o
Hop Ph. Qun gIac, 10 phn chf foI 7,8 phn, bon sng sof du
fan vo ca, fuong sI ngan cm cung khng duoc. on Tn Quynh,
Iu Tu Hung phaI dn fan bInh quay v Quang Chu. TIu Tu
dng fo khaI v frIu, vu cho Tn Quynh, Tu Hu ng "gIao fhng voI
gIac, dung dang khng fIn qun". Thy qun Iinh bj fhIf haI qua
nang, Iuong Vu xung chIu baf ca 2 fn fuong cm du bj fI
chf o Quang Chu.
Sau nhu ng fhang IoI ca haI chIn fruong bIn gIoI a c, Nam.
Mua Xun, fhang CIng fhoo Ijch Trang |2-544), Iy i du ng In
mf nuoc moI, voI quc hI u Van Xun, dong d o mIn cua sng
T Ijch |Ha NI). Su cu |aI VIf su ky) da bnh Iun rang, voI
ANH NHN T VIT 101
quc hI u moI, nguoI du ng du nha nuoc Van Xun co "y mong xa
fac duo c bn vung mun do I"
Iy i Ia nguo I VIf Nam du fIn fu xung hoang d, VIf d
fhoo su ac |Tu frj fhng gIam) hay Nam d fhoo su Nam. Va baI
bo chinh soc |Ijch) cua Trung Quc, ng cu ng daf cho Van Xun va
frIu daI moI mf nIn hI u rIng, aI uc fhoo su ac hay ThIn
u c fhoo su Nam |ThIn uc phaI hon, v khao c hoc da fm fhy
nhung dng fIn ThIn u c duc fhoI Iy Nam ).
Xung d, djnh nIn hI u rIng, duc fIn rIng, Iy Nam dI
choI voI ac, Iy VIf d I sanh vo I Hoa, nhu ng dI u do noI In su
fruong fhanh cua y fhu c dn fc, Iong fu fIn vung cha c o kha nang
fu mnh vuon In, phaf frIn mf cach dc Ip. o Ia su ngang
nhIn phu djnh quyn Ia m "ba chu foan fhIn ha" cua hoang d
phuong bac, vach ro son ha, cuong vuc, va Ia su khang djnh duf
khoaf ra ng noI gIng VIf phuong Nam Ia mf fhu c fh dc Ip, Ia
chu nhn cua d f nuoc va nhf quyf gIa nh quy n Iam chu vn
mnh cu a mnh.
Iy Nam cu ng Ia nguoI du fIn nhn ra vj fri dja Iy frung
fm df nuoc cua mIn sng nuoc T Ijch. Ha NI c, fu gIu a fh
ky 6, buoc In hang du cu a Ijch su df nuoc.
Co cu frIu dnh moI, han con so saI, nhung ngoaI hoang d
dung d u, bn duoI da co haI ban van vo. TInh ThIu Iam fuong
van, Pha m Tu Ia m fuong vo, TrIu Tuc Iam fhaI pho, Iy Phuc Man
duoc cu Iam fuong qun coI gIu mf mIn bIn canh, fu ng
|Thanh OaI, Ha Son nh) dn uong Im |a V) "d phong ngua
I Iao" TrIu dnh Van Xun Ia m hnh, In du fIn, duo c VIf
Nam fhu hoa va a p dung cua mf co cu nha nuoc moI, fhoo ch
d fp quyn frung uong. Iy Nam cho xy mf daI Van Xun
d Iam noI van vo ba quan frIu hI.
Nha nuoc Van Xun, du moI dung, cung bo fIn xy mf
ngI chu a Ion, sau fro fha nh mf frung fm Phf gIa o va Ph f hoc
Ion cua VIf Nam. o Ia chua KhaI Quc, fIn fhn cua chua Tr n
Quc o Ha NI ngay nay. Ngay caI fn, "chua Mo Nuoc" cu ng da
ham chu a nhIu y nghIa!
Nbic u ta c gia 102
u nam 545, nha Iuong baf du f chuc cuc xm Iuoc Van
Xun nham chInh phuc IaI chu CIao, "fhuc quc" cu. uong
PhIu duoc cu Ia m fhu su chu CIao. Trn a TIn, vIn fuong vu
dung xuf fhn "han mn" nhung co cng danh dop chu Quang,
duoc cu Iam fu ma CIao Chu, IInh fhaI fhu Vu nh, cung uong
PhIu f chuc cu c chInh phu c Van Xun.
Qun Va n Xun co khoang vaI va n nguo I gIu fhanh o cua
sng T Ijch, chIn du chng gIa c.
Thanh df, Iuy fro g, khng my kIn c, bj Tr n a TIn
fhu c gIu c qun vu dung cng fhanh rao rIf. Iy Nam buc phaI
IuI bInh nguo c sng Hng, v gIu fhanh CIa NInh frn mI n dI
nu I frung du vu ng nga ba sng Trung Ha - VIf Tr.
Cu c dIn c fhu cua Iy Nam o fhanh CIa NInh koo daI
suf mua kh nam 545. Sang fhang 2 nam 546, qun vu dung cua
a TIn, co hu qun uong PhIu foI phI hop, bao vy va cng
pha, cuI cu ng da ha duoc fhanh CIa NInh vao ngay 25. Nhung Iy
Nam cu ng mf s bInh fuong da fhoaf chay duoc vao mIn dng
Iao o Tn Xuong |mIn d I nu I VInh Phu frn Iuu vuc sng I).
ChIn franh gIu nuoc chuyn sang mf hnh fhaI kha c. Iy Nam
vao vu ng nuI rung VIf a c, ngoaI s bInh fuong co n IaI sau frn
fhf fhu CIa NInh, da m fhm duoc nhI u nghIa qun. NghIa
qun du ng Ian fraI frong ru ng, ha nhIu cy ru ng, xo van dong
fhuyn bo.
Sau mf fhoI gIan chInh d n IaI Iuc Iuong, fha ng 10 nam 546,
Iy Nam IaI koo qun fu frong nu I rung "I Iao" ra ha fhuy
fraI o vu ng h In TrIf |fn nm Ia m MIng) fhuc xa Tu
Yn huyn Ip Thach, fInh VInh Phu, na m bn bo sng I, cach
ach Ha c khoang 15 km v phia ba c. Tuy nhIn, nhung fr n mua
Iu cuI mua da khI n cho nuo c sng I d f nhIn In fo, fra n vao
vung cham ao va rung frung, nuo c ngp fran, chay nhu rof vao
h, fhuyn Ion co fh dI IaI fha h ma khu can cu nghIa qun fro
fhanh mf vung c dao gIua bIn nuoc mnh mng... Io I du ng
nuoc Io n, Trn a TIn xua chI n fhuyn xng frn, danh frng
ANH NHN T VIT 103
roo ho ma fIn vao In TrIf. Iy Nam va nghIa qun bj djch
fp kf bf ngo, khng kjp phong bj, khng sao chng do nI.
y Ia frn danh Ion cuI cung cua Iy Nam . Sau In fhf
baI Ion fhu ba na y, ng phaI vao nuong nau frong d ng Khuf Iao
|Tam Nng, VInh Phu).
Tuong fruyn, v cuI doI, Iy Nam bj mu. Th n fhanh
hoang anh Hu u vn duo c cac Iang chung quan goI Ia "Vua mu"
va khI f I, phaI xuong fn cac vf phm d fhn bIf.
Thoo su cu cua VIf Nam, fu sau khI ruf v dng Khuf Iao,
Iy Nam bj dau yu Iun. HaI nam sau ng mf |548).
Cu c kha ng chIn chng ach ac fhuc cua nguoI VIf sau do
duoc fIp fuc duoI su Ia nh dao cua TrIu Quang Phu c, mf fuong
cu cua Iy i voI can cu khoI nghIa faI dm a Tra ch.
Nbic u ta c gia 104
IY TH!ONC KIT
Iy Thuong KIf |1019 - 1105) fn fhf Ia Ng Tun, fu
Thuong KIf, qu o Iang An Xa, huy n Quang u c |Co Xa , CIa
Im nga y nay). o co cng frn an phuong nam, ng duoc vua Iy
Thanh Tng phong foI chu c Phu Quc ThaI uy va ban Quc finh
|ho Vua). Truoc m muu xm Iuo c cua nha Tng, nam 1075, Iy
Thuong KIf chu fruong "fIu phaf ch nhn" |ra fay fruoc ch ngu
djch) fn cng fhanh !ng Chu, Khm Chu, ban dap xm Iuoc
quan fro ng cua djch r I fIp do dp fan 30 van qun T ng chIa 2
duong fhuy - b xm Iuo c aI VIf faI pho ng fuyn sng Nhu
Nguyf |sng Cu) nam 1077. Sau chIn fhang vang dI, ng chn
chInh ngoaI gIao, nI frj, xy du ng qu c gIa aI VIf ngay mf
fhm hu ng manh
Ong vn ho Ng, fn Ia Tun, nguoI o Iang An Xa, huyn
Quang uc |Co Xa, CIa Im - Ha NI), con cua Su ng TIf Tuong
Ng An Ngu. V sau, ng fhoo gIa dnh sang ngu o phuong ThaI
Hoa |Ha NI).
nh sInh Ia nguoI khI ng fu n fu, fhng mInh, nhanh
nhon. NguoI co chi khi, fhich ngh vo.
Hang ngay, Ng Tun fhuong Iuyn cung kIm bay frn d,
dm chong don doc bInh phap. Ong chong fhanh faI va IIn fIp
duoc fhang chuc.
Nam 20 fuI, Ng Tu n duoc dua vao Iam hoan quan frong
cung vua, 22 fuI gIu chu c "Hoang mn chI hu" frong qun fuc
v... KhI vua Iy Thanh Tng In ngI, Ng Tu n duoc roI kho I
nhung chu c vu frong nI cung va dua ra gIup vIc nha vua faI
frIu dnh. Ong duoc phong Ia Tha I bao, cm "fIf vIf", dI fhanh
fra cac quan o vu ng Thanh - Ngh.
ANH NHN T VIT 105
Nam 1069 Thanh Tng dI danh Champa d yn maf phia
nam. Ong duoc cu Iam fuong fIn phong, I p cng Ion, vua phong
Phu quc ThaI uy, fuoc KhaI quc cng va ban cho ho Iy |do do co
fn Iy Thuong KIf).
Iu c by gIo o Trung Hoa, nha Tng gap nhIu rI ron, T
fuong Vuong An Thach dua ra nhIu caI cach nhung khng co kf
qua. Vua fI nha Tng mong fm I I fhoaf bang cach xm Iuo c aI
VIf. KhI nha T ng chun bj xm Iuoc nuo c VIf, Iu c hI dam voI
cac daI fhn, ng Ia nguoI du fIn frong Ijch su dn fc dam d ra:
"NgI yn doI gIac sao bang dom qun danh fruoc d chan cac muI
nhon cu a gIac". o Ia co so cua chIn Iuo c "TIn phaf ch nhn" |ra
fay fruoc, ch ngu djch). Ong nhn xa frng rng, Ip IaI khI doan
kf frong frI u, d nghj IInh Nhn ThaI hu cho goI Iy ao
Thanh v frao chuc ThaI pho, cung ban vIc gIu nuoc. n frong
gIu yn nI frj chun bj kha ng chI n chng ngoaI bang.
Nam 1075 ng dom 10 van qun chIa Iam haI dao danh sang
df nha Tng. a o qun fhu nhf do pho fuong Tn an chI huy,
gm qun cua cac vu ng dn fc do Thn Canh Phu c, VI Thu An,
Hoang KIm Ma n... dn du, danh fhang vao fhanh !ng Chu
|Nam NInh - Trung Quc) fhoo duong b. ao qun fhu haI do ng
fru c fI p chI huy, fhoo duong bIn d b vao Chu Khm, Chu
IIm |Quang ng). Vao df Tng, ng vIf "Phaf Tng I b van"
noI ro Iy do cuc hanh qun cua mnh Ia d p fan su chun bj xm
Iuoc cua nha T ng va gIu p nhn dn Hoa Nam fhoaf khoI canh
Im fhan do Vuong An Thach cung frIu dnh nha Tng gy ra.
Ong cung ra I nh cho qun khng duoc dng foI "caI kIm soI chI"
cua dn. Nho do, qun ng dI dn du, qun Tng bj danh fan dn
dy. Nhn dn Hoa Nam goI ng Ia "cha ho Iy". Qun VIf fIn
vao fhanh !ng Chu va sau mf fhoI gIan vy ham da ha duoc
fhanh. Thy cuc hanh qun da daf kf qua, ng ha Inh ruf qun
v, chun bj chng gIac.
Nam 1077, 30 van qun Tng do Quach Quy chI huy fran
sang VIf Nam fa. Ong cho Ip phong fuyn sng Nhu Nguyf
|sng C u) d chan gIac rI cho fhuy qun danh baI gIa c o vung
bIn Quang NInh. Qun b cua Quach Quy danh d n sng Nhu
Nbic u ta c gia 106
Nguyf bj cha n du ng. NhIu frn chIn du quyf IIf xay ra. CIac
Tng khng sao vuof duo c phong fuyn Nhu Nguyf, danh dong
fraI cho vIn bInh. ang dm, Iy Thuong KIf cho nguo I vao dn
fho Truong Hng, Truong Haf o phia nam bo sng Nhu Nguyf,
gIa Iam fhn doc vang baI fho, sau nay duo c coI nhu "an fuyn
ngn dc Ip du fIn" cua VIf Nam:
Nam qu6c son ba Nam Jc cu
Tict nbicn Jtnb pbn tai tbicn tbu
Nbu ba ngbtcb /6 /ai xm pbam
Nbu Jng banb kban tbu bai bu
(86ng nu i nuoc Nam cua Nam o
Ranb ra nb Jtnb pbn tai sacb troi
Co sa6 /u gic sang xm pbam
Cbung bay sc bt Janb toi bo i.
Nbo tbc tinb tb n binb si tbcm bng bai.
ThoI co dn, ng f chu c mf frn quyf chIn, vuof sng
danh vao fraI cua gIac. Hon mf nua s qun gIac bj fIu dIf. TIp
do, ng cho nguoI sang nghj hoa, mo duong fhoaf cho gIac: Quach
Quy dng y va vI va ruf qun v. Qun VIf bam saf gIac va
chIm IaI nhung vung df da mf. Sau chIn fhang, Iy Thuong
KIf Io vIc nI frj, fu b d dIu, duong sa, sua dI b may hanh
chinh frong ca nuoc. Vua Iy nhn ng Iam om nuI va cu ng
frng coI chu a I.
Nhu ng nam cuI doI, ng con cm qun dI danh Iy CIa c o
In Chu |1103), dop gIa c ChIm quy nhIu o Chinh |1104),
f chuc IaI b may qun dI, duyf dI cac don vj fu cm bInh dn
dn bInh.
VoI cng Iao hIn hach cua mnh, Iy Thuong KIf fung duoc
ca frIu dnh nha Iy quy frong. Ngay Iu c ng co n sng, Iy Nhn
Tng da cho Iam baI haf d fan duong cng frang. Ong duo c Ijch su
ghI nhn Ia anh hung kIf xuf, m f con nguoI hIn dng ca fm
ANH NHN T VIT 107
hn su c Iuc cho su nghIp dc Ip cua T quc o buI du fhoI fu
chu. TaI nang qun su kIf xuf cua ng Iam ko fhu khIp phu c.
Thoo I Quy n, chinh su Tng phaI fhua nhn: bInh phap
"danh du fha ng dy" cua nha Iy da duoc SaI In Khanh nha
Tng m phong va duoc T ng Thn Tng "cho Ia phaI".
Pho fIn sI VN KH!
Nbic u ta c gia 10S
I AI HANH
I Hoan |941-1005) qu o fhn Trung Ip, Tho Xun, Thanh
Hoa, som m cI ca cha In mo. Ion In, ng fhoo Nam VIf Vuong
Inh II n danh dop cac su qun, duoc Inh IInh cho gIu foI
chuc Th p dao fuong qun. Cha con Inh TIn Hoang bj gIf haI,
ng duoc cu Iam NhIp chinh rI duoc suy fn Iam Hoang d. Nam
980, nha Tng xm Iuoc aI C VIf, I Hoan da Ianh dao cuc
khang chIn ch ng T ng fhang IoI. ChIn fhang mu a xun nam
981 va su ra doI cua frIu daI TIn I da mo du mf gIaI doan
phu c hung cua dn fc VI f.
Vao gIo dn, ngay ram fhang ay, nam Tn Suu |941), cuI
ngI Ia ng nho fhn Trung Ip, xa Xun Ip, Tho Xun, Thanh
Hoa, mf om bo nghoo "b do do, mo xo chu a" da ra doI. o Ia I
Hoan.
Cha ho I, fn Mjch. Mo ho ang, fn Son. VaI nam sau khI
sInh con, mo I Hoan mf. RI cha cung mf nf. KhI I Hoan m
cI ca cha In mo cu ng Ia Iu c Ng Vuong |Ng Quyn) mf |944).
Nuoc VI f phaI fraI qua mf fhoI Ioan Iac, su cu goI Ia "Ioan 12 su
qun" |944-968).
ua fro I Hoan "fro froI mf mnh, cuc kh mun chIu" y
duoc mf nguoI cu ng ho - mf vj quan nho ho I nuI. Cham hoc,
cham Ia m, chju kho chju kh Ia nof nI bf suf fho I nIn fhIu
cua ng.
Truong fhanh, I Hoan ro I nha cha nuI, dI fhoo Nam VIf
Vuong Inh IIn. Ia mf nguo I Iinh fri dung kha c fhuo ng, I
Hoan duoc cha con Inh IInh khon ngoI v nhu ng chIn cng
danh dop cac su qun, gIao cho frng coI 2.000 bInh sI.
n nam 971, sau khI fhng nhf non sng, Ip nn co
nghIp nha Inh, Inh TIn Hoang phong cho ng chuc vu Thp
ANH NHN T VIT 109
dao fuong qun, In fIn d chI huy su - fuc chu c vu fng chI huy
qun dI ca nuoc aI C VIf, fruc fIp chI huy dI qun c m v
cua frIu dnh Hoa Iu. Iu c nay ng fron 30 fuI.
Thang 10-979, cha con Inh TIn Hoang bj vIn quan hu
Thich gIf haI. Sau khI Thich bj gIf, fn V vuong Inh Toan
|moI 6 fuI) In ngI vua. I Hoan Iam NhI p chinh frong mf fnh
fh dy kho khan.
Cac daI fhn Inh I n, Nguy n ac, Pham Hap nI Ioan
nhung bj I Hoan dop fan. Pho ma nha Inh Ia Ng Nhf Khanh
bo frn vao nam, ruoc vua Champa cu ng hon nghn chIn fhuyn
foan cuo p kInh d Hoa Iu nhung bj bao dm chf. Trn bIn fhuy
phia bac, IoI du ng frI u dnh r I ron, Tng frIu I ngay y djnh
fhn finh nuo c VIf. Thang 6-980, nha Tng hop qun bn maf,
fhoo haI duong fhuy b fran vao nuoc VIf.
ThaI h u uong Vn Nga cu ng van vo ba quan da dng Io ng
fn I Hoan Ia m vua, Iy hI u Ia I aI Ha nh fruoc khI xuf
qun danh gIa c.
Thang 7-980, vua Tng ha chI u phaf qun sang xm Iuo c
aI C VIf. I aI Hanh vua frIn khaI bInh sI san sang chIn
du, vua cu su gIa dua fhu cu ho a d franh nan bInh dao. Truoc
da fm va suc op cua gIac, I aI Hanh ha Inh chIn du, quy f
bao v df nuoc.
Mua xun nam 981, ng da mang chIn fha ng fro v . Cu ng
voI qun dn ca nuoc, ng da faI fao mf ach a ng, sang fao mf
ChI Iang Ijch su , fhang Ion frn ca haI maf frn fhuy, b, gIf
fuong du so Hu Nhn ao, fIu dIf qua nua qun Tng, baf fu
v k. Vua Tng phaI xung chIu IuI qun.
aI fha ng mua xun 981 Ia daI fhang du fIn cua mf dn
fc phu c hung sau hon nghn nam ac fhuc va mo du ky nguyn
aI VIf fu chu fruoc ca c frIu daI phong kIn phuong ac.
Trong mf phn fu fh ky dung d u Nha nuoc |980-1005), I
aI Hanh rf cham Io xy dung va bao v df nuoc.
Nbic u ta c gia 110
V dI n I, fhuc hIn chng caf cu, dja phuong chu nghIa, xy
dung "co so ha fng" cua n n kInh f , chinh frj fhng nhf.
V dI ngoaI, fhoo duI duong I I nhu fhun nhung cuong
quyf xu ng dang Ia vj vua ma nI frj, ngoaI gIao du xuf sac.
Tu Iuc fro cho d n khI qua doI |fhang 3 nam f Ty - 1005),
frong g n nua fh ky oanh IIf, nguoI anh hu ng I aI Hanh da
hf Iong v nuoc, v dn, frong moI hoan ca nh Iun kIn quyf cu ng
foan dn bao v nn dc I p cua T quc va cham Io su nghIp xy
dung df nuoc.
ANH NHN T VIT 111
INH TIN HOANC
Inh IInh |Inh TIn Hoang: 924 - 979) qu o dng Hoa
Iu, chu aI Hoang |nay Ia huyn Hoa Iu, fInh NInh nh), fu
nho da fhng mInh hon nguoI. Truong fhanh vao fhoI Ioan Iac, su
qun caf cu, Inh IInh da chIu fp nhn dn nI dy, In Iuof
dop Ioan 12 su qun fhng nhf df nuoc. Nam 986, Inh IInh
xung Hoang , daf fn nuoc Ia aI C VIf, dong d o Hoa Iu
fIp fuc cung c su foan vo n quc gIa, xy du ng chinh quyn vung
cha c va qun dI hu ng manh, Iam co so cho fhang IoI cua cuc
khang chIn chng Tng sau nay.
Thoo fruyn fhuyf, mf ba mo ho am mf In ra dm Iang
fam, v nha ba fhy frong nguoI khac Ia. Sau do, ba sInh mf cu
con fraI, maf sang nhu sao. Thoo IoI chIm fInh cua fhy dja Iy,
cu bo nay so fro fhanh vj vua, v duoI dm co huyf d vuong.
Cu bo do Ia Inh IInh, sInh nam 924, nguyn quan dng Hoa
Iu, chu aI Hoang |nay Ia huyn Hoa Iu, fInh NInh nh). Cha
Ia Inh Cng Tru Iam nha fuong cua uong nh Ngh, gIu chuc
fhu su Chu Hoan. Inh IInh m cI cha fu bo. Thuo fhIu
fhoI, ng fo ra fhng mInh hon nguoI, duoc ban chan fru suy fn
Iam fhu IInh.
Vao d fuI fruo ng fhanh, Inh IInh Ia nguoI co khi
phach phI fhuong va nung nu uoc mong Ip nn nghIp Ion. KhI
ng vua cuI cung cua vuong frIu Ng mf |Ng Xuong Van) nam
966, fhu a Iuc df nuoc khng co chu, hao fruong kha p noI nI dy
chIm gIu cac qun p, I p ra 12 su qun. Su cu goI Ia Ioan 12 su
qun.
Inh IInh vn Ia con quan dung du m f chu, co uy fh
IaI fhu phu c duoc nhn fm bang faI nang cua mnh va IaI chIm
Nbic u ta c gia 112
gIu duoc mf vung kho d ng hIm fro nn da dung ra dam frach
ganh va c son ha.
Ia nguoI co faI fhao Iuoc, Inh IInh da dung moI k sach
frong nhIu fruong hop, fu y fhuc frang m I su qun ma fm cach
danh fhich hop, hoac bang qun su , hoac bang IIn kf, hay dung
muu du hang. M f frong s 12 su qun Ia Trn Iam |xung Ia Tr n
MInh Cng) Ia mf frong nhung su qun manh v kInh f, IaI
chIm gIu vu ng df quan frong Ia HaI khu |cua bIn, nay Ia
vung fhj xa ThaI nh). Inh IInh da IIn kf voI ng |aI VI f
su ky foan fhu).
ja ban hoaf dng cua Inh IInh duoc mo rng, qun s,
bInh Iuong ngay cang Ion manh. uoc su ung h cua nhn dn,
ng danh du fhang do, nn duoc goI Ia van Thang vuong. HaI su
qun Ng Nhf Khanh chIm gIu uo ng Im |nay fhuc huy n
a V, fInh Ha Ty) va Ng Xuong Xi chI m nh KIu |TrIu Son,
Thanh Hoa) Ia con cha u Ng Vuong. Inh IInh da dung muu
hang phuc duoc Ng Nhf Khanh, hang phuc duoc ca Ng Xuong
Xi.
Inh IInh dI foI du, du duoc nhn dn gop suc ung h
foI do. VoI nhu ng su qun manh nhu Canh Thac, Nguy n SIu,
ng da dung cung kIm fI n qun k f hop vo I muu Iuoc. Canh
Tha c chIm vung ng CIang |Thanh OaI, Ha Ty) co cung
fhanh chac chan va hao su bao quanh. Thoo fhn pha c nhI daI
vuong, Canh Tha c Ia nguo I fri du ng muu Iuo c, nn pha I ban
muu finh k ma danh. an dm, Inh IInh cho qun bao vy
4 maf fhanh va fIn danh bf ngo . Canh Tha c qun fuong
khng u ng cu u duoc nhau, bon bo fhanh chay. HaI bn gIao franh
hon mf nam sau, Canh Thac bj fhua. Nguyn SIu chIm Ty
Phu IIf |Thanh Tr, Ha N I). Inh IInh bay bInh b frn gIao
chIn. Nguyn SIu fhua, phaI ngm qua sng xIn cu u vI n su
qun kha c. Inh IInh bIf fIn, bon saI vo sI nua dm phong Iua
df doanh fraI. Qun Nguyn SIu fan. Cac su qun KI u Cng
Han, KI u Thu n, Nguyn Thu TIp, Pham ach H... da fhf baI
ngay fu frn danh du cu a Inh IInh. f nuo c fh ng nhf.
Ioan 12 su qun da dop xong.
ANH NHN T VIT 113
Nam 968 Inh IInh duoc suy fn In ngI Vua, ng Iy
hIu Ia TIn Hoang d, daf fn nuoc Ia aI C VIf, Iy Hoa Iu
Iam kInh d. Thang muoI nam 979, ng bj chI hu nI nhn
Thich gIf, fho 56 fuI, fang o son Iang Truong Yn.
V cng Iao cua Inh IInh, nha su hoc I Van Huu vIf
frong ` aI VIf su ky foan fhu: "TIn Hoang nho co faI nang sang
suf hon nguo I, du ng cam muu Iuoc nhf doI, duong Iuc nuoc VIf
fa khng co chu, cac hu ng fruong caf cu, mf phon cf qun ma
muoI haI su phu c hf. Vua mo nuoc dung d, dI xung Hoang ,
daf fram quan, Ip sau qun, ch d gn dy du, co Io y Tro I v
nuoc VIf fa ma sInh bc fhanh frIf...
Inh IInh, ng Vua xu hoa Iau, nguoI Io n In frong fho I
bnh, Ip nghIp frong dop Ioan, da xung dang Ia nguoI gIu vj fri
fru cf frong vI c cu ng c quc gIa fhng nh f, fp quyn frong fh
ky fhu 10.
Inh IInh Ia nguoI fao fIn d cho fhang IoI cua cu c
khang chIn ch ng T ng nam 981 cua nhn dn fa duoI su Ianh
dao cua I Hoan.
NC!YN PH!ONC CHI
Nbic u ta c gia 114
H!NC AO V!ONC TRN Q!OC T!N
Tr n Quc Tun |1228 - 1300) Ia anh hu ng dn fc, nha van
hoa vI da I frong Ijch su VI f Nam. Iam fuong, ng bIf dop bo "fhu
nha" dc Iong bao dn "no nuoc" gop cng Ion ba In danh baI qun
Nguyn. Ong con Ia fac gIa cua haI b bInh fhu va dac bIf baI
"Hjch fuo ng sI" n I fIng co n Iuu fruyn dn ngay nay.
Sau khI ng mf, vua phong ng fuoc Hung ao daI vuong,
Ip dn fho ng o Van KIp, Chi IInh |HaI uong).
SInh nam 1228, Tr n Quc Tun ra doI khI ho Trn vua fhay
fh nha Iy Iam vua frong mf df nuoc doI kom, Ioan Iy. Tr n Thu
, mf fn fhf faI gIoI da xp daf bay muu gIu cho fh nuoc
chng chnh fhanh bn vu ng. y gIo Trn Canh co n nho moI 11
fuI, vo Ia Iy ChIu Hoang, vj vua cuI cu ng cua do ng ho Iy . V
nhuong ngI cho chng nn fram ho va fn fhf nha Iy dj nghj
nha Tr n cuop ngI. Tr n Thu rf Io Iang. y gIo Tr n IIu,
anh ruf vua Trn Canh I y cng chua Thu n ThIn, chj gaI ChIu
Hoang dang co mang. Tr n Thu op II u nhuong vo cho Canh
d chac co mf dua con cho Canh. II u nI Ioan. Thu dop fan
nhung fha chf cho II u. Song dIu nay khng dop nI Iong fhu
hn cua IIu. V fh IIu kon fhy gIoI da y cho con fraI mnh
fhanh bc van vo foan faI, ky fhac vao con mI fhu su nang.
NguoI con fraI y chinh Ia Tr n Quc Tu n.
Thuo nho, co nguoI da phaI khon Quc Tun Ia bc ky faI.
KhI Ion In, Trn Quc Tun ca ng fo ra fhng mInh xuf chu ng,
fhng kIm bac c , van vo song foan. Trn IIu fhy con nhu vy
mu ng Ia m, nhu ng mong Quc Tun co fh rua nhuc cho mnh.
Song, cuc doI Trn Quc Tun fra I qua m f In gIa bIn, ba In
quc nan va ng da fo ra Ia mf bc hI n faI. Thu nha ng khng
daf In frn quy n IoI dn nuoc, xa fac. Ong da bIf dop fhu rIng,
ANH NHN T VIT 115
vun fr ng cho m I doan kf gIua fng fc ho Trn khIn cho no fro
fhanh cI r cua daI fhang. y gIo qun Nguyn sang xm chIm
VIf Nam. Tr n Quc Tun da gIao hao hoa hIu voI Trn Quang
KhaI. HaI nguoI Ia haI du mI cu a haI chI frong ho Trn, dng
fhoI mf nguo I Iacon Trn IIu, m f nguoI Ia con Trn Canh, haI
anh om dI du cua fh h fruoc. Su hoa hop cua haI nguoI chinh
Ia su fhng nhf y chi cua foan b vuong frIu Trn, dam bao
danh fha ng qun Nguyn hung han.
Chuyn k rang: fhoI y faI bn ng, ng chu dng moI
ThaI su Tr n Quang KhaI sang fhuyn mnh fro chuy n, choI co
va saI nu nuoc fhom fu mnh fa m rua cho Quang KhaI... RI
mf In khac, ng dom vIc xich mich frong dong ho do y cac con,
Tr n Quc Tang co y khich ng cuop ngI vua cua chI fhu, ng nI
gIn djnh ruf guom foan chom chf Quc Tang. o cac con va
nhung nguoI fm phu c xu m vao van xIn, ng bof gIn du ng guom
nhung bao rang: Tu nay cho dn khI fa nham maf, fa so khng
nhn maf fhang nghjch fu, phan fhy nay nua! Trong chI n franh,
ng Iun h gIa bn vua, fay chI c m cy g y bjf saf. Th ma vn
co IoI dj nghj, so ng saf vua. Ong bon bo Iun phn gy bjf saf,
chI chng gy khng khI gn c n nha vua. Va su nghI ky cu ng
chm du f. CIoI fm Iy, chu y fu ng vIc nho d franh hIm nghI,
yn Iong quan d yn Iong dn, doan kf moI nguo I v nghIa Ion
dn fc. Mf fm Iong frung frInh son saf v vua, v nuoc.
Vua gIao quyn fIf ch cho Trn Quc Tun. Ong bI f dung
nguo I faI nhu cac anh hu ng Truong Han SIu, Pham Ngu Iao, Yf
KIu, a Tuong... du fu cu a fuong cua ng ma ra. Ong rf fhuong
bInh Iinh, va ho cu ng r f fIn yu ng. I qun cha con y fro
fhanh d I qun bach fha ng.
Tr n Quc Tun Ia mf bc fuong cf da chng froI. Ong da
soan haI b bInh fhu: Inh fhu yu Iuoc, va Van KIp fng bi
fruy n fhu d day bao cac fuong cach cm qun danh gIac. Tr n
Khanh u, mf fuong gIoI cu ng fhoI da hf IoI ca ngoI ng :... "Iy
ngu hanh cam u ng voI nhau, cn nhac cu u cung, khng In m
duong...". If dI doan bInh ch fruong frn, co nghIa Ia Iy ngan
chng da I. KhI gIac I ro y djnh gy hn, Trn Quc Tu n fruyn
Nbic u ta c gia 116
Inh cho cac fuo ng, ran da y chI bao Io fhang baI fIn IuI. an Hjch
fuong sI vIf bang gIong van fhng fhIf hu ng h n, mang fm fu
fuong cu a mf bc "daI bu f".
Tr n Quc Tu n Ia mf bc fuong faI co du faI duc. Ia fuong
nhn, ng fhuong dn, fhuong qun, chI cho qun dn con duong
sang. Ia fuong nghIa, ng coI vI c phaI hon dIu IoI. Ia fuong chi,
ng bIf Io doI so dn dn du. Ia fuong du ng, ng san sang xng
pha vao noI nguy hIm d danh gIac, Ip cng, cho nn frn ach
ang oanh IIf nghn doI Ia daI cng cua ng. Ia fuong fin, ng
bay fo fruoc cho qun Iinh bI f fhoo ng fh so duoc g, fraI IoI ng
fh so bj g. Cho nn ca ba In danh gIac Nguyn Mng, Trn Quc
Tun d u Ip cng Ion.
HaI fhang fruoc khI mf, vua Anh Tng dn fham Iuc ng
dang m, co hoI:
- Nu chang may ng mf dI, gIac phuong ac IaI sang xm
In fh k sach Ia m sao7
Ong da frang frI nhung IoI cuI cu ng, fhf fhm fhia va su
sac cho moI fhoI daI dung nuoc va gIu nuoc:
- ThoI bnh phaI khoan fhu suc dn d Ia m k su g c bn r,
do Ia fhuong sach gIu nuo c.
Mua fhu fhang Ta m, ngay 20, nam Canh Ty, Hung Iong fhu
8 |1300) "nh a c daI nguyn soaI" Hung ao daI vuong qua doI.
Thoo Io I dan IaI, fhI haI ng duoc hoa fang fhu vao bnh dng va
chn frong vuo n An Iac, gIua ca nh ru ng An SInh mIn ng ac,
khng xy Iang m, df san phang, frng cy nhu cu...
KhI ng mf |1300), vua phong ng fuoc Hung ao daI
vuong. TrIu dnh Ip dn fho ng faI Va n KIp, Chi IInh, p
phong cu a ng fhuo sInh fhoI. Cng Iao su nghIp cua ng kho k
hf . Vua coI nhu bc fruong phu, fram ho kinh frong goI ng Ia
Hung a o daI vuong.
Tr n Hung ao Ia mf anh hung dn fc, mf danh nhn
van hoa VIf Nam.
HA N - TRN Q!OC V!ONC
ANH NHN T VIT 117
V!A TRN NHN TONC - ANH H!NC N TOC
KIM TRIT CIA, THI SI
Trong haI cuc khang chI n chng Nguyn - Mng I n fhu
haI va ba, vua Trn Nhn Tng |1258 - 1308) da fro fhanh ngo n co
fInh fh n "kf chaf Iong dn", Ianh dao qun dn aI VIf danh
fan ko fhu Ion ma nh gp bI. Trn Nhn Tng con Ia mf frIf gIa
Ion cua Phf hoc VIf Nam, Ia nguoI sang Ip ra phaI ThI n Truc
Im Yn Tu, dng fhoI Ia nha fho voI fm hn fhanh cao, phong
khoang.
Tr n Nhn Tng fn Ia Khm, con fruo ng Thanh Tng, sInh
nam 1258, dung nam Tha I Tng va Thanh Tng danh fan qun
xm Iuo c Nguyn - Mng In fhu nhf.
NoI dn Tr n Nhn Tng fruoc hf Ia noI dn nguoI anh
hu ng cu u nuoc. Ong Iam vua 14 nam |1279 - 1293). Trong fhoI
gIan y, df nuoc aI VI f dung fruoc fhu fhach gh gom: hIm
hoa xm Iuoc In fhu 2 va fhu 3 cua gIac Nguyn-Mng.
Trong 2 In khang chIn, Trn Nhn Tng da fro fha nh ngon
co "kf chaf Iong dn", Ianh dao qun dn aI VIf vuof qua bao
kho khan, dua cuc chI n du foI fhang IoI huy hoang. Qua 2 cuc
khang chIn, Trn Nhn Tng da fo ro ng vua Ia nha chIn Iuoc
faI gIoI, vua Ia vj fuong cm qun dung ca m ngoaI chIn fruong.
Chinh vao gIaI doan du cua cu c khang chIn nam 1285, khI
qun fa dang con o fh khng cn suc vo I dI phuong, Trn Nhn
Tng da vIf In duI chIn fhuyn 2 cu fho dy khi phach va
nIm fIn vao suc manh fI m fang cua qun fa:
C6i kc cu u su qun tu ky,
H6an Jic n J6 t6n tbp can binb.
(C6i Kc cbuyc n cu nguoi ncn nbo,
Nbic u ta c gia 11S
H6an Dic n Jang c6n cbu c can qun.
HaI cu fho nay cu ng vo I haI cu Nhn Tng vIf bn Iang
Tr n ThaI Tng faI Iong Hung |ThaI nh) Iu c Ia m I dng fu
bInh mu ng chI n fhang I n fhu ba:
Xa tc /uong b6i /a6 tbacb ma,
8on ba tbicn c6 Jicn kim u.
(Xa tc bai /n /a6 ngua Ja,
N6n s6ng ngbn tbuo cung u cang.
da dI vao Ijch su nhu mf ky uc bf dIf v chIn cng bnh
Nguyn nam 1285 va 1288, frong do Nhn Tng Ia vj chu soaI.
KhI nhn nh n nguyn nhn fha ng IoI nha Trn da gIanh
duoc frong su nghIp cu u nuoc. Trn Nhn Tng da danh gIa cao
vaI fro cua nhn dn Iao dng |fhoI do su cu chop Ia gIa n, gIa
dng). Ong cho rang chinh ho moI Ia nhu ng nguoI frung fhanh voI
df nuoc khI co gIac ngoaI xm. aI VIf su ky foan fhu chop: "Vua
|Nhn Tng) ngu choI bn ngoaI, gIua duo ng gap gIa dng cua cac
vuong hu ff goI ro fn ma hoI: "Chu may du7" va dan do cac v
sI khng duoc fhof duI. KhI v cung, vua bao cac quan h u cn
rang: "Ngay fhuo ng co ko hu cn haI bn, Iuc Nha nuoc hoan nan
fh chI co bon y dI fhoo fhI".
Sau 14 nam Iam vua, fhoo fruy n fhng cua nha Tr n, Nhn
Tng nhuong ngI cho con Ia Anh Tng, rI Iam ThaI fhuong
hoang va dI fu, fro fhanh T fhu nhf phaI ThIn Truc Im Yn
Tu, mf phaI ThIn d IaI du n dac sac frong Ijch su fu fuong
VIf Nam.
Xof frn bnh dIn frIf hoc, Tr n Nhn Tng co m f vj fri
quan fro ng. Ong Ia mf frIf gIa Ion cua Phf hoc VIf Nam. VoI
phaI ThIn Tru c Im ma Tr n Nhn Tng Ia nguo I dung du, frIf
hoc Phf gIao VIf Nam fhoI Trn da phaf frIn ruc ro va fh hIn
duoc dy du fri fu VIf Nam, ban IInh VIf Nam. Nof dac frung
nI bf cua fu fuong frIf hoc Tr n Nhn Tng Ia fInh fh n fhu c
fI n, chI n du, fao bao. Sach Tam T fhu c Iuc vIf: "Mf hoc fro
hoI Iu ngu Nhn Tng: "Nhu fh nao Ia Phf7" Nhn Tng dap:
ANH NHN T VIT 119
"Nhu ca m o duoI cI". Hoac, mf In hoc fro hoI Nhn Tng: "Iu c
gIf nguoI khng d maf fh nhu fh nao7" ap: "Khap foan fhn
Ia can dam"...
Anh hu ng cu u nuoc, frIf nhn va fhI sI, ba phm chf y kf
hop haI hoa voI nhau frong con nguo I Trn Nhn Tng. V phuong
dIn fhI sI, ng Ia nguoI co mf fm hn fhanh cao, phong khoang,
mf caI nhn fInh f, fao nha, nhf Ia dI voI canh vf fhIn nhIn:
Tb6n b u tb6n tic n Jam tu ycn,
Ban c6 ban buu ttcb Juong bicn,
Muc J6ng Jtcb /y nguu quy tn
Bacb /6 s6ng s6ng pbi ba Jicn.
(Truoc x6m sau tb6n tua kb6i /6ng,
B6ng cbicu man ma c c6 Juong kb6ng,
Tbc6 /oi kcn muc tru cc bct,
C6 trng tung J6i /icng xu6 ng J6 ng.
|ThIn fruong va n vong - an djch cua Ng Tf T)
Tho Tr n Nhn Tng, ngoaI vo dop cua mf m dIu h n
hu, con bao ham mf y vj ThIn, goI mo mf fh gIoI fInh fhn
fhanh khIf. Trong Ijch su fhI ca VIf Nam, cy sao fho Tr n Nhn
Tng d IaI mf fIng ngn frong dn fham su.
Tr n Nhn Tng qua doI nam 1308 faI am Ngoa Vn, nu I
Yn Tu, ng TrIu, Quang NInh.
CIao su NC !C SI!
Nbic u ta c gia 120
I VN H!! - NHA S! HOC IOI IAC

Ngay nay, fuy cun aI VIf su ky khng con, song nhung
doan Io I bnh con IaI cua I Van Huu |1230-1322) frong b aI
VIf su ky foan fhu cho fhy ng Ia mf su gIa co fInh fhn fu hao
dn fc, quan fm su sac dn cuc sng nhn dn.
I Van Huu nguoI Ia ng Phu Iy , huyn ng Son, fInh
Thanh Hoa |nay fhuc xa TrI u Trung, huyn ThI u Hoa, fInh
Thanh Hoa).
Thoo Io I cac c Ia o dja phuong fh df TrIu Trung vn Ia
frang fra I cua vj f khaI sang dong ho I - quan Trn quc bc xa
I Iuong fhoI Inh TIn Hoang, dn nay da duoc hon haI muoI
doI. I Van Huu Ia ng f fhu bay cua do ng ho nay. Cun I fhj
gIa pha hIn co n duoc bao fn, ghI ng sInh nam Canh n |1230)
Ia nguoI khI ng fun fu, fu chf fhng mInh.
Mf hm dI ngang qua Io ron, fhy nguo I fa dang Iam nhung
caI du I saf, I Van Huu mun xIn mf ca I d Iam duI dong sach.
ac fho ron fhy chu bo mo I fi fuI du da cham Io vIc ho c hanh,
bon ra mf v dI d fhu faI:
Tban tr6ng /6, st tr6ng /6, /ua tr6ng /6, tb6i pb pb6 Ju c ncn
Jui co.
I Van Huu II n dI:
Ngbicn o tui, but o tui, giy o tui, cict /ui bui ma J u kb6i
nguycn.
ac fho ron ngac nhIn khon ngo I maI rI fang Iun mf caI
duI fhf xInh, IaI kom fhoo if fIn d mua gIy buf.
ANH NHN T VIT 121
Nam Inh MuI, I Van Huu dI fhI, d ang Nha n. y Ia
khoa fhI du fIn o VIf Nam co daf danh hIu fam khI |ba nguoI
d du: Tra ng Nguyn, ang Nhan, Tham Hoa). Nam y, ng vua
fron 18 fuI.
Sau khI fhI d, ng duo c gIu chu c KIm phap quan |chu c
quan frng coI vIc hnh Iuf), rI Inh b Thuong fhu, rI Han
Im vIn hoc sI kIm Quc su VIn gIam fu. Ong cu ng Ia fhy hoc
cua fhuo ng fuong Trn Quang KhaI, mf frong nhu ng danh fuong
cua cuc khang chIn chng Nguyn - Mng.
Trong fhoI gIan Ia m vIc o Quc su VIn, vao nam 1272, ng
da hoan fhanh vIc bIn soan aI VIf su ky - b quc su du fIn
cua VIf Nam, ghI IaI nhu ng su vI c quan frong chu yu frong mf
fhoI gIan Ijch su daI gn 15 fh ky, fu TrIu Vu d |fuc TrIu a
207 - 136 fruoc Cng nguyn)
1
cho foI Iy ChIu Hoang |1224 -
1225), ff ca gm 30 quy n, duo c Tr n Thanh Tng xung chIu
ban khon.
aI VIf su ky nay khng con, nhung vn co fh fhy duoc
fhp fhoang bong dang b quc su du fIn nay frong aI VIf su
ky foan fhu. Ng SI IIn, su fhn doI I, nguoI khoI du vIc bIn
soan aI VIf su ky foan fhu, da can cu vao aI VIf su ky cu a I
Van Huu, fIp do Ia aI VI f su ky fuc bIn cua Phan Phu TIn d
bIn soan nhu ng phn IIn quan. Trong baI fua aI VIf su ky
ngoaI ky foan fhu, Ng SI IIn vIf: "Van Huu Ia nguoI cho p su
gIoI doI Trn, Phu TIn Ia bc c Iao cua fha nh frI u fa, du vng
chIu bIn soan Ijch su nuoc nha, fm khap cac faI IIu con sof IaI,
fp hop fhanh sach d cho nguo I xom doI sau khng co g pha I fIc
nua, fh Ia duoc rI". TIp do, Ng SI IIn noI ro, ng da dom "haI
b sach cua fIn hIn" |fu c Ia aI VIf su ky fu c bIn cua Phan

1
Khoang fruoc nam 179 fruoc Cng Nguyn, TrIu a xm Iuoc nuoc u Iac cua dn
fc VIf rI sap nhp vao nuoc Nam VIf. I Van Huu, sau do Ia cac nha su hoc Phan
Phu TIn, Ng SI IIn du cho rang TrIu a Ia vua nuoc VIf, xp "ky nha TrIu"
nhu mf frIu daI chinh fhng frong Ijch su aI VIf. y Ia mf su nhm In. n
fh ky 18, Ng Th Sy |1726-1780) frong cun "VIf su fIu an" moI bac bo saI Im
nay, khang djnh TrIu a "fhuc chua fung Iam vua nuoc fa" v "nuoc VIf o mIn
Nam HaI, Qu Im" khng o vj fri nuoc VIf Nam ngay nay.
Nbic u ta c gia 122
Phu TIn) ra "hIu chInh, bIn soan IaI, fhm vao mf quyn NgoaI
ky, fhanh mf s quyn, goI Ia aI VIf su ky foan fhu". Nhu vy,
kho co fh phn djnh duoc dich xac du Ia nguyn van aI VIf su
ky frong b quc su Ion doI I nay. Tuy vy, rf may Ia frong aI
VIf su ky foan fhu hIn dang Iuu hanh v n con co 29 doan ghI ro
Ia IoI van cua I Van Huu voI m y chu "I Van Huu vIf". Qua
nhung frich doan do, co fh fhy duoc ph n nao khuynh huong
cu ng nhu sac fhaI ngon buf chop su cua ng. Trn frong cng Iao
danh gIa c gIu nuoc cua T fIn, ng da nhn djnh v cu c khoI
nghIa cu a HaI a Trung voI nhu ng IoI Io rf mu c hao hung:
"Trung Trac Trung Nhj... h mf fIng ma cac qun Cu u Chu,
Nhf Nam, Hop Ph cung sau muoI nham fhanh o IInh NgoaI du
huong u ng, vIc dung nuoc xung vuong d nhu fro ban fay...".
oan ng ca fung Ng Quyn cu ng fhm duo m Iong fu hao su sac
fruoc fha ng IoI huy hoang cua dn fc: "TIn Ng Vuong co fh Iy
qun mo I hop cua nuo c VIf fa ma danh fan duoc fram van qun
cua Iuu Hoang Thao, mo nuoc xung vuong, Iam cho nguo I phuong
ac khng dam sang nua. Co fh noI Ia mf In n I gI n ma yn
duoc dn, muu gIoI ma da nh cung gIoI vy...". Quan fm su sac
dn cuc sng cu a nhn dn, ng cung da nghIm khac ph phan
nhung hanh vI bao nguoc, fraI dao Iy cua vua chu a, nhu doan
nhn xof v cm Inh "khng cho con gaI nha quan Iy chng fruoc
khI du fuyn vao hu cung" cua Iy Thn Tng |1128 - 1137),
chang ha n: "TroI sInh ra dn ma daf vua d chan daf, khng phaI
d cung phu ng rIng cho vua. Iong cha mo aI chang mun con caI
co gIa fhf; fhanh nhn fh Iong y con so ko saf phu saf phu
khng duoc co noI co ch n... Thn Tng xu ng chIu cho con gaI
cac quan phaI doI xong vIc fuyn nguoI vao cung rI moI duoc Iy
chng, fh Ia d cung phu ng rIng cho mnh, du phaI Ia fm Iong
cua nguo I Iam cha mo dn!".
I Van Huu mf ngay 23 fhang a nam Nhm Tuf |1322),
fang o canh dng xu Ma CIom |fhuc dja phn xa ThIu Trung,
huy n ThIu Hoa, fInh Thanh Hoa). HIn nay o do vn con phn
m voI fm bIa dung nam Tu u c fhu 20 |1867), khac ghI fIu su
va mf baI mInh ca fung faI duc, su nghIp cua ng.
ANH NHN T VIT 123
CIao su NC !C SI!

Danh Nhan Dat Viet - 966

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Danh Nhan Dat Viet - 966

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANH NHN T VIT 1

You might also like