Felsefenin Başlangıç Ilkeleri

FELSEFENN BALANGI LKELER
ER YAYINLARI
Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri
GEORGES POLTZER
1

GUY BESSE ve MAURCE CAVERNG
GEORGES POLTZER
[Trkesi, Felsefenin Balang lkeleri, Sol Yaynlar, Eyll 1996.] Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir, 2003. erisyay@kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.net http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
11 16 21
Georges Politzer, Georges Cogniot nsz, Maurice Le Goas Yaynclarn nsz [Editions Sociales] BRNC KISIM FELSEFE SORUNLARI 23
25 25 26 26 27 28 30 32 32 33 33 34 34 35 38 38 39 41 41 44 47 47 48 48 49 52 52 53
GR I. Felsefeyi Niin renmeliyiz? II. Felsefe renmek Zor Bir ey midir? III. Felsefe Nedir? IV. Materyalist Felsefe Nedir? V. Materyalizm ile Marksizm Arasndaki likiler Nelerdir? VI. Burjuvazinin Marksizme Kar Kampanyalar BRNC BLM. Felsefenin Temel Sorunu I. Felsefe renmeye Nasl Balamalyz? II. Evreni Aklamanin ki Biimi III. Madde ve Ruh IV. Madde Nedir? Ruh Nedir? V. Felsefenin Temel Sorusu ya da Sorunu VI. dealizm ya da Materyalizm KNC BLM. dealizm I. Ahlaki dealizm ve Felsefi dealizm II. Berkeley'in dealizmini Niin renmeliyiz? III. Berkeley'in dealizmi IV. dealist Uslamlamann Sonular V. dealist Kantlar NC BLM. Materyalizm I. Niin Materyalizmi renmemiz Gerekir? II. Materyalizm Nereden Gelir? III. Materyalizm Nasl ve Niin Geliti? IV. Materyalistlerin lkeleri ve Kantlar Nelerdir? DRDNC BLM. Kim Hakl: dealist mi, Materyalist mi? I. Sorunu Nasl Koymalyz? II. Dnyann Yalnzca Bizim Dncemizde Varolduu Doru mudur?
55 56 57 59 59 60 61 62 64 65
III. eyleri Bizim Fikirlerimizin Yaratt Doru mudur? IV. Ruhun Maddeyi Yaratt Doru mudur? V. Materyalistler Hakldrlar ve Bilim Onlarn ddialarn Tantlar BENC BLM. nc Bir Felsefe Var mdr? Bilinemezcilik I. Niin nc Bir Felsefe? II. Bu nc Felsefenin leri Srd Kantlar III. Bu Felsefe Nereden Geliyor? IV. Vard Sonular V. Bu nc Felsefe Nasl rtlr? VI. Varg KNC KISIM FELSEF MATERYALZM 69 BRNC BLM. Madde ve Materyalistler I. Madde Nedir? II. Birbirini zleyen Madde Teorileri III. Materyalistlere Gre Madde Nedir? IV. Uzay, Zaman, Hareket ve Madde V. Varg KNC BLM. Materyalist Olmak Ne Demektir? I. Teori ile Pratiin Birlii II. Dnce Alannda Materyalizm Yanls Olmak Ne Demektir? III. Pratikte Nasl Materyalist Olunur? IV. Varg NC BLM. Materyalizmin Tarihi I. Bu Tarihi renme Zorunluluu II. Marksizm-ncesi Materyalizm III. dealizm Nereden Gelir? IV. Din Nereden Gelir? V. Marksizm-ncesi Materyalizmin Deerleri VI. Marksizm-ncesi Materyalizmin Kusurlar NC KISIM METAFZN NCELENMES 101 TEK BLM. Metafizik Yntem Nedir?
71 71 72 73 74 76 77 77 78 80 82 84 85 86 93 94 96 97
103
104 111 112 113 114 115 117
I. Bu Yntemin Temel zellikleri II. zet III. Metafizik Doa Anlay IV. Metafizik Toplum Anlay V. Metafizik Dnce Anlay VI. Mantk Nedir? VII. Metafizik Szcnn Aklamas DRDNC KISIM DYALEKTN NCELENMES 119 BRNC BLM. Diyalektiin ncelenmesine Giri I. Hazrlayc Uyarlar II. Diyalektik Yntem Nereden Domutur? III. Diyalektik, Uzun Zaman Niin Metafizik Yntemin Basks Altnda Kald? IV. 18. Yzyl Materyalizmi Niin Metafizikti? V. Diyalektik Materyalizm Nasl Dodu: Hegel ve Marx KNC BLM. Diyalektiin Yasalar. Birinci Yasa: Diyalektik Deime I. Diyalektik Hareketten Ne Anlalr? II. "Diyalektik in Kesin, Mutlak, Kutsal Hibir ey Yoktur" III. Sre NC BLM. kinci Yasa: Karlkl Etki I. Srelerin Zincirleme Sralan II. 19. Yzyln Byk Bulular III. Tarihsel Gelime ya da Sarmal (Spiral) Gelime IV. Varg DRDNC BLM. nc Yasa: eliki I. Yaam ve lm II. eyler Kendi Kartlarna Dnr III. Olumlama, Yadsma ve Yadsmann Yadsnmas IV. Durumu Gzden Geirelim V. Kartlarn Birlii VI. Saknlacak Yanllar VII. Diyalektiin Pratik Sonular BENC BLM. Drdnc Yasa: Niceliin Nitelie Dnmesi ya da Sramal lerleme Yasas I. Reformlar m Devrim mi? II. Tarihsel Materyalizm
121 121 123 124 126 127 130 130 132 134 137 137 141 142 143 145 146 147 150 153 154 156 158 160 160 164
164 165
1. Tarih nasl aklanr? 2. Tarih insanlarn eseridir. BENC KISIM TARHSEL MATERYALZM 169 BRNC BLM. Tarihin Devindirici Gleri I. Saknlmas Gereken Yanl Bir Dnce II. "Toplumsal Varlk" ve Bilin III. dealist Teoriler IV. Toplumsal Varlk ve Yaam Koullar V. Snf Savamlar, Tarihin Devindiricisi KNC BLM. Snflar Nereden Gelir, Ekonomik Koullar Nereden Gelir? I. Birinci Byk blm II. Toplumun Snflara lk Bln III. kinci Byk blm IV. Toplumun Snflara kinci Bln V. Ekonomik Koullar Belirleyen ey VI. retim Tarzlar VII. Uyarlar ALTINCI KISIM DYALEKTK MATERYALZM VE DEOLOJLER 187 TEK BLM. Diyalektik Yntemin deolojilere Uygulanmas I. Marksizm in deolojilerin nemi Nedir? II. deoloji Nedir? (deolojik Etken ve deolojik Biimler) III. Ekonomik Yap ve deolojik Yap IV. Doru Bilin ve Yanl Bilin V. deolojik Etkenlerin Etki ve Tepkisi VI. Diyalektik Tahlil Yntemi VII. deolojik Savamn Zorunluluu VIII. Varg Adlar ve Kavramlar Dizini
171 172 172 173 174 175 178 179 179 180 181 182 183 185
189 189 190 191 193 195 197 199 201 203

GUY BESSE ve MAURCE CAVERNG
GEORGES POLTZER
GEORGES POLITZER Georges Cogniot
SIK SIK yle denir: Georges Politzer her eyden nce Gltr. Meydan okumann Gl; bakaldrmann deil, devrimcinin Gl; anaristin deil, tarihin mahkumiyet hkmnden kurtulmak iin eski dnyann gleriyle aka alay eden marksistin Gl. Zincirler iinde, Pucheunn karsnda, Gestaponun ikenceleri iinde bile, galip gelenin Gl; infaz mangasnn karsnda, galip gelenin Gl. Georges Politzer, 1903te domutu. Macaristann kuzeyindeki kk bir kentte, Navyvarodda dnyaya gelmiti; ama, 17 yanda, gerici bir iktidarn eline den babasna kym olan bu lkeyi terketmek zorunda kalmt. Fransay semiti; zekasnn ve yreinin yapt bir seimdi bu; nk tepeden trnaa Franszd. Fransz esprisinin prltlarn kimse ondan daha iyi anlatmamtr. Fransz dilini, baba ocanda, Voltairei ve Diderotyu okuyarak renmitir; ve Quartier Latinde felsefe hocalna dek btn unvanlar kazanmak iin topu topu be yl geirmitir.
11
Georges Politzerde bir dahi filozof yetenei vard. Tpk dostu ve ikence arkada Jacques Solomonun teorik fizik alannda olaanst bir uzman oluu gibi. Politzer; henz bir tr idealist dnce iinde abalad 1926 dan sonra gelimitir kukusuz. Savam vermi, diini trnana takarak ilerlemitir. Yolun sonunda da marksizmle karlamtr. Paris i niversitesi, 1930 yllar banda, Mathurin-Moreau caddesinin eski binalarnda kurulduu zaman, retim yeleri arasnda dikkat eken ve hatta nl birok profesr vard, ama hibir ders Georges Politzerin verdii diyalektik materyalizm dersi kadar rencileri, iileri, memurlar ve aydnlar coturmuyordu. En g sorunlar, onun sayesinde, ak ve basit bir durum kazanyordu. Hem de felsefi dzenlerini, teorik saygnln hi yitirmeksizin. Ayrca acmasz bir alay gc, hasmlarnn grlerindeki kararszl plaklyla ortaya dkyordu. Marxn ve Leninin retilisi olan Politzer, korkun bir polemiki olduu kadar, derin bir kltrle, karkonmaz bir yetenekle silahlanm bir dnrd. Bugn, marksizm, niversitede anlma hakk kazanm, Marx ve Lenin, yarma snavlar programna girmi bulunuyor. Sovyet felsefesine eilen koca koca niversite kitaplar var. Ama, krk yl nce durum hi de byle deildi: Auguste Cornu, Sorbonneda, gen Marxn fikirlerinin oluumu stne bir tezi desteklerken, bir c gibi, hatta onmaz bir ocuk gibi grnmt. Georges Politzerin felsefi almalar, Auguste Cornunn aratrmalaryla birlikte, felsefenin balca sorunlarn, diyalektik materyalizmin altnda aydnlatmakta ilk nemli giriim olmutur. 1929da artc bir alevle haleli gen bir tanry andran kzl sal filozofun Felsefi Bir Gsterinin Sonu: Bergsonculuku, resmi idealist dnceye kar bu ate gemisini, anszn suya indirdii srada, nasl salkl bir rzgarn, akademik bataklklardan tten pis kokular bir anda silip sprdn anlatmak g bir ey. Sava gnlerine dek, Politzer, marksizmin btn dmanlarna kar, kendi gznde ada rasyonalizmle kaynam yenici polemiini srdryor, ve ayn zamanda byk Descartes geleneini k noktas olarak alyor, Fransz felsefe tarihinin ilerici geleneklerinin savunusunu grkemli bir biimde stleniyordu. Politzer, psikoloji sorunlaryla da ok yakndan ilgilenmekteydi. Geleneksel idealist psikolojiye kar, somut olarak adlandrd-
12
yeni bir psikoloji yaratma giriimini ona borluyuz. Balangta, psikolojik ilevleri ayr ayr dergilerde, canl insan btnyle inceleme eiliminden tr kendisine ekici gelen Freudun psikanaliz ynteminin bir lde etkisine girmiti. Ama ok gemeden, 1928den sonra, frydclkte kabul edilmez yanlar olduunu kavrad ve Pszkolojinin Temellerinin Eletirisi adl yaptyla bu akmdan ayrld. Kiiliin toplumsal deerini belirtmek konusunda Politzerin gsterdii aba, kendi almalarna psikolog deeri kazandrd. Cherbourg lisesinde, sonra Evreux lisesinde, en sonunda da Saint-Maur lisesinde dersler verdi. O arada, Fransz Komnist Partisi belgeleme merkezini kurmu ve ynetmeye balamt byk bir tutkuyla yapyordu bu ii, yle ki, orada, bazan sabaha kadar alyordu. ktisat oldu. lHumanitedeki yazlar, gittike genileyen bir okur kitlesi tarafndan izleniyordu. Gazetecilii ekici buluyordu. Bu satrlarin yazar ok iyi biliyor bunu, nk Georges Politzerin, 1937 ve 1939 arasnda, zaman zaman, bu komnist gazetenin yayn ynetmeninin yerini birka gnlne doldurmak iin nasl bir sevinli tela iinde geldiini anmsyor. Maurice Thoreznin bu olaanst militana sevgisi vard. Sava gelip atyor. Pariste, Harp Okulunda silah altna alnan Politzer, Komnist Partinin gizli ynetimi yannda kald. 6 Haziran 1940ta, Parisin savunulmasnn rgtlenmesi konusunda Komnist Partinin tarihsel nerilerini hkmet adna halka arda bulunmas iin Manzieye ileten oydu. lerde nazi kamplarnn vaheti iinde yaamn yitirecek olan bulunmaz ei Mae Politzerle birlikte 1940-1942 yllar arasnda niversite Direnmesinin ruhu oldu. Bu konuda her zaman sarslmaz bir yreklilikle davrandn sylemek yetmez bile: alas soukkanllndan, byk yiitliinden szetmek de gerekir. Temmuz 1940ta terhis edildikten hemen sonra, Politzerin, Jacques Solomon ve Daniel Decourdemanchela birlikte, orta ve yksek retim yelerine hitabeden gizli bir blten yaynlamaya baladn gryoruz. Paul Langevinin Gestapo tarafndan tutuklanmasndan hemen sonra Universite Librein (zgr niversitenin) 1. says kyor. Gazete, nl fzikinin hapse atln ve faist istilaclarn baka marifetlerini anlatyor; ve ekliyor: Btn bu olaylar akp giderken, niversite, eski dzenine yeniden kavumutur: gene, onurlu tarihinde her zaman olduu
13
gibi, dnce ve irade birliini kurmutur. Fransz niversitesinin slogan olan ve ondan kalan zgrlk iinde, byk kltr geleneini, btn zorlamalara karn srdrmek konusunda birlik halindedir. Bundan sonra zgr nzversite, dmann niversiteye elatmasna kar, Yahudi retim yelerinin ve rencilerin tutuklanmasna kar, programlarn gerici bir biimde deitirilmesine kar, aslnda nazi emperyalizminin hizmetinde gerici bir giriimden baka bir ey olmayan ulusal devrim iddiasna kar, savan kesiksiz olarak yrtecektir. Gazete, liselerde ve yksek renim kurumlarnda dmana kar direnmeyi korkusuzca krklemektedir. zgr niversitenin 1940-1941 koleksiyonu, komnistlerin, daha igal balar balamaz kurtulu savana katlnn en parlak belgesidir. Bu gerek, gazetenin Ocak 1941den nceki sekiz hazirandan nceki yirmi saysnda, btn aklyla grnr. Sovyetler Birliine hitlerci saldr balad zaman, zgr niversitenin 1 Temmuz 1941 tarihli 22. saysnda Hitlerin Mezar bal altnda birlemi bir halkn birlemi ordusunun, yeni bir toplumun yeni ordusunun bilinen zaferi ilan ediliyor. Mart 1941den sonra, yurtsever evrelerde, olaanst gte ve kesinlikle anti-nazi bir yergi elden ele dolamaya balamt. Yazarn ad belirtilmiyordu. Ama slup, herkesin tand bir sluptu. Herkes, 20. Yzylda Devrim ve Kar-devrimin Politzerin yapt olduunu biliyordu. Ocak-ubat iinde baslm olan bu bror, krkbe sayfalkt. Reichsleiter Rosenbergin, Kasm 1940 sonunda, 1789 fikirleriyle hesab kesmek iin Millet Meclisinde verdii ve Kan ve Altn, ya da Kana Yenilmi Altn balyla yaynlanm sylevine verilmi parlak bir karlkt bu. Politzer, bu yaptnda, demokrasinin lmediini, Hitlerin, yengileriyle topraa gmlmediini belirtiyordu. Burjuva demokrasisinin snrl oluunu ve rmln, kapitalizmin ykl ve sosyalizmin gereklemesiyle, gerek demokrasiye geme olanan anlatyordu. Aslnda, diye yazyordu, barbarlktan kurtulmu uygarl, sosyalist uygarl yaratan Sovyetler Birliince korunmu ve gvence altna alnm bilimi ve mant unutturabilecek hibir g yoktur dnyada. Fransz Komnist Partisi merkez komitesi, 15 Mays 1941
14
tarihli bir bildiriyle, Fransann zgrl ve bamszl iin geni bir ulusal cephe kurulmasn nerince, Politzer, J. Solomon ve D. Decourdemanche gibi sekin aydnlar, evrelerindeki komnist olmayan yurttalarn da bu cepheye katlmas iin iki kat aba gstermeye balad. 1942de, ocaktan marta kadar sren ve yaklak olarak yzkrk komnist yurttan zgrlne malolan byk insan av srasnda, Politzer de tutuklanmt (ubat). Btn ikencelere karn tek sz kmad azndan. Kars bir mektubunda yle anlatyor bunu: Gestapo subaylar, birok kez, hemen salverileceimizi syleyerek, tm ailemize mutlu bir yaam salanaca konusunda gvence vererek, bunun karlnda, onun; Fransz genliini deitirme almalarna katlmasn kabul etmesini istediler. Dnmek iin kendisine sekiz gn sre verdiler. Bir gn, arld ve tutumunu deitirmedii renilince, kendisine birka gn sonra kuruna dizilecei sylendi... Kuruna dizilmeden nce, benim hcremde, yirmi dakika geirmesine izin verildi. Bir ycelik vard halinde. Yz hi bu kadar aydnlk olmamt. Iltl bir skunet iindeydi ve her hareketi, cellatlarn bile duygulandryordu. Partisi urunda ve Fransa urunda lmekten ne kadar mutluluk duyduunu syledi bana. zellikle Fransa topraklarnda lecei iin mutluydu. Bunun, onun iin ne denli nemli olduunu biliyorsunuz. Ama, IV. Cumhuriyet daha az alaklk etmedi; Georges Politzere, ldkten sonra, direnme kahraman unvannn verilmesi istendiinde, Eski Muhariplerin ardarda gelen bakanlar tarafndan, 1954-1955te, buna inatla kar klmt. Bu bakanlardan birincisi, imdi iyice unutulmu olan Laniel hkmeti yesi Andre Mutterdi; ikincisi ise, silik bir dgolcu olan Raymond Triboulet idi ve Edgar Faure adl bir hkmet bakannn glgesi altndayd. Bu deersiz kiiliin sefil tutumunu dzeltmek iin, M. Bruguier ve M. de Moro Giafferinin savunmalar zerine, yerel mahkemenin, 1956da, bir karar vermesi gerekmitir. Georges Politzerin ans iin bu bayalklarn pek bir nemi yok. Onun verdii rnek, aydn kuaklar esinlemitir, esinleyecektir. Politzerin niversitede salam ve kolayca parlayacak bir yeri
15
vard; deeri uzmanlarca stn bir biimde kabul edilmiti. Ama, o, ayn zamanda, ii snfna ve onun savamlarna canla bala balanm, her gn bir militana den pratik abalar konusunda da, dncenin dzeni olan ykselmi yaptlar konusunda da, partiye kar eit oranda kendisinde sorumluluk duyan bir aydn tipiydi. Kltr Evlerinde, Paul Langevinin Materyalist ncelemeler Gurubunda, i niversitesinde, kalemleriyle olsun; szleriyle olsun, gsterdikleri btn abalarda, Politzer de, Solomon da, aydnlara, bilginlere, rencilere, marksizmin nasl tantlacan gstermilerdir. 1938 tatilinde, iki da yry arasnda, Bossons buzulunun eteindeki bir kkte, Doann Diyalektiini evirmeye balamlard. Yksek felsefe sorunlar ufuklarndan hi silinmiyordu. Partilerinin yazgsnn ayrlmaz bir biimde gerein yazgsna bal olduuna inanmlard. Pratikte, bu inan, partiyle ve parti yeleriyle birlikte yaama kaygsyla ayn anlama gelmekteydi. ki dostumuzun davran, aslnda, burjuva etkilerine boyun edikleri halde, kitlelere akl hocal taslayan entelektellerin iddial davranna taban tabana kartt. Politzer yle demiti: Entelektel bamszlk, eletirel zeka, tepkiye boyun emek deil, tersine boyun ememek demektir. Bu zdeyiin, onun btn retim yaamn yeterince zetledii kansndayz. Saylar her gn daha oalan gen aydnlar, Mays 1942de ldrlm kahramann vasiyetini daima daha iyi bir biimde tamamlayabilirler! GEORGES COGNIOT
16
NSZ
BALANGI bilgileri ieren bu elkitab, Georges Politzerin, 1935-1936 ders ylnda, i niversitesinde verdii kurslarda, rencilerinden biri tarafndan tutulmu notlardan derlendi. Kitabn niteliini ve kapsamn anlamak iin, ilkin, hocamzn amacn ve yntemini belirtmek gerekir. Bilindii gibi, i niversitesi, 1932 ylnda, kk bir profesrler grubu tarafndan, beden iilerine marksist bilimi retmek ve onlara, zamanmz anlama ve teknik alanda olduu kadar siyasal ve toplumsal alanda da eylemlerini yrtme olanan salayacak bir dnme yntemi retmek iin kurulmutu. Bandan beri, Georges Politzer, i niversitesinde, marksist felsefeyi, diyalektik materyalizmi retme iini zerine ald. Resmi retim bu felsefeden habersiz kalmaya ya da onun niteliini bozmaya devam ettii lde, bu zorunlu bir grevdi. Bu kurslara katlmak ayrcalna erimi olanlardan hibiri, o, her yl, her ya ve meslekten insanlarn oluturduu, ama gen
17
iilerin ounlukta bulunduu bir dinleyici kitlesi karsnda konuuyordu byle kuru ve zor bir konuyu, bu konuda hi deneyimi olmayan dinleyicilerden her birinin kavrayabilecei bir akla kavuturmak iin ylesine ustaca ve cokulu, ylesine bilgili ve kardee, ylesine zenli olan bu kzl sal byk ocuun nnde duyduu derin izlenimi unutmayacak. Sert olmasn bilen ama her zaman adil ve yerinde olan saygn otoritesi, kurslarnda, ho bir disiplin yaratrd, ve onun kiiliinden yle bir canllk, yle bir yaam gc ve yle bir lt fkrrd ki, btn rencileri, ona hayranlk duyar ve onu severdi. POLITZER, daha iyi anlalmas iin, her eyden nce ancak konu ile daha nce karlam olanlarn kavrayabilecei felsefeye zg btn zel deyimleri, btn teknik terimleri, szlnden karrd. Yalnzca herkesin bildii yaln szckleri kullanmak isterdi. zel bir terimi kullanmak zorunda kald durumlarda, bunu, allm, bildik rneklerle uzun uzun aklamaktan geri durmazd. Tartmalarda rencilerinden herhangi biri, bilgie szckler kullanacak olsa, onu azarlar ve, onun yaknnda bulunmu olan herkesin ok iyi bildii o ineleyici szleriyle, onu alaya alrd. O, yaln ve ak olmak isterdi ve her zaman saduyuya seslenirdi, ama bunu yaparken aklamakta olduu fikirlerin ve teorilerin doruluundan ve gerekliinden, hibir zaman, hibir ey feda etmezdi. Dersten nce ve sonra, btn dinleyicilerinin tartmalara katlmasn salayarak kurslarn son derece canl tutmasn bilirdi. yle yapard: Her dersin sonunda, yoklama sorusu dedii bir ya da iki soru verirdi; bu sorular, dersi zetlemek ya da derste anlatlanlar herhangi zel bir konuya uygulamak amacna ynelik olurdu. renciler konuyu ilemek zorunda deildi, ama bunu grev bilenler pek oktu ve bunlar, bir sonraki derse yazl bir dev getirirlerdi. O, derse girince, kimin dev yaptn sorard; eller kaldrlrd, o da aramzdan bazlarn seer, yazdklarmz okutur ve gerekiyorsa szl aklamalarla eksiklikleri tamamlard. Politzer, eletirir ya da kutlar ve renciler arasnda ksa sren bir tartma balatrd; sonra bu tartmadan dersler kararak, konuyu bir sonuca balard. Bu yaklak olarak, yarm saat kadar srerdi ve bylece bir nceki derste bulunamam olanlara eksiklerini tamamlamak ve daha nce renmi olduklar ile balant kurmak olanan salard; bu, ayn zamanda, hocaya da, ne lde anlaldn grmek olanan verir-
18
di: gerekirse, karmak ve aydnlanmam noktalar zerinde yeniden dururdu. Sonra, bir saat kadar sren gnn dersine balard; renciler, yeniden, anlatlanlar zerine sorular sorard. Bunlar genellikle ilgin ve yerinde sorular olurdu; Politzer, konuya aklk getirmek ve kursun zn deiik bir adan yeniden ele almak iin, bu sorulardan yararlanrd. Kendi konusunda derin bir bilgiye ve hayranlk uyandran kvrak bir zekaya sahip olan Georges Politzer, her eyden nce, dinleyicilerinin tepkilerine dikkat ederdi. Her seferinde genel havay yoklar ve durmadan rencilerinin retilenleri ne lde benimseyip zmlediklerini denetlerdi. Bylece rencileri tarafindan tutkulu bir ilgi ile izlenirdi. O, binlerce militann yetimesine katkda bulunmutur ve bunlardan pek ou, bugn, sorumlu grevlerde bulunuyorlar. BU retimin deerini ok iyi anlayan, ve onu izleyemeyenleri, zellikle tarada bulunan arkadalarmz dnen bizler, onun kurslarnn yaynlanmasn diliyorduk. O, her zaman bu konuyu dneceine sz veriyordu, ama sonu gelmez almalar arasnda hibir zaman bu tasary gerekletirecek zaman bulamyordu. i niversitesinde yksek felsefe kursu almt; bu kursun ikinci ylnda iken, Politzerden, devlerimi dzeltmesini istemek frsatn buldum, istei zerine dev defterimi kendisine verdim. Onlar beendi, iyi hazrlanm dedi ve ben, notlarmdan yararlanarak balang kurslar derslerini kaleme almasn nerdim. Onlar gzden geirmeye ve dzeltmeye sz vererek beni yreklendirdi. Ne yazk ki, buna zaman bulamad. Uralar gittike daha ykl olduundan, yksek felsefe kurslarn arkadamz Rene Maublanca brakt. Maublanca tasarmz ilettim, kaleme aldm ilk dersleri gzden geirmesini istedim. Byk bir istekle kabul etti ve almay srdrp bitirmem iin beni isteklendirdi, sonradan onu Politzere sunacaktk. Ama sava kageldi: Politzer, hitlerci igalcilere kar savamda kahramanca ld. Her ne kadar, hocamz, onaylad ve bizi isteklendirmi olduu bir almay gereince dzene koyup tamamlamak iin artk aramzda deilse de, biz, bunu, kurs notlarma gre yaynlamann yararl olduuna inandk. niversitesindeki felsefe kursuna, her yl, materyalizm
19
szcnn gerek anlamn saptayarak ve bazlarnn bu szck zerinde yaptklar iftirac anlam deiikliklerini protesto ederek balayan Georges Politzer, materyalist filozofun lkden yoksun olmadn ve bu lky zafere ulatrmak iin savamaya hazr olduunu vargc ile yinelerdi. Sonradan, bunu, kendisini feda ederek tantlamasn bildi. Onun bu kahramanca lm, marksizmde teori ile pratiin birliinin doruluunu kesinlikle syledii ilk kursunun nn yayd. Marksizmin, insan makineye ya da ancak goril ya da empanzeden stn bir hayvana dntren bir reti (Notre-Dame de Paris kilisesinde, 18 ubat 1945te, R. P. Panici tarafndan okunan byk perhiz vaaz) olarak sunulmasna yeniden cret edildii zamanda, bu bir lkye sarslmaz ballk, bu kendini esirgemezlik ve bu yksek ahlak deeri zerinde srarla durmak yararsz deildir. Arkadalarmzn ansna yaplan bu gibi hakaretlere kar protestolarmzn hibiri yeterli deildir. Marksist olan ve Paris i niversitesinde ders veren Georges Politzeri, Gabriel Periyi, Jacques Solomonu, Jacques Decouru, bunlara, yalnzca rnek olarak anmsatalm: Onlar ki, hepsi bir kenar mahallede, iilere felsefe, ekonomi politik, tarih ya da teki dier bilimleri retmek iin zamanlarnn byk bir ksmn adamakta bir an bile duraksamayan, iyi, sade, yce gnll, kardee, candan arkadalarmzd. i niversitesi, 1939da datld. Kurtulutan hemen sonra, Yeni niversite ad ile yeniden dodu. Candan bal yeni bir profesrler ekibi, kuruna dizilenlerin nbetini devralarak, kesilen ii yeniden balatmaya geldi. Bu balca grevde, bizi, i niversitesinin yaratc ve kurucularndan birine sayg borcumuzu demeye hibir ey daha fazla isteklendiremez ve hibir dl, bize Georges Politzerin Felsefenin Balang lkelerini yaynlamaktan daha yerinde ve daha yararl grnmyor. MAURICE LE GOAS
20
YAYINCILARIN NSZ
GEORGES POLITZERin Felsefenin Balang lkelerinin bu yeni basks, batan sona yeniden gzden geirildi, baz yerleri daha iyi bir biime kondu ve Adlar ve Kavramlar Dizini dzeltilip gelitirildi. Siyasal savamn yanss ve ifadesi olan ideolojik savamn gittike keskinletii bir dnemde, her namuslu insann, aldatma, gzboyama giriimlerine kar kafaca silahlanm bulunmasnn daha nem kazand bir dnemde, okura, nce sunmu olduumuzdan daha gelitirilmi, yetkin bir alma arac sunmak, bize, gerekten zorunlu grnd. Dorusunu sylemek gerekirse, ilk basklarmzn baz kusurlar tadn sylemek zorundayz, bu kusurlar bizim, bu ok gerekli fikir aracn yaymak iin gsterdiimiz ivedilikten ileri geliyordu. Onun iin, Politzerin aklamalarnn sunuluunu, gerekli olduu her yerde iyiletirerek, satr str dzelttik. Sylemeye gerek yok ki, temelde hibir deiiklik yapmadk, dzeltmelerimiz yalnzca biime ynelik oldu. Ayn zamanda (arkadamz Le Goasn notlar arasnda bulunmu ve Politzer tarafndan iaretlenmi) birka Yazl devi ve Okuma Parasn ekledik ve dizini batan sona gzden geirdik,
21
yle ki, imdiki haliyle ksa bir tarih szl oluturmaktadir. Byk arkadamz Paul Langevin, lkelerin kendisinde bulunan nshalar zerinde, iyi bildii bilimsel bir soru hakknda ayrntya ilikin iki yanl kendi eliyle dzeltmiti (birinci basknn 79. sayfasnda). Paul Langevin, kitabn yeni bir basksnda bu dzeltmelerin gerekletirilmesini istiyordu. te bugn o da yerine getirildi. POLITZERin yapt, bugn sunulduu biimiyle, eskisinden daha iyi olmak zere, marksizmin temeli olan diyalektik materyalizmin renilmesinde, vazgeilmez bir hazrlk bilgisi tamaktadr. Kitap, lise rencisine olduu kadar militan iiye, belli bir uzmanlk edinmi aydna olduu kadar, merakl okura da hizmet edecektir. Kitapta baz boluklar olduunu, baz konularn akla kavuturulmas iin ilenmesi ve baz olumlamalarn tamamlayc aklamalarla derinletirilmesi gerektiini, herkesten nce Politzer biliyordu. Ama, o, her eyde olduu gibi, felsefede de, en batan balamak gerektiini de biliyordu. yleyse, lkelerle verilen bu retimi, bir balang olarak kabul etmek gerekir. HER dersin hemen arkasna, Politzerin okunmasn salk verdii eylerin bir listesini ve ayn zamanda Politzerin her dersin sonunda nerdii yoklama sorularn koymaya zen gsterdik. Bu sorularn u iki kategori iine giren okurlar iin zellikle ilgin olacan dnyoruz: 1. renciler iin, yani kitab yalnzca okumakla yetinmek istemeyip onu incelemek isteyenler iin. Bunlara, her dersi, salk verilen okuma paralaryla birlikte tamamladktan sonra kitab kapamay, sorulan soru ya da sorular dnmeyi, ve sorulara kafadan ya da daha iyisi yazl olarak yant vermeyi tleriz. 2. retmenler iin, yani bir marksist alma grubunda retimin temeli olarak bu kitaptan yararlanmak isteyecekler iin. Bunlar iin, sorular, renimi canlandracak ve verimli tartmalara yolaacaktr. Ensonu, herkes iin, bu kitap, girite gsterilen yol ve bilgilerle, yoklama sorularyla, kusursuz bir eitim yntemi salayacaktr. (EDITIONS SOCIALES)
22
BRNC KISIM FELSEFE SORUNLARI
23
24
GR
I. II. III. IV. V. VI.
Felsefeyi Niin renmeliyiz? Felsefe renmek Zor Bir ey midir? Felsefe Nedir? Materyalist Felsefe Nedir? Materyalizm ile Marksizm Arasndaki likiler Nelerdir? Burjuvazinin Marksizme Kar Kampanyalar
I. FELSEFEY NN RENMELYZ? Bu kitapta, materyalist felsefenin balang ilkelerini sunmak ve aklamak amacndayz. Niin? nk marksizm, bir felsefeye ve bir ynteme, diyalektik materyalizmin felsefesine ve yntemine skskya baldr. u halde, marksizmi iyi anlamak iin ve burjuva teorilerinin kantlarn rtmek iin olduu kadar, etkin bir siyasal savam stlenmek iin de bu felsefeyi ve bu yntemi incelemek zorunludur. Gerekten de Lenin, yle demiti, Devrimci teori olmadan devrimci hareket olamaz.1 Bu, her eyden nce, teoriyi pratie balamak gerekir, demektir.
1
V. . Lenin, Ne Yapmal?, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 29.
25
Pratik nedir? Pratik; gerekletirme iidir. rnein, sanayi, tarm, baz teorileri (kimyasal, fiziksel ya da biyolojik teorileri), gerekletirirler (yani geree geirirler). Teori nedir? Teori, gerekletirmeyi istediimiz eylerin bilgisidir. Yalnzca pratik olabilir ama o zaman yalnzca grenee dayanarak gerekletirilir. Yalnzca teori olabilir ama o zaman da tasarlanan, kafada tasarlanan ey ou kez gerekleemez. Demek ki, teori ile pratik arasnda balant olmas gerekir. Bugn sorun, bu teorinin ne olmas gerektiini ve pratik ile balantsnn nasl olmas gerektiini bilmektir. Doru bir devrimci eylemi gerekletirebilmek iin ii militana, doru bir tahlil yntemi ve doru bir dnme ynteminin gerekli olduunu dnyoruz. Ona, btn olgularn zmn verecek bir dogma deil, ama hibir zaman ayn olmayan koullar ve olgular hesaba katan bir yntem, teoriyi pratikten, dnceyi yaamdan hibir zaman ayrmayan bir yntem gerektiini dnyoruz. te aklamaya, anlatmaya niyetlendiimiz bu yntem, marksizmin temeli olan diyalektik materyalizm felsefesinin ierdii yntemdir. II. FELSEFE RENMEK ZOR BR EY MDR? Felsefe reniminin, iiler iin, zel bilgileri gerektiren, glklerle dolu bir ey olduu genellikle dnlr. Aklamak gerekir ki, burjuva elkitaplar, bu grleri onlar inandrmak iin ve onlar ancak yldrabilecek biimde kaleme alnmtr. Genel olarak renmenin, zellikle de felsefe renmenin glkler tadn yadsmyoruz; ama bu glkler elbette yenilebilir glklerdir ve zellikle, okurlarmzn ounluu iin yeni eyler olmasndan ileri gelir. Biz de zaten, daha szn banda, eylere bellilik, aklk kazandrarak, okurlarmz, gnlk dilde anlam bozulmu szlerin baz tanmlarn yeniden gzden geirmeye, irdelemeye aracaz. III. FELSEFE NEDR? Halk dilinde, filozof denince, ya bulutlarda yaayan bir kim-
26
se, ya her eyi hogren, hibir eye aldrmayan kimse anlalr. Oysa tam tersine, filozof, baz sorunlara, kesin, ak yantlar getirmek isteyen kiidir ve eer felsefenin, evrenin (dnya nereden geliyor? nereye gidiyoruz? vb.) sorunlarna bir aklama bulmak istedii dikkate alnrsa, elbette ki, filozofun pek ok eyle urat ve, sylenenin tersine, ok eye aldrd grlr. yleyse, felsefeyi tanmlamak iin, felsefenin, evreni, doay aklamak istediini, en genel sorunlar incelediini syleyeceiz. Daha az genel olan sorunlar, bilimlerce incelenir. yleyse felsefe, bilimlerin bir uzantsdr, u anlamda ki, felsefe, bilimlere dayanr ve onlara baldr. Burada hemen ekleyelim ki, marksist felsefe, btn sorunlarn zmne bir yntem getirir ve bu yntem, materyalizm denen eye ilikin olan bir yntemdir. IV. MATERYALST FELSEFE NEDR? Burada da, gene hemen belirtmemiz gereken bir anlam karkl vardr; halk dilinde, materyalist denince, maddi zevkleri tatmaktan baka birey dnmeyen kimse anlalyor. Madde (mattiere) szn ieren materyalizm szc zerinde szck oyunu yaplarak, ona batan aa yanl bir anlam verme yoluna gidiliyor. Biz, materyalizmi incelerken, ona, szcn bilimsel anlamnda gerek anlamn geri vereceiz; greceiz ki, materyalist olmak, bir lkye sahip olmaya ve bu lky zafere ulatrmak iin savam vermeye engel deildir. Dedik ki, felsefe, dnyann en genel sorunlarna bir aklama bulmak ister. Ama, insanln tarihi boyunca, bu aklama, her zaman ayn olmad. lk insanlar da doay, dnyay aklamak istediler, ama bunu baaramadlar. Gerekten de, dnyay ve bizi evreleyen olaylar aklama olanan bize veren, bilimlerdir; oysa bilimlerin ilerlemelerine olanak salayan bulular ok yenidir. Demek ki, ilk insanlarn bilgisizlii, onlarn aratrmalarna bir engeldi. Bunun iindir ki tarih boyunca, bu bilgisizlik nedeniyle, dnyay olaanst glerle aklamak isteyen dinlerin ortaya ktn gryoruz. Bu, bilime aykr bir aklamadr. Sonra yava yava, yzyllar boyunca, bilim geliecek, insanlar, bilimsel deneyimler-
27
den yola karak maddi olgularla dnyay aklamay deneyecektir buradan, eyleri bilimlerle aklama iradesinden, materyalist felsefe dodu. Sonraki blmlerde, materyalizmin ne olduunu inceleyeceiz, ama imdiden, unu aklmzda tutalm ki, materyalizm, evrenin bilimsel aklamasndan baka bir ey deildir. Materyalist felsefenin tarihini incelerken, bilgisizlie kar savamn ne kadar etin ve g olduunu greceiz. Ayrca unu da belirtmek gerekir ki, materyalizm ve bilgisizlik, yanyana, birarada varlklarn srdrdklerine gre zamanmzda da, bu savam, henz son bulmamtr. Marx ve Engels, ite bu savamn ortasnda ie kartlar. 19. yzyln byk bulularnn nemini anlayarak, materyalist felsefeye, evrenin bilimsel aklamasnda ok byk ilerlemeler yapma olanan saladlar. Bylece diyalektik materyalizm dodu. Sonra, ilkin, onlar, dnyay yneten yasalarn, toplumlarn gelimesini aklamaya yaradn anladlar; bylece nl tarihsel materyalizm teorisini dile getirdiler. Bu kitapta, ilkin materyalizmi, sonra diyalektik materyalizmi, daha sonra da tarihsel materyalizmi inceleyeceiz. Ama her eyden nce, materyalizm ile marksizm arasndaki ilikileri ortaya koymak istiyoruz. V. MATERYALZM LE MARKSZM ARASINDAK LKLER NELERDR? Bu ilikileri yle zetleyebiliriz: 1. Materyalizmin felsefesi, marksizmin temelini oluturur.2 2. Dnyann sorunlarna bilimsel bir aklama getirmek isteyen bu materyalist felsefe, tarih boyunca, bilimlerle birlikte ayn zamanda ilerler. Dolaysyla, marksizm de bilimlerden kmtr, bilimlere dayanr ve bilimlerle birlikte evrim gsterir. 3. Marx ve Engelsten nce de, birok kez ve deiik biimlerde materyalist felsefeler ortaya kt. Ama, 19. yzylda bilimler ileriye doru byk bir adm attklarndan, Marx ve Engels, ada
2 Bkz: Lenin, Materyalizm ve Reformizmin Felsefesi, Karl Marx. et sa doctrine, Editions Sociales 1953, s. 60.
28
bilimlerden yola karak, bu eski materyalizmi yenilediler ve bize, diyalektik materyalzim denilen ve marksizmin temelini oluturan ada materyalizmi sundular. Bu birka aklama ile gryoruz ki, materyalist felsefenin, sylenenin tersine, bir tarihi vardr. Bu tarih, bilimlerin tarihine skskya baldr. Materyalizm zerine kurulmu olan marksizm, tek bir adamn kafasndan kmamtr. O, daha Diderotda ok ilerlemi bulunan eski materyalizmin uzants ve sonucudur. Marksizm, 18. yzyl ansiklopedicilerinin gelitirdii ve 19. yzyln byk bulularnn zenginletirdii materyalizmin alp gelimesidir. Marksizm, canl, yaayan bir teoridir ve hemen burada, marksizmin, sorunlar nasl ele aldn gstermek iin herkesin bildii snf savam sorununu bir rnek olarak alacaz. nsanlar bu sorun zerinde ne dnrler? Bazlar, ekmei savunmann, siyasal savamdan ayr bir ey olduunu dnr. Dier bazlar, rgtlenme zorunluluunu yadsyarak, sokakta yumruklamann yeterli olduu grndedirler. Daha bakalar ise, yalnzca siyasal savamn bu soruna zm getireceini n srerler. Marksist iin, snf savam, unlar ierir: a. Bir ekonomik savam, b. Bir siyasal savam, c. Bir ideolojik savam, u halde sorun, bu alana birlikte yerletirilmelidir. a. Bar uruna savam verilmeksizin, zgrl savunmakszn ve bu amalar iin savama yarayan btn fikirleri savunmakszn, ekmek iin savam verilemez. b. Marxtan beri gerek bir bilim haline gelmi olan siyasal savam iin de durum ayndr: Byle bir savam yrtmek iin, hem ekonomik durumu, hem de ideolojik akmlar, ayn zamanda hesaba katmak zorunludur. c. Propaganda ile kendini gsteren ideolojik savama gelince, bu savamn etkili olmas iin, ekonomik ve siyasal durumu hesaba katmak gerekir. Demek ki, btn bu sorunlar, birbirlerine smsk baldr ve bu bakmdan, snf savam denilen bu byk sorunun herhangi bir grnm rnein bir grev karsnda, sorunun btn verilerini ve btnyle sorunun kendisini dikkate almadan bir karar alnamaz.
29
u halde, btn bu alanlarda savam verme yeteneinde olan, harekete en iyi yn verecektir. Bir marksist, bu snf savam sorununu ite byle anlar. Oysa, her gn srdrmek zorunda olduumuz ideolojik savamda, ruhun lmszl, tanrnn varl, evrenin balangc gibi zmlenmesi g sorunlarla kar karya bulunuruz. te diyalektik materyalizm, bize, bir uslamlama yntemi verecek, btn bu sorunlar zmlememize ve ayn zamanda marksizmi tamamlamak ve yenilemek iddias ile marksizmi bozmaya alanlarn gerek yzn ortaya karmamza olanak salayacaktr. VI. BURJUVAZNN MARKSZME KARI KAMPANYALARI Marksizmi, byle tahrife kalkmak, ok eitli temellere dayanr. Marksizm-ncesi (Marxtan nceki) dnemin sosyalist yazarlarn, marksizmin karsna dikmeye alrlar. Bylece, topyaclarn, Marxa kar, sk sk kullanld grlr. Bakalar Proudhonu kullanrlar; bazlar, (Lenin tarafndan ustaca rtldkleri halde) 1914 ncesinin revizyonistlerinden kaynaklanrlar. Ama, burjuvazinin marksizme kar yrtt susma kampanyasn zellikle belirtmek gerekir. Burjuvazi, ayrca materyalist felsefenin marksist biimiyle bilinmesini engellemek iin her eyi yapmtr. Fransada yaplan felsefe retimi zellikle bu bakmdan arpcdr. Orta dereceli retim kurulularnda felsefe retilir. Ama bu retimin tm, Marx ve Engels tarafndan hazrlanp gelitirilmi materyalist bir felsefe olduu hibir zaman renilmeden, batan sona izlenebilir. Felsefe elkitaplarnda, marksizm ve materyalizm sorunu birbirinden daima ayrym gibi, materyalizmden (nk ondan szetmek gereklidir) szedilir. Marksizm, genellikle, yalnzca, siyasal bir reti olarak sunulur ve tarihsel materyalizmden szedildiinde de, bu konuyla ilgili olarak, materyalizm felsefesinden szedilemez; diyalektik materyalizmin tm ise, hi bilinmiyor. Bu durum, yalnzca ortaokullarda ve liselerde byle [sayfa 33] deildir; niversitelerde de tamamen ayndr. En belirleyici olgu udur: Fransada, marksizmin bir felsefesi bulunduu, bunun da materyalizm olduu bilinmeden, ve geleneksel materyalizmin ada bir biimi bulunduu, bunun da diyalektik materyalizm ya da marksizm olduu bilinmeden, Fransz niversitelerinin verdikleri en yk-
30
sek dereceli diplomalarla donanm olarak, bir felsefe uzman olunabilir. Biz, marksizmin, yalnzca toplum hakknda deil, ama ayn zamanda evrenin kendisi hakknda genel bir anlay ierdiini belirtmek istiyoruz. Demek ki, bazlarnn ileri srdklerinin tersine, marksizmin, bir felsefeden yoksun oluu gibi byk bir kusuru bulunduundan yaknmak ve marksizmin yoksun bulunduu bu felsefeyi, ii hareketinin baz teorisyenleri gibi, orda burda yeniden aramak, yersizdir. nk marksizmin bir felsefesi vardr ve bu da diyalektik materyalizmdir. Zaten, bu susma kampanyasna, ynetici snflarn yaptklar btn kalpazanlklara ve aldklar btn nlemlere karn, marksizm ve felsefesi, gittike daha ok tannmaya, bilinmeye balamtr.
[sayfa 34]
31
BRNC BLM FELSEFE SORUNU
Felsefe renmeye nasl balamalyz? Evreni aklamann iki biimi. Madde ve ruh. Madde nedir? Ruh nedir? Felsefenin temel sorusu ya da sorunu. dealizm ya da materyalizm.
I. FELSEFE RENMEYE NASIL BALAMALIYIZ? Giri ksmnda birka kez belirttik ki, diyalektik materyalizm felsefesi, marksizmin temelidir. Amacmz, bu felsefenin incelenmesi, renilmesidir; ama bu amaca varmak iin, aama aama ilerlememiz gerekir. Diyalektik materyalizmden szettiimiz zaman nmzde iki szck vardr: materyalizm ve diyalektik; bu demektir ki, materyalizm, diyalektiktir. Biliyoruz ki, Marx ve Engelsten nce de materyalizm vard, ama onlar, 19. yzyln bulularnn yardmyla, bu materyalizmin eklini deitirdiler [sayfa 35] ve diyalektik materyalizmi yarattlar.
32
Materyalizmin ada biimini belirten diyalektik szcn, daha ilerde inceleyeceiz. Ama, mademki Marx ve Engelsten nce de materyalist filozoflar varolmutu (rnein 18. yzylda Diderot), ve mademki btn materyalistler iin ortak olan noktalar vardr, yleyse, diyalektik materyalizmi ele almadan nce, materyalizmin tarihini renmemiz gerekir. Ayn ekilde, materyalizme kar karlan anlaylar da bilmemiz gerekir. II. EVREN AIKLAMANIN K BM Felsefenin en genel sorunlarn renilmesi demek olduunu ve felsefenin amacnn, evreni, doay; insan aklamak olduunu grdk. Eer bir burjuva felsefe elkitabn ap bakarsak, iindeki felsefelerin okluu, eitlilii ile arp kalrz. Bu felsefeler, izm ile biten, az ya da ok karmak, ok eitli szcklerle donatlr, rnein kritisizm (eletiricilik), evolsyonizm (evrimcilik), entelektalizm (anklk) ve benzerleri gibi. Bu okluk, bir karklk yaratr. Zaten burjuvazi de durumu aydnlatmak iin hibir ey yapmam, tam tersini yapmtr. Ama biz, btn bu sistemler arasnda bir seim yapacak, iki byk akm, kesim olarak birbirine kar iki anlay, ayrdedebilecek durumdayz. Dnyann a) bilimsel anlay, b) bilimsel olmayan anlay. III. MADDE VE RUH Filozoflar, dnyay, doay, insan, yani sonu olarak bizi kuatan her eyi aklamak iine giritikleri zaman, eyleri ayrdetmek gerekli olmutu. Biz, kendimiz de, grdmz, dokunduumuz maddi eyler, nesneler bulunduunu [sayfa 36] saptyoruz. Ayrca gremediimiz, dokunamadmz, lemediimiz, rnein fikirler gibi, baka gerekler olduunu da saptyoruz. Demek ki, eyleri yle snflandryoruz: bir yanda maddi olan eyler; te yanda, ruh, dnce ve fikirler alannda kalan, maddi olmayan eyler. te bylece, filozoflar, madde ve ruh ile kar karya geldi-
33
ler. IV. MADDE NEDR? RUH NEDR? Az nce, eylerin madde ya da ruh olularna gre nasl snflandrldn, genel olarak grdk. Ama bu ayrmn, eitli biimlerde ve eitli szcklerle yapldn belirtmeliyiz. Bylece, ruhtan szedilirken, dnceden, fikirlerimizden, bilincimizden. szediyoruz; gene ayn ekilde, doadan, dnyadan, yeryznden, varlktan szedilirken, maddeden szedilmi olunuyor. Gene bunun gibi, Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu adl kitabnda, varlk ve dnceden szettii zaman, varla madde, dnceye ruh demektedir. Dnce ya da ruhun, varlk ya da maddenin ne olduunu tanmlamak iin yle diyeceiz: Dnce, bizim eylerden edindiimiz, eyler hakkndaki fikrimizdir; bu fikirlerin bazlar, bize, alld zere, duyumlarmzdan gelir ve maddi nesneleri karlarlar; tanr fikri gibi, felsefe, sonsuzluk ve bizzat dnce gibi dier baz fikirler ise maddi nesneleri karlamazlar. Burada, aklmzda tutmamz gereken esas udur ki, biz, duygulara, dncelere, fikirlere, grdmz ve duyduumuz iin sahibiz. Madde ya da varlk, duyumlarmzn, alglarmzn bize [sayfa 37] gsterdii, bize sunduu, genel anlamda, bizi evreleyen ve d dnya dediimiz her eydir. rnek: Elimdeki kat beyazdr. Bu kadn beyaz olduunu bilmek, bir fikirdir, ve bu fikri bana veren benim duyularmdr. Ama madde, kadn kendisidir. Bunun iindir ki, filozoflar, varlk ile dnce arasndaki, ya da ruh ile madde arasndaki, ya da bilin ile beyin arasndaki vb. ilikilerden szettikleri zaman, bunlarn sorular hep ayndr: Madde ya da ruhtan, varlk ya da dnceden hangisi daha nemlidir? Hangisi, dierinden ncedir? te felsefenin temel sorusu budur. V. FELSEFENN TEMEL SORUSU YA DA SORUNU Her birimiz, ldkten sonra ne olacamz, dnyann nereden geldiini, yeryznn nasl olutuunu kendi kendimize
34
sormuuzdur. Ve bizim iin herhangi bir eyin her zaman varolduunu kabul etmek, g bir eydir. [nsann] belli bir zamanda, hibir eyin varolmadn dnmeye eilimi vardr. Onun iindir ki, Ruh, karanlklar zerinde yzyordu... sonra madde geldi eklindeki, dinin rettiine inanmak daha kolaydr. Gene ayn biimde, insan kendi kendine, bizim dncelerimizin nerede olduunu sorar ve bylece, ruh ile madde arasnda, beyin ile dnce arasnda bulunan ilikiler sorunu, bize gre konmu olur. Ayrca sorunu, daha baka trl koyu biimleri de vardr. rnein, irade ile g arasndaki ilikiler nelerdir? rade burada ruhtur, dncedir; g ise olanakl olandr, varlktr, maddedir. Toplumsal bilin ile toplumsal varlk arasndaki ilikiler sorunuyla da ayn derecede sk karlarz. Demek ki, felsefenin temel sorusu, eitli grnmler altnda kendini ortaya koyar ve bu, madde ile ruh arasndaki ilikiler sorununun konulu biimini her zaman tanmann ne kadar nemli olduunu gsterir. nk biz biliyoruz ki, [sayfa 38] bu soruya yalnz iki yant verilebilir: 1. bilimsel bir yant, 2. bilimsel olmayan bir yant. VI. DEALZM YA DA MATERYALZM Bylece, filozoflar, bu nemli sorun zerinde, tutum taknmak durumuna geldiler. lk insanlar, bsbtn bilgisiz olduklar, gerek dnya, gerek kendileri hakknda hibir bilgileri olmad, dnya zerinde etki yaratabilmek iin ancak pek gsz aralardan yararlanabildikleri iin, kendilerini aknla uratan btn olaylarn sorumluluunu, doast varlklara yklyorlard. Soydalarn ve bizzat kendilerini canl grdkleri dlerinin etkisiyle, imgelemlerinde; herkesin ifte varl olduu gibi bir anlaya vardlar. Bu ift olma fikrinin verdii rahatszlk ve tedirginlikle, kendi dncelerinin ve kendi duyumlarnn, kendi z bedenlerinin bir eylemi olmad, ama bu bedende oturan ve lm annda bu bedenden ayrlan ayr bir ruhun ii olduu dncesine varmlardr.3
3 Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach. ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 20.
35
Daha sonra, ruhun lmezlii ve ruhun madde dnda yaayabilecei fikri dodu. Gene, tekniin yenmeye elverili olmad ve anlayamadklar btn bu (filizlenme, frtnalar, seller vb.) olaylar karsndaki, doa gleri karsndaki kayglar ve gszlkleri, onlar, bu glerin arkasnda sonsuz bir gce sahip, iyiliki ya da ktlk, ama her iki halde de kaprisli birtakm ruhlar ya da tanrlar bulunduunu varsaymaya gtrd. Gene, onlar, insanlardan daha gl olan varlklara, tanrlara inanyorlard; ama onlar, insan ya da hayvan biiminde, maddi cisimler gibi tasarlyorlard. Ancak daha [sayfa 39] sonradr ki, ruhlar ve tanrlar (sonra da tanrlarn yerini alan bir tek tanr), salt ruhlar halinde kavrandlar. Bunun zerine, gerekte, btnyle kendilerine zg, bedenlerinden bsbtn bamsz bir yaamlar olan ve varolmak iin bedenlere gereksinme duymayan ruhlar olduu fikri dodu. Daha sonra bu soru, dindeki deiiklie uygun olarak, u ekilde, daha kesin, belirli bir biimde soruldu: Dnya, tanr tarafndan m yaratlmtr, yoksa btn ncesizlik boyunca var myd? Filozoflar, bu soruyu yantlaylarna gre iki byk kampa ayrlyorlard.4 Bilimsel olmayan aklamay benimseyerek, dnyann tanr tarafndan yaratldn kabul edenler, yani ruhun maddeyi yarattn syleyenler, idealizm kampn oluturuyorlard. tekiler, dnyay bilimsel olarak aklamaya alanlar, doann, maddenin balca e olduunu dnenler, materyalizmin eitli okullarnda yeralyorlard. Balangta, bu iki deyimin, yani idealizmin ve materyalizmin, baka bir anlam yoktu. Demek ki, idealizm ve materyalizm, felsefenin temel sorununa kart ve eliik iki yant verirler. dealizm, bilimsel olmayan anlaytr. Materyalizm ise, bilimsel dnya anlaydr. Daha ilerde bu dorulamann kantlar grlecektir, ama imdiden, talar, metaller, toprak gibi, dnceye sahip bulunmayan cisimlerin varolduu deneyle yeterince saptanrsa da, tersine, be4
Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach. ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 21.
36
densiz, yani cisimsiz ruhun varlnn hibir zaman saptanmadn syleyebiliriz. Bu blm, eitli yorumlara yer vermeyen tek anlaml bir varg ile tamamlamak istersek, grrz ki, nasl oluyor da insan dnyor sorusuna yant vermek iin, ancak, [sayfa 40] batanbaa farkl ve btnyle birbirine kart iki yant vardr: Birinci yant: nsan dnyor nk bir ruhu vardr. kinci yant: nsan dnyor nk bir beyni vardr. Bu yantlardan birini ya da tekini vereceimize gre, bu sorudan doan sorunlara da, farkl zmler bulmaya alacaz. Yantmza gre, idealist ya da materyalist olacaz. [sayfa 41]
OKUMA F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, dealizm ve Materyalizm, s. 20 vd..
37
KNC BLM DEALZM
I. II. III. IV. V.
Ahlaki idealizm ve felsefi idealizm Berkeley'in idealizmini niin renmeliyiz? Berkeley'in idealizmi. "dealist" uslamlamann sonular dealist kantlar: 1 . Ruh maddeyi yaratr. 2 . Dnya bizim dncemizin dnda mevcut deildir. 3 . eyleri yaratan bizim fikirlerimizdir.
I. AHLAK DEALZM VE FELSEF DEALZM Materyalizm konusunda, gnlk konuma dilinde, nasl bir anlam karkl yaratldn gstermitik. dealizm konusunda da ayn karklk vardr. Gerekten de ahlaki idealizm ile felsefi idealizmi birbirine kartrmamak gerekir. Ahlaki idealizm, insann kendisini bir davaya, bir lkye adamas demektir. Tm dnyadaki ii hareketinin tarihinden reniyoruz ki, saylamayacak kadar ok devrimci ve marksist, yaamlarn feda edecek kadar, kendilerini manevi bir lkye [sayfa 42] adamlard
38
ve bununla birlikte gene de felsefi idealizm denilen eye karydlar. Felsef idealizm, dnyann ruh ile aklanmasn temel alan bir retidir. Bu reti, felsefenin temel sorusuna, en nemli, balca ve ilk e, dncedir diye yant veren retidir. Ve idealizm, dncenin birinci derecede nemli olduunu ileri srerken, varl, dncenin yarattn ya da baka bir deyile maddeyi, ruhun yarattn ileri srmektedir. dealizmin ilk grn byledir; ve idealizm, dinlerde, salt ruhun, yani tanrnn, maddenin yaratcs olduunu ileri srerek, tam gelimesini bulmutur. Bugn de felsefe tartmalarnn dnda olduunu ileri sren ve szde dnda olan din, gerekte, tersine, idealist felsefenin dolaysz ve mantkl sunuluudur. Oysa, yzyllar boyunca ie karan bilim, ksa zamanda, maddeyi, dnyay, eyleri, yalnzca tanr ile aklamaktan baka bir aklama biimini, zorunlu hale getirdi. nk, daha 14. yzylda, bilim, doa olaylarn, tanry hesaba katmakszn ve yaradl varsaymndan vazgeerek aklamaya balad. Bilimsel, materyalist ve tanrtanmaz bu aklamalarla daha iyi savaabilmek iin elbette ki idealizmi daha ilerilere gtrmek, maddenin varlnz bile yadsmak gerekti. te 18. yzyln balarnda, bir ngiliz piskoposu olan ve idealizmin babas diye adlandrlan Berkeleyin drt elle sarld ey budur. II. BERKELEYN DEALZMN NN RENMELYZ? Demek ki, Berkeleyin felsefe sisteminin amac, [sayfa 43] materyalizmi ykmak, maddi varln varolmadn bize tantlamaya almak olacaktr. O, Hylas ile Philonosn Syleyileri adl kitabnn nsznde yle yazar: Eer bu ilkeler kabul edilir ve bunlara gerek gzyle baklrsa, bundan u sonu kar: Tanrtanmazlk ve kukuculuk, ikisi birden, bir rpda tamamyla yenilmi, karanlk sorular aydnlanm, hemen hemen zmlenmez glkler zmlenmi ve paradokslardan holanan insanlar saduyuya kavuturulmu olur.5
39
O halde, Berkeleye gre, doru olan, maddenin varolmaddr ve tersini iddia etmek, aykr bir tutumdur, yanlsamal bir davrantr. Bunu bize nasl tantlamaya altn greceiz. Ama felsefe renmek isteyenlerin, Berkeley teorisini byk bir zenle incelemelerinde direnmelerinin yersiz olmayacan dnyorum. yi biliyorum ki, Berkeleyim tezleri, bazlarn gldrecektir, ama bizim 20. yzylda yaadmz ve gemite yaplan btn incelemelerden, almalardan yararlandmz unutmamak gerekir. Ayrca materyalizmi ve materyalizmin tarihini okuduumuz zaman, eskinin materyalistlerinin de zaman zaman insan gldrdklerini greceiz. Bununla birlikte, Marx ve Engelsten nce, materyalist dnrlerin en by olan Diderotnun, Berkeleyin sistemini, nsan akl ve felsefe iin ne utanlacak bir eydir ki, hepsinin en samas olduu halde, savam verilmesi en g bir sistem6 olarak tanmlarken, onu biraz da olsa nemsediini bilmemiz gerekiyor. Bizzat Lenin de, Berkeleyin felsefesine sayfalar ayrmt ve, modern idealist filozoflar, materyalistlere kar [sayfa 44] piskopos Berkeleyde bulunamayacak hibir... kant ortaya koymamlardr7 diye yazyordu. Son olarak, ite liselerde yararlanlan bir felsefe tarihi kitabnda, Berkeleyin maddesizcilii (immaterialisme) zerine yaplan bir deerlendirme: Kukusuz, henz tamamlanmam, ama hayran olmaya deer ve filozoflarn kafalarnda bir maddi tzn varlna olan inanc ebediyen ykacak bir teori.8 Demek ki, bu felsefi dn tarz her ne kadar yukardaki aktarmalardan da grld gibi baka baka nedenlerle de olsa herkes iin nem tamaktadr.
s. 13. Herkes in Klasikler koleksiyonu. Librairie Hatier, Paris. Diderot, Krler zerine Mektup, Textes Choisis, c. I, Editions Sociales, Halk Klasikleri, s. 87. (Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 27de Lenin szn ediyor. 7 V. . Lenin, Materyalizm ue Ampiryokritisizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 31. 8 A. Penjon, Precis dhistoire de la Philosophie, Librairie Paul Delaplace, s. 320-321.
5 6
40
III. BERKELEYN DEALZM Demek ki, bu sistemin amac, bize, maddenin varolmadn tantlamaktan ibarettir. Berkeley diyordu ki: Ruhumuzun dnda, dnerek varolduunu sandmz, madde deildir, onlar grdmz iin, onlara dokunduumuz iin, eylerin varolduunu dnyoruz; bu duyumlar bize verdikleri iin, onlarn varlna inanyoruz. Ama duyumlarmz, bizim, ruhumuzda sahip olduumuz fikirlerdir. yleyse, duyularmzla algladmz nesneler, fikirlerden baka bir ey deildir ve fikirler ise bizim ruhumuzun dnda varolamazlar. Berkeleye gre, eyler vardr; o, onlarn doasn ve onlarn varln yadsmyor, ama onlarn, ancak, duyumlarmzn bir yargs sonucu ve onlar bize tantan duyumlar biiminde varolduklarn ve nesnelerin ancak ayn ve tek bir ey olduunu ileri sryor. eyler vardr, bu kesindir, diyor, ama bizde, bizim [sayfa 45] ruhumuzda, ve eylerin ruh dnda hibir gereklii yoktur. Biz eyleri, grme duyusunun yardmyla kavryoruz; biz, onlar, dokunma duyusunun yardmyla alglyoruz; koklama duyusu, bize, koku hakknda bilgi veriyor; tatma duyusu, tat hakknda, ses alma duyusu, sesler hakknda bilgi veriyor bize. Bu eitli duyumlar, bize fikirler veriyor; birbirleriyle badaan bu fikirler dolaysyla, onlara ortak bir ad veriyoruz ve onlar nesneler gibi sayyoruz. rnein, belli bir dzenleni iersinde, belli bir renk, bir tat, bir koku, bir biim, bir kvam gzlemlenir; elma szcyle belirlenen ayr bir ey olarak tannr; teki fikir dermeleri, ta, aa, kitap ve teki duyumlanabilir eyleri olutururlar...9 Demek ki, dnyay ve eyleri, dtaki eyler olarak tandmz dndmz zaman, bunlar, yalnzca bizim zihnimizde varolduuna gre, yleyse, biz, yanlsamalarn kurbanyz. Hylas ile Philonosn Syleileri adl kitabnda Berkeley, bu tezi, bize, yle tantlyor:
9
V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 13.
41
Ayn bir eyin, ayn zamanda, farkl olabileceine inanmak, bir samalk deil midir? rnein ayn anda souk ve scak. Dnnz ki, ellerinizden biri scak, teki souk olsun ve her ikisini de ayn zamanda orta scaklkta su ile dolu kaba daldrsanz, su, bir elinize scak, tekine souk gelmeyecek midir?10 Mademki, bir eyin kendisinin ayn anda farkl olabilmesi sama bir eydir, bundan, o eyin ancak bizim ruhumuzda varolduu sonucunu karmalyz. Peki kendi uslamlama ve tartma ynteminde ne yapyor Berkeley? Nesneleri, eyleri, tm zelliklerinden soyuyor. Siz diyorsunuz ki, nesneler vardr, nk onlarn bir renkleri, bir kokular, bir tatlar vardr; nk onlar, kk ya da byk, hafif ya da ardr. Ben, size, bunun, [sayfa 46] nesnelerde varolmadn, ama bizim kafamzda varolduunu tantlayacam. te bir kuma paras. Siz, bana, onun krmz olduunu sylyorsunuz. Btnyle doru mu bu? Siz, krmznn, kuman kendisinde olduunu dnyorsunuz. Kesin mi bu? Biliyorsunuz ki, gzleri bizimkilerden farkl olan ve bu kuma krmz olarak grmeyecek hayvanlar vardr; ayn ekilde sarl olan bir insan da, onu, sar grecektir. yleyse bu kuman rengi nedir? Bu, duruma bal m diyorsunuz? u halde, krmz, kuman kendinde deil, ama gzde, yani bizdedir. Bu kuma hafif midir diyorsunuz? Brakn bakalm bir karncann zerine dsn, karnca elbette ki ar bulacak onu. yleyse kim hakl? Onun scak olduunu dnyorsunuz? Ateiniz olsayd, souk bulacaktnz! yleyse scak m, yoksa souk mu? Bir szckle, ayn eyler, ayn anda, bazlar iin krmz, ar ve scak, bakalar iin tam tersi olabiliyorsa, bu demektir ki, biz yanlsamalarn kurbanyz ve eyler, yalnzca bizim zihnimizde vardr. te byle, nesnelerin tm zelliklerini kaldrp atarak, bunlar yalnzca bizim dncemizde vardr, yani madde bir fikirdir de10
Berkeley, s. 21.
42
meye kadar gtrrsnz ii. Daha Berkeleyden nce de Yunan filozoflar, tat, ses gibi baz niteliklerin, eylerin kendilerinde olmadklarn, bizde olduklarn sylyorlard ki, bu doruydu. Ama, Berkeleyin teorisinde yeni olan, bu gzlemi, nesnelerin tm niteliklerini iine alacak kadar geniletmesidir. Yunan filozoflar, gerekten de eylerin nitelikleri arasnda yle bir ayrm yapmlard: Bir yanda, nesnelerin kendilerinde olan arlk, byklk, dayankllk gibi ilk nitelikler. te yanda, koku, tat, scaklk, vb. gibi bizde olan ikincil nitelikler. [sayfa 47] Oysa Berkeley, ikincil niteliklere ait tezi, ilk niteliklere aynen uygular, yle ki, btn nitelikler, btn zellikler, nesnelerde deil, ama bizdedir. Gnee bakarsak, biz, onu, yuvarlak, dz ve krmz grrz. Bilim, bize, yanldmz, gnein dz ve krmz olmadn retir. yleyse, bilimin yardmyla, gnee atfettiimiz baz yanl nitelikleri bir yana brakyoruz, ama bu yzden gnein varolmad sonucunu da karmyoruz. Oysa Berkeley, byle bir sonuca varyor. Berkeley, elbette ki, eskilerin yaptklar ayrmn bilimsel zmlemeye dayanmadn gsterirken haksz deildi, ama kendisi, bu gzlemlerden onlarn sahip olmadklar sonular kararak bir uslamlama yanl yapyor, safsata yapyor. eylerin niteliklerinin, gerekten de, duyularmzn bize gsterdii gibi olmadn, yani duyularmzn maddi gerei bozduunu gsteriyor ve o, bundan, hemen maddi gerein varolmad sonucunu karyor. IV. DEALST USLAMLAMANIN SONULARI Tez, Her ey, ancak bizim zihnimizde vardr. olduuna gre, bundan d dnyann varolmad sonucunu karmak gerekir. Bu dn tarzn sonuna kadar gtrerek, Mademki teki insanlar ancak benim fikirlerimle tanyorum, mademki teki insanlar benim iin ancak, maddi nesneler gibi, fikir dermelerinden baka bir ey deildir, varolan yalnzca benim. demeye kadar vardrrz ii. Buna, felsefede (yalnzca kendim demek olan) tekbencilik (solipsisme) denir.
43
Lenin, daha nce andmz kitabnda, bize diyor ki, Berkeley, byle bir teoriyi savunduu sulamasna kar, kendisini, igdyle savunuyor. Hatta gryoruz ki, idealizmin ar biimi olan tekbencilik, hibir filozof tarafndan savunulmamtr. [sayfa 48] Bunun iin, idealistlerle tartrken, maddeyi gerekten yadsyan uslamlamalarn; mantkl ve tutarl olmak iin, tekbencilik (solipsisme) denen bu sama arla varmalar gerektiini ortaya karmaya zen gstermeliyiz. V. DEALST KANITLAR Berkeleyin teorisini, elden geldii kadar yaln bir biimde zetlemeye nem verdik, nk felsefi idealizmin ne olduunu en ak yreklilikle ortaya koyan Berkeleydir. Ama bizim iin yeni olan bu dn tarzlarn iyi kavramak iin, onlar ciddiye almak ve anlamaya almak artk kanlmaz olmutur. Niin? nk, daha ilerde greceiz ki, idealizm, yeni szlerin ve deneyimlerin ardna gizlenerek, daha st rtl bir biimde karmza karsa da, btn idealist filozoflar, eski Berkeleyin (Lenin) kantlarn yeniden ele almaktan baka bir ey yapmazlar. nk, gene greceiz ki, resmi felsefe tarihine egemen olmu ve hala egemen olan idealist felsefe, kendisiyle birlikte, iimize ilemi bulunan bir dnce yntemi kullanarak, btnyle laik bir eitime karn, kafamza yerlemeyi baarabilmitir. Btn idealist filozoflarn kantlarnn temeli, piskopos Berkeleyin dn tarznda bulunduundan, bu blm zetlemek iin, bu kantlarn balcalarnn neler olduunu ve bize, neyi tantlamaya ynelik bulunduklarn belirtmeye alacaz. 1. Ruh maddeyi yaratr. Bu, artk biliyoruz, felsefenin temel sorusuna verilen idealist yanttr; bu, ruhun dnyay yarattn kabul eden eitli dinlerde yanssn bulan idealizmin ilk biimidir. [sayfa 49] Bu iddia, iki anlama gelebilir. Ya, tanr dnyay yaratmtr ve o, bizim dmzda, gerekten vardr. Bu, teolojinin11 grlegelen idealizmidir.
44
Ya, tanr, bize, hibir maddi geree tekabl etmeyen fikirler vererek, bizde, dnya yanlsamasn yaratr. Bu madde bizim ruhumuz tarafndan oluturulmu bir rn olduundan, ruhun tek gerek olduunu bize tantmak isteyen Berkeleyin maddesizci idealizmidir. Bunun iin idealistler ileri srerler ki: 2. Dnya bizim dncemiz dnda mevcut deildir. te bu, Berkeleyin, eyler ancak bizim ruhumuzda mevcut olduu halde, biz, onlara, kendilerine zg olabilecek zellikler ve nitelikler ykleyerek yanlgya dtmz kesin olarak sylerken, bize tantlamak istedii eydir. dealistlere gre, sralar ve masalar pekala vardr, ama bizim dmzda deil, yalnzca bizim dncemizde, nk: 3. eyleri yaratan bizim fikirlerimizdir. Baka bir deyile, eyler, dncemizin yanssdr. Gerekten de, mademki madde yanlsamasn yaratan ruhtur, mademki bizim dncemize madde fikrini veren ruhtur, mademki eyler karsnda duyduumuz duyumlar eylerin kendilerinden deil; ama yalnz bizim dncemizden ileri gelir, dnyann ve eylerin gerekliinin kayna bizim dncemizdir, ve buna gre, bizi kuatan her ey, bizim ruhumuzun dnda mevcut deildir ve ancak bizim dncemizin yanss olabilir. Ama, Berkeleye gre, bizim ruhumuz kendi bana, bu fikirleri yaratmak yeteneinde olamayacandan ve zaten her istedii fikri (onlar kendi kendine yaratabilseydi, bunu baarabilecei iin) yaratamadndan, [sayfa 50] daha gl baka bir ruhun bu fikirlerin yaratcs olduunu kabul etmek gerekir. u halde, bizim ruhumuzu yaratan ve ruhumuzda karlatmz dnya hakkndaki btn fikirleri bize buyuran tanrdr. te idealist retilerin dayandklar balca tezler ve felsefenin temel sorusuna verdikleri yantlar bunlardr. imdi de materyalist felsefenin bu soruya ve bu tezlerin ortaya kard sorunlara verdii yantn ne olduunu grmeye sra geldi. [sayfa 51]
11
Teoloji (tanrbilim), tanry ve tanrsal eyleri inceleyen bilim.
45
OKUMA PARALARI Berkeley, Dialogues dHylas et de Philonos (Hylas ile Philonosn Syleileri). Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 11-31.
46
NC BLM MATERYALZM
I. II. III. IV.
Niin materyalizmi renmemiz gerekir? Materyalizm nereden gelir? Materyalizm nasl ve niin geliti? Materyalistlerin ilkeleri ve kantlar nelerdir? 1 . Ruhu yaratan maddedir. 2 . Madde her ruhun dnda vardr. 3 . Bilim, deney yoluyla, eyleri tanmamza olanak salar.
I. NN MATERYALZM RENMEMZ GEREKR? Grdk ki, Varlk ile dnce arasndaki ilikiler nelerdir? sorusuna, ancak kart ve eliik iki yant olabilir. Bundan nceki blmde, idealist yant ve idealist felsefeyi savunmak iin sunulan kantlar inceledik. imdi de, bu temel soruna (yineleyelim, her felsefenin temelinde bulunan soruna) verilen ikinci yant incelemek ve materyalizmin savunma kantlarnn neler olduunu grmek gerekir. Materyalizm, marksizmin felsefesi [sayfa 52] olduu iin, bizim amzdan
47
ne kadar nemli ise, bunu renmek de o kadar nemlidir. yleyse, bu bakmdan, materyalizmi iyi tanmak zorunludur. yi tanmak zellikle zorunludur, nk bu felsefe anlaylar, ok az bilinmektedir ve tahrif edilmilerdir. Gene zorunludur, nk, eitimimizle ilk ya da en yksei olsun grdmz retimle, yaay ve dn alkanlklarmzla, idealist anlaylar, farknda olmakszn hepimizin iine az ya da ok ilemitir. (Zaten baka blmlerde, bu olumlamann birok rneklerini ve niin byle olduunu greceiz.) Demek ki, marksizmi renmek isteyenler iin, onun temelini, yani materyalizmi bilmek bir zorunluluktur. II. MATERYALZM NEREDEN GELR? Felsefeyi, genel bir biimde, dnyay, evreni aklama abas olarak tanmladk. Ama biliyoruz ki, insanln bilgi dzeyine gre, bu aklamalar deimitir ve insanlk tarihi boyunca dnyay aklamak iin iki tutum benimsenmitir: bunlardan biri, bir ya da birka stn ruha, doast glere bavuran bilime kar tutumdur; teki ise olgulara ve deneylere dayanan bilimsel tutumdur. Bu tutumlardan biri idealist filozoflarca, teki ise materyalistlerce savunulur. Bunun iindir ki, bu kitabn daha banda, materyalizm hakknda edinilecek ilk fikrin, bu felsefenin evrenin bilimsel aklan olduunu syledik. dealizm, nasl insanlarn bilgisizliinden domusa bilgisizliin, idealist anlaylar paylaan siyasal ve kltrel gler tarafndan, toplumlar tarihinde, nasl korunduunu ve srdrldn greceiz, materyalizm de bilisizlie ya da bilmesinlercilie kar savamdan domutur. Bunun iindir ki, bu felsefe uzun sre nlenmeye alld ve bunun iindir ki, resmi niversite dnyasnda, ada [sayfa 53] biimiyle (diyalektik materyalizm), ya deeri bilinmedi, ya hi bilinmedi ya da pek az tannd. III. MATERYALZM NASIL VE NN GELT? Bu felsefeye kar savam verenlerin ve bu retinin yirmi
48
yzyldan beri hep ayn yerde durduunu syleyenlerin iddialarnn tersine, materyalizmin tarihi, bize, bu felsefede canl bir eyin ve her zaman hareket halinde olan bir eyin varln gsteriyor. Yzyllar boyunca insanlarn bilimsel bilgileri ilerledi. Dnce tarihinin balangcnda, Yunan antikanda, bilimsel bilgiler, hemen hemen hi yok denecek gibiydi; ilk bilginler, ayn zamanda filozof idiler; nk o ada, felsefe ve domakta olan bilimler, bir btn oluturuyordu, biri tekilerin uzants oluyordu. Zamanla, bilimler, dnya olaylarnn aklanmasna, idealist filozoflarn dogmalar ile elien ve tedirginlik yaratan bir aklk getirince, felsefe ile bilimler arasnda bir atma balad. Bu an resmi felsefesi ile elimekte olan bilimlerin, felsefeden ayrlmalar zorunlu oldu. Bylece, ...onlarn, gelecein yakn bir zm iin olgunlam bulunan daha snrl sorunlar ele almak zere, felsefenin karmak eyler ynndan kendilerini kurtarmak ve derin varsaymlar filozoflara brakmak ilk ileri oldu. Bylece, felsefe ve ... bilimler arasnda bu ayrlma olutu.12 Ama, bilimlerle birlikte doan, onlara bal ve baml olan materyalizm, ada materyalizm ile, yani Marx ve Engelsin materyalizmi ile, bilim ve felsefeyi, diyalektik materyalizm iinde yeniden birletirmek zere, bilimlerle birlikte ilerledi ve geliti. [sayfa 54] Uygarln ilerleyiine bal olan bu gelimeyi ve bu tarihi daha ilerde inceleyeceiz, ama imdiden, materyalizm ile bilimlerin birbirine bal olduklarn ve materyalizmin mutlak olarak bilime baml olduunu belirtiyoruz, ki bunu aklda tutmak ok nemlidir. imdi, materyalizmin esaslarn, eitli biimler altnda materyalist olduunu ileri sren btn felsefeler iin ortak olan esaslar, yerlerine yerletirmek ve tanmlamak gerekiyor. IV. MATERYALSTLERN LKELER VE KANITLARI NELERDR? Bunu yantlayabilmek iin, felsefenin temel sorusuna, varlk ile dnce arasndaki ilikilere, yani bunlardan hangisinin daha nemli olduu sorusuna dnmemiz gerekir. Materyalistler, her eyden nce, varlk ile dnce arasnda,
12
Rne Maublanc, La Vie Ouvrire, 25 Kasm 1935.
49
madde ile ruh arasnda belirli bir ilikinin varolduunu ne srerler. Onlara gre, ilk gerek, ilk ey varlktr, maddedir ve ruh ise ikinci gerektir, sonradan gelendir, maddeye bamldr. u halde, materyalistlere gre, dnyay ve maddeyi yaratm olan tanr ya da ruh deildir, ama ruhu yaratm olan dnyadr, maddedir, doadr: Tinin kendisi, maddenin en stn bir rnnden baka birey deildir.13 Bunun iindir ki, ikinci blmde sorduumuz soruyu tekrar ele alrsak ve dnme, insana nereden gelir? dersek, materyalistler, insan dnyor nk onun bir beyni vardr ve dnce beynin rndr, diye yant verirler. Onlara gre, maddesiz, cisimsiz dnce olamaz. Bize ne kadar yce grnrlerse grnsnler, bilincimiz ve dncemiz, maddi, bedensel bir organn, beynin rnlerinden [sayfa 55] baka bir ey deildir.14 Buna gre materyalistler iin, madde, varlk, bizim dncemizin dnda varolan gerek eylerdir ve varolmak iin dnceye ya da ruha gereksinme duymazlar. Ayn ekilde, ruh maddesiz varolamayacana gre, lmsz ve bedenden bamsz bir ruh da yoktur. dealistlerin sylediklerinin tersine, bizi kuatan eyler bizden bamsz olarak mevcutturlar, bize dncelerimizi veren onlardr; ve bizim fikirlerimiz, eylerin bizim beynimizdeki yanssndan baka bir ey deildir. Bunun iindir ki, varlk ile dnce arasndaki ilikiler sorusunun ikinci yn Bizim evremizdeki dnya hakkndaki dncelerimiz ile bu dnya arasnda nasl bir bant vardr? Bizim dncemiz, gerek dnyay bilebilecek durumda mdr? Gerek dnyaya ilikin tasarmlarmzda ve kavramlarmzda gerekliin doru bir yanssn verebilir miyiz? Bu soru, felsefe dilinde, dnce ile varln zdelii. sorunu diye adlandrlr.15 karsnda, materyalistler, u olumlamada bulunur: Evet, biz dnyay tanyabiliriz, ve bizim bu dnyaya ilikin edindiimiz fikirler, gittike daha doru
Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 24. agy, s.24. 15 agy, s. 22.
13 14
50
olmaktadr, nk biz, dnyay bilimlerin yardmyla inceleyip renebiliyoruz, nk bilimler, srekli olarak deney yoluyla bizi evreleyen eylerin kendilerine zg ve bizden bamsz bir gerekleri olduunu tantlamaktadr ve insanlar daha imdiden bu eylerin bir blmn yeniden retebilmekte ve yapay olarak yaratabilmektedirler. u halde, zetlemek iin yle diyeceiz: materyalistler, felsefenin temel sorunu karsnda: 1. Ruhu yaratan maddedir ve bilimsel olarak, asla maddesiz ruh grlmedi. 2. Madde, her ruhun dnda vardr ve maddenin kendine zg bir varl olduundan, varolmak iin ruha [sayfa 56] gereksinme duymaz, dolaysyla idealistlerin sylediklerinin tersine, eyleri yaratanlar, bizim fikirlerimiz deildir, biz fikirlerimizi eylerden alrz. 3. Biz, dnyay tanmak yeteneindeyiz, maddeden ve dnyadan edindiimiz fikirler, giderek daha doru oluyorlar, nk bilimlerin yardmyla daha nce bildiklerimizi kesinletirebildiimizi ve bilmediklerimizi de bulabildiimizi dorularlar.
YAYINCILARIN NOTU Bu blm daha iyi anlayabilmek iin, burada renilenleri, daha ilerde, Altnc Ksmda okunacak olan ok nemli bilgilerle karlatrnz. Engelsin, dncenin beynin bir rn olduunu sylemekle, karacierin safra salglamas gibi, beynin de dnce salgladn syledii sanlmamaldr. Tersine, Engels, bu grle savamtr (zellikle Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu adl kitabna, ayrca Leninin Materyalizm ve Ampiryokritisizminin birinci ve ikinci blmlerine baknz.) Bilin bir organn salgs deil, beynin ilevidir. Bilin, safra gibi ya da bir hormon gibi bir ey deildir. Bir eylemdir, bir ilevdir. Daha karmak baz organik koullarda beyin kabuu iin iine kartndan organik koullarn kendileri de, Politzerin daha ilerde gsterdii gibi, toplumsal koullardan ayrlamazlar insan eylemi bilinlidir. Bu konuda Lucien Sevein Introduction au Lninismeine (Leninizme Giri, s. 98-108) bavurmanz salk veririz. Essais de la Nouvelle Critique. (Editions Sociales, 1960.) [sayfa 57]
51
DRDNC BLM KM HAKLI DEALST M, MATERYALST M?
I. II. III. IV. V.
Sorunu nasl koymalyz? Dnyann yalnzca bizim dncemizde varolduu doru mudur? eyleri bizim fikirlerimizin yaratt doru mudur? Ruhun maddeyi yaratt doru mudur? Materyalistler hakldrlar, bilim, onlarn iddialarn tantlar.
I. SORUNU NASIL KOYMALIYIZ? imdi, idealistlerin ve materyalistlerin tezlerini bildiimize gre, kimin hakl olduunu bulmaya alacaz. Anmsayalm ki, her eyden nce, bu tezler, mutlak olarak birbirine kar ve birbiriyle eliiktirler; dier yandan bu tezlerden birini ya da tekini savunduumuz an, savunduumuz tez, bizi, sonular dolaysyla, ok nemli olan varglara gtrecektir. [sayfa 58]
52
Kimin hakl olduunu bilmek iin, iki tarafn kantlarn zetlediimiz noktaya bavuracaz. dealistler ileri sryorlar: 1. Maddeyi yaratan ruhtur; 2. Madde bizim dmzda mevcut deildir, o halde bizim iin bir yanlsamadan baka bir ey deildir; 3. eyleri yaratan bizim fikirlerimizdir. Materyalistler ise bunun tam tersini ileri sryorlar. imizi kolaylatrmak iin, ilkin, ortak grneni ve bizi en ok artan incelemek gerekir. 1. Dnyann yalnzca bizim dncemizde varolduu doru mudur? 2. eyleri bizim fikirlerimizin yaratt doru mudur? te Berkeleyin maddesizci idealizminin savunduu iki kant, bundan kan sonular, btn tanrbilimlerde olduu gibi nc sorumuzla sonulanr: 3. Ruhun maddeyi yaratt doru mudur? Bu soru, felsefenin temel sorununa dayandndan, ok nemlidir. yleyse, kimin hakl olduunu, ancak bu sorular tartarak bulacaz ve bu sorular, materyalistler iin zellikle ilgintir, u anlamda ki, bu sorulara verilen materyaliste yantlar, btn materyalist felsefeler iin bu bakmdan diyalektik materyalizm iin de ortak olan yantlardr. II. DNYANIN YALNIZCA BZM DNCEMZDE VAROLDUU DORU MUDUR? Bu soruyu incelemeden nce, okumalarmzda sk sk karlaacamz ve kullanacamz iki felsefe terimini iyice renmeliyiz. znel gerek (yalnzca bizim dncemizde varolan gerek anlamna gelir.) Nesnel gerek (dncemizin dnda varolan gerek anlamna gelir). [sayfa 59] dealistler, dnya nesnel bir gerek deil, ama znel bir gerektir, derler. Materyalistler ise, dnya nesnel bir gerektir, derler. Dnyann ve eylerin yalnzca bizim dncemizde varol-
53
duunu bize tantlamak iin piskopos Berkeley, onlar (renk, byklk, younluk gibi) zelliklerine ayrtrr. Ve bireylere gre deien bu zelliklerin, eylerin kendilerinde deil, ama bizim her birimizin ruhunda olduunu iddia eder. Bundan, maddenin nesnel deil, ama znel olan bir zellikler kmesi olduu, dolaysyla varolmad sonucunu karr. Eer gne rneini tekrar ele alrsak, Berkeley, krmz, yuvarlak nesnel gereine inanp inanmadmz bize sorar; ve zellikleri, tartma yntemi ile, kendi yntemi ile, gnein, krmz ve yuvarlak olmadn bize gsterir. Demek ki, gne nesnel bir gerek deildir, nk, kendi kendine var deildir; ama ancak znel bir gerektir, nk yalnzca bizim dncemizde vardr. Materyalistler, gnein, krmz, dz bir yuvarlak olarak grdmz iin varolduunu ileri srmezler, nk bu, ocuklarn ve gerei denetlemek iin duyularndan baka eyleri olmayan ilk insanlarn safa, ocuksu gerekiliidir ama onlar, gnein varolduunu, bilimin yardmyla dorularlar. Bilim, gerekten de, duyularmzn bizi drd yanlglar dzeltmemize olanak verir. Ama, bu gne rneinde, sorunu aka koymalyz. Berkeleyle birlikte, biz de, gnein yuvarlak olmadn, krmz olmadn syleyeceiz, ama onun kard sonular, gnei nesnel gerek olarak yadsmasn kabul etmeyeceiz. eylerin zelliklerini deil, onlarn varln tartyoruz. Duyularmzn bizi yanltp yanltmadn, maddi gerei bozup bozmadn anlamak iin deil, ama bu gerein bizim duyularmzn dnda varolup olmadn bilmek iin tartyoruz. [sayfa 60] Peki, materyalistler, bu gerein bizim dmzdaki varln kesin olarak sylyorlar ve onlar kantlarn dorudan doruya bilimden alyorlar. dealistler hakl olduklarn bize gstermek iin ne yapyorlar? Szckler zerinde tartyorlar, byk sylevler veriyorlar, saysz sayfalar dolduruyorlar. Bir an hakl olduklarn varsayalm. Dnya, yalnzca bizim dncemizde var ise, insanlardan nce var deildi demektir. Biliyoruz ki, bu yanltr, nk bilim, insann yeryznde ok sonradan ortaya ktn bize tantlyor. O zaman, baz idealistler bize diyecekler ki, insandan nce hayvanlar vard ve dnce, hayvanlarda eleebiliyordu. Ama biz, hayvanlardan nce hibir organik
54
yaamn olanakl olmad, zerinde oturulmaz bir yeryz olduunu biliyoruz. Daha bakalar da diyecekler ki, yalnz gne sistemi var idiyse ve insanlar mevcut deil idiyse de, ruh, tanrda mevcuttu. Bylece idealizmin en yksek biimine varyoruz. Tanr ile bilim arasnda bir seim yapmamz gerekiyor. dealizm tanrsz tutunamaz, desteklenemez, tanr ise, idealizmsiz varolamaz. dealizm ve materyalizm sorununu, tam yle koymak gerekir: Kim hakl? Tanr m, bilim mi? Tanr, maddenin yaratcs salt bir ruhtur, tantsz bir iddiadr. Bilim, pratikle ve deneyle dnyann nesnel bir gerek olduunu bize tantlayacak ve u soruya yant vermemize olanak salayacaktr: III. EYLER BZM FKRLERMZN YARATTII DORU MUDUR? rnein, eylerin nesnel bir gerek mi, yoksa znel bir gerek mi olduunu, eyleri yaratann bizim fikirlerimiz olduunun doru olup olmadn tarttmz bir idealistle birlikte, yolun karsna geerken, yoldan gelen bir otobs [sayfa 61] alalm. Elbette ki, eer ezilmek istemiyorsak, her ikimiz de ok dikkatli olacaz, demek ki, pratikte, idealist, otobsn varln tanmak zorundadr. Ona gre, pratikte nesnel bir otobs ile znel bir otobs arasnda bir ayrm yoktur ve bu, o kadar dorudur ki, pratik, idealistlerin yaamda materyalist olduklarn tantlar. Bu konuda, idealist filozoflarn ve bu felsefeyi tutanlarn, kendilerine gre znel gerekten baka bir ey olmayan eyleri elde edebilmek iin, baz nesnel bayalklara tenezzl ettiklerini grebileceimiz saysz rnekler sayabilirdik. Zaten bunun iindir ki, artk kimsenin, Berkeley gibi, dnyann varolmadn ileri srd grlmyor. Kantlar artk ok daha ince, kurnazca, ok daha gizli-kapakl. (dealistlerin kantlama biimlerine rnek olarak Leninin Materyalizm ve Ampiryokritisizm adl kitabnn, Dnya elerinin Bulunmas blmne baknz.)16 Demek ki, Leninin syledii gibi, pratiin lt ile idealistleri susturmamz olanakl olacaktr.
16
Materyalizm ve Ampiryokritisizm, Blm I., s. 47 vd.
55
Zaten idealistler teori ile pratiin birbirine denk olmadklarn, birbirinden apayr iki ey olduklarn sylemekten geri durmayacaklardr. Bu, doru deildir. Bir anlayn, yanl ya da doru olduunu, bize, yalnzca pratik gsterecektir. Otobs rnei, bize dnyann nesnel bir gereklii olduunu ve ruhumuz tarafndan yaratlm bir d olmadn gsteriyor. Berkeleyin maddesizcilik teorisi, bilimlerin karsnda tutunamadna ve pratiin ltne kar duramadna gre, imdi de, idealist felsefelerin, dinlerin, tanrbilimlerin hepsinin vard sonucu, ruh maddeyi yaratr savn grmek kalyor. [sayfa 62] IV. RUHUN MADDEY YARATTII DORU MUDUR? Daha yukarda da grdmz gibi, idealistlere gre, ruh, en stn, en yce biimini tanrda bulmutur. Tanr, onlarn teorisinin son sz, son yant, vard sonutur, ve bunun iindir ki, ruh-madde sorunu, son tahlilde, idealist mi, yoksa materyalist mi, kim hakl, tanr m, bilim mi? biimine konur. dealistler, tanrnn btn sonsuzluk boyunca varolmu olduunu ve hibir deiiklie uramad iin her zaman ayn kaldn sylerler. Tanr, salt ruhtur, tanr iin zaman ve uzay (mekan) mevcut deildir. O, maddenin yaratcsdr. dealistler; tanr hakkndaki savlarn savunmak iin de herhangi bir kant gstermezler. Maddenin yaratcsn savunmak iin bilimsel bir akln kabul edemeyecei bir yn gizeme bavururlar. Bilimin kaynaklarna inildii zaman, grlr ki, ilk insanlar, tanr fikrini, kafalarnda, byk bilgisizliklerinden dolay, ve bu bilgisizlik ortasnda uydurdular. 20. yzyl idealistleri ise, sabrl ve direken bir almann bilinmesini olanakl hale getirdii tm eylerden, ilk insanlar gibi tamamen habersiz kalmaya devam ettiler. nk, ensonu, tanr, idealistlere gre, aklanamyor ve onlar iin, geriye hibir kant bulunmayan bir inan kalyor. dealistler, dnyann bir yaradl olmas zorunluluunu tantlamak istedikleri zaman, bize, maddenin her zaman varolmadn aa yukar bir balangc olmas gerektiini sylerken, asla bir balangc olmam olan bir tanrya bavuruyorlar. Bu aklamann neresi daha aydnlktr? Materyalistler ise kantlarn savunmak iin, insanlarn bilgi-
56
sizliklerinin snrlarn geride brakarak gitgide gelitirdikleri bilimden yararlanacaklard. Peki, bilim, ruhun maddeyi yaratm olmasn dnmemize [sayfa 63] izin verir mi? Hayr. Salt bir ruh tarafndan yaradl fikri, anlalmaz bir eydir, nk biz, deney ve gzlemimizde byle bir ey tanmyoruz. Bunun olanakl olabilmesi iin, idealistlerin dedikleri gibi, ruhun maddeden nce yalnz bana varolmas gerekecekti, oysa bilim bunun olanak-d olduunu ve hibir zaman maddesiz bir ruh olmadn bize tantlyor. Tersine, ruh (akl) her zaman maddeye baldr ve zellikle insan ruhu (akl), fikirlerimizin ve dnmemizin kayna olan beyne baldr. Bilim, fikirlerin boluk iinde varolduklarn kavramamza izin vermiyor... u halde, tanr ruhunun varolabilmesi iin bir beyin olmas gerekecekti. Bunun iindir ki, maddeyi, dolaysyla insan yaratan tanr deildir, ama ruh-tanry yaratm olan insan beyni biimindeki maddedir, diyebiliriz. Daha ilerde, bilimin, bize, bir tanrya ya da onun zerinde zamann etkisiz olaca ve kendisinin, srenin, hareketin ve deiikliin dnda kalaca herhangi bir eye inanmak olanan verip vermediini greceiz. Bundan sonra, bir yargya varabiliriz. Felsefenin temel sorununa verdikleri yantta: V. MATERYALSTLER HAKLIDIRLAR VE BLM ONLARIN DDALARINI TANITLAR Materyalistler unlar ileri srmekte hakldrlar: 1. Berkeleyin idealizmine ve onun maddesizcilii ardna gizlenen filozoflara kar, bir yandan dnyann ve eylerin bizim dncemiz dnda da pekala varolduunu ve varolmak iin bizim dncemize gereksinmeleri bulunmadn; te yandan, eyleri, bizim dncelerimizin yaratmadn, tersine, bize fikirlerimizi eylerin verdiklerini ileri srerken, 2. Maddenin ruh tarafndan yaratldn ileri srmekle, yani son srarda, tanrnn varln ileri srmekle ve tanrbilimleri [sayfa 64] savunmakla sonulanan btn idealist felsefelere kar, materyalistler, bilimlere dayanarak, ruhu, maddenin yarattn, maddenin
57
yaradln aklamak iin tanr varsaymna gereksinme bulunmadn ileri srer ve kantlarlar. Not dealistlerin sorunlar koyu biimine dikkat etmeliyiz. Tanry insann yaratm olduunu grdmz halde, onlar, insan tanrnn yarattn ileri srerler. Gene biz, gerekte, tam tersinin doru olduunu grrken, onlar, maddeyi, ruhun yarattn iddia ederler. te burada, eylere bak, bak asn ylesine tersine eviri vardr ki, bunu belirtmek zorundayz. [sayfa 65]
OKUMA PARALARI V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 72-85; Doa nsandan nce Var myd?; s. 85-93: nsan Beyni ile mi Dnr? Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, dealizm ve Materyalizm, s. 20 vd.
58
BENC BLM NC BR FELSEFE VAR MIDIR? BLNEMEZCLK
Niin nc bir felsefe? Bu nc felsefenin ileri srd kantlar. Bu felsefe nereden geliyor? Vard sonular. Bu nc felsefe nasl rtlr? Varg.
I. NN NC BR FELSEFE? Bu ilk blmlerden sonra, bize yle gelebilir ki, btn teorileri, iki byk akm, yani idealizm ve materyalizm paylatna gre, btn bu felsefi dn biimleri ortasnda kendi yerimizi bulmak, olduka kolaydr. Ve gitgide, kantlarn, materyalizm lehine savat kans kesinlik kazanyor. yle grnyor ki, birka incelemeden sonra, bizi, usun (akln) felsefesine, yani materyalizme doru gtren yolu yeniden bulduk. Ama iler bu kadar basit deil. Daha nce de belirttiimiz [sayfa 66] gibi, zamanmzn idealistleri, piskopos Berkeley kadar ak
59
yrekli deiller. Onlarn dnceleri, ok daha kurnazca bir biime sokulmu, ve yeni terminolojiyle bulanklatrlm bylece, saf kiiler, bu fikirleri, modern bir felsefe olarak kabul etmilerdir.17 Grdk ki, felsefenin temel sorusuna, ancak birbirine tamamyla kart, birbiriyle eliik ve uzlamaz iki yant verilebilir. Bu iki yant, ok aktr ve hibir karkla meydan vermez. Gerekten de, aayukar 1710a kadar, sorun yle konuyordu: bir yanda, dncemizin dnda maddenin varolduunu ileri srenler bunlar materyalistlerdi; te yanda, Berkeley ile birlikte maddenin varln yadsyanlar, maddenin yalnzca bizde, bizim ruhumuzda varolduunu ileri srenler bunlar idealistlerdi. Ama bu dnemde, bilimler ilerlerken, baka filozoflar da iin iine kart; bunlar, bu iki teori arasna bir karklk sokan bir felsefe akm yaratarak, idealistler ile materyalistler arasndaki oy dengesini bozmaya altlar; bir nc felsefenin aranmas, bu karkln kayna oldu. II. BU NC FELSEFENN LER SRD KANITLAR Berkeleyden sonra gelitirilerek hazrlanan bu felsefenin esasna gre, eylerin gerek doasn bilmeye almak yararszdr ve biz, grnlerden baka bir eyi bilemeyiz. Onun iindir ki, bu felsefeye, bilinemezcilik (agnostisizm) denir. (Yunancada: a, olumsuzluk bildirir; gnostikos, bilinirlik, bilinebilir anlamna gelir; agnostisizm ise, bilinemezcilik demektir.) Bilinemezcilere gre, dnyann, gerekte, ruh mu, yoksa [sayfa 67] doa m olduu bilinemez. eylerin d grnlerini tanmak, bizim iin olanakldr, ama gerei tanyamayz, bilemeyiz. Gne rneini alalm. Daha nce grdk ki, gne ilk insanlarn dndkleri gibi, dz ve krmz bir daire deildir. Demek ki, bu daire, bir yanlsamadan, bir grnten baka bir ey deildir (grn, bizim eyler hakknda sahip olduumuz yzeysel fikirdir, onun gerei deildir). Bunun iindir ki, idealistler ile materyalistlerin, eylerin madde mi, ruh mu olduklarn, eylerin bizim dncemizin dnda
17
V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 19.
60
varolup olmadklarn; bizim iin onlar tanyp bilmenin olanakl olup olmadn anlamak iin tarttklarn dikkate alarak, bilinemezciler, grnler pekala bilinebilir, ama gerek hibir zaman bilinemez diyorlar. Onlar diyorlar ki, duyularmz bizim eyleri grmemizi, duymamz, onlarn d grnmlerini, d ynlerini, yani grnlerini tanmamz salar; yleyse bu grnler, bizim iin mevcuttur; onlar, felsefe dilinde bizim-iin-ey denilen eyi olutururlar. Ama biz, bizden bamsz olan eyi, kendine zg ve kendinde-ey denilen eyi, kendi gerei ile tanyamayz, bilemeyiz. Durmakszn bu konu zerinde tartan idealistler ile materyalistler, tpk biri mavi, teki pembe gzlk takp da karda gezinen ve karn gerek renginin ne olduunu tartan iki adama benzetilebilirler. Varsayalm ki, gzlklerini hi karamyorlar. Bir gn karn gerek rengini bilebilecekler midir? Hayr. te, kimin hakl olduunu anlamak iin tartan idealistler ile materyalistlerin, biri mavi, teki pembe gzlk takyor. Hibir zaman gerei bilemeyeceklerdir. Kar hakknda kendileri-iin bir bilgi edinecekler, her biri kendine gre, kendi tarznda grecektir, ama hibir zaman kendinde-kar bilemeyeceklerdir. te bilinemezcilerin dn tarzlar byledir. [sayfa 68] III. BU FELSEFE NEREDEN GELYOR? Bu felsefenin kurucular, Hume (1711-1776) skoyal, Kant (1724-1804) bir Almand. Her ikisi de materyalizm ile idealizmi uzlatrmaya altlar. te, Leninin Materyalizm ve Ampiryokritisizm adl kitabnda aktard Humeun dn tarzndan bir para: nsanlarn doal igdleriyle ya da doal yetenekleriyle kendi duygularna gvenmeye eilimli olduklar ve bizim alglarmza baml olmayan ve duyarlkla bezenmi btn varlklarla birlikte ortadan kalktmz takdirde bile varolacak olan bir d evrenin varl, en ufak bir uslamlama yapmadan ya da hatta uslamlamaya bavurmadan nce, her zaman varsaydmz apak belli bir ey olarak kabul edilebilir. ... Ama btn insanlarn bu evrensel ve birincil kans, bize, zihnimizde hibir eyin bir simgesi ya
61
da algs dnda varolamayacan ve duyumlarn zihin ve nesne arasnda dorudan doruya herhangi bir mdahalede (Intercourse) bulunma yeteneinden yoksun olarak bu imgelerin ierisinden getii birer kanaldan baka bir ey olmadn reten birazck felsefeyle hemen sarslr. Grmekte olduumuz masa; ondan uzaklatka daha kk grnr, ama bizden bamsz olarak varolan gerek masa, deimez; o halde bizim zihnimiz, masann imgesinden baka bir eyi alglamamtr. Usun gsterdikleri bunlardr.18 Gryoruz ki, Hume, her eyden nce, saduyuya uygun geleni, yani bize baml bulunmayan d evrenin varln kabul ediyor. Ama hemen ardndan bu varl nesnel bir gerek olarak kabul etmeyi reddediyor. Ona gre, bu varlk, bir imgeden baka bir ey deildir ve bu varl, bu imgeyi kaydeden duyularmz, ruh ile nesne arasnda herhangi bir iliki kurma yeteneinde deildir. Ksacas, biz, eylerin ortasnda, sanki, perde zerinde [sayfa 69] nesnelerin imgesini onlarn varln saptadmz, ama imgelerin kendileri ardnda, yani perdenin ardnda herhangi bir eyin bulunmad bir sinemada yayor gibiyiz. imdi, bizim aklmzn eyleri nasl tand bilinmek istenirse, bu, bizzat zihnin enerjisine ya da bir tr grlemez ve bilinemez bir ruhun varsaymna ya da bizce ok daha az bilinen bir baka nedene bal olabilir.19 IV. VARDII SONULAR te gzkamatrc, ayrca da ok yaygn bir teori. Tarih boyunca, felsefe teorileri arasnda, eitli grnmler altnda bu teoriyle karlayoruz; zamanmzda ise, ona tarafsz kalmak ve bilimsel bir ihtiyatllk iinde durumunu korumak savnda olanlarda raslyoruz. u halde, bu dn tarzlarnn doru olup olmadn ve bunlardan hangi sonularn ktn incelememiz gerekir. Eer, bilinemezcilerin savunduklar gibi, eylerin gerek doa18 19
V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 25-26. V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 26.
62
sn bilmemiz gerekten olanakl deilse, eer bizim bilgimiz eylerin grn ile snrlysa, o zaman, nesnel gerein varln ileri sremeyiz ve eylerin kendi balarna varolup olmadklarn bilemeyiz. Bize gre rnein, otobs nesnel bir gerektir; bilinemezci ise, bize diyor ki, bu kesin deil, bu otobsn bir dnce mi, yoksa bir gerek mi olduu bilinemez. Demek ki, dncemizin, eylerin yanss olduunu savunmamz yasaklyor. Gryoruz ki, ite burada, tam bir idealist dn tarznn ortasndayz, nk, eylerin varolmadklarn ileri srmekle, ksaca onlarn varolup olmadklarnn bilinemeyeceini ileri srmek arasndaki fark, pek byk deildir! Bilinemezcinin, eyleri, bizim-iin-eyler ve kendindeeyler olarak birbirinden ayrdn grdk. Demek ki, bizim-iineylerin incelenmesi, renilmesi olanakldr, bu [sayfa 70] bilimdir; ama kendinde-eylerin incelenmesi olanakl deildir, nk, bizim dmzda varolan eyleri tanyamayz, bilemeyiz. Bu dn tarznn sonucu udur: Bilinemezci, bilimi kabul eder, ve ancak, doadan btn doast gleri karp atmak kouluyla bilim yaplabileceinden, bilim karsnda, materyalisttir. Ama eklemekte acele eder ki, bilim, bize ancak grnleri verir, ve te yandan, gerekte maddeden baka bir ey bulunmadn, ya da hatta maddenin varolduunu, ya da tanrnn varolmadn, hibir ey tantlamaz. nsan akl bu konuda hibir ey bilemez, yleyse bu konulara burnunu sokmamaldr. Dinsel inan gibi kendinde-eyleri bilmenin baka yollar varsa, bilinemezci, bunu da bilmek istemez ve bunu tartma hakkn kendinde bulmaz. Demek ki, bilinemezci, yaamn gidiine ve bilimin yapsna gelince, materyalisttir; ama materyalizmi olumlamaya cret edemeyen, her eyden nce idealistlerle sorun karmamaya alan ve dinle atma haline girmemeye zen gsteren bir materyalisttir. Utanga bir materyalisttir.20 Vard sonu udur ki, bilimin derin deerinden kuku duymakla ve bilimde yalnzca grnleri grmekle, bu nc teori, bize, bilime hibir gereklik yklememeyi tler ve herhangi bir eyi renmeye almann, ilerlemeye katkda bulunmak iin aba gstermenin, tamamen yararsz olduunu ileri srer.
20 Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Giri, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 37.
63
Bilinemezciler yle diyorlar: Eskiden, insanlar, gnei dz bir daire olarak gryorlard ve gerein yle olduunu sanyorlard; yanlyorlard. Bugn, bilim bize, gnein grdmz gibi olmadn sylyor ve her eyi aklayacan ileri sryor. Ama gene biz biliyoruz ki, bilim de bir nceki gn yaptn, bugn ykarak, sk sk yanlyor. Dn yanl [sayfa 71] bugn doru, ama yarn yanl. Bylece, diye savunuyorlar bilinemezciler, bilemeyiz; akl, bize kesin hibir bilgi. getirmez. Ve eer, rnein dinsel inan gibi akldan baka aralar, bize mutlak olarak kesin bilgiler vermeyi iddia ederlerse, bilim, bizi bunlara inanmaktan bile alkoyamayacaktr. Bilime kar gven ve inanc zayflatarak, bilinemezcilik, bylece, dinlere geri dn hazrlar. V. BU NC FELSEFE NASIL RTLR? Grdk ki, materyalistler, savlarn tantlamak iin, yalnzca bilimden deil, ama ayn zamanda bilimlerin denetlenmesine olanak veren deneyimden de yararlanrlar. Pratiin salad lt sayesinde eyler bilinebilir, tannabilir. Bilinemezciler, bize d dnya vardr ya da yoktur diye iddia etmek olana yoktur, diyorlar. Oysa, pratik ile dnyann ve eylerin varolduklarn biliyoruz. Bizim eylerden edindiimiz fikirlerin akla-yatkn, aklsz olmayan fikirler olduunu, eylerle kendimiz arasnda kurduumuz ilikilerin gerek ilikiler olduunu biliyoruz. Bu nesneleri, onlarda algladmz niteliklere gre, kendi yararmza kullanmaya baladmz an, duyusal alglarmzn doruluunu ya da yanlln yanlmaz bir snamadan geirmekteyizdir. Bu alglar yanlsa, bir nesnenin onlara gre kestirdiimiz kullanm yolunun da yanl olmas ve abamzn boa gitmesi gerekir. Ama amacmza varmay baarrsak, o nesne ile onun bizdeki ideasnn uyutuunu anlarsak; nesne, ereimiz iin kendisinden beklediimizi verirse, o zaman bu, bizim o nesne ve onun nitelikleri zerine olan alglarmzn kendi dmzdaki gereklikle uyutuunun o lde olumlu kantdr. Ve bir baarszla uradmz zaman, baarszlmzn nedenini bulmada genellikle pek gecikmeyiz; kendisine da-
64
yanarak i grdmz algnn ya eksik ve yzlek, ya da baka alglarn sonular ile onlarn elvermedii [sayfa 72] bir tarzda birletirilmi olduunu kusurlu usa vurma dediimiz ey budur anlarz. Duyularmz gerektii gibi eitmeye ve kullanmaya, ve eylemimizi gerektii gibi edinilmi ve kullanlm alglarn belirledii snrlar iinde tutmaya ne kadar dikkat edersek, eylemimizin sonucunun, alglarmzla alglanan nesnelerin nesnel doas arasndaki uyumay gsterdiini o kadar iyi anlayacaz. imdiye kadar, bilimsel olarak denetlenmi duyu-alglarmzn, zihnimizde, doalar gerei, d alem bakmndan gereklikle atmal idealar yaratt, ya da d alemle onun bizdeki duyu-alglar arasnda bir i badamazlk bulunduu sonucuna varmamza yolaan tek bir rnek yoktur.21 Engelsin tmcesini alarak, rein (varlnn -.) kant, onun yenmesindedir (ngiliz atasz) diyeceiz. Eer rek varolmasayd, ya da bir fikirden baka bir ey olmasayd, rei yedikten sonra almz hi de giderilmi olmazd. Onun iin eyleri tanmamz ve fikirlerimizin geree uyup uymadklarn grmemiz pekala mmkndr. Bilimin verilerini deneyim yoluyla ve bilimlerin teorik sonularnn pratikteki uygulamalar demek olan sanayi yoluyla denetlememiz olana vardr. Eer biz, yapay kauuk elde edebiliyorsak, bu, bilim, kauuk olan bu kendinde-eyi biliyor, tanyor demektir. u halde gryoruz ki, kimin hakl olduunu anlamaya almak yersiz ve gereksiz deildir, nk, bilimin debilecei teorik yanlglar ortasnda, deneyim, bize, her keresinde gerekten bilimin hakl olduunun kantn verir. VI. VARGI 18. yzyldan beri, bilinemezcilikten az ya da ok yararlanm olan eitli dnrlerin, bu felsefeyi, bazan idealizme, bazan da materyalizme doru ekmi olduklarn [sayfa 73] grrz. Bu dnrler, Leninin dedii gibi, yeni szcklerin ardna gizlenerek, hatta kendi dnce dzenlerini payandalamak iin bilimden
21
Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Giri, s. 38.
65
yararlandklarn bile ileri srerek, iki teori arasnda karklk yaratmaktan baka bir ey yapmazlar; bylelikle de, baz kiilerin, bilimden yararlandklar iin idealist olmadklarn, ama kantlarnda ta sonuna kadar gitmeyi gze alamadklar ve tutarl olmadklar iin de materyalist olmadklarn bildirmek olanan veren rahat bir felsefe edinmelerine olanak salar. Gerekten, bilinemezcilik, utanga bir materyalizmden baka nedir? Bilinemezci doa kavram, batan sona materyalisttir. Btn doal alem, yasalara bamldr, ve bir d etkinin ie karmasn kesinlikle darr. Ancak, bilinemezci, unu ekler: bilinen evrenin tesinde ycelerden yce bir varln bulunduunu ileri srmemizi de rtmemizi de salayacak hibir aracmz yoktur.22 Bu felsefe, demek ki idealizme yardm ediyor ve bilinemezciler; kendi uslamlamalarnda tutarsz olduklarndan, sonunda idealizme varyorlar. Bilinemezciyi kazyn, diyor Lenin, idealisti bulacaksnz. Grdk ki, materyalizm ile idealizmden hangisinin hakl olduu bilinebiliyor. imdi gryoruz ki, bu iki felsefeyi uzlatrmak iddiasnda olan teoriler, gerekte idealizmi tutmaktan baka bir ey yapmyorlar, felsefenin temel sorusuna nc bir yant getirmiyorlar, bu bakmdan da, nc bir felsefe yoktur. [sayfa 74]
OKUMA PARALARI V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 25-27; 145-152. F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 20 vd.. F. Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Giri, s. 3055.
22
Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Giri, s. 37.
66
YOKLAMA SORULARI GR 1. Militan ii iin, felsefe renmek ne nem tar? 2. Militan ii, iin, diyalektik materyalizmi renmek zellikle ne nem tar? BRNC BLM 1. Felsefenin temel sorunu nedir? 2. dealizm ve materyalizm szcklerinin yolat, devam eden anlam karkln aklaynz ve dzeltiniz KNC BLM dealistlerin balca kantlar nelerdir? NC BLM dealizm ile materyalizmin birbirlerine kar olduklar noktalar nelerdir? DRDNC BLM Dnyann yalnzca bizim dncemizde mevcut olduunu ileri srenleri nasl yantlamak gerekir? BENC BLM dealizm ile materyalizm arasnda nc bir felsefeye yer var mdr? [sayfa 75]
67
68
KNC KISIM FELSEF MATERYALZM
69
70
BRNC BLM MADDE VE MATERYALSTLER
I. II. III. IV. V.
Madde nedir? Birbirini izleyen madde teorileri. Materyalistlere gre madde nedir? Uzay, zaman, hareket ve madde. Varg.
LKN btn materyalistler iin ortak olan fikirleri, bunu izleyerek btn materyalistlerin idealist felsefelere kar kantlarn belirttikten, ve ensonu, bilinemezciliin yanlgsn gsterdikten sonra, imdi bu bilgilerden sonular karacaz ve aadaki iki soruya kendi yantlarmz getirerek materyalist kantlar glendireceiz: 1. Madde nedir? 2. Materyalist olmann anlam nedir? I. MADDE NEDR? Sorunun nemi. Ne zaman nmzde zmlenecek bir sorun olsa, sorularmz ok ak bir biimde sormalyz. [sayfa 79] Ger-
71
ekten, burada, doyurucu bir yant vermek o kadar kolay bir i deildir. Bu soruya yant verecek duruma gelebilmemiz iin, bir madde teorisi yapmamz gerekir. Genellikle, insanlar, maddenin, kendisine dokunulabilen, dayankl ve kat bir ey olduunu dnrler. Eski Yunanda da madde, bu biimde tanmlanyordu. Bugn, bilimlerin yardmyla, biliyoruz ki, bu tanmlama tam deildir. II. BRBRN ZLEYEN MADDE TEORLER (Amacmz, bilimsel aklamalara girimeden, maddeye ilikin eitli teorileri, olabildiince yaln bir biimde gzden geirmektir.) Eski Yunanllarda, maddenin, sonsuz olarak blnemeyen, nfuz edilemeyen dolu bir gerek olduu dnlyordu. Paralar, bir andan sonra artk blnemez deniyordu ve bu paracklara atom (atom = blnmez) ad veriliyordu. yleyse bir masa, bir atomlar kmesi, bir atomlar topadr. Gene, bu atomlarn birbirlerinden farkl olduklar dnlyordu; zeytinyann atomlar gibi, przsz ve yuvarlak atomlar vard, sirkenin atomlar gibi, prtkl ve engelli atomlar vard. Bu teoriyi, dnyann materyaliste aklamasn ilk kez denemi olan antika materyalisti Demokritos kurmutur. Demokritos, rnein, insan bedeninin kaba atomlardan olutuunu, ruhun ise daha ince atomlar yn olduunu dnyordu. Ve tanrlarn varln kabul ettii, ama gene de her eyi maddeci bir biimde aklamak istedii iin, tanrlarn kendilerinin de son derece ince atomlardan olutuklarn sylyordu. 19. yzylda bu teori byk bir deiiklie urad. Gene, maddenin atomlara blnd, atomlarn da birbirlerini eken ok kat paracklar olduu dnlyordu. [sayfa 80] Yunanllarn teorisi terkedilmiti, ve bu atomlar, artk przsz ya da engel biiminde kabul edilmiyordu, ama nfuz edilmez, blnmez olduklarn ve birbirlerine kar bir ekim hareketine tutulmu bulunduklar savunulmaya devam ediliyordu. Bugn, atomun nfuz edilemez ve paralara ayrlmaz (yani blnmez) madde tanesi olmad, ama atomun kendisinin de,
72
atom ktlesinin hemen hemen tmnn younlam bulunduu bir ekirdein evresinde byk bir hzla dnen ve elektron denilen paracklardan (partikllerden) olutuu tantlanyor. Atomun kendisi ntr ise de, elektronlar ve ekirdek bir elektrik yk ile ykldr, ama ekirdein pozitif yk, elektronlarn tad negatif yklerin toplamna eittir. Madde, bu atomlardan olumu bir ktledir ve kendisi zerinde etkiye bir direnle kar koyuyorsa, bu kendisini oluturan paracklarn hareketi nedeniyledir. Maddenin elektrie ilikin zelliklerinin bulunuu, zellikle elektronlarn kefedilmesi, 20. yzyln banda, idealistlerin, bizzat maddenin varlna kar bir saldrya gemelerine yolat. yle iddia ediyorlard: Elektronda maddi olan hibir ey yoktur. Elektron, hareket halindeki elektrik yknden fazla bir ey deildir. Peki, negatif ykte madde yoksa, pozitif ekirdekte neden olsun? Madde yokolmutur. Yalnzca enerji vardr! Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizmde (blm V) enerji ile maddenin birbirinden ayrlmaz eyler olduklarn gstererek, eyleri yerli yerine oturtmutur. Enerji, maddidir ve hareket, maddenin varolu biiminden baka bir ey deildir. Ksacas, idealistler bilimin bulgularn tersine evirerek yorumluyorlard. Bilim, maddenin o zamana kadar bilinmeyen ynlerini, grnmlerini, apak bir biimde ortaya koyar koymaz, idealistler, hemen, madde ile hareketin birbirinden ayr iki gerek olduklar sanld zamanlarda, kendisi hakknda sahip olunan eski fikre uygun olmad [sayfa 81] bahanesiyle, maddenin varolmad sonucunu karyorlard.23 III. MATERYALSTLERE GRE MADDE NEDR? Bu konuda, bir ayrm yapmak zorunludur. lkin unu grmek gerekir: 1. Madde nedir? sonra, 2. Madde nasldr? Materyalistler, birinci soruya, madde, bizim ruhumuzdan
23 Bu blmn Birbirini zleyen Madde Teorileri bal altndaki ikinci kesimi, Luce Langevin ve Jean Orcelin yardmyla yeniden gzden geirilerek dzeltilmitir. Madde yapsnn incelenmesinde yzyln bandan bu yana yaplm olan ilerlemeler hakknda F. Joliot-Curieye baknz: Textes Choisis, Editions Sociales, s. 85-89.
73
bamsz, bir d gerektir ve varolmak iin bizim ruhumuza gereksinmesi yoktur, yantn verirler. Lenin bu konuda, yle der: Madde kavram, bize duyum iinde verilen nesnel gerekten baka bir ey ifade etmez.24 imdi ikinci soruya, yani Madde nasldr? sorusuna, materyalistler, Buna yant vermek bize deil, bilime der. diyorlar. Birinci yant, eski alardan zamanmza kadar deimemitir: kinci yant ise deiir ve deimek zorundadr, nk bilimlere, insan bilgilerinin durumuna baldr. Bu, son ve kesin bir yant olmuyor. Gryoruz ki, sorunu iyi koymak ve idealistlerin iki sorunu birbirine kartrmalarna izin vermemek mutlaka zorunludur. Bu iki soruyu birbirinden ayrmak, balca sorunun birinci soru olduunu ve bu soruya yantmzn, eskiden beri; her zaman deimez kaldn gstermek ok gereklidir. [sayfa 82] nk maddenin biricik zellii, ki felsefi materyalizm onun tannmasna baldr, nesnel bir gereklik olmas, zihnimizin dnda varolmas zelliidir.25 IV. UZAY, ZAMAN, HAREKET VE MADDE Maddenin bizim dmzda varolduunu iddia ediyorsak, bunun gerekliini gsterdiimiz iin, ayn zamanda, biz belirtmi oluyoruz ki: 1. Madde, zaman ve uzay iinde vardr. 2. Madde hareket halindedir. dealistler ise, zamann ve uzayn bizim ruhumuzun fikirleri olduunu dnrler (bunu, ilk kez savunan Kant olmutur). Onlara gre, uzay, eylere bizim verdiimiz bir biimdir ve insan ruhundan domutur. Zaman iin de durum ayndr. Materyalistler, tersine, iddia ederler ki, uzay bizde deildir, ama biz uzayn iinde bulunuyoruz. Gene iddia ederler ki, zaman, yaammzn aknn vazgeilmez kouludur. Ve o halde, zaman ve uzay, bizim dmzda varolan maddeden ayrlmazlar. ...her Varln temel biimleri uzay ve zamandr, ve
24 25
V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 297. V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 297.
74
zaman dnda bir Varlk, uzay dnda bir Varlk denli byk bir samalktr.26 Demek ki, bilinten bamsz bir gerek olduunu dnyoruz. Hepimiz, dnyann bizden nce de varolmu olduuna ve bizden sonra da varolmay srdreceine inanyoruz. Dnyann, varolmak iin bize gereksinme duymadna inanyoruz. Parisin bizim douumuzdan nce varolduu ve kesin olarak yerlebir edilmedike, bizim lmmzden sonra da varolaca inancndayz. Parisin, kendisini dnmediimiz zamanda da varolduu gibi, hibir zaman [sayfa 83] ayak basmadmz ve adlarn bile bilmediimiz onbinlerce kentin de bizim haberimiz olmadan varolduklarndan eminiz. nsanln genel kans bu yoldadr. Bilimler, idealistlerin btn dzenbazlklarn sfra indiren bu kant, bir akla ve salamla kavuturmulardr. Doa bilimleri, yeryznn insann da, baka herhangi bir canl varln da varolmad, varolamad bir durumda da, varolduunu kesin olarak dorular. Organik madde, ok sonradan gelen bir olgudur, uzun bir evrimin rndr.27 Bilimler, bize, maddenin zaman ve uzay iinde varolduunu tantlarken, ayn zamanda maddenin hareket halinde olduunu da retirler. ada bilimlerin bize saladklar bu son belginlik ok nemlidir, nk, maddenin hareket yetenei bulunmad, yani eylemsiz olduu yolundaki eski teoriyi ykmaktadr. Hareket maddenin varolu biimidir. ... Hareketsiz madde, maddesiz hareket denli akl almaz bir eydir.28 Biliyoruz ki, dnya, bugnk durumuyla, her alanda uzun bir evrimin rn, bu bakmdan, yava ve srekli bir hareketin rndr. O halde, maddenin varln ortaya koyduktan sonra, kesinlikle belirtelim ki: Evren hareket halindeki maddeden baka bir ey deildir ve bu hareket halindeki madde, uzay ve zamandan baka bir eyin iinde hareket edemez.29
Friedrich Engels, Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 106. V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 72. Friedrich Engels, Anti-Dhring, s. 116. 29 V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 189.
26 27 28
75
V. VARGI Gsterilen bu gereklerden u sonu kyor ki, tanr fikri, evrenin yaratcs bir salt ruh fikri anlamszdr; nk, zaman ve uzay dnda bir tanr, varolamayacak bir eydir. [sayfa 84] Zaman dnda varolan, yani hibir an varolmayan, ve uzay dnda varolan, yani hibir yerde varolmayan bir tanrya inanmak iin, idealist gizemciliine katlmak, bu nedenle hibir bilimsel denetimi kabul etmemek gerekir. Materyalistler, bilimin varglaryla glenmi olarak, maddenin uzay iinde ve belli bir anda (yani zaman iinde) varolduunu iddia ederler. O halde, evren yaratlm olamaz, nk, tanrya dnyay yaratmak iin hibir an olmam olan bir an gerekirdi (mademki tanr iin zaman mevcut deildir) ve dnyann hiten ortaya km, yani yoktan var edilmi olmas gerekirdi. Yaradl kabul etmek iin, demek ki, ilkin evrenin varolmad bir ann varolduunu, sonra da hiten bir ey ktn kabul etmek gerekir ki, bilim bunu kabul edemez. Gryoruz ki, idealistlerin kantlar, bilimlerle kar karya geldiklerinde, tutunamazlar; oysa materyalist filozoflarn kantlar, bilimlerin kendilerinden ayrlamazlar. Bylece, bir kez daha materyalizm ile bilimleri birbirine balayan sk ilikileri belirtmi oluyoruz. [sayfa 85]
OKUMA PARALARI F. Engels, Anti-Dhring, s. 116. V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, nc Blm, s. 153-161; Beinci Blm, s. 277-349.
76
KNC BLM MATERYALST OLMAK NE DEMEKTR?
I. Teori ile pratiin birlii. II. Dnce alannda materyalizm yanls olmak ne demektir? III. Pratikte nasl materyalist olunur? a) Sorunun birinci yn. b) Sorunun ikinci yn. IV. Varg.
I. TEOR LE PRATN BRL Yrttmz incelemenin amac, marksizmin ne olduunu tantmak, materyalist felsefenin diyalektik materyalizm haline gelerek, marksizmle nasl zdeletiini gstermektir. Daha nceden biliyoruz ki, bu felsefenin temellerinden biri, teori ile pratik arasndaki sk badr. Materyalistlere gre maddenin ne olduunu ve maddenin nasl olduunu grdkten sonra, yani bu iki teorik sorudan sonra, materyalist olmann ne anlama geldiini, yani [sayfa 86] materyalistin
77
nasl davrandn sylemek zorunludur. Bu da, bu sorunlarn pratik yandr. Materyalizmin esas, dncenin kayna olarak, varl kabul etmektir. Ama srekli olarak bunu yinelemek yeterli midir? Materyalizmin tutarl, gerek bir yanls olmak iin: 1. dnce alannda; 2. eylem alannda materyalist olmak gerekir. II. DNCE ALANINDA MATERYALZM YANLISI OLMAK NE DEMEKTR? Dnce alannda materyalizm yanls olmak, materyalizmin temel formln, yani varln dnceyi yaratt formln ve bu formln nasl uygulanabileceini bilmektir. Varlk dnceyi yaratr dediimiz zaman, soyut bir forml dile getirmi oluyoruz, nk, varlk ve dnce szleri soyut szlerdir. Burada varlk dendii zaman, szkonusu olan, genel olarak varlktr; dnce dendiinde de, genel olarak dnce denmek isteniyor. Varlk genel olarak dnce gibi, znel bir gerektir. (Birinci Ksm, Drdnc Blm, znel gerek ile nesnel gerekin aklamasna baknz); znel gerek mevcut deildir, bu bir soyutlamadr. O halde, Varlk dnceyi yaratr demek, soyut bir formldr; nk, soyutlamalardan olumutur. Bunun gibi, rnein, atlar ok iyi tanyoruz, ama attan, szettiimiz zaman, genel olarak at demek istiyoruz; yleyse genel olarak at bir soyutlamadr. Eer atn yerine genel olarak insan ya da varl koyacak olursak, bunlar da gene soyutlamalardr. Ama, genel olarak at mevcut deilse, nedir varolan? zel olarak atlar. Ben genel olarak atlara bakyorum, zel olarak atlara deil diyen bir veteriner, herkesi kendine gldrr, insanlar hakknda ayn eyleri syleyecek bir doktor iin de durum ayndr. yleyse, genel olarak varlk yoktur, ama, zel nitelikleri [sayfa 87] olan zel varlklar vardr. Dnce iin de durum ayndr. Diyeceiz ki, yleyse, genel olarak varlk soyut bir eydir. zel varlk somut bir eydir; genel olarak dnce ve zel dnce iin de durum ayndr. Materyalist, varln nerede olduunu, dncenin nerede olduunu, btn durumlarda tanmasn ve somutlatrmasn bilen
78
kimsedir. rnek: beyin ve fikirlerimiz. Genel soyut forml, somut bir formle dntrmeyi bilmemiz gerekir. Demek ki, materyalist, beyni varlk olarak ve fikirlerimizi dnce olarak zdeletirecektir. yle dnecektir: fikirlerimizi (dnceyi) yaratan beyindir (varlktr). Bu, basit bir rnektir; ama biz, imdi daha karmak bir rnei, insan toplumu rneini ele alalm ve bir materyalistin nasl uslamlayacan grelim. Toplum yaam ana izgileriyle bir ekonomik yaamdan ve bir siyasal yaamdan oluur. Ekonomik yaam ile siyasal yaam arasndaki ilikiler nelerdir? ... Somut bir forml haline getirmek istediimiz bu soyut formln birinci etkeni nedir? Materyaliste gre birinci etken, yani varlk, toplumu toplum yapan, ona can veren, ekonomik yaamdr. kinci etken, yani dnce, varlk tarafndan yaratlm olan ve ancak onunla yaayabilen siyasal yaamdr. Demek ki, materyalist, mademki siyasal yaam, ekonomik yaamn bir rndr, ekonomik yaam, siyasal yaam aklar diyecektir. Burada zeti yaplan bu gzlem, tarihsel materyalizmin kkdr ve ilk kez Marx ve Engels tarafndan yaplmtr. te daha ince bir baka rnek: ozan. Elbette ki, ozan aklamak iin saysz eler iin iine karr; ama biz, burada, bu sorunun bir ynn gstermek istiyoruz. Genellikle denilecektir ki, ozan (iir) yazar; nk esin, onu yazmaya iter. Byle sylemek, ozann, neden unu [sayfa 88] deil de, daha ok bunu yazdn aklamaya yeter mi? Hayr. Kukusuz, ozann kafasnda dnceler vardr, ama ozan, ayn zamanda, toplum iinde yaayan bir varlktr. Greceiz ki, ilk etken, ozana kendi zel yaamn veren toplumdur; ikinci etken, ozann beyninde tad fikirlerdir. O halde, elerden biri, ozan aklayan temel e, toplum, yani ozann bu toplum iinde yaad ortam olacaktr. (Ozan ile diyalektii okuduumuz zaman tekrar karlaacaz, nk o zaman bu sorunu iyice inceleyebilmek iin btn elere sahip olacaz.) Biz, rneklerle gryoruz ki, materyalist, materyalizmin formln her zaman ve her yerde, her an ve btn durumlarda, uygulamay bilir.
79
III. PRATKTE NASIL MATERYALST OLUNUR? a) Sorunun birinci yn. Yukarda grdk ki, nc bir felsefe yoktur, ve eer materyalizmin uygulanmasnda tutarl olunmazsa, ya idealist olunur ya da idealizm ve materyalizm karmas gibi bir ey elde edilir. Burjuva bilgini, incelemelerinde ve deneylerinde, her zaman materyalisttir. Bu normaldir, nk, bilimde ilerlemek iin madde zerinde almak gerekir ve eer bilgin, gerekten, maddenin yalnzca kendi ruhunda varolduunu dnseydi, deney yapmay yersiz, gereksiz bulurdu. yleyse birok bilgin tr vardr. 1. Tutarl ve bilinli materyalist olan bilginler.30 2. Bilmeden materyalist olan bilginler; yani hemen hemen hepsi, nk, maddenin varln tanmadan bilim yapmak olana yoktur. Ama, bu sonuncular arasnda ayrm yapmak gerekir: [sayfa 89] (a) Materyalizmi izlemeye balayanlar ama yar yolda kalanlar, nk, bunlar materyalist olduklarn sylemeyi gze alamazlar; bunlar Engelsin utanga materyalistler dedii bilinemezcilerdir. (b) Tutarsz ve bilmeden materyalist olan bilginler. Onlar, laboratuvarda materyalisttir, ama ilerinden ktklarnda idealist, imanl ve dindar olurlar. Gerekte, bu son sylediklerimiz, fikirlerinde bir dzen salamay becerememiler ya da salamak istememilerdir. Kendi kendileriyle srekli olarak eliki halindedirler. Zorunlu olarak materyaliste olan almalarn, felsefe anlaylarndan ayr tutarlar. Bunlar bilgindir, ama gene de, her ne kadar maddenin varln kesin olarak yadsmasalar da, eylerin gerek ieriini bilmenin gereksiz olduunu dnrler ki, bu de pek bilimsel bir tutum deildir. Bunlar, bilgindir, ama gene de, hibir tanta gerek duymadan, olanaksz eylere inanrlar. (rnein Pasteur Branly ve daha bakalar, bilgin olmalarna karn, tanrya inanyorlard, eer bir bilgin tutarl ise dinsel inancndan vazgemelidir.) Bilim ve [dinsel] inan, kesin olarak birbirine kardr.
30
Baknz: P. Langevin, La Pensee et Laction, Editeurs Franais Reunis, Paris.
80
b) Sorunun ikinci yn. Materyalizm ve eylem: Gerek materyalistin, bu felsefenin temeli olan forml, her yerde ve her durumda uygulayan kii olduu doru ise, bunu iyi uygulamaya ok dikkat etmelidir. imdi grdmz gibi, tutarl olmak gerekir, ve tutarl bir materyalist olmak iin de, materyalizmi eyleme aktarmak gerekir. Pratikte materyalist olmak, gerei birinci ve en nemli etken olarak, dnceyi ise ikinci etken olarak alp, materyalizm felsefesine uygun bir biimde davranmaktr. Hi akllarna getirmeden dnceyi birinci etken olarak alanlar ve byle aldklar anda bilmeksizin idealist olanlarn nasl bir tutum takndklarn greceiz. [sayfa 90] 1. Dnyada sanki tek bana imi gibi yaayanlara ne denir? Bireyci. O, kabuuna ekilmi olarak yaar; d dnya, yalnzca onun iin vardr. Onun iin nemli olan kendisi ve kendi dncesidir. O, salt bir idealisttir ya da tekbenci (solipsiste) denilen adamdr. (Bu szn anlam iin, Birinci Ksm, kinci Blme baknz.) Bireyci bencildir ve bencil olmak, materyalist bir davran deildir. Bencil, evreni, kendi kiiliinde snrlandrr. 2. renmeye hevesli, renme zevki iin renen kimse; renmeyi pek benimser, renmekte de glk ekmez, ama rendiklerini yalnzca kendine saklar. Kendisine ve kendi dncesine her eyden ok nem verir. dealist, d dnyaya, geree kapaldr. Materyalist ise, her zaman geree aktr; onun iin, marksizm kurslarn izleyenler ve kolayca renenler, rendiklerini bakalarna aktarmaya almaldr. 3. Her eyi kendine gre dnen kii, idealist bir bozulmaya urar. O, rnein, kendisi hakknda ho olmayan eyler sylenmi bulunan bir toplant iin, kt bir toplant diyecektir. eyleri bylece zmlememek gerekir; toplanty kendine gre deil, ama rgte gre, toplantnn amacna gre yarglamak gerekir. 4. Sektarizm de materyalist bir tutum deildir. nk, sekter (banaz) kii, sorunlar anlamtr, kendi kendisiyle uyum iinde olduundan, bakalarnn da kendisi gibi olmas gerektiini iddia eder. Bu da, gene kendi kendine ve kendi kliine en byk nemi
81
vermek demektir. 5. Doktriner de metinleri okumutur, bu metinlerden tanmlamalar karmtr; ama materyalist metinleri aktarmakla yetindii ve yalnzca bu metinlerle oturup kalkt zaman, gene idealist olur, nk o zaman da gerek dnya kaybolur. O, rendii formlleri, geree uygulamadan yineleyip durur. En byk nemi, metinlere, fikirlere verir. [sayfa 91] Yaam onun bilincinde, metinler biiminde olup biter ve genellikle doktrinerlerin, ayn zamanda sekter olduu da grlr. Devrimin bir eitim sorunu olduunu sanmak ve devrimin zorunluluu, iilere bir kez iyice anlatlnca, iiler bunu anlamaldrlar, eer anlamak istemiyorlarsa, ille de devrim yapmaya almak gereksizdir demek de sekterliktir, materyalist bir tutum deildir. nsanlarn anlamadklar durumlar saptamal, neden byle olduunu aratrmal, basky, burjuva gazetelerinin, radyo ve sinemann propagandasn gzlemeli ve bildiriler, brorler, gazeteler ve okullar araclyla ne istediimizi anlatmak iin elden gelen btn yollar aratrmalyz. Gerek duygusuna sahip olmamak, bulutlar stnde yaamak, durumlar ve gerekleri hi hesaba katmadan pratie ilikin tasarlar yapmak, gerekleebilir olup olmadklarna bakmadan gzel tasarlara birinci derecede nem vermek, idealiste bir tutumdur. Durmadan eletirenler, ama ilerin daha iyi yrmesi iin hibir ey yapmayanlar, hibir zm nermeyenler, kendi kendilerine kar eletiri duygusundan yoksun olanlar, ite btn bunlar, tutarl olmayan materyalistlerdir. IV. VARGI Bu rneklerle, gryoruz ki, her birimizde az ya da ok bulunabilen bu kusurlar, idealiste kusurlardr. Biz, bu gibi kusurlara tutuluyoruz, nk biz pratii teoriden ayryoruz, ve bizi etki altnda tutan burjuvazi, geree nemini vermememizden holanyor. dealizmi tutan burjuvaziye gre, teori ile pratik tamamen birbirinden ayr, birbiriyle hibir ilikisi olmayan iki eydir. yleyse bu kusurlar zararldr, ve biz onlara kar savam vermeliyiz, nk sonunda, bunlar, burjuvazinin iine yarar. Ksaca, toplumun, eitimimizin [sayfa 92] ve kltrmzn teorik temellerinin bizde yaratt ve daha o-
82
cukluumuzda iimize kk salm bu kusurlarn, burjuvazinin eseri olduu ortaya kmal ve onlardan kurtulmalyz. [sayfa 93]
83
NC BLM MATERYALZMN TARH
I. II.
III. IV. V. VI.
Bu tarihi renme zorunluluu. Marksizm-ncesi materyalizm. 1. Yunan antika. 2. ngiliz materyalizmi. 3. Fransa'da materyalizm. 4. 18. yzyl materyalizmi. dealizm nereden gelir? Din nereden gelir? Marksizm-ncesi materyalizmin deerleri. Marksizm-ncesi materyalizmin kusurlar.
BURAYA kadar genel olarak materyalizmin ne olduunu ve btn materyalistler iin ortak olan fikirlerin neler olduklarn inceledik. imdi de materyalizmin, ada materyalizme varncaya kadar, antikadan beri nasl gelitiini greceiz. Ksacas, materyalizmin tarihini, batan sona ksaca gzden geireceiz. Burada olduu gibi, birka sayfa iinde, materyalizmin tarihinin 2.000 yln aklamak gibi bir iddiamz yok; [sayfa 94] yalnzca
84
okura yol gsterecek olan genel bilgileri vermek istiyoruz. Bu tarihi, ksaca da olsa, iyi incelemek iin, eylerin niin byle ortaya km olduklarn, her an grmekten kanlmamaldr. Bu yntemi uygulamamaktansa, baz tarihsel adlar anmadan atlayp gemek, daha iyidir. Ama okurlarmzn kafalarn bir sr adla doldurmak istememekle birlikte, kendilerince azok bilinen bellibal materyalist filozoflar tarih srasna gre anmann gerekli olduunu dnyoruz. Bu nedenle, ii basitletirmek iin, bu ilk sayfalar, konunun srf tarihsel yanna ayracaz, sonra, bu blmn ikinci ksmnda, materyalizmin evriminin niin bilinen gelime biimini geirmesi gerektiini greceiz. I. BU TARH RENME ZORUNLULUU Burjuvazi, materyalizmin tarihini sevmez ve bunun iindir ki, burjuva kitaplarnda retilen bu tarih, tamamen eksik ve her zaman yanltr. Bu tarihi tahrif iin eitli yollar kullanlr: 1. Byk materyalist dnrler bilmezlikten gelinemediine gre, bu dnrler, materyalist incelemeleri dnda ne yazmlarsa onlardan szedilerek anlr ve bunlarn materyalist filozoflar olduklarn sylemek unutulur. Liselerde ya da niversitelerde okutulan felsefe tarihinde, byle unutma olaylarna pek ok raslanr ve biz rnek olarak, Marx ve Engelsten nce en byk materyalist dnr olan Diderotyu anacaz. 2. Tarih boyunca, tutarsz ya da bilmeksizin materyalist olan saysz dnr yaamtr. Yani onlar baz yazlarnda materyalist, baz yazlarnda ise idealist idiler, rnein Descartes gibi. Oysa, burjuvazi tarafndan yazlan tarih, bu dnrlerin, [sayfa 95] yalnzca materyalizmi etkilemekle kalmam, ayn zamanda bu felsefeden tam bir akmn domasn salayan materyalist dncelerini karanlkta brakmtr. 3. Sonra, eer baz dnrleri gzlerden gizlemede bu iki tahrif yntemi baar salamazsa, bu dnrler dpedz hasralt edilir. te bylece, ann byk dnrleri olan Holbach ve Helvetius bilinmeden, 18. yzyln edebiyat ve felsefe tarihi retilir.
85
Bu niin byledir? nk materyalizmin tarihi, dnyann sorunlarn anlamak ve bilmek iin zellikle reticidir ve nk, materyalizmin gelimesi, ynetici snflarn ayrcalklarn destekleyen ideolojiler iin uursuz bir gelimedir. Materyalizmin capcanl ve her zaman hareket halinde bir ey olmasna karn, burjuvazinin onu yirmi yzyldr deimemi, donup kalplam bir reti gibi sunmasnn nedenleri bunlardr. Nasl idealizm btn bir dizi geliim evrelerinden gemise, materyalizm de gemitir. Materyalizm, doa bilimleri alannda a aan her yeni bulu ile kanlmaz olarak biimini deitirmek zorundadr.31 zet olarak da olsa, materyalizmin tarihini incelemenin gereini imdi daha iyi anlyoruz. Bu incelemeyi yapmak iin, 1 balangtan (Yunan antikandan) Marx ve Engelse kadar; 2 Marx ve Engelsin materyalizminden gnmze kadar olan iki dnemi birbirinden ayrmalyz. (Bu ikinci ksm, diyalektik materyalizm ile birlikte inceleyeceiz.) Birinci dneme, marksizm-ncesi (premarxiste) materyalizm diyoruz, ikincisine marksist materyalizm ya da diyalektik materyalizm diyoruz. [sayfa 96] II. MARKSZM-NCES MATERYALZM 1. Yunan antika. Materyalizmin, her zaman bilimlere bal ve bilimlerle birlikte evrim gsteren ve ilerleyen bir reti olduunu anmsayalm. Yunan antikanda, 6. ve 5. yzyllarda, bilimler, fizikilerle birlikte boy vermeye balad zaman, bu an (Thales, Anaksimenes, Heraklitos gibi) en iyi dnr ve filozoflarn kendine eken materyalist bir akm da ortaya kyor. Bu ilk filozoflar, Engelsin dedii gibi, ister istemez diyalektiki olacaklardr. Bunlar, her yerde hareket, her yerde deiiklik bulunmas ve eylerin birbirlerinden ayr, tek balarna deil, ama birbirleriyle skca bal olduu olgusuyla etkilendiler. Diyalektiin babas denilen Heraklitos yle diyordu:
31
Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 25.
86
Hibir ey hareketsiz deildir; her ey akar; ayn rmakta iki kez ykanlamaz, nk rmak ardarda gelen iki an iinde asla ayn rmak deildir; bir andan tekine deimitir; baka olmutur. Heraklitos, ilk olarak, hareketi, deimeyi aklamaya alr ve eylerin evriminin nedenlerini elikide grr. Bu ilk filozoflarn anlaylar doruydu, ama gene de bu anlaylar brakld, nk bu anlaylar nsel (a priori) olarak formle etmekle haksz bir duruma dyorlard; bir baka deyile, bu an bilimlerinin durumu, onlarn ileri srdkleri fikirleri tantlamaya elverili deildi. te yandan diyalektiin alp gelimesi iin zorunlu olan toplumsal koullar (bunlarn neler olduklarn daha ilerde greceiz), henz gereklememiti. Ancak ok sonra, 19. yzyldadr ki, diyalektiin doruluunu tantlamaya (toplumsal ve dnme dzeyi bakmndan) olanak veren koullar gerekleeceklerdir. Baka Yunan dnrlerinin de materyalist anlaylar [sayfa 97] oldu: Demokritosun hocas olan Leucippos ( 5. yzyl) daha o zaman, Demokritosun teorisini kurduu atomlar sorununu tartyordu. Demokritosun retilisi Epikros ( 341-270), felsefesi ortaa kilisesi tarafndan tamamen tahrif edilmi olan ok byk bir dnrdr. Kilise, felsefi materyalizme kar kini yznden, Epikrosun retisini, son derece ahlaka aykr ve baya tutkular savunan bir reti olarak sunmutur. Gerekte ise, Epikros, dnya zevklerinden elini eteini ekmi bir kii idi ve onun felsefesi, insan yaamna, bilimsel (dolaysyla dine kar) bir temel kazandrmay hedef alyordu. Btn bu filozoflar, felsefenin, insanln yazgsna bal olduu bilincine sahiptiler ve biz, orada, daha imdiden onlar tarafndan, materyalizme kar kan resmi teoriye bir muhalefet yrtldn saptyoruz. Ama, antika Yunanistanna byk bir dnr egemendir. Bu, daha ok idealist olan Aristotelestir. Etkisi ok byk olmutur. Bu nedenle, onu, zellikle anmamz gerekir. Aristoteles, o an, yeni bilimlerin yaratt boluklarla dolup taan insan bilgilerinin bir envanterini hazrlamtr. Evrensel bir kafaya sahip olarak btn konular zerinde saysz kitaplar yazmtr. Yalnzca idealist eilimleri
87
anlan, ama materyalist ve bilimsel ynleri zerinde durulmayan Aristoteles, bilgisinin evrensellii ile ortaan sonuna kadar, yani yirmi yzyl boyunca, felsefe anlaylar zerinde ok etkili oldu. Demek ki, bu dnem boyunca, antika gelenei izlendi ve ancak Aristoteles ile dnld. Amansz bir bask, baka trl dnenleri kasp kavuruyordu. Ama her eye karn; ortaan sonlarna doru, maddeyi yadsyan idealistler ile maddi bir gerein varolduunu dnenler arasnda bir savam balad. 11. ve 12. yzyllarda, Fransada, zellikle ngilterede bu ekime srd. [sayfa 98] Balangta, materyalizmin gelitii balca lke, ngilteredir. Marx yle der: Materyalizm, Byk Britanyann gerek ocuudur.32 Ksa bir sre sonra, materyalizm, Fransada alp geliecektir. Ksacas, 15. ve 16. yzyllarda, iki akmn, ngiliz materyalizmi ile Fransz materyalizminin ortaya ktn gryoruz ki, bu iki akmn birlemesi, 18. yzyl materyalizminin gelimesine ok byk bir katkda bulunacaktr. 2. ngiliz materyalizmi. ngiliz materyalizminin... gerek atas Bacondr. Doa deneyine dayanan bilim, onun gznde gerek bilimi oluturur ve duyulur fizik, gerek bilimin en soylu parasdr.33 Bacon, bilimlerin incelenmesinde, deneysel yntemin kurucusu olarak n yapmtr. Onun iin nemli olan, bilimi, doann byk kitabnda okumaktr, ve bu, bilimin, Aristotelesin birka yzyl nce brakt kitaplarda arand bir ada, zellikle ilgintir. rnein fizik incelemesi yapmak iin yle bir yol izleniyordu: Belirli bir konuda Aristotelesin yazd paralar alnyordu; sonra, byk bir tanrbilimci olan Aquinolu Thomasn kitaplar alnyor ve Aquinolu Thomasn, Aristotelesin paralar zerine yazdklar okunuyordu. Profesr ise, kiisel bir yorum yapmyor, hele ne dndn hi sylemiyordu, ama Aristotelesi ve Thomas yineleyen nc bir kitaba uyuyordu. te ortaan skolastik deni32 33
K. Marx- F. Engels, Kutsal Aile, Sol Yaynlar, Ankara 1994, s. 171. Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Giri, s. 38.
88
len bilimi bu idi: Bu, kitabi bir bilimdi, nk yalnzca kitaplarda inceleniyordu. te Bacon, doann byk kitabn incelemeye arda bulunarak, bu skolastie, bu donmu renime kar kyordu. [sayfa 99]
Bu ada, bir soru soruluyordu: Fikirlerimiz nereden geliyor? Bilgilerimiz nereden geliyor? Her birimizin fikirleri var, ev fikri gibi. Materyalistler, bize fikir, evler varolduu iin gelir derler. dealistler ise, bize ev fikrini tanrnn verdiini dnrler. Bacon da, fikrin yalnzca eyler grld ya da eylere dokunulduu iin varolduunu sylyor, ama bunu, henz tantlayamyordu. Fikirlerin deneyimden nasl geldiini tantlamaya ilk girien Locke ( 1632-1704) olmutur. Locke, btn fikirlerin deneyimden geldiini ve bize, fikirlerimizi yalnz deneyimin verdiini gsterdi. lk masa fikri, insana, daha masa olmadan nce gelmitir, nk, o deneyiyle, daha nce de bir aa ktn ya da bir ta masa gibi kullanyordu. ngiliz materyalizmi, Lockeun fikirleri ile, 18. yzyln ilk yarsnda, Fransaya geer; nk, bu felsefe, ngilterede zel bir biimde gelimekte iken, Fransada da materyalist bir akm olumaktayd. 3. Fransada materyalizm. Descartestan (1596-1650) balayarak, Fransada da aka materyalist bir akmn douuna yer verilebilir. Descartesn bu felsefe zerinde byk bir etkisi olmutur, ama genellikle, ondan szedilemez. Feodal ideolojinin, bilimlerin iinde bile capcanl olduu, grdmz gibi skolastik bir biimde inceleme yapld bu ada, Descartes, bu durumla savama giriti. Dinsel anlay, feodal ideolojinin iine ilemitir. Bu bakmdan feodal ideoloji, kilisenin, tanrnn yeryzndeki temsilcisi olarak, gerei tekelinde bulundurmasna dikkat eder. Buradan kan sonu udur ki, dncesini, kilise reniminin buyruuna baml klmayan hi kimse, herhangi bir doru ileri sremez. Descartes, bu anlay topa tutuyor. Elbette ki, kiliseye, kilise olarak saldrmaz, ama yreklilikle, [sayfa 100] her insann, inansn ya da inanmasn, ak-
89
lnn (doal kn) deneyimiyle geree ulaabileceini retir. Descartes, Yntem zerine Konumalar (Discours de la mthode) adl kitabnn daha banda, Saduyu, herkesin en iyi paylat eydir diye aklar. Bu nedenle, herkes bilim nnde eit haklara sahiptir. Ve rnein, o zamann hekimliinin gzel bir eletirisini (Molierein Hastalk Hastas, Descartesn eletirilerinin bir yanksdr) yapyordu, nk bilimin gerek bir bilim olmas iin, tek kantlar Aristoteles ve Aziz Thomas olan ve kendi zamanna kadar retilenin terkedilerek doann aratrlmas zerine kurulmu gerek bir bilim olmasn istiyordu. Descartes, 17. yzyln banda yayordu; bunu izleyen yzylda, devrim patlak vermiti, bu nedenle denilebilir ki, o, yeni bir dnyaya, domakta olan dnyaya girmek zere, kaybolmakta olan bir dnyadan kyordu. Bu durum, Descartes bir uzlatrc yapar; o, materyalist bir bilim yaratmak ister, ama ayn zamanda da idealisttir, nk dini kurtarmak ister. Onun anda, niin yaayan hayvanlar vardr? diye bir soru sorulduu zaman, tanrbilimin hazr yantlarna tamamen uygun olan, nk onlar yaatan bir ilke vardr, diye karlk verilirdi. Descartes, tersine, hayvan yaam yasalarnn yalnzca maddede bulunduunu savunuyordu. Ayrca, teki makinelerin demirden ve tahtadan yaplm olmalar gibi, hayvanlarn da etten, kastan yaplma makinelerden baka bir ey olmadklarna inanyor ve bunu iddia ediyordu. Hatta, ne bu makinelerin, ne de tekilerin duyumlar olmadklarn dnyordu ve onun felsefesiyle vnen kiiler, Port-Royal manastrnda, haftalarca sren incelemeleri srasnda kpeklere bir ey batrld zaman, yle diyorlard: Doa ne kadar iyi yaplm, sanlr ki ac duyuyorlar!.. Materyalist Descartesa gre hayvanlar, demek ki, [sayfa 101] birer makine idi. Ama insan, o baka, nk onun bir ruhu var, diyordu idealist Descartes... Descartesn gelitirdii ve savunduu fikirler, bir yandan aka materyalist olan bir felsefe akm, beri yandan da idealist bir akm douracaktr. Karteziyen (dekart) materyalist kolu srdrenler arasnda, yalnzca La Mettrie (1709-1751) zerinde duracaz. La Mettrie, bu makine-hayvan tezini alarak, onu insana kadar geniletir. Niin insan da bir makine olmasn?.. O, insan ruhunun kendisini de fikirle-
90
rin mekanik bir biimde hareket ettikleri bir mekanizma olarak grr. te bu dnemde, ngiliz materyalizmi, Lockeun fikirleri ile Fransaya girer. Bu iki akmn bileiminden, daha gelimi bir materyalizm doacaktr. Bu da u olacaktr: 4. 18. yzyl materyalizmi. Bu materyalizm, ayn zamanda alklanmaya deer yazarlar ve dnce savalar olmasn da bilen filozoflar tarafndan savunuldu; bunlar, her zaman toplumsal kurumlar ve dini eletirdikleri, teoriyi pratie uyguladklar ve iktidara kar srekli savam halinde olduklar iin, zaman zaman Bastille ya da Vincennes zindanlarna atldlar. Bunlar, almalarn byk Ansiklopedide topladlar ve orada materyalizmin yeni dorultusunu saptadlar. Ayrca, byk bir etki yarattlar, nk, Engelsin de dedii gibi, bu felsefe, btn kltrl genliin inancyd. Bu, Fransz felsefe tarihinde de, Fransz zellii tayan bir felsefenin gerekten halka malolduu tek a oldu. 1713te Langresda doan ve 1784te Pariste len Diderot, btn bu harekete egemendir. Burjuva tarihinin sylemedii, ama her eyden nce sylenmesi gereken ey, Diderotnun, Marx ve Engelsten nce, en byk materyalist dnr olduudur. Lenin, Diderotnun, ada (diyalektik) [sayfa 102] materyalizmin sonularna hemen hemen ulatn syler. Diderot, gerek bir militan olmutur; her zaman kiliseye kar, toplumsal duruma kar savam, zindanlar tanmtr. ada burjuvazi tarafndan yazlan tarih, onu ou kez hasralt etmitir. Diderotnun materyalizm zerindeki pek byk etkisini anlamak iin Diderot ile dAlembertin Diyaloglarn, Rameaunun Yeenini, Kaderci Jacques okumak gerekir.34 19. yzyln ilk yarsnda, tarihsel olaylar nedeniyle, materyalizmde bir gerileme gryoruz. Btn lkelerin burjuvazisi, idea34 Baknz: Halk Klasikleri koleksiyonunda (Editions Sociales) yaynlanm olan, Diderot (6 cilt), Holbach, Helvetius, La Mettrie ve Morelly ile, bir lde de, Rousseau ve Voltairein metinleri.
91
lizm ve dinden yana byk bir propagandaya balyor, nk, o, yalnzca ilerici (materyalist) fikirlerin yaylmasn istememekle kalmyor, ayrca iktidar elinde tutabilmek iin dnrleri ve ynlar uyutmaya da gereksinme duyuyor. te o srada, Almanyada, Feuerbachn, btn idealist filozoflarn ortasnda, materyalizmi, aka ve yeniden tahta kartarak35 materyalist inanlarn akladn gryoruz. Feuerbach, dinin eletirisini kknden gelitirerek, materyalizmin unutulmu olan temellerini salkl ve gnne uygun bir biimde yeniden ele alyor ve bylece ann filozoflarn etkiliyor. 19. yzylda, sayesinde bilimlerin ok byk bir ilerleme kaydettii, zellikle byk buluun yapld dneme, canl hcrenin, enerjinin dnmnn, evrimin (Darwin) bulunuu36 dnemine geliyoruz; bunlar, Feuerbach tarafndan etkilenmi olan Marx ve Engelsin, bize ada ya da diyalektik materyalizmi vermek zere, materyalizmi gelitirmelerine yolaacaktr. [sayfa 103] Marx ve Engelsten nceki materyalizmin tarihini, ok ksa olarak, grm bulunuyoruz. Marx ve Engels, kendilerinden nce gelen materyalistlerle, birok ortak noktalarda ayn grte olmakla birlikte, ayn zamanda bu eski materyalistlerin yaptlarnda birok kusur ve boluk olduunu dnyorlard. Onlarn marksizm-ncesi materyalizmde yaptklar deitirmeleri anlamak iin, bu kusur ve boluklarn neler olduunu ve niin byle olduunu aratrmak kesin olarak zorunludur. BAKA bir deyile, materyalizmin ilerlemesine katks olan eitli dnrleri bir bir saydktan sonra, bu ilerlemenin nasl ve hangi anlamda gerekletiini ve neden u ya da bu biimde bir evrim gsterdiini aratrmasaydk, materyalizmin tarihinin incelenmesi eksik kalrd. zellikle 18. yzyl materyalizmi ile ilgileniyoruz, nk bu materyalizm, materyalizm felsefesinin eitli akmlarnn sonucu olmutur. u halde, bu materyalizmin yanlglar nelerdi, eksik yanlar nelerdi, onlar inceleyeceiz; ama eylere, hibir zaman tekyanl bir anlayla deil, tersine, btn ynlerini ele alan bir anlayla bakma35 36
F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 18. F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 45.
92
mz gerektiinden, bu materyalizmin erdemlerini, deerli yanlarnn neler olduunu da belirteceiz. Balangcnda diyalektik olan materyalizm, bu temeller zerinde gelimesini srdremedi. Bilimsel bilgilerin yetersizlii nedeniyle, diyalektik dnme tarz braklmak zorunda kalnd. nce bilimleri yaratmak ve gelitirmek gerekiyordu. Sreleri incelemeden nce, eyleri incelemek gerekiyordu37. Demek ki, materyalizm ile bilimler arasndaki sk birlik, bu felsefeye, daha salam ve bilimsel temeller zerinde, [sayfa 104] yeniden diyalektik materyalizm haline, yani Marx ve Engelsin materyalizmi haline gelme olanan salayacaktr. yleyse, materyalizmin doum kaydn, bilimin doum kayd yannda bulacaz. Ama, biz materyalizmin nereden geldiini her buluumuzda, idealizmin nereden geldiini de ortaya koyabileceiz. III. DEALZM NEREDEN GELR? dealizm, tarih boyunca, eer dinin yanbanda varolabilmi, din tarafndan hogryle karlanm ve onanmsa, bu, aslnda idealizmin dinden domasndan ve dinden tremesindendir. Lenin, bu konuda renmemiz gereken bir forml yazmtr: dealizm, dinin artlm ve inceltilmi bir biiminden baka bir ey deildir. Bu, ne demektir? Bu, idealizm, kendi anlaylarn dinden ok daha esnek bir biimde sunabilir demektir. Evrenin, karanlklar stnde yzmekte olan bir ruh tarafndan yaratlm olduunu, tanrnn maddesiz olduunu iddia etmek, sonra, birdenbire dinin yapt gibi, tanrnn (kelam ile) konutuunu ve tanrnn bir olu olduunu (sa) aklamak, bunlar kabaca sunulmu bir dizi fikirlerdir. dealizm, dnyann ancak bizim dncemizde, bizim ruhumuzda varolduunu iddia etmekle, kendini daha st kapal bir biimde sunar. Aslnda, biz biliyoruz ki, bu da z olarak ayn anlama gelir, ama biim olarak daha az kaba ve daha incedir. Bunun iin idealizm, dinin inceltilmi biimidir. dealizm daha da ilenmi, daha da inceltilmitir, nk idealist filozoflar, tartmalarda, Berkeleyin diyaloglar Philonosn zavall Hylasa yapt gibi, sorular nceden grp nlemeyi ve tuzaklar
37
F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 44.
93
kurmay bilirler. Ama idealizm dinden gelir demek, sorunu ksaca geitirmek, ertelemektir, ve biz hemen kendimize sormalyz, o halde: [sayfa 105] IV. DN NEREDEN GELR? Engels, bu konuda, bize ok ak bir yant vermitir: Din, insann snrl anlaylarndan domutur. (Snrl burada dar anlamndadr.) lk insanlar iin bu bilgisizlik iki kattr: doay bilmemek, kendi kendilerini bilmemek. lkel insanlarn tarihini incelerken, sk sk bu ikili bilgisizlii dnmek gerekir. Gene de ilerlemi bir uygarlk saydmz Yunan antikanda, bu bilgisizlik, bize ocuksu grnr; rnein, Aristotelesin yeryznn hareketsiz olduunu, evrenin merkezi olduunu ve gezegenlerin yeryznn evresinde dndn dndn grdmz zaman. (Aristotelese gre, bu gezegenler 46 taneydi, bunlar bir tavana akl iviler gibi kmldamadan ve bir btn halinde, yeryznn evresinde dnmekte idi...) Yunanllar, su, toprak, hava ve ate dedikleri ve artk ayrtrlamayan drt enin varolduunu dnyorlard. Btn bunlarn yanl olduunu biliyoruz, nk imdi artk suyu, topra ve havay kendi elerine ayrabiliyoruz ve atei de bu yukardakilerle ayn trden bir cisim saymyoruz. Yunanllar, bizzat insan hakknda da ok bilgisizdiler, nk organlarmzn grevlerini bilmiyorlard ve rnein yrein, cesaretin merkezi olduunu sanyorlard. Daha o zamandan ok ilerlemi saydmz Yunan bilginlerinin bilgisizlii bu kadar byk olduuna gre, onlardan binlerce yl nce yaam insanlarn bilgisizlii ne olur? lkel insanlarn doa ve kendileri hakkndaki anlaylar; bilgisizlik yznden gelimemiti. Ama bu insanlar, hereye karn, eyay aklamaya alyordu. lkel insanlar hakknda elimizde bulunan btn belgeler, bize, dlerin, bu insanlarn kafalarnda, dncelerinde ok yer tuttuunu syler. Daha ilk blmmzde,38 insann bir e varl [sayfa 106]olduuna inanarak, bu dler sorununu, nasl zmlemi oldukla38
Bkz. Birinci Blm, VI
94
rn grdk. Balangta, bu ee ayrca maddi kvam olan bir tr saydam ve hafif bir beden atfediliyordu. nsanda, lmden sonra da yaamn srdren maddesiz bir ilke, ruhsal bir ilke olduu anlay, ok sonra domutur. (Ruhsal, yani spiritel szc, ruhtan, yani espritden gelir ki, esprit, Latincede, soluk demektir; son nefes ile birlikte giden soluk esnasnda, ruh (can, me) kar ve yalnz ikincinin varl srer gider.) yleyse, dnceyi ve d aklayan ruhtur. Ortaada, insanlarn, ruh zerine garip anlaylar vard. Yal bir bedende ince bir ruh, ince bir bedende ise byk bir ruh olduu dnlyordu. Bunun iindir ki, bu ada, ileciler (zahitler, asctes), byk bir ruhlar olsun diye, ruha byk bir barnak yapmak iin sk sk uzun sren oru tutuyorlard. lkel insanlar, nce saydam e biiminde ve sonra ruh biiminde, insann lmnden sonra da yaad ruhsal ilkeyi benimseyerek, tanrlar yarattlar. lkin insandan daha gl, gene de maddi bir biimde bulunan varlklara inanrken, buradan yava yava bizimkinden stn bir ruh biiminde tanrlarn varlna inanmaya vardlar. Bylece, Yunan antikanda olduu gibi, her birinin belirli bir grevi olan birleik birok tanr yarattktan sonra, buradan tek tanr anlayna ulatlar. te o zaman, gnmzdeki tektanrc din39 yaratlm oldu. Bylece aka gryoruz ki, dinin kkeni, bugnk biimiyle bile, bilgisizlik olmutur. Demek ki, idealizm, insann snrl, dar anlaylarndan, bilgisizliinden douyor; oysa materyalizm, tersine, bu snrlarn geriye itilmesinden, geriletilmesinden doar. Felsefe tarihi boyunca, idealizm ile materyalizm [sayfa 107] arasndaki bu srekli savama tank olacaz. Materyalizm bilgisizliin, snrlarn geriletmek ister, ve bu, materyalizmin zaferlerinden biri, erdemlerinden biri olacaktr. dealizm ve onu besleyen din, tersine, bilgisizliin srdrlmesi iin, ynlarn bu bilgisizliinden, onlara basky, ekonomik ve toplumsal smry kabul ettirmede yararlanmak iin btn abalar harcar.
39 Tektanrclk (Monotheisme), Yunanca monos: bir tek - ve theos: tanr szlerinden oluur.
95
V. MARKSZM-NCES MATERYALZMN DEERLER Yunanllarda, embriyon halinde bir bilim oluur olumaz, materyalizmin de doduunu grdk. Bilim gelitii zaman, materyalizm de geliir ilkesini izleyerek, tarih boyunca unlar saptyoruz: 1. Ortaada bilimlerde zayf bir gelime, materyalizmde bir duraklama. 2. 17. ve 18. yzyllarda bilimlerde ok byk bir gelimeye uygun den materyalizmde byk bir gelime. 18. yzyl Fransz materyalizmi, bilimlerdeki gelimenin dolaysz sonucudur.. 3. 19. yzylda saysz byk bululara tank oluyoruz ve materyalizm, Marx ve Engels ile byk bir deiiklie uruyor. 4. Bugn, bilimler ve ayn zamanda da materyalizm byk bir hzla ilerlemektedir. En iyi bilginlerin, almalarnda, diyalektik materyalizmi uyguladklar grlmektedir. Demek ki, idealizm ile materyalizmin kkenleri tam tamna birbirine kardr; ve biz, yzyllar boyunca, bu iki felsefe arasnda, yalnzca akademik olmayan ve zamanmzda da devam eden bir savam olduunu gryoruz. nsanlk tarihinin iinde geen bu savam, bilim ile bilgisizlik arasndaki savamdr, iki akm arasndaki savamdr. Biri, insanl bilgisizlie doru eker, onu bu [sayfa 108] bilgisizlik iinde tutar; teki, tersine, bilgisizliin yerine bilimi koyarak insanlar zgr klmaya, kurtarmaya ynelir. Bu savam, engizisyon dneminde olduu gibi, zaman zaman, etin biimler almtr. Engizisyon iin, baka birok rnek arasnda, Galilei rneini alabiliriz. Galilei dnyann dndn ileri srer. Bu, ncille ve Aristoteles ile elien yeni bir bilgidir: eer dnya dnyorsa, demek ki evrenin merkezi deildir, ksaca evren iinde bir noktadr, yleyse yapmamz gereken ey, dncelerimizin snrlarn geniletmek olmaldr. Acaba Galileinin bu buluu karsnda ne yaplyor? nsanl bilgisizlik iinde tutmak iin dinsel bir mahkeme kurulur ve Galilei piman olmaya zorlanr.40 te, bilgisizlik ile bilim arasndaki savama bir rnek.
40 Galilei davas iin baknz: P. Laberenne, LOrigine des Mondes, Editeurs Franais Reunis.
96
u halde, bu an filozoflarn ve bilginlerini, bilgisizliin bilime kar savam iindeki yerlerine bakarak yarglamalyz; ve greceiz ki, onlar, bilimi savunurken, kendileri de, bilmeden materyalizmi savunmaktaydlar. Bunun gibi, Descartes da bize, dnceleriyle, materyalizmi ileri gtrebilmi olan fikirler vermitir. Ayrca, bu savamn, tarih boyunca, yalnzca teorik bir savam deil, ayn zamanda toplumsal ve siyasal bir savam olduunu da iyi grmek gerekir. Egemen snflar, bu savata her zaman bilgisizlikten yanadrlar. Bilim devrimcidir ve insanln kurtuluuna katkda bulunur. Burjuvazinin durumu ilgintir. 18. yzylda burjuvazi, feodal snfn egemenlii altndadr ve o sralarda bilimden yanadr; bilgisizlie kar bir savam yrtr ve bize Ansiklopediyi41 verir. 20. yzylda burjuvazi egemen snftr ve bilgisizlikle bilim arasndaki bu savamda, o, eskisinden [sayfa 109] ok daha byk bir vahetle bilgisizlikten yanadr (hitlercilii inceleyiniz). u halde gryoruz ki, marksizm-ncesi materyalizm, nemli bir rol oynamtr ve tarihsel nemi ok byk olmutur. Marksizmncesi materyalizm, bu bilgisizlikle bilim arasndaki savam boyunca, dine, yani bilgisizlie kar olabilen genel bir dnya anlay gelitirebilmitir. Ve gene materyalizmin bu evrimi, materyalizm almalarnn bu ardarda sralan iledir ki, diyalektik materyalizmin meydana kabilmesi iin gerekli koullar gerekleebilmitir. VI. MARKSZM-NCES MATERYALZMN KUSURLARI Materyalizmin evrimini anlamak ve kusurlarn ve boluklarn iyi grebilmek iin, bilimle materyalizmin birbirine bal olduunu hibir zaman unutmamak gerekir. Balangta, materyalizm, bilimlere gre daha ndeydi, ve onun iindir ki, bu felsefe, kendisini hemen kabul ettiremedi. Diyalektik materyalizmin hakl olduunu tantlamak iin, bilimleri kurmak ve gelitirmek gerekiyordu, ama bu yirmi yzyldan fazla bir zaman almt. Bu uzun dnem iinde materyalizm, bilimlerden, zellikle de bilimsel dnten ve ayn zamanda en ok gelimi
41 Baknz: Pages Choisies de LEncyclopedie, Les Classiques du Peuple, Editions Sociales.
97
zel bilimlerden etkilendi. Bunun iindir ki, getiimiz yzyln (yani 18. yzyln) materyalizmi her eyden ok mekaniki idi, nk bu ada, btn doa bilimleri arasnda yalnz mekanik ve henz ancak yeryzndeki ve gkyzndeki kat cisimlerin mekanii, ksaca yerekimi mekanii belli bir olgunlama durumuna ulamt. Kimya henz ocuksu, filojistik biimiyle vard. Biyoloji henz kundaktan kmamt; bitkisel ve hayvansal organizmalar ancak kabaca incelenebilmiti ve ancak salt mekanik nedenlerle aklanyorlard; Descartes iin hayvan nasl bir makine ise, 18. yzyln materyalistlerine gre de insan yle bir makineydi.42 [sayfa 110] Hristiyan ortan k uykusu dneminden sonra, bilimlerin uzun ve yava evriminden km olan materyalizm, ite bu durumdayd. Dnyay byk bir mekanizma olarak kabul eden bu dnemin byk yanlgs, her eyden, mekanik denilen bu bilimin yasalarna gre sonu karmak olmutur. Hareket, basit bir mekanik hareket saylarak, ayn olaylarn da durmadan yenilenmesi gerektii dnlyordu. eylerin makine yan grlyor, ama yaayan yan grlmyordu. Onun iin bu materyalizme mekanik (ya da mekaniki) materyalizm denir. Bir rnek verelim: Bu materyalistler, dnceyi nasl aklyorlard? yle: Nasl karacier safray salglarsa, beyin de dnceyi salglar! Bu dar bir dntr! Marxn materyalizmi, tersine, bir dizi aklk getirir. Dncelerimiz yalnzca beyinden gelmez. Fikirlerimizin, dncelerimizin niin yle deil de byle olduunu anlamaya almamz gerekir; o zaman, bizim fikirlerimizi, toplumun, evrenin vb. belirlediinin farkna varrz. Mekaniki materyalizm, dnceyi basit bir mekanik olay olarak kabul eder. Oysa dnce, daha stn bir eydir. Mekanik yasalarn da elbette ki iledii, etkili olduu. ama daha st sradan yasalarca daha geri plana atldklar kimyasal ve organik yapdaki olaylara da yalnz tek bana mekaniin uygulanmas, klasik Fransz materyalizminin zgl, ama o dnem iin kanlmaz darlklarndan biridir.43 te 18. yzyl materyalizminin birinci byk yanl. Bu yanl42 43
F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 25. F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 25.
98
gnn sonular unlard ki, o, genel olarak tarihi, yani tarihsel gelimenin bak asn, sreci bilmiyordu; bu materyalizm, dnyann evrim gstermediini, dzenli aralklarla birbirine benzer durumlarn yeniden ortaya ktn dnyordu ve insann ve hayvanlarn evrimi diye [sayfa 111] bir eyi de aklndan geirmiyordu. Bu materyalizmin ikinci zgl darl, evreni bir sre olarak, kesintisiz tarihsel gelime yolunda bir madde olarak kavramadaki yetersizliidir. Bu, o ada doa bilimlerinin ulam olduklar dzeye ve bu doa bilimlerine bal olan metafizik,44 yani anti-diyalektik felsefe tarzna uygun dyordu. Doann, aralksz srp giden bir hareket iinde olduu biliniyordu. Ama, an fikirlerine gre, bu hareket, gene ayn ekilde aralksz srp giden bir ember iziyordu ve bu yzden de hi ilerlemiyordu; daima ayn sonular veriyordu.45 te bu materyalizmin ikinci yanl. nc yanlgs, kendi dncelerine fazla dalmas, iine kapanmasdr; bu materyalizm, insan eyleminin dnyadaki ve toplumdaki roln yeteri kadar grmyordu. Marxn materyalizmi, dnyay yalnz aklamakla yetinmememizi, ayn zamanda, onu deitirmemiz gerektiini de retir. nsan, tarihte, dnyay deiiklie uratabilecek etkin bir edir. Rus komnistlerinin eylemi, yalnzca devrimi hazrlamak, yapmak ve baarya ulatrmak yeteneinin deil, ayn zamanda, 1918 den beri, byk glklerin ortasnda sosyalizmi kurmak yeteneinin de canl bir rneidir. Marksizm-ncesi materyalizm, bu insan eylemi anlaynn bilincinde deildi. O ada, insan ortamn46 bir rndr diye dnlyordu; oysa Marx bize retiyor ki, ortam, insann bir rndr ve yleyse insan da, balangta verilen baz koullar altnda, kendi z etkinliinin rndr. nsan nasl ortamn etkisine urarsa, kendisi de ortam, toplumu deitirebilir; yleyse, buna gre, kendisini de deitirebilir. [sayfa 112] Demek ki, 18. yzyln materyalizmi, fazlaca dncelerine dalp kalyordu, nk her eyin bir tarihsel gelimesi olduunu
44 45 46
Bundan sonraki ksmda metafizik yntemin incelenmesine balayacaz. F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 26. Toplumsal ortam szkonusudur.
99
bilmiyordu. Ama bu, o zaman iin kanlmaz bir eydi; nk bilimsel bilgiler, dnyay ve eyleri eski dnme ynteminden, yani metafizikten baka bir yntem kullanarak kavrayabilmek iin yeteri kadar ileri gitmemiti. [sayfa 113]
OKUMA PARALARI K. Marx-F. Engels, Kutsal Aile, s. 168-179. Karl Marx, Feuerbach zerine Tezler, Alman deolojisi, s. 20-
26.
Plehanov, Materyalizm Tarihi zerine Deneme (Holbach, Helvetius, Marx), Editions Sociales, 1957.
YOKLAMA SORULARI BRNC BLM Pasteur, ayn zamanda, hem bilgin, hem de dinsel inan sahibi nasl olabiliyordu? KNC BLM Kitaplar incelemenin ayn zamanda, hem zorunlu, hem de yetersiz olduunu gsteriniz. NC BLM 1. Diyalektik materyalizm neden antikada domad? 2. Yunan antikandan 18. yzyla kadar balca materyalist akmlar gsteriniz. 3. 18. yzyl materyalizminin yanllar ve deerleri nelerdir? YAZILI DEV Bir idealist ile bir materyalist arasnda, tanr zerine bir sylei tasarlaynz.
100
NC KISIM METAFZN NCELENMES
101
102
TEK BLM METAFZK YNTEM NEDR?
I.
Bu yntemin temel zellikleri. 1. Birinci temel zellik: zdelik ilkesi. 2. kinci temel zellik: eylerden ayrma (tecrit). 3. nc temel zellik: Sonsuz ve almaz blmeler. 4. Drdnc temel zellik: Kartlarn kar karya konmas. II. zet. III. Metafizik doa anlay. IV. Metafizik toplum anlay. V. Metafizik dnce anlay. VI. Mantk nedir? VII. Metafizik szcnn aklamas.
BLYORUZ K, 18. yzyl materyalistlerinin yanllar, onlarn dn; biimlerinden, onlarn, metafizik yntem dediimiz zel aratrma yntemlerinden gelmektedir. yleyse, [sayfa 117] metafizik yntem, zel bir dnya anlayn anlatr, ve belirtmemiz gerekir ki, nasl marksist materyalizmi, marksizm-ncesi materyalizmin karsna koyuyorsak, diyalektik materyalizmi de metafizik materyalizmin karsna koyuyoruz. Bunun iin, daha sonra, kart, diyalektik materyalizmi incelemek iin imdi bu metafizik yntemin ne olduunu renmemiz
103
gerekir. I. BU YNTEMN TEMEL ZELLKLER Burada Hegelin metafizik yntem dedii... eski aratrma ve dnme yntemini47 inceleyeceiz. Hemen basit bir gzlemle ie balayalm. nsanlarn ouna, hangisi daha doal gelir: hareket mi, hareketsizlik mi? Onlara gre eylerin olaan (normal) durumu nedir: durgunluk mu, deikenlik mi? Genellikle, hareketten nce durgunluun varolduu ve bir eyin harekete balayabilmesi iin nce durgunluk halinde bulunduu dnlr. Kutsal kitap da, bize, tanr tarafndan yaratlm olan evrenden nce, hareketsiz sonsuzluun, yani durgunluun varolduunu sylyor. te sk sk kullandmz baz szckler: durgunluk ve hareketsizlik, hareket ve deime. Ama bu son iki szck, e anlaml deillerdir. Hareket, szcn dar anlamnda, yer deitirmedir. rnek: den bir ta, yryen bir tren hareket halindedir. Deime, szcn tam anlamyla, bir biimden baka bir biime gemektir. Yapraklarn dken bir aa, biim deitirmitir. Ama deiiklik ayn zamanda bir durumdan baka bir duruma geitir. rnek: hava solunulamaz hale gelmi; bu deimedir. u halde, hareket, yer deitirme anlamna gelir; [sayfa 118] deime, deiiklik ise, biim ya da durum deitirmek demektir. Anlam karkln nlemek iin bu ayrma sayg gstereceiz (diyalektii incelediimiz zaman bu szcklerin anlamlarn yeniden grmemiz gerekecek). Grm bulunuyoruz ki, genel bir biimde, hareket ve deimenin durgunluktan daha az olaan olduu dnlr, ve biz, eyleri, deimesiz ve durgun saymay ye tutarz. rnek: Biz, bir ift sar ayakkab aldk, bir zaman sonra, birok onarmdan (pene, topuk deitirme, birok yamadan) sonra, biz, gene de sar ayakkablarm giyeceim diyoruz, onlarn artk o
47
104
ayn ayakkablar olmadklarn hi hesaba katmyoruz. Onlar, bizim iin, hep u zaman, bu fiyata satn aldmz sar ayakkablardr. Ayakkablarnzda sonradan meydana gelen deimeyi dikkate almyoruz. Onlar daima ayndrlar, onlar zdetirler. Biz, yalnz zdelii grdmz iin, sanki nemli bir ey olmam gibi, deiiklii nemsemiyoruz. te bu da: 1. Metafizik yntemin birinci temel zellii: zdelik ilkesi. Bu olaylar karsnda hareketsizlii harekete, zdelii deimeye tercih etmekten ibarettir. Bu tercih, metafizik ynteminin birinci temel zelliini oluturur ve btn bir dnya anlayndan ileri gelir. Evren dondurulmu gibi dnlr, diyecektir Engels. Doa iin, toplum ve insan iin de ayn ey dnlecek. Onun iin sk sk gnein altnda yeni olan bir ey yok diye iddia edilir. Bu, evren hareketsiz ve zde kalm olduundan, sonsuzdan beri, hibir deime olmamtr demektir. Bununla, ayn zamanda, dnem dnem ayn olaylara dnld de anlatlr. Tanr, balklar, kular, memelileri vb. oluturarak dnyay yaratt ve o zamandan beri hibir ey deimedi, dnya kmldamad. Gene denir ki, insanlar hep ayndr, sanki insanlar sonsuzdan beri deimedi. [sayfa 119] Her gn kullanlan bu deyimler bizim iimizde ta derinlere kadar kk salm olan bir anlayn yanssdrlar ve burjuvazi bu yanltan sonuna kadar yararlanr. Sosyalizm eletirilirken, ok sevdikleri kantlardan birini, insan bencildir, onu zor altnda tutmak iin savamc bir bask zorunludur, yoksa karklk egemen olurdu kantn ne srerler. Bu da, gene, insann her zaman iin deimez bir doas olduunu dnen bu metafizik anlayn sonucudur. Elbette, birdenbire komnist bir dzende yaama olanana sahip olsaydk, yani rnler, herkesin emeine gre deil de gereksinmesine gre letirilmeye hemen kalklsayd, besbelli ki, gereksinmesinden fazlasna sahip olma heveslerini karlamak isteyenlerin saldrsna urayacak ve byle bir toplum ynetilemeyecekti. Bu byle olmakla birlikte, gene de komnist toplum yukarda belirtildii gibidir ve bu da akla-uygundur. Ama iimizde kk salm me-tafizik bir anlay yzndendir ki, greli olarak, gelecein insa-
105
nnn, uzak bir gelecekte de bugnn insanna benzer bir biimde yaa-yacan tasarlyoruz. Bu bakmdan, sosyalist ya da komnist toplumun yaanabilir bir toplum olmad, nk insann bencil olduu ifade edilirken, toplum deitii zaman insann da deiecei unutuluyor. Sovyetler Birlii zerine, her gn birtakm eletiriler iitilir. Bu eletiriler, onlar dile getirenlerin eyleri kavramadaki gszlklerini gzlerimizin nne sermektedir. Bu onlarn metafizik bir dnya anlayna sahip olmalarndan, eyleri metafizik bir biimde anlamalarndan ileri gelir. Verebileceimiz birok rnekten yalnzca unu ele alalm: Bize diyorlar ki, Sovyetler Birliinde, bir ii, rettiklerinin toplam deerine karlk olmayan bir cret almaktadr; demek ki bir artdeer vardr, yani onun cretinden bir miktar alnmaktadr. yleyse alnmaktadr. [sayfa 120] Fransada da durum ayndr, iiler smrlyor; u halde bir Sovyet iisi ile bir Fransz iisi arasnda fark yoktur. Metafizik anlay bu rnein neresindedir? Bu anlay, burada, iki tip toplum olduunun dikkate alnmamasnda, iki toplum arasndaki ayrlklarn hesaba katlmamasndadr. Burada ve orada, her iki lkede, art-deerin varolduunu sanmak da, insann ve makinenin artk Fransadaki ile ayn ekonomik ve toplumsal anlam olmayan SSCBde ortaya kan deimeleri dikkate almakszn, metafizik bir biimde dnmek demektir. Oysa, bizim lkemizde, emeini smrmek iin insan ve makine (patronun hizmetinde) retmek iin vardr. SSCBde ise, insan, kendi emeinin meyvesinden yararlanmak iin ve makine (insann hizmetinde) retmek iin vardr. Fransada art-deer patrona gider, SSCBde ise sosyalist devlete, yani smrc olmayan ortakla gider. eyler deimitir. u halde; bu rnekte gryoruz ki, yarglama yanllar, iyi niyetli olanlarda, metafizik bir dnce ynteminden, zellikle bu yntemin birinci temel zelliinin, yani deimeye deer vermemek, hareketsizlii semek ya da ksaca, zdelii sonsuzlatrmaya ynelik olmak biiminde kendini gsteren temel zelliin uygulanmasndan ileri gelmektedir. Peki ama nedir bu zdelik? Diyelim ki, 1 Ocak 1935te tamamlanan bir evin yapln grdk. 1 Ocak 1936da ve bunu izleyen dier yllarda, bu evin, zde bir ev olduunu syleyeceiz,
106
nk hep iki katldr, n yznde hep yirmi penceresi ve iki kaps vb. vardr, nk o hep ayn kalyor, deimiyor, farkl deildir. Demek ki, zde olmak, ayn kalmaktr, baka olmamaktr. Ama gene de bu ev deimitir! O yalnzca ilk bakta, yzeysel olarak, ayn kalyor. eyleri daha yakndan gren mimar ya da duvarc ustas, evin yaplndan bir hafta sonra artk onun ayn ev olmadn iyi bilir: urada burada kk bir atlak olumutur, urada bir ta oynamtr, tede rengi solmutur vb.. u halde [sayfa 121] eyler, ancak kaba olarak dnldklerinde, zde gibi grnrler. Ayrntlaryla tahlil edildiklerinde, durmadan deitikleri (anlalr). yleyse, metafizik yntemin birinci temel zelliinin, pratik sonular nelerdir? Biz, eylerde zdelik grmeyi, yani onlar ayn kalm grmeyi daha ok sevdiimiz iin, rnein yle diyoruz: !Yaam yaamdr ve lm lmdr!. ddia ediyoruz ki, yaam (ayn) yaam olarak kalyor, lm de ayn lm olarak kalyor; her ey bunun gibi. eyleri kendi zdei iinde dnmeye altmz iin, onlar birbirlerinden ayryoruz. Bir sandalye, bir sandalyedir demek, doal bir gerei belirtmektir, ama bu, zdelik zerine parmak basmak ve ayn zamanda, bu bir sandalye deildir, bir baka eydir, demektir. Bunu sylemek o kadar doal bir eydir ki, onun altn izerek belirtmek, ocuka grnr. Ayn trden fikirlerle yle diyeceiz: At, attr ve at olmayan bir baka eydir. u halde sandalyeyi bir yana, at bir yana ayryoruz ve her ey iin ayn eyi yapyoruz. Bylece, eyleri kesinlikle birbirinden ayrarak, ayrdediyoruz, ve dnyay ayrdedilmi eylerin bir koleksiyonu haline dntryoruz, bu da: 2. Metafizik yntemin. ikinci temel zellii: eylerden ayrma (tecrit). imdi sylediklerimiz bize yle doal grnr ki, bunu sylemek de ne oluyor diye kendi kendine sorabilir insan. Greceiz ki, her eye karn bunu sylemek zorunlu idi, nk bu dn tarz, bizi eyleri belli bir adan grmeye gtrr. Ve gene bu yntemin ikinci temel zelliini de, pratik sonularyla deerlendireceiz.
107
Gnlk yaamda, hayvanlar ele alr ve onlar hakknda, varlklar birbirinden ayrarak dnrsek, baka baka cinslerden [sayfa 122] ve trlerden olan varlklar arasnda ortak olan eyleri grmeyiz. Bir at, bir attr ve bir inek, bir inektir. Onlar arasnda hibir iliki yoktur. Bu, hayvanlar, kesin olarak birbirlerinden ayrarak snflandran ve onlar arasnda hibir iliki grmeyen eski zoolojinin bak asdr. Bu da, gene metafizik yntemin uygulanmasnn sonularndan biridir. Bir baka rnek olarak unu alabiliriz: Burjuvazi, bilimin bilim olarak, felsefenin felsefe olarak, siyasetin de siyaset olarak kalmasn ister; ve kukusuz, arasnda, ortak hibir ey, kesin olarak herhangi bir iliki yoktur. Byle bir uslamlamann pratik sonucu udur: Bilgin, bilgin olarak kalmaldr, bilimi felsefeye, siyasete kartrmamaldr. Bir filozof iin de, bir siyaset adam iin de durum ayn olacaktr. yi niyetli bir insan byle dnd zaman, bir metafiziki olarak uslamlama yrtyor denilebilir. ngiliz yazar Wells, birka yl nce, artk hayatta bulunmayan, byk yazar Maksim Gorkiyi ziyaret etmek zere Sovyetler Birliine gitti. Gorkiye, siyasetle uramayacak bir edebiyatlar kulb kurmay nerdi, nk, onun kafasnda, edebiyat edebiyatt ve siyaset siyasetti. Gorki ve arkadalarnn glmeye baladn gren Wells zlm. Ne var ki, Wells, yazar, toplumun dnda yaayan bir adam olarak gryor ve yle kavryordu; oysa Gorki ve arkadalar, yaamn byle olmadn, gerekte, her eyin istense de, istenmese de birbirine bal olduunu biliyorlard. Gnlk yaamn pratii iinde, eyleri snflandrmaya, birbirlerinden ayrmaya, onlar yalnz kendileri iin grmeye ve incelemeye alyoruz. Marksist olmayanlar, genellikle devleti toplumdan ayrarak, toplum biiminden bamsz olarak grrler. Byle dnmek, devleti toplumdan yaltmak, onu gerekte olan ilikilerinden ayrmak demektir. nsan teki insanlardan, evresinden, toplumdan yaltp ondan szedildiinde de, ayn yanl yaplr. Makinenin de, retimde bulunduu toplumdan [sayfa 123] yaltlarak kendisi iin makine olarak dnlmesi, u yanl anlaya benzer: Pariste makine, Moskovada makine; burada da, orda da art-deer, hibir fark yok, tpatp
108
ayn eyler. Bununla birlikte, bu srekli okunan ve okuyanlarn benimsedikleri bir dn tarzdr, nk, allagelen ve genel olan bak as, eyleri bler, (birbirinden) ayrr. Bu metafizik yntemin allm bir temel zelliidir. 3. nc temel zellik: Sonsuz ve almaz blmeler. eyleri, deimeyen ve hareketsiz olarak dnmeyi tercih ettikten sonra, biz, onlar snflandrdk, onlardan kataloglar yaptk, bylelikle de, onlar arasnda, birbirleriyle olabilecek ilikilerini bize unutturan blmeler yarattk. Bu biimde grmek ve karara varmak, bizi, bu blmelerin bir zaman varoldu mu, her zaman varolduklarn (bir at, bir attr) ve mutlak, almaz ve sonsuz olduklarn sanmaya gtrr. te metafizik yntemin nc temel zellii. Ama bu yntemden szettiimiz zaman dikkat etmemiz gerekir; nk biz marksistler, kapitalist toplumda, iki snfn, burjuvazi ile proletaryann varolduunu sylediimiz, blmeler yaptmz zaman, bizim de, metafizik grle gerdee girdiimiz sanlabilir. Ancak, yalnzca blmeler yapm olmakla, metafiziki olunmaz, bu blmeleri yap biimiyle, bu blmeler arasnda bulunan farklar ve ilikileri yerletiri tarzyla metafiziki olunur. Biz, toplumda iki snf var dediimiz zaman, burjuvazi, rnein, hemen zenginler ve yoksullar var diye dnr. Ve kukusuz, bize Her zaman zenginler ve yoksullar olmutur diyecektir. Her zaman olmutur ve her zaman olacaktr, ite bu, metafizik bir dn tarzdr. eyler, birbirlerinden bamsz olarak her zaman iin snflandrlr, onlarn arasna [sayfa 124] almaz blmeler, duvarlar konur. Burjuvazi ile proletaryann varlnn gerek olduunu gstermek yerine, toplum, zenginler ve yoksullar olarak blnr, burjuvazi-proletarya blmesi kabul edilse bile, bu snflar, karlkl ilikileri, yani snf savam dnda dnlr. eyler arasna kesin engeller yerletiren bu nc temel zelliin pratik sonular nelerdir? Buna gre, bir at ve inek arasnda herhangi bir akrabalk ba olamaz. Bizi kuatan her ey iin ve btn bilimler iin de ayn ey olacak. Daha ilerde bunun doru olup olmadn greceiz; ama imdi,
109
ta-nmlam bulunduumuz bu ayr temel zelliin sonularnn neler olduunu aratrmak gerekiyor; bu da: 4. Drdnc temel zellik: Kartlarn kar karya konmas. imdi btn bu sylediklerimizden u kyor: Yaam, yaamdr ve lm, lmdr dediimiz zaman, yaam ve lm arasnda hibir ortak yan olmadn iddia ediyoruz. Yaam ve lm; her birini, kendileri iin grerek, aralarnda varolabilecek ilikileri grmeksizin, onlar, birbirlerinden ayr olarak snflandryoruz. Bu koullar iinde, yaamn yitirmi olan bir adam, l bir ey saylma-ldr, nk yaam ile lm, karlkl olarak birbirlerini dtaladkla-rna gre, bu insann, ayn zamanda, hem canl, hem de l olmas olanakszdr. eyleri birbirinden ayr, kesin olarak birbirinden farkl sayarak, onlar, birbirleriyle kar karya tutmu oluruz. te, bu kartlar birbirine kar tutan, kart iki eyin ayn zamanda varolmayacan iddia eden metafizik yntemin drdnc temel zellii. Gerekte, bu yaam ve lm rneinde, nc bir olanak olamaz. Birbirinden ayrdmz bu iki olanaktan birini sememiz kesenkes gereklidir. Kabul ediyoruz ki, nc bir olanak bir eliki olacaktr, ve bu eliki bir samalktr, [sayfa 125] o halde, olanaksz bir eydir. Metafizik yntemin drdnc zellii, yleyse eliki korkusudur. Bu dn tarznn pratik sonular yledir: rnein, demokrasi ve diktatrlkten szedildiinde, metafizik gr, ister ki, toplum, bu ikisi arasnda bir seim yapsn, nk demokrasi demokrasidir, diktatrlk de diktatrlktr. Demokrasi, diktatrlk deildir, ve diktatrlk, demokrasi deildir. Sememiz gerekir, yoksa bir eliki; bir samalk, bir olanakszlkla kar karya kalrz. Marksist tutum, bsbtn bakadr. Bizler, tersine, proletarya diktatrlnn, rnein, ayn zamanda, hem ynlarn diktatrl ve hem de smrlen ynlar iin demokrasi olduunu dnrz. Biz, yaamn, canl varlklarn yaamnn, ancak hcreler arasnda sonsuz bir savam olduu iin, ancak srekli olarak bir ksm
110
hcreler ldkleri ve baka hcreler onlarn yerlerini aldklar iin olabildiini dnrz. Bu biimde, yaam, kendi iinde lm de ierir. Biz, metafiziin dnd gibi, lmn ylesine tam, eksiksiz ve yaamdan ayr olmadn dnrz; nk baz hcreler belirli bir sre yaamaya devam ettiine ve bu lden baka yaamlar doacana gre, bir l zerinde btn yaam tamamen yok olmamtr. II. ZET u halde gryoruz ki, metafizik yntemin eitli temel zellikleri, bizi, eyleri belirli bir adan anlamaya zorlar ve belirli bir biimde dnmeye srkler. Daha ilerde, inceleyeceimiz ve genellikle karlalan grme, dnme, inceleme, tahlil tarz biimine ok uygun dtn gsterdiimiz bu tahlil tarznn, belirli bir mant olduunu saptayacaz. [sayfa 126] Konumuzu zetlememizi salayacak sralamaya yle balanabilir: 1. eyler, hareketsizlikleri, zdelikleri iinde grlr. 2. eyler, birbirlerinden ayrlrlar ve karlkl ilikilerinden syrlrlar. 3. eyler arasna, sonsuz blmeler, almaz duvarlar ekilir. 4. Birbirine kart iki eyin, ayn zamanda varolamayacaklar iddia olunarak, kartlar, birbirine kar konur. Genel zelliklerin her birinin pratik sonularn incelerken, bunlardan hibirinin geree uygun dmediini grdk. Acaba dnya, bu anlaya uygun mudur? Acaba, doada, eyler deimez ve hareketsiz midir? Hayr. Biz her eyin deitiini saptyoruz ve hareket halinde olduunu gryoruz. O halde, bu anlay, eylerin kendileriyle badamaz. Elbette ki, hakl olan doadr ve yanl olan bu anlaytr. Daha en bata, felsefe, evreni, insan, doay vb. aklamak ister, diye tanmlamtk. Bilimler zel sorunlar inceler, felsefe ise, yukarda sylediimiz gibi, bilimleri birletiren ve derinletiren daha genel sorunlar inceler. Oysa, btn sorunlara, uygulanan eski metafizik dn yntemi de, evreni, insan ve doay tamamyla zel bir biimde ele alan bir felsefe anlaydr.
111
Metafiziki iin, eyler ve onlarn dncedeki yanslar olan kavramlar, biri tekinden sonra ve teki olmakszn dikkate alnacak deimez, eilip bklmez, her zaman tpk kalan, yaltk irdeleme konulardr. Metafiziki orta terimler olmakszn, yalnzca anti-tezler aracyla dnr: evet evet, hayr hayr der; bunun tesine geen ey metelik etmez. Ona gre, bir ey ya var, ya da yoktur; bir ey ayn zamanda hem kendisi, hem de bir bakas olamaz. Olumlu ile olumsuz birbirlerini mutlak olarak dtalarlar; neden ve sonu da ayn derecede sert bir biimde birbirlerine kar gelirler.48 Demek ki metafizik anlay evreni, donmu eyler kmesi gibi [sayfa 127] dnr. Bu dn biimini iyice kavramak iin, onun, doay, toplumu, dnceyi nasl anladn, nasl tasarladn inceleyeceiz. III. METAFZK DOA ANLAYII Metafzik, doay, kesin olarak saptanm eyler topluluu olarak kabul eder. Ama eylere bakn iki biimi vardr. Dnn birinci tarz, dnyay, kesin olarak, hareketsiz kabul eder ve hareketin, bizim duyularmzn bir yanlsamas olduuna inanr. Eer grnrde olan hareketi karrsak, doa kmldamaz. Bu teori, Eleallar denilen bir Yunan felsefe okulu tarafndan savunuldu. Bu dargrl anlay, gerekle ylesine eliik bir anlaytr ki, zamanmzda artk tutulmamaktadr. Doay donmu eyler kmesi olarak dnn ikinci tarz, ok daha ustacadr. Doann hareketsiz olduu sylenmez, pekala kmldad, ama bu hareketin mekanik bir yer deitirme olduu iddia edilir. Burada, birinci dn tarz ortadan kalkar; artk hareket yadsnmaz ve bu, metafizik bir anlay deilmi gibi grnr. Bu anlaya mekaniki anlay (ya da mekanikilik ) denir. Bu anlay, pek sk ilenen ve 17. ve 18. yzyl materyalistlerinde rasladmz bir yanltr. Grdk ki, bunlar doay, hareketsiz saymyorlar, hareket halinde sayyorlar, ne var ki, onlara gre, bu
48
Friedrich Engels, Anti-Dhring, s.65.
112
hareket baya bir mekanik deime, yer deitirmedir. Onlar, gne sistemini tamamen kabul ederler (yer yuvarla, gnein evresinde dner), ama bu hareketin salt mekanik bir hareket, yani bir yer deitirme olduunu dnrler ve bu hareketi yalnzca bu ynyle, bu grnmyle [sayfa 128] dikkate alrlar. Ama eyler bylesine yaln deildir. Yer yuvarlann dnmesi, elbette ki mekanik bir harekettir, ama yer yuvarla bir yandan dnerken, bir yandan da baz etkilere urar, rnein sour. yleyse yalnz bir yer deitirme yoktur, meydana gelen baka deiiklikler de vardr. Demek ki, mekaniki denilen bu anlayn temel zelliini belirleyen ey, yalnz mekanik hareketin dikkate alnmasdr. Dnya durmakszn dnyorsa da ona hibir ey olmaz; dnya yer deitirir, yuvarlan kendisi deimez; kendi kendisiyle zde kalr. Bizden nce olduu gibi, bizden sonra da dnmeye devam eder, daima ve daima dner. Bylece her ey, sanki hibir ey olmam gibi srer gider. yleyse gryoruz ki, hareketi kabul etmek, ama onu salt bir mekanik hareket olarak kabul etmek, metafizik bir anlaytr, nk bu hareketin tarihi [yani ba ve sonu -.] yoktur. Paralar kusursuz olan ve anmaz bir malzemeden yaplm bir saat, hibir deiime uramadan sonsuza kadar ileyecektir ve byle bir saatin bir tarihi olmayacaktr. Byle bir dnya anlayna Descartesta sk sk raslanr. O, btn fizik ve fizyoloji yasalarn mekanie indirgemeye alr. Kimyaya ilikin hibir fikri yoktur (kan dolam aklamasna baknz), ve onun, eylere ilikin mekaniki anlay, 18. yzyl materyalistlerinin de anlay olacaktr. (Salt olarak daha az mekaniki olan ve diyalektik anlay sezinleyen Diderotyu bunlardan ayr tutacaz.) 18. yzyl materyalistlerinin temel zelliklerini belirleyen ey, onlarn, doay, bir saat mekanizmas gibi kabul etmeleridir. Eer gerekten byle olsayd, eyler, hi iz brakmadan ayn noktaya dnp gelirlerdi ve doa, kendi kendine zde kalrd. Bu da metafizik yntemin birinci zelliidir. [sayfa 129] IV. METAFZK TOPLUM ANLAYII Metafizik anlay, toplumda, hibir eyin deimemesini is-
113
ter. Ama, bu istek, genellikle, byle sunulmuyor. rnein, retimde hammaddelerden mamul nesneler retilmesinde olduu gibi, siyasette hkmetlerin birbirini izlemesinde olduu gibi, deiiklikler olduu kabul edilir. nsanlar, btn bunlar bilirler. Ama kapitalist rejimi, kesin, sonsuz sayarlar ve hatta bazan bir makine ile karlatrrlar. te byle zaman zaman ekonomi makinesinin bozulmasndan szedilir, ama makineyi kaybetmemek iin, onun onarlmas istenir. Bu ekonomi makinesinin, otomatik bir aygt gibi, bazlarna kr paylar, bazlarna da yoksulluk datmay srdrebilmesi istenir. Gene, burjuva parlamenter rejimi olan siyaset makinesinden szedilir, ve bazan solda, bazan sada olsa da, ondan yalnzca bir ey, kapitalizmin ayrcalklarn korumak iin ilemesi istenir. te toplumu bu biimde dnmek de, mekaniki, metafizik bir anlaytr. Barnda btn bu arklarn iledii ve bylece ileyiini srdrd bu toplum olanakl olsayd, hibir iz brakmayacakt; sonu olarak, o halde, tarih iinde gemii ve gelecei olmayacakt. Gene btn evren iin, zellikle toplum iin geerli olan, ok nemli bir mekaniki anlay vardr ki, bu tarih daima yinelenir forml ile, dzenli bir gidi ve ayn olaylara devirli biimde dnp gelme fikrini yaymaktan ibarettir. Bu anlaylarn ok yaygn olduunu belirtmek gerekir. Toplum iinde bulunan ve varl saptanan hareket ve deime, gerekten yadsnmaz, ama hareketin kendisi, yaln bir mekanizmaya evrilerek, tahrif edilir. [sayfa 130] V. METAFZK DNCE ANLAYII evremizde, allan dnce anlay nedir? Biz sanrz ki, insan dncesinin ba sonu yoktur ve olmamtr. eyler deise bile, bizim uslamlama biimimizin, yz yl nce yaayan insann uslamlama biimi ile zde olduuna inanrz. Duygularmzn eski Yunanllarn duygular ile ayn olduunu, iyiliin ve akn her zaman varolduunu dnrz. Bylece sonsuz ak tan szederiz. nsan duygularnn deimedii inanc, ok yaygndr.
114
Bu yzden, rnein bireysel ve bencil zenginlemeye dayanmayan baka bir toplumun varolamayaca sylenir ve yazlr. Gene insanlarn istekleri, her zaman ayndr sznn sk sk duyulmas da bunun iindir. ou kez byle dnrz. Biroklar daha sk byle dnr. Metafizik anlayn, dier btn eylerde olduu gibi, dncenin hareketi iine ilemesine de karmayz. nk bizim eitimimizin temelinde bu yntem, bu dnce biimi, bize ilk bakta son derece usayatkn grnyorsa bunun nedeni bu dnce biiminin saduyu denilen eyin dnce biimi olmasdr49. Bundan kan sonuca gre, bu metafizik gr ve dn biimi, yalnzca bir dnya anlay deil, ayn zamanda, dnmek iin tutulan bir yol, bir yntemdir. Oysa, her ne kadar metafizik dnleri reddetmek, greli olarak kolaysa da, buna karlk, metafizik dn ynteminden kanmak ok daha gtr. Bu konuya bir aklk getirmeliyiz: Evreni gr biimimize bir anlay, aklamalar aray biimimize bir yntem diyoruz. rnekler: a) Toplumda grdmz deiiklikler, yalnzca d grnlerdir, daha nce de varolan yinelerler. te bir anlay. [sayfa 131] b) Toplum tarihinde daha nceden yeralm bir ey, gnein altnda yeni hibir ey yoktur sonucunu karmak iin aratrlrsa, ite bu, bir yntemdir. Ve biz saptyoruz ki, yntemi, anlay esinler ve belirler. ok aktr ki, anlay tarafndan bir kez esinlenen yntem bu kez anlay yneterek, ona yol gstererek, onun zerinde etkili olur. Metafizik anlayn ne olduunu grdk; imdi de onun aratrma yntemini greceiz. Buna mantk denir. VI. MANTIK NEDR? Mantkn iyi dnme sanat olduu sylenir. Geree uygun bir biimde dnmek demek, mantn kurallarna gre dnmektir. Bu kurallar nelerdir? Balca u byk kural vardr:
49
Friedrich Engels, Anti-Dhring, s. 65.
115
1. zdelik ilkesi: Daha nce de grdmz gibi, bu, bir eyin kendi kendisine zde olduunu, deimediini kabul eden kuraldr (at, attr). 2. elimezlik ilkesi: Bir ey, ayn zamanda, hem kendisi, hem de kart olamaz. Semek gerekir (yaam, hem yaam ve hem de lm olamaz). 3. ncnn olanakszl ilkesi ya da nc durumun olanakszl: Bu demektir ki, eliik iki olabilirlik arasnda, bir ncnn yeri yoktur. Yaam ile lm arasnda seim yapmak gerekir. nc bir olanak yoktur. u halde, mantkl olmak iyi dnmek demektir, iyi dnmek ise bu kural uygulamay unutmamak demektir. Daha nce incelediimiz ve metafizik anlaytan gelen ilkelerden, bunu biliyoruz. O halde, mantk ile metafizik sk skya birbirine baldr; mantk, her eyi ok belirli bir biimde snflandrma yolunu tutan, bu bakmdan bizi, eyleri kendi kendileriyle [sayfa 132] zde grmeye zorlayan, ve sonra bizi, semek, evet ya da hayr demek zorunda brakan ve sonu olarak, iki durum arasnda, rnein yaam ile lm arasnda, nc bir olana kabul etmeyen bir dn yntemi, bir alettir. Btn insanlar lmldr; bu arkada da bir insandr; yleyse o da lmldr dendii zaman, bu, tasm (kyas, syllogisme) denilen eydir (bu, mantkl dnn tipik biimidir). Biz, byle dnm olmakla, arkadan yerini belirlemi olduk, bir snflandrma yaptk. Bir insanla ya da bir eyle karlatmz zaman, Onu nasl snflandrmak (nereye koymak) gerekir? diye kendi kendimize sormak, bizim zihinsel eilimimizdir. Aklmza, bu sorundan baka bir ey gelmez. Biz, eyleri, eitli boyutlarda, emberler ya da kutular gibi dnrz, ve aklmz, bu emberleri ya da kutular, belli bir sraya gre birbiri iine sokmaya alr. Yukardaki rneimizde, ilkin btn lmlleri iine alan bir ember, sonra btn insanlar iine alan daha kk bir ember; ve daha sonra da yalnz bu arkada iine alan bir ember gsteriyoruz. Eer bu emberleri snflandrmak istersek, belli bir mantka gre, bu emberleri birbiri iine sokacaz.
116
Demek ki, metafizik anlay, mantk ve tasmla yaplmtr. Bir tasm nermelik bir gruptur; ilk iki nermeye, nceden gnderilmi anlamnda ncller denir; nc nerme vargdr. Baka bir rnek: Sovyetler Birliinde; son anayasadan nce proletarya diktatrl vard. Diktatrlk, diktatrlktr. SSCBde de diktatrlktr. yleyse SSCB ile, diktatrln lkeleri talya ve Almanya arasnda hibir fark yoktur. Burada, diktatrln kimin iin ve kimin zerinde ilediine baklmyor, ayn biimde, burjuva demokrasisi vldnde de, bu demokrasinin kimin karna iledii sylenmiyor. [sayfa 133] Bylece, eyleri ve toplumsal dnyay, ayr ayr emberlerle blnm ve bu emberleri birbiri iine girmi gibi dnmeye, sorunlar bu biimde koymaya varlr. Kukusuz bunlar, teorik sorunlardr, ama pratikte de bir davran biimine gtrrler. Bunun gibi, rnein, mutsuz 1919 Almanyas rneini syleyebiliriz. Almanyada sosyal-demokrasi, davran ile kapitalizmin varln srdrp gitmesine izin vereceini ve nazilie de vesile olacan gremeden, demokrasiyi korumak iin, proletarya diktatrln ldrd. Hayvanlarn da, bitkilerin de bir evrimi olduu bilininceye kadar, zooloji ve biyoloji de eyleri ayr ayr grr ve incelerdi. eskiden, btn varlklar, eyler, nasl ise, her zaman yle olduklar dnlerek snflandrlyordu. Ve gerekten, geen yzyln sonuna dek, doabilim, her eyden ok olgular toplayan bir bilim, bir tamamlanm eyler bilimi oldu.50 Ama bu konuyu tamamlamamz iin unu da grmemiz gerekir: VII. METAFZK SZCNN AIKLAMASI Felsefede metafizik denilen nemli bir blm vardr. Ama metafizik, ancak, tanr ve ruhla urat iin, burjuva felsefesinde byle bir nem tar. Onda her ey sonsuzdur. Tanr, sonsuzdur, deimez, kendi kendisiyle zde kalr; ruh da yle. yi de, kt de vb. hep ayndr, btn bunlar, aka belirlenmi, kesin ve sonsuz50
117
dur. Demek ki, felsefenin metafizik denilen bu blmnde, eyler, donmu bir topluluk olarak grlrler ve her eyi kar karya koyma yoluyla, ruh maddeye kar, iyi ktye kar vb. konarak, yani kartlar arasndaki birbirine kar olma durumuyla uslamlama yrtlr. [sayfa 134] Bu uslamlama, bu dn biimine, bu anlaya, metafizik denir. nk bu anlay, tanr gibi, iyilik, ruh, ktlk vb. gibi fizik dnda bulunan eyleri ve fikirleri iler. Metafizik, Yunanca tesinde demek olan meta ve dnya olaylarnn bilimi demek olan fizik szlerinden gelir. Demek ki metafizik, dnyann tesinde yeralan eylerle urar. Ayrca, bu anlay, tarihsel bir raslant sonucu da, metafizik diye adlandrlr. Mant ilk inceleyen (ki hala kullanlmaktadr) Aristoteles, ok eyler yazd. lmnden sonra, retilileri, onun yazlarn snflandrdlar; bir katalog yaptlar ve sonra, Fizik diye balk atlm bir yaz ile ruh sorunlarn ileyen balksz bir yazsn buldular. Ve o yazy, fizikten sonra anlamna gelen Yunanca Metafizik sz ile snflandrdlar. Sonu olarak, incelediimiz terim arasnda bulunan ba zerinde nemle duralm: Metafizik, mekanikilik, mantk. Bu bilgi kolu, her zaman birlikte grnrler ve hep birbirlerini gerektirirler. Bir sistem olutururlar ki, biri olmadan teki anlalamaz. [sayfa 135]
YOKLAMA SORULARI 1. rnekler vererek, bizim, eyleri hareketsiz olarak dnmeye alk olduumuzu gsteriniz. 2. Metafizik dnya anlay zerine rnekler veriniz. 3. Mekanikilik nedir ve niin metafiziktir? 4. Mantk nedir? 5. Metafizik anlay ve yntemin zellikleri nelerdir? YAZILI DEV Hem metafiziki, hem devrimci olunabilir mi?
118
DRDNC KISIM DYALEKTN NCELENMES
119
120
BRNC BLM DYALEKTN NCELENMESNE GR
I. II. III. IV. V.
Hazrlayc uyarlar. Diyalektik yntem nereden domutur? Diyalektik, uzun zaman, niin metafizik anlayn basks altnda kald? 18. yzyl materyalizmi niin metafizikti? Diyalektik materyalizm nasl dodu: Hegel ve Marx.
I. HAZIRLAYICI UYARILAR Diyalektikten, bazan, gizemli bir ey gibi szedilir ve o, karmak herhangi bir ey gibi gsterilir. Diyalektik iyi bilinmedii iin, ondan geliigzel szedildii de olur. Btn bunlar, canskcdr ve saknlmas gereken yanllara neden olurlar. Szcn kaynak anlamna bakldnda, diyalektik terimi, yalnzca tartma sanat demektir, ve uzun uzun tartan insan iin kullanldnda da bu anlam anlalr; ve [sayfa 139] gene szn anlam geniletilerek, iyi konuan bir insan iin de diyalektiki (diyalektis-
121
yen) denir. Biz, diyalektii, bu anlamda incelemeyeceiz. Diyalektik sz, felsefi bak asndan baka bir anlam kazanmtr. Felsefi anlamda diyalektik, sanlann tersine, herkesin eriebilecei, apak ve gizemsiz bir eydir. Ama, diyalektik herkese anlalabilirse de, gene de baz glkleri vardr; ite bu glklerin nedenini bilmemiz gerekir. El ilerinden bazlar basit, bazlar pek karmaktr. rnein, ambalaj sandklar yapmak, basit bir itir. Tersine, bir telsiz aygtn monte etmek, parmaklarda ok daha ustalk, duyarlk ve kvraklk isteyen bir itir. Ellerimiz ve parmaklarmz, bizim iin i aletleridir. Ama dnce de bir i aletidir. Nasl parmaklarmz her zaman irice, titizlik isteyen bir i yapmyorlarsa, beynimiz iin de durum ayndr. nsan emeinin tarihinde, insan, balangcnda ancak kaba ileri yapmay biliyordu. Bilimlerdeki ilerleme, daha belirli, daha kesin ilerin yaplabilmesine yolat. Dnce tarihi iin de tam ayn ey olmutur. Metafizik, parmaklarmz gibi, ancak kaba hareketleri yapabilme yeteneinde bir dnce yntemidir (rnein metafiziin sandklarn ivilemek ya da ekmecelerini ekmek gibi). Diyalektik, bu yntemden ayrlr, nk ok daha byk bir aklk, incelik salar. Ve diyalektik, byk bir akla, incelie sahip bir dnce ynteminden baka bir ey deildir. Dncenin evrimi de, tpk, el iinin evrimi gibi olmutur. Bunun yks de ayndr, bu evrimde de hibir sr yoktur, her ey apaktr. Glkler uradan gelmektedir: 26 yana kadar sandk iviliyoruz ve sonra, birdenbire, bizi, monte etmek zere telsiz aygtnn nne koyuyorlar. Elbette ok glk ekeceiz. [sayfa 140] Elbette ki, ellerimiz hantal, parmaklarmz beceriksiz olacaktr. Ancak zamanla yava yava kvraklaabilecek ve bu ii gerekletirebileceiz. Balangta bize ok g grnen; sonra ok basit gelecektir. Diyalektik iin de ayn ey. Eski metafizik dnce ynteminin arlyla kafamz karmakark iken, diyalektik yntemin kvrakln, inceliini kavramamz gerekiyor. Ama greceiz ki, bunda da gene hibir sr, hibir karklk yoktur.
122
II. DYALEKTK YNTEM NEREDEN DOMUTUR? Biz biliyoruz ki, metafizik, dnyay donmu eyler kmesi olarak kabul eder, oysa, doaya baktmzda, tersine, her eyin kmldadn, her eyin deitiini grrz. Dnce iin de ayn eyi saptarz. O halde, bu saptamadan, metafizik ile gerek arasnda bir uyumsuzluk bulunduu sonucu kar. Bunun iin, yaln bir biimde tanmlamak ve z bir fikir vermek iin denilebilir ki: metafizik diyen hareketsizlik demektedir, diyalektik diyen de hareket demektedir. Bizi kuatan her eyde bulunan hareket ve deime, diyalektiin temelinde yatan eylerdir. Doay, insan tarihini ya da kendi z kafa etkinliimizi dncenin incelemesi altna koyduumuz zaman, bize ilk grnen ey, hibir eyin olduu gibi, olduu yerde, olduu biimde kalmad, ama her eyin hareket ettii, deitii, olduu ve yokolduu sonsuz ve karlkl ilikiler ve etkiler yuma tablosudur.51 Engelsin bu ok ak metninden sonra, diyalektik bak asndan, her eyin deitiini, hibir eyin olduu yerde kalmadn, hibir eyin nasl ise yle devam etmediini, ve bu bakmdan bu grn gerekle tam bir uyum iinde [sayfa 141] bulunduunu gryoruz. Hibir ey, bulunduu yerde durmaz, bize hareketsiz grnse bile kmldar; yerin, gnein evresindeki hareketiyle birlikte kmldar, yerin kendi ekseni zerindeki hareketiyle birlikte kmldar. Metafizikte zdelik ilkesi, bir eyin kendi kendisi olarak kalmasn ister. Oysa biz, tersine, hibir eyin olduu gibi kalmadn gryoruz. Hep ayn kalyormuuz gibi bir izlenimimiz vardr bizim, bununla birlikte, Engels bize aynlar, farkldrlar diyor. Siz, zde olduumuzu dnyoruz, ama daha bunu dnrken biz deitik bile. ocuktuk, adam olduk, ve bu adam, fiziksel olarak, hibir zaman ayn kalmaz; gnbegn yalanr. Demek ki, Eleallarn savunduklar gibi, hareket aldatc grn deildir; mademki, gerekte, her ey kmldar ve deiir, aldatc grn hareketsizliktir. Tarih de bize, eylerin olduklar gibi durmadklarn tantlyor.
51
Friedrich Engels, Anti-Dhring, s. 63-64.
123
Toplum hibir zaman hareketsiz deildir. lkada, ilkin kleci toplum varoldu, ondan sonra feodal toplum geldi, onu da kapitalist toplum izledi. Bu toplumlarn incelenmesi, bize, yeni bir toplumun domasna yolaan elerin, bu toplumlarn barnda srekli olarak ve yava yava, gzle grlmeksizin gelitiklerini gsteriyor. Bunun gibi, kapitalist toplum da, her gn deimektedir ve SSCBde artk varolmaktan kmtr. nk hibir toplum hareketsiz kalmaz, Sovyetler Birliinde kurulan sosyalist toplum da, bir gn, ortadan kalkmak durumundadr. Daha imdiden gzle grlebilecek biimde deimektedir. Onun iin, metafizikiler, orada ne olup bittiini anlamyorlar. Hala kapitalist basknn etkisi altndaki insanlarn duygular ile, tmyle dnm bir toplumu yarglamaya devam ediyorlar. Bizim duygularmz da deiir, ki biz bunu pek az hesaba katyoruz. Bir sempatiden baka bir ey olmayan eyin bir aka dntn, sonra da bazan bir kin haline geldiini grrz. [sayfa 142] Her yerde, doada, tarihte, dncede grdmz ey, deime ve harekettir. te diyalektik, bu saptama ile balar. Yunanllar, her yanda deimeyle ve hareketle karlalmas olgusundan etkilendiler. Daha nce grdk ki, diyalektiin babas denilen Heraklitos, bize, ilk olarak, diyalektik bir dnya anlay getirmitir, yani dnyay hareket halinde ve donmam olarak tanmlamtr. Heraklitosun gr tarz, bir yntem haline gelebilir. Ama bu diyalektik yntem, ancak ok zaman sonra kabul edilebilmitir. Diyalektiin, niin bu kadar uzun zaman metafizik yntemin basks altnda kaldn grmemiz gerekir. III. DYALEKTK, UZUN ZAMAN, NN METAFZK YNTEMN BASKISI ALTINDA KALDI? Diyalektik anlayn, tarihte, ok erkenden domu olduunu, ama insanlarn bilgilerinin yetersizliinin, metafizik yntemin gelimesine ve diyalektiin nne gemesine olanak saladn grmtk. Burada, insanlarn byk bilgisizliinden doan idealizm ile diyalektiin yeterince tannmamasndan doan metafizik anlay arasnda, bir paralellik kurabiliriz. Bu, niin ve nasl olanakl olabilirdi?
124
nsanlar, doay incelemeye tam bir bilgisizlik iinde baladlar. Saptadklar olaylar incelemek iin, onlar snflandrmaya balyorlar. Ama snflandrma tarz, bir dn alkanl yaratyor. Kategoriler yaparak ve bunlar birbirlerinden ayrarak, aklmz, byle ayrmalar yapmaya alyor ve biz, burada, metafizik yntemin ilk zelliini buluyoruz. u halde, metafizik, bilimlerin gelimesinde yetersizlikten kyor. Daha 150 yl nce, bilimler birbirlerinden ayrlarak inceleniyordu. rnein, kimya, fizik, biyoloji, kendi balarna, ayr ayr inceleniyordu ve aralarnda hibir iliki [sayfa 143] grlmyordu. Bu yntem, bilimlerin kendi iinde de uygulanyordu. Fizik, sesi, sy, manyetii, elektrii inceliyordu ve bu eitli olaylar arasnda hibir iliki olmad dnlyordu; her biri, ayr blmlerde inceleniyordu. te burada da metafiziin, eyler arasndaki ilikilerin tannmamasn, aralarnda ortak bir ey bulunmamasn kabul eden ikinci temel zelliini ok iyi gryoruz. Ayn ekilde, eyleri durgunluk halinde kavramak, hareket halinde kavramaktan ok daha kolaydr. rnek olarak fotorafl alalm: Grrz ki, ilkin, eyler kendi hareketsizlikleri iinde (bu fotoraftr), sonra, ancak zamanla, hareketleri iinde (bu da, sinemadr) saptanmaya allr. Pekala! Fotoraf ve sinemann imgesi, bilimlerin ve insan zihninin gelimesinin bir imgesidir. eyleri, hareket iinde incelemeden nce, durgun halleriyle inceliyoruz. Peki niin? nk, bilinmiyordu. renmek iin de en kolay bak as seildi; nk hareketsiz eyler, kavranmas ve incelenmesi daha kolay eylerdir. Kukusuz, eyleri durgunluk halinde inceleme, diyalektik dncenin zorunlu bir andr ama yalnz bir an, eksik, paral ve olu halindeki eylerin incelenmesiyle btnlemesi gereken bir andr. Bu anlay, rnein, biyolojide, zoolojinin ve botaniin incelenmesinde gryoruz. nk bunlar iyi bilinmiyorlard; nceleri, hayvanlar, soy ve tr biiminde snflandrld ve aralarnda ortak hibir ey bulunmad ve bu durumun her zaman byle olmu olduu dnlyordu (metafiziin nc temel zellii). Saptanmclk (fixisme) denilen (ve evrimcilikin tersine, rnein, hayvan trlerinin bugn ne iseler her zaman yle olduklarn ve hibir evrim gstermediklerini iddia eden) teori buradan gelir; demek ki bu, metafizik bir teoridir ve insanlarn bilgisizliinden ileri gelmek-
125
tedir. [sayfa 144] IV. 18. YZYIL MATERYALZM NN METAFZKT? Mekanikiliin 18. yzyl materyalizminde ok byk bir rol oynadn ve bu materyalizme ok kez mekaniki materyalizm dendiini biliyoruz. Neden byle oldu? nk materyalist anlay, btn bilimlerin gelimesine baldr ve bilimler arasnda ilk gelimi olan da mekanik bilimidir. Gnlk dilde mekanik makinelerin incelenmesi, bilimsel dilde ise yer deitirme olarak hareketin incelenmesidir. Mekanik ilk gelien bilim olmusa, bu mekanik hareketin, en basit hareket olmasndandr. Aa zerinde, rzgarda sallanan bir elmann hareketini incelemek, olgunlamakta olan bir elmann iinde oluan deimeyi incelemekten ok daha kolaydr. Rzgarn elma zerinde etkisi, elmann olgunlamasndan ok daha kolaylkla incelenebilir. Ama bu inceleme ksmidir ve byle bir inceleme metafizie kap aar. Eski Yunanllar, her ne kadar her eyin hareket olduunu gzledilerse de, bu gzlemlerinden yararlanamadlar, nk bilgileri yetersizdi. O halde eyler ve olaylar gzleniyor, snflandrlyor, yer deitirmenin incelenmesi ile yetiniliyor, bundan da mekanik ortaya kyor; ve bilim alanlarndaki bilgilerin yetersizlii, metafizik anlay douruyor. Materyalizmin, her zaman bilimler zerinde kurulu olduunu biliyoruz. Bu ada, btn bilimler arasnda en ok gelimi olan bilim, mekanikti. Bunun iin, diyecektir Engels, 18. yzyl materyalizminin metafizik, mekaniki bir materyalizm olmas kanlmazd, nk bilimler de yleydi. u halde diyeceiz ki, bu metafizik, mekaniki materyalizm, materyalistti, nk felsefenin temel sorusunu, birinci etken maddedir diye yantlyordu; ama ayn zamanda metafizikti; nk, evreni, donmu, kalplam ve mekanik eyler kmesi sayyordu, nk her eyi mekanik aralndan gryor ve inceliyordu. [sayfa 145] Bir gn gelecek, aratrmalarn birikimiyle, bilimlerin de hareketsiz olmadklar saptanacak. Kimyay, fizikten ya da biyolojiden ayrdktan sonra; tek balarna birini ya da tekini incelemenin olanaksz hale geldiinin farkna varlacaktr. rnein, biyoloji alan-
126
na giren sindirimi, kimya olmadan incelemek, olanakszdr. 19. yzyla doru, bilimlerin birbirlerine bal olduklar anlalacak ve bunu, bilimler iindeki metafizik anlayta bir geri ekilme izleyecektir, nk doa hakknda daha derinletirilmi bilgilere sahip olunacaktr. O zamana kadar, fizik olaylar ayr ayr incelenmiti; ama imdi, btn bu olaylarn ayn nitelikte olduu kabul edilmek zorunda kalnyor. Bylece, nce ayr ayr incelenen elektrik ve manyetik, bugn bir tek bilim: elektro-manyetik olarak birletirilmitir. Ses ve s olaylar incelenirken, ayn ekilde, her ikisinin de, ayn nitelikte bir olaydan km olduunun farkna varld. Bir ekile vurulurken bir ses elde edilir ve bir s oluturulur. Isy oluturan harekettir. Ve biz biliyoruz ki, ses, havann titreimleridir; titreimler ise, onlar da harekettir. te yaps (doas) ayn iki olay. Biyolojide, giderek daha inceden inceye, titizlikle snflandrma yaparak, yle trler bulunmutur ki, bunlar, artk ne bitkisel, ne de hayvansal olarak snflandrma olana yoktur. Ve incelemeler her gn daha ileri gtrlerek, hayvanlarn, her zaman ayn olmadklar sonucuna varlyor. Olgular, saptanmcl ve metafizik zihniyeti mahkum etmitir. Materyalizmin diyalektik olmasn salayan imdi grm olduumuz bu dnm, 19. yzylda olumutur. Diyalektik, geliimleri srasnda, metafizik anlaytan vazgeen bilimlerin z ereidir. Materyalizm dnebildi, nk bilimler deiti. Metafizik bilimlere, metafizik materyalizm uygun dyordu; ve yeni bilimlere, yeni bir materyalizm, yani diyalektik materyalizm uygun dyor. [sayfa
146]
V. DYALEKTK MATERYALZM NASIL DODU: HEGEL VE MARX Metafizik materyalizmden diyalektik materyalizme bu dnme nasl oldu diye sorarsak, genellikle yle yantlanr: 1. 18. yzyln metafizik materyalizmi vard. 2. Bilimler deiti. 3. Bu arada Marx ve Engels geldi; onlar metafizik materyalizmi ikiye bldler, metafizii attlar, materyalizme diyalektii ekleyerek alkoydular.
127
eyleri bu biimde sunma eilimi, eyleri bir ema haline getirerek basitletirmemizi isteyen metafizik yntemden ileri gelir. Oysa biz, tersine, srekli olarak, gerein olgularnn hibir zaman emalatrlmamas gerektiini aklmzdan karmamalyz. Olgular, bize grndklerinden ve bizim dndmzden daha karmaktrlar. Onun iin metafizik materyalizmin diyalektik materyalizme dnmesi, o kadar basit olmad. Diyalektik, gerekte, bilimlerde meydana gelen deimeyi anlamasn bilen idealist Alman filozofu Hegel (1770-1831) tarafndan gelitirildi. Heraklitosun eski fikrini yeniden ele alarak, bilimsel ilerlemelerin de yardmyla, evrende, her eyin hareket ettiini ve deitiini, hibir eyin ayr, tek bana olmadn, her eyin her eye bal bulunduunu saptad ve bylece diyalektii yaratt. Hegelden dolay, bugn, dnyann diyalektik hareketinden szediyoruz. Hegelin bata sezinledii ey, dncenin hareketidir ve Hegel, buna, doal olarak, diyalektik adn vermitir. Ama Hegel idealisttir. Yani ruha birinci derecede nem verir, bu yzden de, o, zel bir hareket ve deime anlay yaratr. Ruhun deimelerinin, maddedeki deimelerin nedeni olduunu dnr. Hegele gre, evren, maddelemi fikirdir (idedir) ve evrenden nce, ilkin ruh vardr ve ruh, [sayfa 147] evreni bulur. zet olarak, Hegel, ruhun ve evrenin aralksz deime halinde olduunu saptar, ama bundan maddedeki deimeleri, ruhun deiikliklerinin belirledii sonucunu karr. rnek: Mucidin bir fikri vardr, fikrini gerekletirir, ite bu maddelemi fikir, maddede deiiklikler yaratr. Demek ki Hegel, pekala diyalektikidir, ama diyalektii idealizme baml klar. Ve ite bunun zerine Hegelin retilileri olan, ama materyalist retilileri olan ve materyalist olduklarna gre maddeye birinci nemi veren Marx (1818-1883) ve Engels (1820-1895), Hegelin diyalektiinin doru ama tersine olumlamalar verdiini dnrler. Engels bu konuda yle diyecektir: Diyalektik, Hegel ile, tepesi zerinde duruyordu, onu ayaklar zerine oturtmak gerekti . Marx ve Engels, Hegelin tanmlad bu dncenin hareketinin balang nedenini, maddi geree geirdiler ve Hegelden ayn terimi alarak, buna, doal olarak, diyalektik dediler. Onlar, Hegelin dncenin ve evrenin aralksz deime halin-
128
de olduunu sylemekte hakl olduunu, ama fikirlerdeki deimelerin eylerdeki deimeleri belirlediklerini iddia etmekle yanldn dnrler. Tersine, bize fikirleri eyler verir ve fikirler, eyler deitikleri iin deiirler. Eskiden posta arabasyla yolculuk edilirdi. Bugn trenle yolculuk ediyoruz; bizim trenle yolculuk etme gibi bir fikrimiz olduu iin deil, bu yolculuk arac varolduu iin yapyoruz. Bizim fikirlerimiz deimitir, nk eyler deimitir. u halde, Marx ve Engelsin elinde, bir yanda 18. yzyl Fransz materyalizminden gelen materyalizm, te yanda da Hegelin diyalektii vard, ve onlara, artk bu ikisini birbirine balamaktan baka bir ey kalmyordu demekten kanmak gerekir: Bu, eylerin daha karmak olduklarn unutan dargrl, [sayfa 148] ematik bir anlay olur; bu, metafizik bir anlaytr. Marx ve Engels, kukusuz, diyalektii Hegelden alacaklar, ama onu deitireceklerdir. Materyalizm iin de ayn eyi yapacaklar ve bize, diyalektik materyalizmi vereceklerdir. [sayfa 149]
129
KNC BLM DYALEKTN YASALARI BRNC YASA: DYALEKTK DEME
I. II. III.
Diyalektik hareketten ne anlalr? Diyalektik iin, kesin, mutlak, kutsal... hibir ey yoktur". (Engels) Sre.
I. DYALEKTK HAREKETTEN NE ANLAILIR? Diyalektiin birinci yasas, hibir ey olduu yerde kalmaz, hibir ey olduu gibi kalmaz gzlemiyle balar. Kim ki, diyalektik der, hareket demektedir, deime demektedir. Buna gre, diyalektiin bak asnda yeralmaktan szedildii zaman, bu, hareketin, deimenin bak asnda yeralmak demektir: eyleri diyalektie gre incelemek istediimiz zaman, onlar hareketleri iinde, deimeleri iinde inceleyeceiz: te bir elma. Bu elmay incelemek iin iki yolumuz var: bunlardan biri metafizik bak asdr, teki ise diyalektik [sayfa 150] bak asdr.
130
Birinci durumda, bu meyvenin biiminin ve renginin bir tanmlamasn vereceiz. Onun zelliklerini sralayacaz, onun tadndan vb. szedeceiz. Sonra elmay bir armutla karlatrabilir, benzerliklerini ve ayrlklarn grebiliriz ve sonunda bir elma, bir elmadr ve bir armut, bir armuttur sonucunu karabiliriz. Eskiden eyler bu biimde inceleniyordu, saysz kitaplar bunun tantdr. Eer elmay, diyalektik adan incelemek istersek, hareket asndan inceleyeceiz; ama elmann, yuvarland ve yer deitirdii zamanki hareketi asndan deil, onun evriminin hareketi asndan inceleyeceiz. O zaman greceiz ki, olgun elma, u anda ne ise her zaman yle olmamtr. nce, yeil bir elma idi. iek olmadan nce bir tomurcuktu; bylece elma aacnn ta ilkyaz dnemindeki haline kadar uzanabileceiz. Demek ki elma, her zaman bir elma olmad, elmann bir tarihi, bir gemii vardr; ve imdi de olduu gibi kalmayacaktr. Eer yere derse, ryecek, ayracaktr, ekirdekleri ortaya kacaktr, bu ekirdekler de, iler yolunda giderse, bir filiz, sonra da bir aa vereceklerdir. Demek ki, elma, hep olduu gibi deildi ve hep olduu gibi kalmayacaktr. te eyleri hareket asndan incelemek denilen ey budur. Bu, eylerin, gemii ve gelecei asndan incelenmesidir. Byle incelenince, elma, artk, ne olduu ile ne olaca arasnda, yani gemi ile gelecek arasnda, ancak bir gei olarak grlr. eylere bu biimde bakmay, kafalara daha iyi yerletirebilmek iin iki rnek daha alacaz: yeryz ve toplum. Metafizik bak asnda yeralrsak, yeryznn biimini, btn ayrntlar ile betimleyeceiz. Yzeyde denizlerin, karalarn, dalarn bulunduunu saptayacaz; topran yapsn inceleyeceiz. Sonra yeryzn teki gezegenlerle [sayfa 151] ya da ayla karlatrabilir ve, en sonunda u vargya varrz: Yeryz, yeryzdr. Oysa, yeryzn diyalektik adan incelerken, onun her zaman ne ise yle olmadn, birtakm deiikliklere uradn ve bu yzden, yeryznn gelecekte de baka yeni deiikliklere urayacan grrz. u halde, bugn yeryznn gncel durumunun, gemi deimeler ile gelecekteki deimeler arasnda bir geiten baka bir ey olmadn kabul etmeliyiz. Bu gei iinde gerekleen, olan deimeler, bir elmann olgunlamasnda olan, gerekleen deimelerden ok daha byk bir lde olsalar bile, seilmez, farkedilmez deimelerdir.
131
imdi de, marksistleri zellikle ilgilendiren toplum rneini grelim. Gene iki yntemimizi uygulayalm: Metafizik bak asndan bize denecektir ki, zenginler ve yoksullar her zaman oldu. Byk bankalarn, koskoca fabrikalarn bulunduu belirtilecek, kapitalist toplumun ayrntl bir betimlemesi verilecek, gemi toplumlarla (feodal ve kleci toplumlarla); benzerlikleri ya da ayrlklar aratrlarak, karlatrlacak ve bize u denecek: kapitalist toplum ne ise odur. Diyalektik bak asndan, kapitalist toplumun, her zaman ne ise o olmadn reneceiz. Eer biz, gemite, bir zaman baka toplumlarn da yaam olduunu saptarsak, bunu, kapitalist toplumun da, btn teki toplumlar gibi, sonuncu toplum olmad, kapitalist toplumun dokunulmaz bir temeli bulunmad, ama bizim iin, tersine, ancak geici bir gerek olduu, gemile gelecek arasnda bir geiten baka bir ey olmad sonucunu karmak iin yapacaz. Bu birka rnekle, eylere diyalektik bak asndan bakmann, her eye, geici olarak, gemite bir tarihi olan ve gelecekte de bir tarihi olmas gereken, bir balangc olan ve bir sonu olmas gereken eyler olarak bakmak demek olduunu gryoruz. [sayfa 152] II. DYALEKTK N KESN, MUTLAK, KUTSAL HBR EY YOKTUR Diyalektik felsefe karsnda hibir ey sonal, mutlak, kutsal deildir; bu felsefe, her eyin geici karakterini ve her eydeki geici karakteri ortaya karr ve onun karsnda, kesintisiz olu ve yokolu srecinden... baka hibir ey yrrlkte kalamaz.52 te bu, yukarda grm olduumuz ve nmzde inceleyeceimiz eyi belirten bir tanmlamadr: Diyalektik iin kesin hibir ey yoktur. Bu demektir ki, diyalektie gre her eyin bir gemii vardr ve bir gelecei olacaktr; demek ki, her ey, bir kez bulunduu yerde, her zaman iin, kesin olarak bulunmaz, ve bugnk o, kesin ve son deildir. (Elma, ye52
132
ryz, toplum rnekleri.) Diyalektie gre, ne dnyada, ne de dnya dnda, hibir g yoktur ki, eyleri, kesin, son biimini alm bir durumda saptayabilsin; u halde, hibir ey mutlak deildir. (Mutlak=absolu, hibir koula bal olmayan, dolaysyla evrensel, basz ve sonsuz, eksiksiz, tam demektir.) Hibir ey kutsal deildir demek, diyalektik her eyi hogrr, hibir eye saygs yoktur demek deildir. Hayr! Kutsal bir ey, deimez saylan, dokunulmamas, tartlmamas gereken, ama ancak ululanacak bir ey demektir. rnein, kapitalist toplum kutsaldr. Pekala!, diyalektik diyor ki, hibir ey, hareketten, deimeden, tarihin deiikliklerinden kurtulamaz, kaamaz. Kalmszlk (caducit), yala birlikte tkenen anlamna gelen kadk olan, dayanksz olan, ypranan, yalanan ve yokolmak zorunda olan bir eydir. Diyalektik, kadk olan bir eyin artk varlk nedeni olmayan bir ey olduunu, ve her eyin ortadan kalkmak, yokolmak gibi bir yazgs olduunu bize gsteriyor. Gen olan yalanr; bugn yaayan [sayfa 153] yarn lr ve diyalektie gre, oluun ve geiin kesintisiz srecinden baka hibir ey mevcut deildir. Demek ki, diyalektik gr asnda yeralmak, deimeden baka hibir eyi sonsuz saymamak demektir. Bu, zel hibir ey oluun dnda sonsuz olamaz demektir. Ama Engelsin, tanmlanmasnda szn ettii olu nedir? Grdk ki, elmann bir tarihi vardr. imdi de, rnein, gene bir tarihi olan bir kalemi alalm. Bugn kullanlm olan bu kalem, yeni idi. Kalemin yapld tahta, bir tahta kalastan kar, bu kalas da bir aatan. u halde gryoruz ki, elmann da, kalemin de birer tarihleri vardr ve ne biri, ne de teki, her zaman ne iseler, o olmamlardr. Ama bu iki tarih arasnda, bir farkllk vardr. Elbette! Yeil elma, olgun elma olmutu. Yeil elma olduktan sonra, her ey yolunda gittii takdirde olgun olmayabilir miydi? Hayr, olgunlamak zorunda idi, nasl ki, yere dtnde de, rmek, ayrmak ve ekirdeklerini brakmak zorundaysa. Oysa, kalemin geldii aa, bir tahta olmayabilirdi ve bu tahta da bir kalem olmayabilirdi. Kalemin kendisi de, daima btn, yani yontulmam kalabilirdi. u halde, bu iki tarih arasnda bir fark olduunu gryoruz.
133
Elma iin, olgun elma olan yeil elmadr, eer olaann dnda bir ey olmazsa, elma iei elma haline gelmitir. u halde, veri olan bir aamay, teki aama, zorunlu olarak, kanlmaz olarak, izler (herhangi bir ey, evrimi durdurmazsa). Kalemin tarihinde ise, tersine, aa bir tahta kalas, tahta kalas bir kalem, kalem de yontulmu bir kalem olmayabilir. Demek ki, veri olan bir aamay, teki aama izlemeyebilir. Eer kalem, btn bu aamalardan geiyorsa, bu, yabanc bir mdahale, yani insann araya girmesi yzndendir. Elmann tarihinde, ikinci aamann birinci aamadan vb. [sayfa 154] kt, birbiri ardndan. gelen aamalar gryoruz. Elmann tarihi, Engelsin szn ettii oluu izliyor. Kalemin tarihinde ise, aamalar, birbirlerinden kmakszn yanyana konulurlar. Elma ise, doal bir sre izler. III. SRE* Neden yeil elma, olgun elma olur? Bu, onun iinde tad eyden dolaydr. Elmay olgunlamaya doru iten birbirine zincirleme bal i olaylardan dolaydr; bu, olgun elma. olmadan nce, elma olduu iin ve olgunlamadan edemeyecei iindir. Elma olacak iek, sonra olgunlaacak yeil elma incelendii zaman, elmay, kendi evrimine iten bu i zincirleme balarn, otodinamizm (zg) denilen glerin basks altnda etkin olduu grlr ki, buna, kendi varlndan gelen g denilebilir. Kalem, henz tahta kalas halinde iken, onu bir kalem haline getirmek zere insann ie karmas gerekli oldu, nk, tahta kalas hibir zaman, kalem haline dnemezdi. gler, otodinamizm (zg), sre olmad burada. u halde, diyalektik diyen yalnzca hareket demez, ayn zamanda otodinamizm de der. Demek ki, diyalektik hareketin, kendinde, sreci ve diyalektik hareketin z olan otodinamizmi ierdiini gryoruz. Her hareket ve her deime, diyalektik deildir. Eer, diyalektik bak asndan inceleyeceimiz bir pireyi alrsak, diyeceiz ki, o her zaman ne ise o olmad ve her zaman da ne ise o olmayacak; ama
* Bu szck [processus=vetire], Latinceden gelir ve anlam, ileri gidi ya da ilerlemek olgusu, ilerlemedir.
134
onu ezersek, kukusuz, pire iin bir deime olacaktr, ama bu deime diyalektik bir deime mi olacaktr? Hayr. Biz olmasaydk, pire ezilmeyecekti. u halde bu deime, diyalektik bir deime deil, [sayfa 155] ama mekanik bir deimedir. u halde diyalektik deimeden szettiimiz zaman, ok dikkat etmeliyiz. Biz, eer yeryz varolmakta devam ederse, kapitalist toplumun yerini sosyalist toplumun, onun yerini de komnist toplumun alacan dnyoruz. Bu, diyalektik bir deime olacaktr. Ama, eer yeryz havaya uarsa, kapitalist toplum otodinamik bir deimeyle deil, ama mekanik bir deimeyle ortadan kalkacaktr. Bir baka fikir dzeni iinde, bir disiplin doal olmad zaman, buna, mekanik disiplin diyoruz. Ama serbeste kabul edildii, yani doal ortamndan geldii zaman, bu disiplin, otodinamik bir disiplindir. Mekanik bir disiplin, dardan kabul ettirilen bir disiplindir; bu, kumanda edenlerden baka, eflerden gelen bir disiplindir. (O halde, mekanik olmayan, otodinamik bir disiplini, btn rgtlerin salayamayacan anlyoruz.) Demek ki, diyalektii, mekanik bir biimde kullanmaktan kanmamz gerekir. Bu da, bize, metafizik biimde dnme alkanlmzdan gelen bir eydir. eylerin her zaman ne ise o olmadklarn, bir papaan gibi yinelememek gerekir. Bir diyalektiki, bunu syledii zaman, eylerin daha nce ne olmu olduklarn, olgular iinde aramaldr. nk bunu sylemek, uslamlamann sonu demek deildir, eylerin daha nce ne olduklarn titizlikle gzlemek iin yaplacak incelemelerin balangcdr. Marx, Engels ve Lenin, kapitalist toplumun kendilerinden nce ne olduu zerine uzun ve ak incelemeler yaptlar. Diyalektik deiiklikleri saptamak iin, en kk ayrntlar gzlemlediler. Lenin, kapitalist toplumun deimelerini tanmlamak ve eletirmek, emperyalist dnemi tahlil etmek iin ayrntl incelemeler yapt ve saysz istatistikleri inceledi. Gene otodinamizmden szettiimizde de, onu, bir edebi sz haline getirmemeliyiz; bu sz, bilerek ve onu tmyle [sayfa 156] anlayanlar iin kullanmalyz. Son olarak, bir eyi incelerken, otodinamik deimelerin neler olduklarn grdkten ve hangi deimenin saptandn syledikten sonra, otodinamik olann nereden geldiini irdelemeli,
135
aratrmalyz. Bunun iindir ki, diyalektik, aratrmalarla ve bilimlerle skskya baldr. Diyalektik, eyleri incelemeksizin aklama ve tanma yolu deildir; diyalektik, eylerin balangcn ve sonunu, nereden geldiklerini ve nereye gittiklerini aratrrken, iyi inceleme ve iyi gzlemler yapma aracdr. [sayfa 157]
136
NC BLM KNC YASA: KARILIKLI ETK
I. II.
III. IV.
Srelerin zincirleme sralan. 19. yzyln byk bulular. 1. Canl hcrenin ve geliiminin bulunuu. 2. Enerjinin dnmnn bulunuu. 3. nsanda ve hayvanlarda evrimin bulunuu. Tarihsel geliim ya da sarmal (spiral) geliim. Varg.
I. SRELERN ZNCRLEME SIRALANII Biraz nce elmann yks dolaysyla, bir srecin ne olduunu grdk. Gene bu rnei ele alalm. Elmann nereden geldiini aratrdk, ve aratrmalarmz aaca kadar gtrmemiz gerekti. Ama bu aratrma sorunu, aa iinde kendini ortaya koyar. Elmann incelenmesi, bizi, aacn yazgsn ve kkenlerini incelemeye gtrr. Aa nereden geliyor? Elmadan. Aa, yere den ve yeni bir filize can vermek zere toprakta ryen elmadan gelir, bu durum, bizi, yeri, elmann [sayfa 158] ekirdeklerinin filiz verebilmesi
137
koullarn, havann, gnein vb. etkilerini incelemeye gtrr. Bylece, elmann incelemesinden yola karak, elma srecinden aa srecine geip, oradan yerin incelenmesine geldik, aa sreci de yerin srecine zincirleme balanyor. te srelerin zincirleme sralan denilen eyle kar karyayz. Bu, bize, diyalektiin ikinci yasasn aklamak ve incelemek olanan verecektir. Bu yasa, karlkl etki yasasdr. Srelerin zincirleme sralanna rnek olarak, elma rneinden sonra Paris i niversitesi rneini alalm. Bu okulu diyalektik gr asndan incelersek, nereden geldiini aratracaz, ve ilkin yle bir yantmz olacak: 1932 gznde, biraraya gelmi baz arkadalar, marksizmi incelemek zere, Pariste, bir ii niversitesi kurmaya karar verdiler. Ama, bu komite, marksizmi retme fikrine nasl vard? Besbelli ki, marksizm varolduu iin. Peki, o halde, marksizm nereden geliyor? Gryoruz ki, srelerin zincirleme sralann aratrmak, bizi, tam ve titiz incelemelere gtryor. Dahas var: Marksizmi aratrrken, bu retinin, bizzat proletaryann bilgisi olduunu saptamaya kadar varm olacaz; u halde gryoruz ki, (ister marksizmden yana, ister ona kar olunsun) proletarya mevcuttur; o zaman u yeni soruyu soracaz: proletarya nereden geliyor? Biliyoruz ki, proletarya, bir ekonomik sistemden, kapitalizmden geliyor. Biliyoruz ki, toplumun snflara bln, snf savam, marksizme kar olanlarn iddia ettikleri gibi, marksizmden domamtr, tersine, marksizm bu snf savamnn varln saptar ve gcn zaten daha nceden varolan proletaryadan alr. u halde, sreten srece, kapitalizmin varolu koullarnn incelenmesine kadar geleceiz. te bylece, her eyin, her ey zerinde etki oluturduunu bize gsteren bir [sayfa 159] sreler zincirlemesi var nmzde. Her eyin her eyi etkilemesi, karlkl etki yasasdr. imdi de bu iki rnekle, elma ve Paris i niversitesi rnei ile metafiziki nasl bir yntem izlerdi, onu grelim. Elma rneinde, metafiziki, yalnzca elmann nereden geldiini dnebilecekti. Elma aatan gelir demekle yetinirdi. Daha ilerisini aratrmazd. i niversitesi iin de, Fransz halkn batan karmak isteyen bir grup insan tarafndan kurulmu bir niversite olduunu
138
syler ya da incir ekirdeini doldurmayan baka szler syleyerek gnln elendirirdi. Ama diyalektiki, bir yanda elma, dier yanda da i niversitesi ile sonulanan btn sreler zincirini grr. Diyalektiki zel, tikel olay, ayrnty, btne balar. Diyalektiki, elmay aaca balar, ve daha teye, btn iinde doaya kadar gider. Elma, yalnz elma aacnn meyvesi deildir, btn doann meyvesidir de. i niversitesi, yalnz proletaryann meyvesi deil, ama kapitalist toplumun meyvesidir de. u halde gryoruz ki, dnyay kalplam eylerin kmesi gibi kavrayan metafizikinin tersine, diyalektiki, dnyay bir sreler kmesi olarak grecektir. Ve diyalektik gr as, nasl doa iin ve bilimler iin doru ise, toplum, iin de dorudur. Hegelin metafizik yntem dedii, verilmi ve deimez nesneler olarak dnlen eylerin incelenmesiyle uramay yeleyen ... eski aratrma ve dnce ynteminin doruluu, zamannda, tarihsel olarak ortaya kmt.53 Bu bakmdan, o ada, her ey ve toplum, bir veri olan deimez nesneler kmesi gibi inceleniyor, ayrca toplumun yalnzca deimemesi yle dursun, yokolmas alnnda yazl deilmi gibi inceleniyordu. [sayfa 160] Engels, diyalektiin balca nemini belirtir: Bu byk temel dnce, dnyann, bir tamamlanm eyler karmaas olarak deil de, grnte durulmu eylerin, tpk beynimizdeki zihinsel yanslar olan kavramlar gibi, kesintisiz bir olu ve yokolu deimesinden getikleri, son olarak btn grnteki raslantlara ve geici geriye dnlere karn, ilerleyici bir gelimenin eninde sonunda belirmeye balad bir sreler karmaas olarak dikkate alnmas gerektii dncesidir.54 Kapitalist toplumun kendisi de, demek ki, bir tamamlanm eyler karmaas olarak ele alnmamaldr, tersine, o da bir sreler karmaas olarak incelenmelidir. Metafizikiler, kapitalist toplumun her zaman varolmam ol53 54
F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 43-44. F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 43.
139
duunun farkndadrlar, onun bir tarihi olduunu sylerler, ama kapitalizmin ortaya k ile toplumun evriminin bittiini ve bundan byle deimez (fixe) kalacan dnrler. Her eyi bitmi, tamamlanm sayarlar, yeni bir srecin balangc saymazlar. Dnyann tanr tarafndan yaradlnn anlats, dnyann, tamamlanm eylerin bir karmaas olarak aklanmasdr. Tanr, [yaradln ilk alt gnnde, -.] her gn, bir ii bitirdi. Bitkileri, hayvanlar, insan, bir kerede, artk deimemek zere, kesin olarak yaratt saptanmclk (fixisme) teorisi de buradan gelir. Diyalektik, bunun kart biimde dnr. eyleri deimez nesneler olarak deil, stelik hareket halinde dnr. Diyalektie gre hibir ey bitmi, tamamlanm bir biimde bulunmaz; her ey, her zaman bir srecin sonu ve baka bir srecin badr, her zaman deime ve gelime durumundadr. Bunun iindir ki, biz kapitalist toplumun, sosyalist topluma dneceine bu kadar gveniyoruz. Hibir ey, son ve kesin olarak tamamlanm olmadndan, kapitalist toplum, bir srecin sonudur ki, onu, sosyalist toplum, [sayfa 161] sonra komnist toplum izleyecek ve bu byle srp gidecektir; srekli olarak bir gelime vardr ve olacaktr. Ama burada, diyalektii, alnyazs bir ey gibi almamaya dikkat etmek gerekir; byle bir sandan, yle bir sonu karlabilir: Mademki siz istediiniz deimeden bu kadar eminsiniz, ne diye savam veriyorsunuz? nk, Marxn da dedii gibi sosyalist toplumu dourtmak iin, bir ebe gerekecektir; ite devrimin, eylemin zorunluluu buradan gelir. Ne var ki, iler bu kadar basit deildir. Bu dnm nceye alabilecek ya da geciktirebilecek insanlarn rol unutulmamaldr (bu soruyu, bu ksmn beinci blmnde, Tarihsel Materyalizm den szederken yeniden yantlayacaz). imdilik saptadmz ey, her eyde, eylerin igc ile (yani otodinamizm ile) oluan srelerin, zincirleme sralannn varldr. Diyalektie gre, yeniden zerinde duruyoruz, hibir ey bitmi, tamamlanm deildir. eylerin gelimesine, son sahnesi olmayan bir gelime olarak bakmak gerekir. Dnya tiyatrosunda, bir piyesin sonu, baka bir piyesin birinci perdesiyle balar. Dorusunu sylemek gerekirse, bu birinci perde, bir nceki piyesin son perdesinde balamtr bile.
140
II. 19. YZYILIN BYK BULULARI Metafizik dnn terkedilmesini belirleyen, bilginleri sonra da Marx ve Engelsi, eyleri, diyalektik hareketleri iinde ele almaya zorlayan eyin, 19. yzylda yaplan bulular olduunu biliyoruz. Bu an zellikle byk buluu, Engelsin Ludwig Feuerbachta deindii bulular, diyalektiin ilerlemesini salamlardr.55 [sayfa 162] 1. Canl hcrenin ve geliiminin bulunuu.56 Bu bulutan nce, temel olarak alnan dn tarz, saptanmclkt. Trler birbirlerine yabanc olarak dnlyordu. stelik, hayvanlar dnyas bir yanda, bitkiler dnyas da br yanda, kesin olarak birbirlerinden ayr tutuluyorlard. Hcrenin bulunuu, 18. yzyln bilginlerinin ve dnrlerinin daha nce de ortaya attklar evrim fikrinin belginlik kazanmasna yolayor. Bu bulu, yaamn, lmlerin ve doularn ardarda sralanarak olutuunu ve her canl varln benzer hcreleri olduunu anlamaya olanak salad. Bu gerein ortaya karlm olmas, hayvanlarla bitkiler arasnda herhangi bir snrn varlna artk izin vermez ve metafizik anlay kovup atar. 2. Enerjinin dnmnn bulunuu. Eskiden, bilim, rnein, ses, s ve n birbirine tamamyla yabanc olduklarna inanyordu. Oysa, btn bu baka baka olaylarn birbirlerine dnebildikleri, cansz (inerte) maddede de, canl doada olduu kadar sre zincirleri olduu bulunuyor. Bu bulu da, metafizik dne indirilmi bir darbedir. 3. nsanda ve hayvanlarda evrimin bulunuu. Engels der ki, Darwin, tm doa rnlerinin, balangta tekhcreli kk tohumlarn uzun [sayfa 163] bir gelime srecinin sonucu olduunu, her eyin kkeninde hcre bulunan uzun bir srecin rn olduunu ortaya koymutur.
F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 44. Organik hcre ile birlikte oalma ve bakalama (farkllama) yoluyla btn bitkisel ve hayvansal organizmann gelimesinin balad birimi bularak, canl doann iki byk aleminin (bitkiler ve hayvanlar aleminin) birbirine balln, srekliliini ortaya koyan Schwann ile Schleiden olmutur.
55 56
141
Ve gene Engels, bu byk bulu sayesinde, btn doa olaylarnn zincirleme sralann, yalnzca eitli bilim alanlarnn kendi ilerinde deil, ama deiik bilim alanlar arasnda da izleyebileceimiz sonucuna varr. Demek ki, bu ikinci karlkl etki yasasnn ifade edilebilmesi, bilimlerle salanmtr. Bitkisel, hayvansal ve madensel konular arasnda kesiklik yoktur, yalnz sreler vardr; her ey zincirleme birbirine balanr. Ve bu, toplum iin de dorudur. nsanln tarihi iinden gemi olan deiik toplumlar, birinin zorunlu olarak kendinden nce gelen toplumdan kt bir sreler zinciri dizisi olarak ele alnmaldr. Demek ki, unu aklmzda tutmak zorundayz: Bilim, doa, toplum bir sreler zinciri olarak grlmelidir ve bu zincirlemeyi gelitirmek iin ileyen motor da otodinamizmdir. III. TARHSEL GELME YA DA SARMAL (SPRAL) GELME Tanmaya baladmz sreci biraz daha yakndan inceleyecek olursak grrz ki, elma, bir sreler zincirlemesinin sonucudur. Elma nereden geliyor? Aatan geliyor. Aa nereden geliyor? Elmadan. u halde yle dnebiliriz ki, burada bir ksr dng var ve hep ayn noktaya gelmek zere, bu ksr dng iinde dnyoruz. Aa elma. Elma aa. Ayn biimde yumurta tavuk rneini alalm. Yumurta nereden geliyor? Tavuktan. Tavuk nereden geliyor? Yumurtadan. Eer eyleri bu biimde ele alrsak, bu bir sre olmaz, bir ember olur, zaten bu grn de sonsuz dn fikrini vermitir. Yani biz hep ayn noktaya, ayn k noktasna dnp geleceiz. Ama sorunun doru olarak nasl konduunu grelim: 1. te bir elma. [sayfa 164] 2. Bu elma, deiiklie urayarak, bir aac ya da aalar meydana getirir. 3. Bir aa bir elma vermez, birok elma verir. Demek ki, ayn k noktasna dnp gelmiyoruz; biz, elmaya dnp geliyoruz, ama, baka bir dzlem zerinde. Gene aatan yola karsak, imdi bizim: 1. Bir aacmz olacak, bu aa,
142
2. elmalar verecek, bu elmalar da 3. aalar verecek. Burada da gene aaca geri geliyoruz, ama baka bir dzlem zerinde. Bak as genilemitir. Demek ki, grnlerin dndrtt gibi bir ember, bir dng yok karmzda, ama tarihsel gelime diye adlandracamz bir gelime sreci var. Tarih, zamann iz brakmakszn geip gitmediini gsterir. Zaman geer, ama yeniden ortaya kan ayn gelimeler deildir. Dnya, doa, toplum, bir gelime olutururlar ki, bu tarihsel bir gelimedir ve felsefe dilinde buna sarmal (spiral) gelime denir. Bu imge, fikirleri saptamak iin kullanlr; yle ki: eyler, emberimsi bir srece gre evrim gsterirler, ama k noktasna dnp gelmezler, biraz daha yksee, baka bir dzlem (plan) zerinde bir noktaya gelirler, ve bylece srp giderek, ykselen, yukar doru bir sarmal oluturur; bu imge ite bu olguyu canlandrmak iin yaplan bir benzetmedir. Demek ki, dnyann, doann, toplumun (sarmal biiminde) tarihsel bir gelimesi vardr ve bu gelimeyi hareket ettiren, bunu unutmayalm, otodinamizmdir (zgtr). IV. VARGI Diyalektik konusundaki bu ilk blmlerde ilk iki yasay; deime yasasn ve karlkl etki yasasn incelemi bulunuyoruz. [sayfa 165] Bu inceleme, eliki yasasnn incelenmesini ele alabilmek iin zorunlu idi, nk, bu, diyalektik deimenin devindirici gcn, otodinamizmi anlamamz salayacaktr. Diyalektie ilikin birinci blmde, bu teorinin metafizik anlayn basks altnda niin kalm olduunu, ve niin 18. yzyl materyalizminin metafizik bir materyalizm olduunu grdk. imdi, 19. yzyln, materyalizmin gelimesine olanak salayarak diyalektik olmasn salayan byk buluunu ksaca grdkten sonra, bu felsefenin tarihinin, u byk dnemden, (1) antika materyalizmi (atomlar teorisi); (2) 18. yzyl materyalizmi (mekaniki ve metafiziki), son olarak da (3) diyalektik materyalizm gibi byk dnemden gemesinin niin zorunlu olduunu daha iyi anlyoruz. Materyalizmin bilimlerden doduunu ve onlara bal bulun-
143
duunu belirtmitik. Bu blmden sonra, bunun ne kadar doru olduunu grebiliriz. Diyalektik hareket ve diyalektik deimenin incelenmesi konusunda, sonra karlkl etki yasasnn incelenmesinde, bizim btn dn tarzlarmzn bilimlere dayandn grdk. Bilimsel incelemelerin son derece zelletii ve (genellikle diyalektik materyalizmi bilmeyen) bilginlerin, bazan, kendi zel bulularnn, bilimlerin tmne oranla nemini anlayamadklar bugnk gnde, demitik ki, felsefenin rol, ona den zel grev, dnyann ve daha genel sorunlarn aklamasn yapmaktr; zellikle de, her bilim kolunun tm zel bulularn, bunlarn bir sentezini yapmak zere biraraya getirmek ve bylece bizi, giderek daha ok Descartesn dedii gibi, doann efendisi ve sahibi yapacak bir teori vermek, diyalektik materyalizmin zel grevidir. [sayfa 166]
144
DRDNC BLM NC YASA: ELK
I. II. III. IV. V. VI. VII.
Yaam ve lm. eyler, kendi kartlarna dnrler. Olumlama, yadsma ve yadsmann yadsnmas. Durumu gzden geirelim. Kartlarn birlii. Saknlacak yanllar. Diyalektiin pratik sonular.
DYALEKTN, eylere, aralksz deimekte olan, srekli gelien, ksacas, diyalektik bir harekete urayan eyler olarak baktn grdk (birinci yasa). Bu diyalektik hareket, her ey, biz onu incelediimiz anda, ancak, bir sreler zincirinin, yani birbirinden kan bir aamalar zincirinin sonucu olduu iin olanakldr. Ve incelememizi daha ileri gtrerek, bu sreler zincirinin, zaman iinde, anlk geri dnlere karn ilerleyici bir hareketle, zorunlu olarak gelitiini grdk. Bu harekete, tarihsel gelime ya da sarmal gelime [sayfa
145
dedik, ve biliyoruz ki, bu gelime otodinamizmle (zgle) kendi kendini yaratr. Peki otodinamizmin yasalar nelerdir? Aamalarn birbirlerinden kmalarna yol veren yasalar nelerdir? Buna, diyalektik hareketin yasalar denir. Diyalektik, bize, eylerin sonsuz olmadklarn, eylerin, bir son ile, bir lmle tamamlanan bir balanglar, bir olgunluklar, bir yallklar olduunu retiyor. Btn eyler u aamalardan geerler: dou, olgunluk, yallk, son. Bu, niin byledir? Niin eyler sonsuz deildir? Bu, insanln, her zaman ilgisini uyandrm olan eski bir sorudur. Neden lmek gerekir? nsanlar bu zorunluluu anlamak istemiler ve tarih boyunca sonsuz yaamn dn kurmulardr; rnein ortaada, (genlik iksiri, yaam iksiri gibi) byl ikiler treterek lmllkten kurtulmay dlemilerdir. Peki, doan bir ey, niin lmek zorundadr? yice anlamamz iin, metafizikle karlatrmamz gereken diyalektiin byk bir yasasdr bu.
167]
I. YAAM VE LM Metafizik bak asndan eyler, dier eylerden ayrlarak, kendi balarna, ayr ayr ele alnrlar ve metafizik, eyleri byle inceledii iin, onlar tekyanl, yani bir tek yandan grr. Onun iindir ki, eylere bir tek yanndan bakanlara, metafiziki denebilir. Ksaca, bir metafiziki yaam denilen olay incelerken, bu olay, bir baka olaya balamaz. Yaam, kendisi iin ve kendinde, tekyanl olarak grr. Ona bir tek yandan bakar. lm inceleyecek olsa, gene ayn eyi yapacaktr; kendi tekyanl gr asn uygulayacak ve u sonuca varacaktr: yaam yaamdr, ve lm lmdr. kisi arasnda ortak hibir ey yoktur, nk bunlar birbirlerine [sayfa 168] kar olan, birbirinin tam kart iki ayr eydir. eylere byle bakmak, onlara, yzeysel bir biimde bakmaktr. Eer onlar biraz daha yakndan inceleyecek olursak, ilkin, birinin dierine kart konulamayacan, ve hatta onlarn, birbirinden bu kadar kabaca ayrlamayacan greceiz; nk, deney, gerek, bize gsterir ki, lm yaam srdrr, lm canldan gelir. Ya yaam, lmden kabilir mi? Evet. nk l bedenin
146
eleri, baka yaamlar dourmak iin dnecektir, rnein toprak iin gbre olacaklardr ve toprak daha verimli olacaktr. lm, pek ok durumda, yaama yardm edecek, lm yaamn domasna izin verecek, ve canl bedende yaam, ancak, len hcrelerin yerini srekli olarak doan baka hcrelerin almasyla olanakl olacaktr.57 Demek ki, yaam ve lm srekli olarak birbirine dnr; ve u byk yasann her eye bal olduunu gzlemliyoruz: Her yerde, eyler, kendi kartlarna dnr. II. EYLER KEND KARITLARINA DNR
Metafiziki, kartlar, birbirinin karsna koyar, ama gerek bize gsteriyor ki, kartlar birbirine dnr; eyler, kendileri olarak kalmaz, ama kartlarna dnr. Eer doru ile yanl incelersek, yle dnrz: bunlar arasnda ortak hibir ey yoktur. Doru dorudur ve yanl yanltr. Bu, tekyanl bak as, iki kart, [sayfa 169] kabaca birbirinin karsna koyar, tpk lm ile yaam kar karya koyduu gibi. Gene de, Bakn yamur yayor! desek, bazan yle olabilir ki, biz daha szmz bitirmeden, artk yamur yamayabilir. Bu tmceye baladmz zaman szmz doru idi, ama yanla dnt. (Yunanllar da daha nce bu durumu saptamlard ve yanlmamak iin hibir ey sylememek gerekir diyorlard!) Gene, yeniden elma rneini alalm. Yere dm olgun bir elma grlr, ve te olgun bir elma denir. Bununla birlikte, o, belirli bir zamandan beri yerdedir ve rmeye balamtr bile; bylece doru, yanl olur. Bilimler de, bize uzun yllar boyunca doru saylm, ama, bilimsel ilerlemeler sonucu, belirli bir anda, yanl olduklar mey57 Nesneleri dinginlik durumunda ve cansz, her biri kendi bana, biri tekinin yannda ve biri tekinden sonra olarak dndmz srece, kukusuz onlarda hibir eliki ile karlamayz. Burada ksmen ortak, ksmen farkl, hatta birbiriyle eliik, ama bu takdirde, farkl eylere datlm ve bunun sonucu kendinde eliki iermeyen baz zglkler buluruz. Bu gzlem alan snrlar iinde, iimizi allm metafizik dnce biimi ile yrtebiliriz. Ama nesneleri hareketleri, deimeleri, yaamlar, birbirleri zerindeki karlkl etkileri iinde dnmeye baladmz andan balayarak durum iyiden iyiye deiir. Burada birdenbire elikiler iine deriz. (Friedrich Engels, AntiDhring, s. 192-193.
147
dana km saysz yasa rnekleri verirler. u halde gryoruz ki, doru yanla dnr. Acaba yanl da doruya dnr m? Uygarln balangcnda, zellikle Msrda, insanlar, gnein domasn ve batmasn aklamak iin tanrlar arasnda kavga yapldn tasarlyorlard; bu, tanrlarn, gnei hareket ettirmek iin itildiinin ya da ekildiinin sylenmesi lsnde yanlt. Ama bilim, gerekten gnei hareket ettiren gler (salt fizik gler, baka nedenler) olduunu syleyerek, bu dn biimine ksmen hak verir. yleyse gryoruz ki, yanl, aka doruyla kar karya deildir. eyler kendi kartlarna dnyorsa, bu, nasl olanakl olur? Yaam lme nasl dnr? Yalnzca yaam olsayd, yaam yzde-yz yaam olsayd, o, hibir zaman lm olmazd; ve eer lm, tm olarak kendi kendisi, yzde-yz lm olsayd, birinin tekine dnmesi olanakl olmazd. Ama yaam iinde lm, ve dolaysyla lm iinde yaam, daha nce de vardr. Yakndan bakarken greceiz ki, bir canl varlk hcrelerden oluur; hcreler, kaybolarak ve ayn yerde yeniden [sayfa 170] grnerek yenilenirler. Hcreler, canl bir varln iinde durmadan yaarlar ve lrler, yleyse orada hem yaam, hem lm vardr. Gene biz biliyoruz ki, bir lnn sakal uzamaya devam eder. Trnaklar ve salar da uzar. te aka, yaamn, lmn iinde devam ettiini, kesin olarak kantlayan olaylar. Sovyetler Birliinde, bir lnn kan, zel koullar iinde saklanyor ve kan aktarm iin kullanlyor; bylece, bir lnn kanyla, bir canl iyiletirilir. Dolaysyla, diyebiliriz ki, lmn barnda yaam vardr. yleyse yaam da eylerin ve srelerin kendinde varolan, ara vermeden ortaya kan ve zlen bir elikidir. Ve eliki biter bitmez, yaam da biter, lm bagsterir.58 yleyse, eyler yalnz birbirine dnmekle kalmaz, hatta bir ey yalnz kendi kendisi deildir, ayn zamanda kendisinin kart olan baka bir eydir de, nk her ey kendi kartn da iinde
58
Friedrich Engels, Anti-Dhring, s. 193-194.
148
tar.
Her ey, ayn zamanda, hem kendini, hem de kartn ierir. Bir ey, bir emberle gsterilirse, burada, merkezden da doru iti rneinde olduu gibi, bu eyi yaama doru iten bir g bulacaz (da doru bask), ama ayn zamanda, bu eyi, tam kar dorultuda, dtan merkeze doru iten lm glerini de bulacaz (ie doru bask). Bylece her eyin iersinde, birbirine kar gler, uzlamaz gler birarada bulunurlar. Bu gler arasnda ne olur? Birbirlerine kar savam verirler. yleyse, bir ey, deiiklie, yalnzca bir ynde etki yapan bir g tarafndan uramaz; her ey, gerekte, birbirine kar dorultuda iki g tarafndan deiiklie urar. eylerin olumlanmasna (affirmation, tasdik) ve yadsnmasna doru, yaama doru ve lme doru. eylerin [sayfa 171] olumlanmas ve yadsnmas ne demektir? Yaamn iinde, yaam koruyan ve srdren, yaamn olumlanmasna ynelik gler vardr. Ayrca canl organizmalarda, yadsmaya doru ynelen gler de vardr. Her eyde, glerden bazlar olumlamaya eilimlidir ve dier bazlar yadsmaya eilimlidir, ve olumlama ile yadsma arasnda eliki vardr. Demek ki, diyalektik, deimeyi ortaya karr, peki ama neden eyler deiirler? nk eyler, kendi kendileriyle uyum halinde deildirler, nk gler arasnda, uzlamaz i kartlklar arasnda savam vardr, nk eliki vardr. te diyalektiin nc yasas: eyler deiir, nk kendi kendilerinde elikiyi ierirler, kendi ilerinde eliki tarlar. (Biz, zaman zaman (diyalektik gibi, otodinamizm gibi) azok karmak szckler ya da geleneksel manta aykr gibi grnen ve anlamas g terimler kullanmak zorunda kalyorsak, bunu, burjuvaziyi rnek aldmz ve eyleri yerli yersiz, herhangi bir neden yokken karmaklatrmay sevdiimiz iin yapmyoruz.59 Ama, balang niteliinde olsa da, bu incelemenin olabildiince eksiksiz olmasn ve sonra bu terimleri kullanan Marx, Engels ve Leninin felsefe yaptlarnn daha kolay anlalmasn salamak istiyoruz. Demek ki, allmam bir dil kullanmamz gerekiyor, bu dili, bu inceleme snr iinde, onu herkese anlalabilir bir hale getirmeye ok
59
Ren Maublancn La Vie Ouvrire, 14 Ekim 1937deki makalesine baknz.
149
nem veriyoruz.) III. OLUMLAMA, YADSIMA VE YADSIMANIN YADSINMASI imdi, burada, size evet denildii ve sizin de hayr diye yantladnz bir durumu anlatan, szdeki eliki ile, imdi grm olduumuz diyalektik eliki denilen, yani [sayfa 172] olgulardaki, eylerdeki eliki arasnda bir ayrm yapmamz gerekiyor. Kapitalist toplumun barnda varolan elikiden szettiimiz zaman, bu, baz teoriler hakknda bazlarnn evet, bazlarnn hayr dedii anlamda bir eliki deildir; bu, olgularda bir eliki var demektir, birbiriyle atan savam veren gerek gler var demektir: burada nce kendini olumlamaya ynelik g, kendini korumay srdrmeye ynelik g vardr, bu, burjuva snfdr; sonra burjuva snfnn yadsnmasna ynelik ikinci bir toplumsal g vardr, bu da, proletaryadr. yleyse eliki olgulardadr, nk burjuvazi kendi kartn, yani proletaryay yaratmakszn varolamaz. Marxn dedii gibi, burjuvazinin rettii, her eyden nce, kendi mezar kazclardr.60 Buna engel olmak iin, burjuvazinin, kendi kendisi olmaktan vazgemesi gerekirdi ki, bu da, sama bir ey olurdu. yleyse kendi kendini olumlarken, kendi yadsmasn yaratr. Bir tavuun yumurtlad ve zerinde kulukaya yatt bir yumurta rneini alalm: grrz ki, yumurtann iinde, belirli bir sda ve belirli baz koullar altnda gelien bir tohum (germe) bulunur. Bu tohum, gelierek, bir civciv verecektir. Bu tohum, daha imdiden yumurtann yadsnmasdr. Bylece, ok iyi gryoruz ki, yumurtann iinde iki g var: onu yumurta kalmaya doru eken g ve civciv olmaya doru eken g. yleyse yumurta, kendi kendisi ile uyumsuzluk iindedir ve her ey, kendi kendisi ile uyumsuzluk iindedir. Bu, insana, kavranmas g bir ey gibi gelir, nk biz metafizik dn tarzna almzdr ve bunun iindir ki, eyleri kendi gereklikleri iinde grmeye yeni batan almak iin bir aba har60 Karl Marx-Friedrich Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 122.
150
camalyz. [sayfa 173] Bir ey, yadsmadan kan bir olumlama olarak balar. Civciv, yumurtann yadsnmasndan km bir olumlamadr. Bu, srecin bir evresidir. Ama tavuun kendisi de, civcivin deimesi, baka bir hale dnmesi olacaktr ve bu dnmenin ortasnda, civcivin tavuk olmas iin savam veren gler ile civcivin civciv kalmas iin savam veren gler arasnda bir eliki olacaktr. Demek ki, tavuk civcivin yadsnmas olacaktr; civciv ise, yumurtann yadsnmasndan gelmektedir. yleyse, tavuk, yadsmann yadsnmas olacaktr. Ve bu diyalektik evrelerin genel gidii ite byledir. 1. Olumlama ya da Tez. 2. Yadsma ya da Kar-tez. 3. Yadsmann yadsnmas ya da Sentez. Bu szck, diyalektik geliimi zetler. Bunlar, evrelerin ardarda zincirleniini betimlemek ve bir evrenin, kendinden nceki evrenin ykm olduunu gstermek iin kullanlrlar. Ykm, bir yadsmadr. Civciv meydana gelirken yumurtay krdna gre, civciv, yumurtann yadsnmasdr. Buday baa, gene ayn ekilde, buday tanesinin yadsnmasdr. Tane, toprakta filizlenecektir. Bu filizlenme buday tanesinin yadsnmasdr; buday bitki verecek ve bu bitki iek aacak ve buday baan verecektir; bu baak ise bitkinin yadsnmas ya da yadsmann yadsnmas olacaktr. Bylece, gryoruz ki, diyalektiin szn ettii yadsma, ykmdan szetmenin zetlenmi bir biimidir. Yok olann, yklm olann yadsnmas vardr. 1. Feodalizm, kleciliin yadsnmas oldu. 2. Kapitalizm, feodalizmin yadsnmasdr. 3. Sosyalizm, kapitalizmin yadsnmasdr. eliki ynnden, szdeki, eliki ile mantk elikisi arasnda bir ayrm yaptmz gibi, hayr denen szdeki [sayfa 174] yadsma ile ykm demek olan diyalektik yadsma arasnda bir ayrm olduunu ok iyi bilmeliyiz. Ama, yadsma, ykm demekse de, burada herhangi sradan bir ykm deil, ama diyalektik bir ykm szkonusudur. Bunun gibi, bir pireyi parmaklarmz arasnda ezdiimiz zaman, o, bir i ykmla, diyalektik bir yadsma ile lmez. Onun lm, otodinamik aamalarn bir sonucu deildir; salt mekanik bir deiikliin sonucudur.
151
Ykm, ancak bir olumlama rn ise, bir olumlamadan kyorsa, bir yadsma demektir. Bunun gibi, kulukaya yatrlm yumurta, yumurta olan eyin olumlamas olarak, kendi yadsmasn dourur: civciv olur; ve civciv, yumurtann kabuunu krarak, onu ykarak, yumurtann ykmn ya da yadsnmasn simgelerle ifade eder. Civcivde birbirine dman iki g gryoruz: civciv ve tavuk; srecin bu gelimesi srasnda tavuk yumurtalar yumurtlayacaktr, bu da yadsmann yadsnmasdr. yleyse, bu yeni yumurtalardan; yeni bir sreler zinciri balayacaktr. Budayda da, ayn ekilde, bir olumlama, sonra bir yadsma ve bir yadsmann yadsnmasn grrz. Bir baka rnek olarak, materyalist felsefe rneini vereceiz. Balangta, bilisiz olduu iin kendi z yadsmasn, yani idealizmi yaratan ilkel, kendiliinden bir materyalizm buluyoruz. Ama eski materyalizmi yadsyan idealizm, kendisi de ada ya da diyalektik materyalizm tarafndan yadsnacaktr, nk felsefe gelimektedir ve bilimlerle birlikte idealizmin ykmna yolamaktadr. Demek ki, burada da, olumlama, yadsma ve yadsmann yadsnmasn buluyoruz. Bu evrimi (cycle), toplumun evriminde de saptyoruz. Tarihin balangcnda, bir ilkel komnist toplumun, snfsz, topran ortak mlkiyetine dayanan bir toplumun varln gryoruz. Ama bu mlkiyet biimi, retimin gelimesi [sayfa 175] iin bir engel oluyor ve kendisi tarafndan kendisinin yadsnmasn, yani snfl, zel mlkiyete ve insann insan tarafndan smrlmesine dayanan toplumu yaratyor. Ama bu toplum da, kendi z yadsmasn kendi iinde tayor, nk retim aralarnn stn bir gelimesi, toplumun snflara blnmesini yadsmaya, zel mlkiyeti yadsma zorunluluuna gtryor ve bylece k noktasna geri geliyoruz: komnist toplumun zorunluluu, ama baka bir dzeyde; balangta, bir rn eksikliimiz vard; bugn, ok ykselmi bir retim yeteneimiz var. Bu konuda, verdiimiz btn rneklerle, hep k noktasna geri geldiimize; ama baka bir dzey zerinde, en yksek bir dzey zerinde (sarmal gelime) geri geldiimize dikkat edelim. Bylece gryoruz ki, eliki, diyalektiin byk bir yasasdr. Evrim uzlamaz kart glerin savamdr. eyler, yalnz birbir-
152
lerine dnmekle kalmazlar, ama her ey kendi kartna dnr. eyler kendi kendileriyle uyum iinde deildir, nk eylerde, birbirine kar gler arasnda savam vardr, nk eylerde bir i eliki vardr. Not: una ok dikkat etmemiz gerekir ki, olumlama, yadsma, yadsmann yadsnmas, ancak diyalektik evriminin uraklarnn zetlenmi ifadeleridir, ve her yerde bu aamay bulmak iin dnyay dolanmak gerekmez. nk, onlarn hepsini her zaman bulamayacaz; ama bazan yalnzca birinciyi, bazan yalnzca ikinciyi bulacaz, nk evrim bitmi deildir. yleyse, her eyde, bu deimeleri, bylesine mekanik biimde aramamak gerekir. Ancak, zellikle unu aklmzda tutalm ki, eliki, diyalektiin byk yasasdr. in z budur. IV. DURUMU GZDEN GERELM Daha nceden de biliyoruz ki, diyalektik, iyi gzlemler ve iyi inceleme yapmamz salayan bir dn, uslamlama, [sayfa 176] zmleme yntemidir; nk diyalektik, her eyin kaynan aratrmaya ve onun tarihini anlatmaya bizi zorlar. Kukusuz, eski dn yntemi; grdmz gibi, kendi zamannda zorunlu idi. Ama, diyalektik yntemle incelemek, renmeye almak, yineleyelim, grnte hareketsiz olan her eyin bir balangc ve bir sonu olduunu, her eyde, son olarak btn grnteki raslantlara ve geici geriye dnlere karn, ilerleyici bir gelimenin eninde sonunda belirmeye balad bir sreler61 zincirinden baka bir ey olmadn meydana karmak demektir. Yalnzca diyalektik, bizim, eylerin gelimesini ve evrimini anlamamza izin verir; yalnzca o, eski eylerin ykmn ve yenilerinin douunu anlamamz salar. Yalnzca diyalektik, eylerin kartlardan olumu btnler olduklarn bize reterek, onlarn gelimesini, dnmleri iinde anlamamz salar. nk, diyalektik anlaya gre, eylerin doal gelimesi, yani evrim, birbirine kar glerin ve ilkelerin srekli savamdr. yleyse, diyalektie gre, birinci yasa, hareketin ve deimenin Hibir ey olduu gibi kalmaz, hibir ey olduu yerde kal61
153
maz. kuralnn saptanmas, ortaya konulmas ise de, imdi biliyoruz ki, bu yasa, eylerin yalnz birbirine dnerek deil, ama kendi kartlarna dnerek deimesiyle aklanr. Demek ki, eliki, diyalektiin byk bir yasasdr. Diyalektik gr asndan elikinin ne olduunu inceledik; ama baz aklklar getirmek ve saknlmas gereken baz yanllar belirtmek iin, eliki zerinde tekrar durmalyz. Besbelli ki, her eyden nce, gerekle uyuan u olumlamaya, yani eylerin kendi kartlarna dnmeleri olumlamasna kendimizi iyice altrmalyz. Kukusuz bu, [sayfa 177] saduyuya ters der, bizi artr, nk biz, eski metafizik yntemle dnmeye almzdr. Ama bunun niin byle olduunu grdk; rnekler yardmyla, bunun gerekte byle olduunu, ve eylerin niin kendi kartlarna dntn ayrntl bir biimde grdk. Onun iin, yle denebilir ve iddia edilebilir: Eer eyler dnyor, deiiyor ve evrim gsteriyorlarsa, bu, kendi kendileriyle eliki halinde olmalarndandr, kendi ilerinde kendi kartlarn tamalarndandr, kendi ilerinde kartlarn birliini iermelerindendir. V. KARITLARIN BRL Her ey, bir kartlar birliidir. Byle bir eyi iddia etmek, ilk bakta, bir samalk gibi grnr. Bir ey ile onun kartnn ortak herhangi bir yan yoktur., genellikle byle dnlr. Ama, diyalektie gre, her ey, ayn zamanda, hem kendi kendisi, hem de kartdr; her ey bir kartlar birliidir, ve bunu iyice aklamamz gerekir. Kartlarn birlii, bir metafiziki iin, olanaksz bir eydir. Ona gre eyler, bir tek paral ve kendi kendileriyle uyumlu olarak yaplmlardr, oysa imdi biz, tersini iddia ediyoruz, yani eyler iki paradan -kendi kendileri ile kendi kartlarndan- yaplmlardr, eylerde birbiriyle atan iki g vardr, nk eyler kendi kendileriyle uyumlu deildir; kendi kendileriyle eliki halindedir, diyoruz. Bilgisizlik ve bilim rneini, yani bilgi rneini alrsak, biliyoruz ki, bunlar metafizik gr asndan tmyle birbirine kar ve birbirinin kart olan iki eydir. Bilgisiz bir kii, bilgin deildir; bilgin bir kii ise, bilgisiz deildir.
154
Bununla birlikte, eer olgulara bakarsak, bu iki eyin bylesine kat bir kartla yer vermediini grrz. Grrz ki, nce bilgisizlik egemendi, sonra bilim geldi; burda da, [sayfa 178] bir eyin kendi kartna, bilgisizliin bilime dntn saptyoruz. Bilimsiz bilgisizlik, yzde-yz bilgisizlik yoktur. Bir birey, ne kadar bilgisiz olursa olsun, en azndan nesneleri, yiyeceini tanmasn bilir; hibir zaman mutlak bir bilgisizlik yoktur; bilgisizlik iinde her zaman bir bilim pay vardr. Bilim, daha tohum halinde bilgisizliin iinde vardr; yleyse, bir eyin kartnn, o eyin kendi iinde olduunu iddia etmek dorudur. imdi de bilimi grelim. Yzde-yz bir bilim olabilir mi? Hayr. Her zaman bilinmeyen bir ey vardr. Lenin Bilginin konusu tkenmez. der; bu demektir ki, her zaman renilecek bir ey vardr. Mutlak bilim yoktur. Her bilgi, her bilim, bir bilgisizlik pay ierir.62 Gerekte varolan bilim ile bilgisizliin bir karm, greli bir bilgisizlik ve greli bir bilimdir. yleyse, burada, bu rnekte saptadmz, eylerin kendi kartlarna dnmeleri deil, ama ayn eyde kartlarnn ya da kartlarn birliinin varldr. Daha nce grdmz rnekleri yeniden alabiliriz: Yaam ve lm, gerek olan ve yanl olan rneklerinde, birinde ve tekinde; her ey olduu gibi bir kartlarn birliinin varolduunu, yani her eyin ayn zamanda hem kendi kendini, hem de kartn iinde tadn grdk. Bunun iin Engels diyecektir ki: Oysa aratrmada hi amadan daima bu gr asndan yola klrsa, artk bir daha kesin zmler ve sonsuz gerekler istemekten kesin olarak vazgeilir; her zaman edinilen her bilginin zorunlu olarak snrl olma niteliinin ve bu bilginin, iinde kazanlm olduu koullara bamllnn bilincinde olunur; hala geerli olan eski metafiziin, [sayfa 179] doru ve yanl, iyi ve kt, zde ve deiik, zorunlu ve olumsal gibi giderilemez kartlklarnn zorunlu etkisinden de kanlabilir artk; bilinir ki bu kartlklarn ancak greli bir deerleri vardr, imdi doru
62 Bilimlerin tarihi, yanlgnn ilerletici dtalanmasnn tarihidir, yani yanlgnn yerini baka yeni bir yanlgnn, ama gittike daha az sama olan bir yanlgnn almasnn tarihidir. (Engels)
155
olarak tannan eyin gizli bir yanl yan da vardr ve bu, daha sonra ortaya kacaktr, tpk imdilik yanl tannann da doru bir yan olduu ve bu doru yan yznden daha nce doru saylr olduu gibi.63 Engelsin bu metni, diyalektii ve kartlarn birliinin gerek anlamn nasl anlatmak gerektiini, bize ok iyi gstermektedir. VI. SAKINILACAK YANLILAR Yanl anlamalara meydan vermemek iin, diyalektiin byk yasas elikiyi, ok iyi aklamak gerekir. Her eyden nce, onu, mekanik bir biimde anlamamaldr. Her bilgide, gereklik art yanlg ya da doru art yanl bulunduunu dnmemek gerekir. Bu yasa, byle uygulansayd, her dncede, her kanda bir doru yan art bir yanl yan vardr, yanl olan karalm, geriye doru olan kalr, bu da iyidir diyenlere hak verilirdi. Bu, szdemarksist baz evrelerce sylenir; bu evreler yle dnr: Marksizm, kapitalizmde ekonomik yaam ellerinde tutan fabrikalar, trstler, bankalar bulunduunu gstermekte hakldr; marksizm, bu ekonomik yaamn kt gittiini sylemekte hakldr; ama marksizmde yanl olan, ekleyelim ki, snf savamdr; snf savam teorisini bir yana brakalm, bakn nasl iyi bir retimiz olacak. Gene denir ki, toplumun incelenmesine uygulanan marksizm hakldr, dorudur. Ama ne diye diyalektii kartrmal buna? te bu yanl yan, diyalektii kaldralm, marksizmin geri kalann doru olarak saklayalm! [sayfa 180] Bunlar, kartlarn birliinin, mekanik yorumlardr. te baka bir rnek daha: Proudhon, bu kartlar teorisini rendikten sonra, her eyde, bir iyi, bir de kt yan olduunu dnyordu. Bunun iin, toplumda, burjuvazinin ve proletaryann bulunduunu belirterek, kt olan, yani proletaryay kaldralm, diyordu. Bylece, paral (parcellaire) mlkiyeti yaratacak, yani proleterlere mlk sahibi olma olanan verecek olan krediler sistemini kurdu; artk, bylelikle, yalnz burjuvalar olacakt ve toplum da iyi olacakt.
63
156
Bununla birlikte, biz ok iyi biliyoruz ki, burjuvasz proletarya yoktur ve burjuvazi, ancak proletarya ile vardr: bunlar, birbirinden ayrlamayan iki karttrlar. Bu kartlarn birlii, ite olan, gerek bir birliktir, ayrlmaz bir birliktir. yleyse, kartlar ortadan kaldrmak, onlar birbirinden kesip ayrmak yeterli deildir. nsann insan tarafndan smrsne dayanan bir toplumda, zorunlu olarak birbiriyle uzlamaz iki snf vardr: antikada, efendiler ve kleler, ortaada senyrler ve serfler, bugn de burjuvazi ve proletarya. Kapitalist toplumu kaldrmak iin snfsz toplumu kurmak iin, hem burjuvaziyi, hem de proletaryay kaldrmak gerekir zgr insanlara, maddi bakmdan ve kafa bakmndan daha gelimi bir toplum yaratma olanan salamak ve hasmlarnn ileri srdkleri gibi yoksullukta eitliki bir komnizm yaratmak iin deil, stn toplum biimine doru yolalmak iin. Demek ki, kartlarn birliini akladmz ya da onu bir rnee, bir incelemeye uyguladmz zaman, ok dikkat etmek zorundayz. Her yerde ve her zaman, rnein, yadsmann yadsnmasn bulmak ve mekanik bir biimde uygulamak istemekten her yerde ve her zaman kartlarn birliini grmek istemekten kanmaldr; nk bizim bilgilerimiz, genellikle ok snrldr ve bizi kmaza srkleyebilir. [sayfa 181] nemli olan ilke udur: Diyalektik ve diyalektiin yasalar, eylerin evrimini ve bu evrimi belirleyen gleri, yani kartlar bulup ortaya karmak iin, bizi, eyleri incelemeye zorlar. Demek ki, eylerin iinde sakl bulunan kartlarn birliini incelememiz gerekir ve bu kartlarn birlii, bir olumlama, hibir zaman mutlak bir olumlama deildir, nk o kendi iinde bir yadsma payn ierir, demeye gelir. te iin z budur: eyler, kendi z kartlarn ilerinde tadklar iindir ki, deiir, baka eye dnrler. Yadsma zcdr (dissolvant), o olmasayd, eyler deimeyeceklerdi. Ve gerekte eyler, dntklerine gre, kendi ilerinde zc bir ilke tayor olmalar gerekir. eylerin deitiini grdmze gre, byle zc bir ilkenin varln nceden kabul edebiliriz, ama eyin kendisini inceden inceye incelemeden bu ilkeyi bulup karamayz, nk bu ilke, her eyde ayn grnme sahip deildir.
157
VII. DYALEKTN PRATK SONULARI O halde, diyalektik, pratikte, bizi eyleri yalnzca bir tek yanyla deil, ama her iki yanyla dikkate almaya, yanlsz doruyu; bilgisiz bilimi asla dnmemeye zorlar. Metafiziin byk yanlgs, eyleri yalnzca bir yanyla dnmek tekyanl yarglamaktr. Ve biz, eyleri, tek yanndan grdmz lde yanllar yaparz, ve ok sk yanl yapyorsak, bu, tekyanl dn tarzn tutmamzdandr. dealist felsefe, dnyann yalnzca insanlarn fikirlerinde olduunu ileri srerse, gerekten de, yalnzca bizim dncemizde bulunan eylerin varolduunu kabul etmek gerekir. Dorudur bu. Ama idealizm tekyanldr, (sorunun) yalnz bu yann grr. O, yalnzca, gerekte olmayan eyleri treten insan grr ve bundan, bizim fikirlerimizin dnda hibir eyin varolmad sonucuna varr. dealizm, insann bu yetisini belirtmekte hakldr, ama pratiin ltn [sayfa 182] uygulamadndan, yalnzca bunu grr. Metafizik materyalizm de yanlr, nk o da, yalnzca sorunlarn tekyann grr. Evreni bir mekanik gibi grr. Mekanik bilimi var mdr? Evet! Byk bir rol oynar m? Evet! u halde metafizik materyalizm bunu sylemekte hakldr, ama yalnz mekanik hareketi grmek, bir yanlgdr. Biz, doal olarak eylerin ve insanlarn yalnz bir tek yanlarn grmeye srklenmiizdir. Bir arkadamza deer bierken, hemen hemen her zaman onun yalnz iyi ya da kt yann grrz. Birini de, tekini de grmek gerekir, yoksa rgtler iinde kadrolar oluturmak olanakl olmazd. Siyasal pratikte, tekyanl yarglama yntemi sekterlikle sonulanr. Gerici bir rgtten bir hasmla karlatmzda, onun hakknda liderlerine gre karar veririz. Ama bununla birlikte, o, dertli, krgn, saf, kk bir memur olabilir, ve biz, onu, byk bir faist patron gibi dnmemeliyiz. Bu dnme yntemi, patronlarn kendilerine de uygulanabilir; onlar bize kt grnyorlarsa da, kendileri de toplum yapsnn basks altndadrlar, baka toplumsal koullarda baka trl olabilirlerdi. Eer kartlarn birliini dnrsek, eyleri eitli ynleriyle ele alrz. yleyse grrz ki, bu, gerici, bir yanyla gericidir; ama teki yanyla bir emekidir ve onda bir eliki vardr. Bu durumda, o rgte neden katld aranr ve bulunur ve gene, o rgte neden katlmamas gerektii aratrlr. Ve bylece, daha az sekter olan bir
158
biimde deerlendirir ve tartrz. yleyse diyalektie uygun olarak, eyleri, grlebilen btn alardan dikkate almalyz. Teorik sonu olarak ve zetlemek iin diyeceiz ki: eyler deiirler, nk bir i elikiyi (kendi kendilerini ve kendi kartlarn) ilerinde bulundururlar. Kartlar atma halindedirler ve deimeler bu atmalardan doar; bylece deime, atmann zmdr. [sayfa 183] Kapitalizm de, proletarya ile burjuvazi arasndaki bu i elikiyi, bu atmay iinde tar; deime, atma ile aklanr ve kapitalist toplumun sosyalist topluma dnmesi atmann ortadan kaldrlmasdr. eliki olan her yerde deime vardr, hareket vardr. eliki olumlamann yadsnmasdr, ve nc basamak yadsmann yadsnmas elde edildiinde, zm ortaya kar, nk, bu anda elikinin nedeni elenmi, almtr. yleyse denilebilir ki, bilimler yani kimya, fizik, biyoloji, vb. kendi zel deime yasalarn inceliyorlarsa, diyalektik de daha genel deime yasalarn inceler. Engels diyor ki: Gerekte diyalektik, doann, insan toplumunun ve dncenin genel hareket ve gelime yasalar biliminden baka bir ey deildir.64 [sayfa 184]
OKUMA PARALARI Friedrich Engels, Anti-Dhring, Onnc Blm, Diyalektik Yadsmann Yadsnmas; Ondrdnc Blm, Sonu s. 204-223. V. . Lenin, Karl Marx -Diyalektik-. (Bkz: Marx-Engels-Marksizm, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 21-24.)
64
159
BENC BLM DRDNC YASA: NCELN NTELE DNMES YA DA SIRAMALI LERLEME YASASI
I.
II.
Reformlar m, devrim mi? 1. Siyasal kantlama. 2. Tarihsel kantlama. 3. Bilimsel kantlama. Tarihsel materyalizm. 1. Tarihi nasl aklamak gerekir? 2. Tarih insanlarn eseridir.
DYALEKTN tarihe uygulanmas sorununu ele almadan nce, diyalektiin son bir yasasn incelememiz gerekiyor. Bu inceleme, bize, yadsmann yadsnmasnn ne olduunu ve kartlarn birliinin ne olduunu daha nce grdmz iin, kolay gelecektir. Her zamanki gibi, gene rneklerle balayalm. I. REFORMLAR MI, DEVRM M? Toplumdan szedilirken yle denir: reformlar m yapmal, yoksa devrim mi? Kapitalist toplumu, sosyalist [sayfa 185] topluma d-
160
ntrmek iin, bu amaca, birbirini izleyen reformlarla m, yoksa ani bir dnmle, yani devrimle mi ulamak gerekecei konusunda tartlr. Bu sorun karsnda, daha nce rendiklerimizi anmsayalm. Her dnm, birbirine kar glerin savamdr. Eer bir ey geliiyorsa, bu, her ey bir kartlar birlii olduuna gre, kendi iinde kendi kartn tamasndandr. Kartlarn savam ve bir eyin baka bir eye dnmesi saptanlr. Peki bu dnm nasl olur? Burada, yeni bir sorun ortaya kar. Dnlebilinir ki, bu dnm, azar azar, bir dizi kk dnmlerle gerekleir: yeil elma, ilerleyen bir dizi kk deiikliklerle olgun elma haline dnr. Pek ok kii, bunun gibi, toplumun yava yava dntn, bir dizi byle kk dnmlerin sonucu olarak kapitalist toplumun, sosyalist topluma dneceini dnr. Bu kk dnmler, reformlardr ve bunlarn tm, bu derece derece gerekleen kk deiimlerin toplam, bize, yeni bir toplum verecektir. Bu teoriye, reformculuk denir. Bu teorilerden yana olanlara da, reformlar istedikleri iin deil, reformlarn yeterli olduunu ve bu reformlarn birikerek yava yava belli olmadan toplumu dntreceini dndkleri iin, reformcu ad verilir. Bu teorinin, ne derece doru olduunu aratralm: 1. Siyasal kantlama. Olaylara, yani baka lkelerde yaplanlara bakarsak, bu sistemin, denendii yerlerde baarl olmadn grrz. Kapitalist toplumun dnm bir tek lkede baarlmtr: SSCBde; ve gryoruz ki, bu, orada da, bir dizi reformlarla deil, devrimle olmutur. 2. Tarihsel kantlama. Genel bir biimde eylerin, kk deiikliklerle, reformlarla dntkleri doru mudur? Gene olaylara bakalm. Tarihsel deimeleri incelersek, [sayfa 186] bunlarn belirsizce olumadn ve srekli olmadn grrz. Bir an gelir, deime, kk deiiklikler yerine, ani bir srayla yaplr. Toplumlar tarihinde kaydettiimiz arpc olaylar, ani deiiklikler, devrimlerdir. Diyalektii bilmeyenler bile, zamanmzda, tarihte zorlu deimelerin meydana gelmi olduunu bilirler; bununla birlikte, 17. yzyla kadar, doann sramalar yapmad, atlamalar yapmad-
161
sanlyordu; deimelerin sreklilii iindeki ani deiiklikleri grmek istemiyorlard. Ama bilim iin iine kart ve olgular gsterdi ki, deimeler ani olmaktadr. 1789 Devrimi, insanlarn gzlerini daha iyi at; bu devrimin kendisi, gemile anszn kopmann apak bir rneiydi. Ve bundan sonra, tarihin btn kesin belirleyici aamalarnn, nemli, sert, ani altst olular olduunun farkna varld. rnein: u ve bu devlet arasndakiler ne kadar dosta olursa olsun, giderek souyor, gerginleiyor, iyice ktleiyor, bir dmanlk nitelii kazanyordu ve olaylarn srekliliinde ani kopu, yani sava geliyordu. Ya da Almanyada 1914-1918 Savandan sonra, faizm derece derece ykseldi, sonra bir gn Hitler iktidar ald: Almanya yeni bir tarihsel aamaya girdi. Bugn, bu ani deiiklikleri yadsmayanlar, ileri srerler ki, bunlar raslantlardr; bir raslant, olan ve olmayabilir olan bir eydir. Toplumlarn tarihindeki devrimler ite byle aklanr. Onlar birer raslantdr. rnein Fransa tarihiyle ilgili olarak, Fransz Devriminin meydana gelii, XVI. Louisnin zihniyetiyle ve zayf, yumuak bir adam olmasyla aklanr; gl bir adam olsayd, bu devrim olmayacakt denir: Hatta, eer, Varennesdeki yemei o kadar uzun srmeseydi onu tutuklayamayacaklard ve tarihin ak deimi olacakt, diye yazlr. Demek ki, Fransz devrimi bir raslantdr, denir. [sayfa 187] Diyalektik; tersine, devrimlerin zorunluluunu kabul eder. Elbette ki, srekli deimeler vardr, ama bunlar, birikerek, sonunda ani deiiklikler meydana getirmeye balarlar. 3. Bilimsel kantlama. Su rneini alalm. Sfr dereceden balayalm ve suyun ssn, 1, 2, 3 derecelerden 98 dereceye kadar ykseltelim: deime sreklidir. Ama bu byle sonsuzcasna srebilir mi? Daha kalm, 99 dereceye gelelim; ama 100 dereceye geldik mi ani bir deime greceiz: su, buhar haline dnr. Eer ters ynde, 99 dereceden 0 dereceye doru inersek, gene srekli bir deime olacak, ama bu ynde de sonsuzcasna inemeyiz, nk 0 derecede su, buz haline dnr. 1 dereceden 99 dereceye kadar su, daima su olarak kalr, yalnzca ss deiir. Bu, nicel deiiklik denilen deimedir ve ne kadar? sorusuna, yani suda ne kadar s var? sorusuna karlk verir. Ama su, buz ya da su buhar haline dnt zaman, burada, bir nitel deiiklik vardr, bir nitelik deimesi olmutur. O, artk
162
su deildir, buz ya da buhar olmutur. Bir eyin yaps deimedii zaman, nicel bir deiiklik vardr (su rneinde snn bir derece deimesi, bir yap deimesi olmad gibi). Ama ey, yapsn deitirirse, yani ey baka bir ey olursa, buradaki deime nitel deiikliktir. yleyse gryoruz ki, eylerin evrimi sonsuzcasna nicel olamaz; eyler dnrken, sonunda, nitel bir deiiklie urarlar: Nicelik, nitelik haline dnr. Bu, genel bir yasadr. Ama, gene her zaman olduu gibi, yalnzca bu soyut formlle yetinmemek gerekir. Engels, Anti-Dhringin Diyalektik, Nicelik ve Nitelik blmnde, doa bilimlerinde olduu gibi, her eyde, nicel deimenin baz noktalarnda, birdenbire nitel bir dnmn [sayfa 188] olutuu65 yasasnn amazlnn, doruluunun gereklendiini bize anlatacak pek ok rnek verir. te Fransz Ansiklopedisinin VII. cildinde H. Wallonun (Engelsi kaynak gstererek) verdii yeni bir rnek: Sinirsel enerji bir ocukta birikerek glmeye yolaar; ama eer glme bymeye devam ederse, gzya krizine dnr; bylece ocuklar coarlar, ar uyarlm bir duruma gelirler, fazla glerler ve sonunda alamaya balarlar. Son olarak, iyi bilinen bir rnei, herhangi bir seim iin adayln koyan bir adam rneini vereceiz. Eer salt ounluu elde etmek iin 4.500 oy gerekli ise, aday 4.499 oyla seilmemi olur; bir adayd, bir aday olarak kalr. Bir oy daha aldnda, bu nicel deiiklik, nitel bir deimeyi belirler; nk adayken, seilmi olur. Bu yasa, reformlar m, devrim mi sorusunun zmn getirir bize. Reformcu yle der: Ancak raslantlar sonucu olabilir eyler istiyorsunuz, topyacsnz siz. Olmayacak eyleri dleyenlerin kimler olduunu, bu yasa, bize, ok iyi gsteriyor. Doa olaylarnn ve bilimin incelenmesi bize gsterir ki, deimeler sonsuzcasna srekli deildir, ama belirli bir anda, deime, ani olur. Bunu, biz keyfimize bal olarak ileri srmyoruz; bunu, bilim, doa, gerek ortaya karyor. Bu ani deiiklikte, bizim nasl bir rol oynadmz sorulabilir. Diyalektii tarihe uygulayarak, bu soruyu yantlayacak ve bu sorunu gelitireceiz. te diyalektik materyalizmin ok nl bir bl65
163
mne, tarihsel materyalizme gelmi bulunuyoruz. II. TARHSEL MATERYALZM Tarihsel materyalizm nedir? Diyalektiin ne olduu bilindiine gre, tarihsel materyalizm, ksaca, bu diyalektik [sayfa 189] yntemin insan toplumlarnn tarihine uygulanmasdr, diyebiliriz. Bunu iyi anlamak iin, tarihin ne olduunu belirtmek gerekir. Tarih diyen, deime ve toplumda deime der. Toplumun bir tarihi vardr ve o, bu tarih boyunca, srekli olarak deiir; biz, bu ak iinde byk olaylarn ortaya ktn gryoruz. O zaman yle bir durum ortaya kar: mademki, tarihte, toplumlar deiiyor, bu deiiklikler nasl aklanr? 1. Tarih nasl aklanr? nsan kendi kendine yle sorar: Savalarn yeniden ortaya kmasnn nedeni ne olabilir? nsanlar, bar iinde yaayabilmeliydiler! Bu sorulara materyaliste yantlar vereceiz. Sava, bir kardinalin aklamasna gre tanrnn bir cezasdr; bu, idealiste bir yanttr, nk olaylar, tanr ile aklamaktadr; bu, tarihi, ruh yoluyla aklamak demektir. Buna gre, tarihi yaratan ve yapan ruhtur. Tanrsal iradeden szetmek de, gene idealiste bir yanttr. Hitler de, Mein Kampfnda, tarih, tanrsal iradenin eseridir diyor bize, ve doum yerini Avusturya snrna koyduu iin bu iradeye teekkr ediyor. Tanry ya da tanrsal iradeyi, tarihin sorumlusu olarak gstermek, kolay bir teoridir: nsanlar hibir ey yapamazlar ve dolaysyla, sava karsnda elimizden hibir ey gelmez, buna raz olmak gerekir! Bilimsel adan, byle bir teoriyi savunabilir miyiz? Bu teorinin tantn, olgularda bulabilir miyiz? Hayr. Materyalist, bu tartmada, ilkin, tarihin, tanrnn eseri olmadn, ama insanlarn eseri olduunu olumlar. yleyse, insanlar, tarih zerinde etkili olabilirler ve sava nleyebilirler. [sayfa 190]
164
2. Tarih insanlarn eseridir. nsanlar, her biri bilinli olarak istedikleri kendi amalarn izleyerek, bu tarih nasl bir biim alrsa alsn, kendi tarihlerini yaparlar, ve ite bu baka baka dorultularda etki yapan saysz iradenin ve bunlarn d dnya zerindeki eitli yanklarnn bilekesi, tarihi oluturur. yleyse burada da nemli olan saysz bireyin ne istediidir. rade, tutku ile ya da dnme ile belirlenir. Ama, kendileri de dorudan tutkuyu ya da dnmeyi belirleyen aralar ok deiik niteliktedir. ... te yandan, ... etkin insanlarn beyinlerinde hangi tarihsel nedenlerin bu gdlere dntn kendi kendine sorabilir insan.66 Engelsin bu metni, bize, insanlarn, kendi iradelerine gre davrandklarn, ama bu iradelerin hep ayn ynde olmadn sylyor. yleyse insanlarn eylemlerini belirleyen, bunlar yapan nedir? Onlarn iradeleri, niin ayn ynde olmuyor? Baz idealistler, tarihi, insanlarn eylemleri yapar ve bu eylem onlarn iradesinin sonucudur demeye raz olacaklardr: bu, ii, eylemi belirleyen iradedir, bizim irademizi belirleyen ise dncelerimiz ya da duygularmzdr. Bunun arkasnda u sreci buluyoruz: fikirirade-eylem, ve ii, eylemi aklamak iin, belirleyici neden olan fikri aratrmak zere ters bir yn izleyeceiz. Burada hemen belirtelim ki, byk adamlarn ve retilerin etkisi yadsnamaz, ama bunu aklamaya gerek vardr. Bunu aklayan, fikir-irade-eylem sreci deildir. Bunun gibi, bazlar, 18. yzylda, Diderot ve ansiklopedicilerin, halk iinde, insan haklar teorisini yayarak, bu fikirlerle insanlarn iradesini ayarttklarn ve onlar kazandklarn, bu insanlarn da sonu olarak, devrimi yaptklarn ileri srerler; [sayfa 191] ayn ekilde, SSCBde de, Leninin fikirleri yaylmt, insanlar bu fikirlere uygun olarak davrandlar, eylemde bulundular, derler. Bundan, devrimci fikirler olmasayd, devrim de olmazd sonucu kar. Bu gr, tarihin devindirici gc byk nderlerin fikirleridir, tarihi byk nderler yapar diyen grtr. Action Franaisein formln bilirsiniz: Fransay 40 kral yapt; te yandan, krallarn pek fazla fikirleri olmad da eklenebilirdi.
66
165
Bu soru hakknda, materyalist bak as nedir? 18. yzyl materyalizmi ile ada materyalizm arasnda birok ortak noktalar bulunduunu, ama eski materyalizmin idealist bir tarih teorisi olduunu grmtk. ster aka idealist olsun, ister tutarsz bir materyalizmin arkasna gizlenerek idealist olsun, imdi grdmz ve tarihi aklama havasndaki idealist teori, hibir eyi aklamaz. nk, eyleme iten nedir? Eski materyalizm diyor Engels her eyi eylemin gdlerine gre yarglar, tarihsel bir etki oluturan insanlar soylu olan ve soylu-olmayan ruhlar olarak ayrr, ve sonra da dzenli olarak soylularn hep aldandklarn, soylu olmayanlarn da galip geldiklerini saptar, eski materyalizme gre tarihin incelenmesinden hibir ders alnamayaca dncesi de bundan ileri gelir, ve bize gre ise, tarih alannda; eski materyalizm kendi kendisiyle uyumlu deildir, nk devindirici glerin ardnda ne olduunu, devindirici glerin kendi devindiricilerinin de neler olduklarn inceleyeceine, tarihte etkin lksel (idales) devindirici gleri son nedenler olarak alr.67 rade, fikirler, ileri srlr. Ama niin 18. yzyln filozoflar, aka bu fikirdeydiler? Eer marksizmi ortaya koymaya alsalard, onlar kimse dinlemezdi, nk o ada, insanlar, bunu kavrayamazd. Yalnz fikirlerin verilmesi yetmiyor, [sayfa 192] bunlarn kavranlmas da gerekir; yleyse fikirleri kabul edecek ve ayrca onlara biim verecek belirli alar vardr. Daima sylyoruz ki, fikirlerin byk bir nemi vardr, ama onlarn nereden geldiini grebilmeliyiz. u halde, bu fikirleri veren nedenlerin neler olduunu, son tahlilde, tarihin devindirici glerinin neler olduunu aratrmalyz.
[sayfa 193]
OKUMA PARALARI Friedrich Engels, Anti-Dhring, Onikinci Blm, Diyalektik, Nicelik ve Nitelik, s. 191-203.
67
F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 47-48.
166
V. . Lenin, Diyalektik Sorunu zerine, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 412-418. F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, Drdnc Blm, Diyalektik Materyalizm, s. 40 vd.. YOKLAMA SORULARI BRNC BLM 1. Metafizik yntem nereden gelir? 2. Diyalektik yntem nereden gelir? 3. Metafizik materyalizm niin ve nasl diyalektik materyalizme dnt? 4. Hegel ile Marx arasndaki felsefe bakmndan ilikiler nelerdir? KNC BLM 1. Mekanik deime nedir? 2. Diyalektik, deimeyi nasl anlar? NC BLM 1. Diyalektik, deimeyi nasl anlar? (Birinci dersin yantn, bu dersin yant ile karlatrnz.) 2. Tarihsel gelime nedir? 3. eyler niin ve nasl baka bir eye dnrler? DRDNC BLM Diyalektii nasl anlamamalyz? BENC BLM 1. Diyalektik nedir? 2. Diyalektiin yasalar nelerdir?
167
168
BENC KISIM TARHSEL MATERYALZM
169
170
BRNC BLM TARHN DEVNDRC GLER
I. II. III. IV. V.
Saknlmas gereken yanl bir dnce. "Toplumsal varlk" ve bilin. dealist teoriler. "Toplumsal varlk" ve yaam koullar. Snf savamlar; tarihin devindiricisi.
FKRLERMZ nereden gelir sorusuyla birlikte, aratrmalarmz da daha ilerilere gtrmek gerekir. 18. yzyl materyalistleri gibi, karacierin safray salglad gibi beynin de dnceyi salgladn dnrsek, bu soruya da, doann ruhu yaratt, dolaysyla fikirlerimizin doann rnleri olduu, beynin rnleri olduu yantn veririz. yleyse yle denecektir: Tarihi, kendi iradeleri tarafndan itilen insanlarn eylemi yapar; iradeleri ise o insanlarn fikirlerinin ifadesidir, fikirlerin kendileri ise insanlarn beyninden gelir. Ama dikkat! [sayfa 197]
171
I. SAKINILMASI GEREKEN YANLI BR DNCE Biz, Byk Devrimi, filozoflarn beyinlerinde domu fikirlerin uygulanmasnn bir sonucudur diye aklarsak, bu, snrl, yetersiz bir aklama ve materyalizmin kt bir uygulamas olur. nk grlmesi gereken udur: bu an dnrlerince ortaya atlan bu fikirleri ynlar niin benimsedi? Diderot, bu fikirleri kavramakta, niin tek bana deildi? Ve niin 16. yzyldan beri beyinlerin byk bir ounluu hep ayn fikirleri youruyordu? Acaba, bu beyinler, birdenbire, ayn arla ve ayn kvrntlara m sahip oldular? Hayr. Fikirlerde deimeler var, ama kafatas iinde bir deime olmam. Fikirlerin byle beyinle aklanmas, materyalist bir aklama olarak grnr. Ama Diderotnun beyninden szetmek, gerekte Diderotnun beyninden, fikirlerinden szetmektir ve o halde bozulmu, yanltlm materyalist bir teoridir; bu teoride, fikirlerle birlikte, idealist eilimin de domakta olduunu gryoruz. Daha nceki tarih-eylem-irade-fikirler zincirine dnelim. Fikirlerin bir anlam, bir ierii vardr: i snf, rnein, kapitalizmin devrilmesi iin savam verir. Bu, savam halindeki iiler tarafndan dnlr. Kukusuz, onlar bir beyinleri olduu iin dnrler ve buna gre beyin, dnmek iin zorunlu bir kouldur; ama yeterli koul deildir. Beyin, fikirlere sahip olmann maddi olgusunu aklar, ama neden u fikirlere deil de, daha ok bu fikirlere sahip olunduunu aklamaz. nsanlar harekete geiren ne varsa, hepsi zorunlu olarak onlarn beyninden geer, ama bunun beyinde alaca biim, koullara ok baldr.68 [sayfa 198] yleyse fikirlerimizin ieriini, yani rnein kapitalizmi devirme fikrinin bizde olumasn nasl aklayabiliriz? II. TOPLUMSAL VARLIK VE BLN Biliyoruz ki, fikirlerimiz, eylerin yanslardr; fikirlerimizin tadklar amalar da eylerin yanslardr, ama hangi eylerin? Bu soruyu yantlamak iin, insanlarn nerede yaadklarna,
68
172
onlarn fikirlerinin nerede ortaya ktna bakmak gerekir. imdi saptyoruz ki, insanlar, kapitalist bir toplumda yayorlar ve onlarn fikirleri bu toplum iinde ortaya kyor ve bu fikirler, bu insanlara, bu toplumdan geliyor. nsanlarn varln belirleyen, bilinleri deildir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsal varlklardr.69 Bu tanmlamada, Marxn, insanlarn varl dedii ey, biziz, biz olduumuz eydir; bilin ise, bizim dndmz, istediimiz eydir. Genellikle, iime ilemi derin bir lk uruna savam veriyorum, denir ve bundan bizim varlmz belirleyen eyin, bizim bilincimiz olduu sonucu karlr; biz, bir ey yapyoruz, nk yle dnyoruz ve yle istiyoruz. Byle sylemek byk bir yanltr, nk gerekte bizim bilincimizi belirleyen toplumsal varlmzdr. Proleter olan bir varlk proleterce dnr ve burjuva olan bir varlk, burjuvaca dnr (neden her zaman byle olmadn daha ilerde greceiz). Ama, genel biimiyle bir sarayda baka trl dnlr, bir kulbede baka trl.70 III. DEALST TEORLER dealistler derler ki, bir proleter, proleter gibi dnd [sayfa iin proleterdir ya da bir burjuva, burjuva gibi dnd iin burjuvadr. Biz de, tersine, deriz ki, eer onlar bir proleter ya da bir burjuva gibi dnyorlarsa, bu, bir proleter ya da bir burjuva olmamalarndandr. Bir proleter, proleter olduu iin proletarya snfnn bilincine sahiptir. Burada iyice dikkat etmemiz gereken bir ey, idealist teorinin pratik bir sonucu olduudur. Deniliyor ki, burjuva olunuyorsa, bu, burjuva gibi dnldndendir; yleyse, artk burjuva olmamak iin, szkonusu olan dn biimini deitirmek yeterlidir, ve burjuva smrsn durdurmak iin de patronlar ikna etmeye
199]
69 70
Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, nsz, Ankara 1993, s. 23. F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 37.
173
almak yeterlidir. Bu da hristiyan sosyalistler tarafndan savunulan bir teoridir; ayn zamanda, bu topyac sosyalizmin kurucularnn da teorisi olmutur. Ama bu, ayn zamanda, kapitalizme kar, onu ortadan kaldrmak iin deil, ama daha akla-yatkn olmasn salamak iin savam veren faistlerin de teorisidir. Bunlar patronlarn, iileri smrdklerini anladklar zaman, artk smrmeyeceklerini sylerler. te batan sona idealist ve tehlikeli bir teori. IV. TOPLUMSAL VARLIK VE YAAM KOULLARI Marx, bize, toplumsal varlktan szeder. Toplumsal varlk ile ne demek istemektedir? Toplumsal varlk, insanlarn iinde yaadklar toplumun maddi yaam koullar tarafndan belirlenir. nsanlarn maddi yaam koullarn belirleyen, onlarn bilinleri deildir; bu maddi koullar, onlarn bilinlerini belirler. Maddi yaam koullar denen ey nedir? Toplumda zenginler vardr, yoksullar vardr ve onlarn dn biimleri ayr ayrdr; onlarn ayn bir konu zerindeki fikirleri deiiktir. [sayfa 200] Bir yoksul, bir isiz iin, otobse binmek bir lkstr; ama kendi zel arabas olan bir zengin iin, bir aalanmadr. Yoksulun otobs konusundaki fikirleri, acaba yoksul olduu iin mi vardr, yoksa bu fikirlere, otobse bindii iin mi sahiptir? Yoksul olduu iin. Yoksul olmak, burada; onun yaam kouludur. yleyse, insanlarn yaam koullarn aklayabilmek iin, niin zenginler vardr, niin yoksullar vardr, ona bakmak gerekir. retimin ekonomik srecinde, benzer yer tutan (yani bugnk kapitalist dzende retim aralarna sahip olan ya da tersine, retim aralar zerinde alp da ona sahip olmayan) bir insanlar grubu, belirli bir lde ayn maddi yaam koullarna sahip olan bir insanlar grubu, bir snf oluturur; ama bir snf kavram, snf dncesi, zenginlik ya da yoksulluk kavramna indirgenemez. Bir proleter, bir burjuvadan daha fazla kazanabilir; ama bu yzden daha az proleter deildir, nk o, bir patrona baldr ve nk onun ne yaam gven altna alnmtr, ne de o bamszdr. Varln koullar, yalnzca kazanlan para ile olumaz, toplumsal grev ile oluur, ve o zaman u zincirlemeyi elde ediyoruz:
174
nsanlar fikirlerinin ifadesi olan iradeleri dorultusunda, eylemleri ile tarihlerini yaparlar. Fikirleri ise, insanlarn iinde bulunduklar maddi yaam koullarndan, yani onlarn bir snfn mensubu olmalarndan gelir. V. SINIF SAVAIMLARI, TARHN DEVNDRCS nsanlar bir ey yaparlar, nk baz fikirleri vardr. Onlar, bu fikirlerini, maddi yaam koullarna borludurlar, nk onlar, bu ya da dier snftandrlar. Bu demek deildir ki, [kapitalist] toplumda, yalnzca iki snf vardr; [sayfa 201] birok snf vardr. Balca iki snf savam halindedir: burjuvazi ve proletarya. Demek ki, fikirlerin arkasnda snflar bulunur. Toplum, birbirlerine kar savam veren snflara blnmtr. Bylece, eer insanlarn fikirleri incelenirse, bu fikirlerin de atma halinde olduklar ve bu fikirlerin arkasnda, birbirleriyle atma halinde olan snflarn bulunduu grlr. u halde, tarihin devindirici gleri; yani tarihi aklayan ey, snf savamlardr. Eer srekli bte an rnek olarak alrsak, grrz ki, iki zm vardr: biri, mali ortodoksluk (geleneksel ilkelere uygunluk), yani yeni tasarruflara, yeni istikrazlara, yeni vergilere vb. devam ederek a kapamak; teki zm ise, bu a zenginlere dettirmektir. Bu fikirler evresinde siyasal bir savam olduunu grrz ve genellikle, bu konuda, bir anlama salanamamasna zlnr; ama marksistler, bu siyasal savamn ardnda yatan gerei anlamak isterler ve aratrrlar; aratrnca da, toplumsal savam, yani snf savamn bulurlar. Birinci zmden yana olanlar (kapitalistler) ile zenginlere dettirmeden yana olanlar (orta snflar ve proletarya) arasndaki savam olduunu grrler. yleyse, diyecektir Engels, hi deilse modern tarihte, btn siyasal savamlarn snf savamlar olduklar ve snflarn btn kurtulu savamlarnn, zorunlu olan siyasal biimlerine karn nk her snf savam bir siyasal savamdr son tahlilde ekonomik kurtulu sorunu evresinde dndkleri tantlanmtr.71 Bylece, tarihi aklamak iin, daha nce rendiimiz zincire
175
eklenecek bir halkamz daha oluyor: [sayfa 202] eylem, irade, fikirler, fikirlerin arkasnda snflar, snflarn arkasnda da ekonomi. Demek ki, tarihi aklayan gerekten snf savamlardr, ama snflar belirleyen ekonomidir. Bir tarih olayn aklamak istediimiz zaman, savam veren fikirler nelerdir, onlar incelemek, fikirlerin gerisinde snflar aratrmak ve son olarak da snflarn temel zelliklerini belirleyen ekonomik tarz belirtmek zorundayz. imdi gene, snflarn ve ekonomik tarzn nereden geldii sorulabilir (diyalektikiler ardarda btn bu sorular sormaktan korkmazlar, nk her eyin kaynan bulmak gerektiini bilirler). Bu, bundan sonraki blmde ayrntl olarak reneceimiz konudur, ama imdiden diyebiliriz ki: Snflarn nereden geldiklerini bilmek iin, toplumun tarihini incelemek gerekir, o zaman bugn karlatmz snflarn, daima ayn snflar olmad grlecektir. Eski Yunanda, kleler ve efendileri; ortaada, serfler ve senyrler (feodal beyler); sonra da, (bu sralamada basitletirildii zere) burjuvazi ve proletarya. Bu tabloda saptyoruz ki, snflar deiiyorlar ve nedenini aratrdmz zaman, gryoruz ki, ekonomik koullar deitii iin snflar da deimilerdir (ekonomik koullar unlardr: retimin, dolamn, leimin ve zenginlikleri tketimin yaps ve, geri kalan her eyin son koulu olarak, retim biimi, teknik). te gene Engelsten bir para: Burjuvazi ve proletarya, her ikisi de, ekonomik koullarn, daha dorusu retim tarznn dnm sonucu olumulard. Bu dnm, ilkin lonca tezgahndan manfaktre, manfaktrden de makineler kullanan, su buhar ile ileyen ve bu iki snf gelitirmi olan geni-lekli sanayiye geitir.72 Demek ki, son tahlilde, tarihin devindirici glerini, bize aadaki zincirleme vermektedir: [sayfa 203] a) Tarih, insanlarn eseridir.
71 F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 50. - Gene baknz: Marx-Engels, Komnist Parti Manifestosu ve Komnizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 109 vd.; V. . Lenin, Karl Marx, Marx-Engels-Marksizm, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 11 vd.. 72 F. Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 50.
176
b) Tarihi yapan eylem, insanlarn iradesiyle belirlenir. c) Bu irade, onlarn fikirlerinin ifadesidir. d) Bu fikirler, insanlarn iinde yaadklar toplumsal koullarn yanssdr. e) Snflar ve onlarn savamn belirleyen, bu toplumsal koullardr. f) Snflarn kendileri, ekonomik koullar tarafndan belirlenirler. Bu zincirlemenin hangi biimler altnda ve hangi koullarda akp getiini aklkla belirtmek iin diyoruz ki: 1. Fikirler, yaamda siyasal planda aa karlrlar. 2. Fikir savamlarnn arkasndaki snf savamlar toplumsal planda aa karlrlar. 3. Ekonomik koullar (tekniin durumu ile belirlenmi bulunan) ekonomik planda ifadelerini bulurlar. [sayfa 204]
OKUMA PARALARI Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, nsz. Marx-Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri.
177
KNC BLM SINIFLAR NEREDEN GELR? EKONOMK KOULLAR NEREDEN GELR?
I. II. III. IV. V. VI. VII.
Birinci iblm. Toplumun snflara ilk bln. kinci byk iblm. Toplumun snflara ikinci bln. Ekonomik koullar belirleyen ey. retim tarzlar. Uyarlar.
GRDK K, tarihin devindirici gleri, son tahlilde, ekonomik koullarn belirledikleri snflar ve snflarn savamlardr. Bu zincirleme sras yleydi: nsanlarn kafalarnda, kendilerini bir ey yapmaya iten fikirler vardr. Bu fikirler, insanlarn iinde yaadklar maddi yaam koullarndan domaktadr. Bu maddi yaam koullarn insanlarn toplum iindeki yerleri, yani ait olduklar snf belirler ve snflar ise, toplumun iinde gelitii ekonomik koullar tarafndan belirlenir. [sayfa 205] Ama bu durumda, ekonomik koullar ve bu koullarn yarattklar snflar belirleyen nedir, onu grmemiz gerekir. imdi bunu inceleyeceiz.
178
I. BRNC BYK BLM Toplumun evrimi incelenirken ve gemiteki olaylar ele alnrken, ilkin, toplumun her zaman snflara blnm olmad grlr. Diyalektik, her eyin kkenini aratrmamz ister; biz de, ok uzak bir gemite, snflarn bulunmadn gryoruz. Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeninde yle der: Toplumun gemi btn aamalarnda, retim, her eyden nce, ortaklaa bir retimdi; tpk tketimin de, azok geni komnist topluluklar iinde, rnlerin dorudan doruya leimiyle yaplm olduu gibi.73 Btn insanlar retime katlrlar; bireysel i aletleri zel mlkiyettir, ama ortaklaa kullanlanlar ortakla (communaut) aittir. Bu alt aamada, iblm; yalnzca cinsler arasnda vardr. Erkekler avlanr, balk tutar vb., kadnlar ise eve bakar. Kiiye zg ya da zel karlar yoktur. Ama insanlar bu dnemde durup kalmadlar ve insanlarn yaamnda ilk deime, toplumdaki iblm olacaktr. blm, yava yava, bu retim sreci iine szar.74 Bu ilk olguda, insanlar nce hayvanlar evcilletirdiler, daha sonra, esas alma kollar olan hayvan yetitirme ve hayvan srlerinin korunmasna getiler. oban airetler, kendilerini teki barbarlardan ayrdlar: birinci byk toplumsal iblm.75 Demek ki, ilk retim tarz olarak avlanmay ve balk [sayfa 206] avn; ikinci retim tarz olarak ise, oban kabilelerin douuna yolaan hayvan yetitiriciliini gryoruz. te toplumun ilk kez snflara blnnn temelinde yatan, bu birinci iblmdr. II. TOPLUMUN SINIFLARA LK BLN Btn alma kollarndaki hayvanclk, tarm, ev sanayii retim art, insan emek-gcne, kendisine gerekenden daha ounu retmek yeteneini kazandrd. Bu,
73 Friedrich Engels; Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 179; ayrca bkz: 163-165. 74 Friedrich Engels; Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 179. 75 Friedrich Engels; Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 165.
179
ayn zamanda, her gens, ev topluluu ya da kar-koca ailesi yesine den gnlk i tutarn artrd. Yeni emekglerine bavurmak gerekli duruma geldi. Sava bunlar salad: sava tutsaklar kle haline getirildiler. Birinci byk toplumsal iblm, emek retkenliini, dolaysyla servetleri artrp retim alann genileterek, o gnk tarihsel koullar iinde, zorunlu olarak klelii getirdi. Birinci byk toplumsal iblmnden, toplumun iki snf: efendiler ve kleler, smrenler ve smrlenler biimindeki ilk byk bln dodu.76 imdi uygarln eiine gelmi bulunuyoruz. ... En aa aamada, insanlar yalnzca dorudan doruya kiisel gereksinmeleri iin retiyorlard; zaman zaman, yaplan deiimler, yalnzca raslant sonucu elde kalan fazlalkla ilgili tek tek olaylard. Barbarln orta aamasnda, oban halklar arasnda, sr, belirli bir byklk kazannca, davarn, ... bir mlk durumuna geldiini grrz; ... dzenli bir deiimin koullar da bundan doar.77 yleyse, bu srada, toplumda iki snf buluyoruz: efendiler ve kleler. Sonra toplum, yaamn srdrecek ve yeni gelimelere urayacaktr. Yeni bir snf doacak ve byyecektir. [sayfa 207] III. KNC BYK BLM Servet hzla artt, ama bireysel servet olarak; dokumaclk, madenlerin ilenmesi ve gitgide farkllaan teki zanaatlar, retime, artan bir eitlilik ve yetkinlik veriyordu; bundan byle, tahl, sebze ve meyvelerin yansra, tarm, elde edilmeleri renilmi bulunan zeytinya ve arab da salamaktayd. Bylesine eitli bir alma, artk ayn birey tarafndan yrtlemezdi; ikinci byk [toplumsal -.] iblm gerekleti: kk zanaatlar, tarmdan ayrld. retimde, ve onunla birlikte emek retkenliindeki srekli art, insan emek-gcnn deerini artrd; nceki aamada balang durumunda ve yer yer gr76 77
F. Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 166. F. Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 170.
180
len klelik, imdi toplumsal sistemin esasl bir unsuru (biletireni, composant) durumuna gelir, kleler basit yardmclar olmaktan karlar; tarlalarda ve atlyede, dzinelerle kle ie srlr. retimin, balca iki kola: tarm ve kk sanayiye ayrlmasyla dorudan doruya deiim iin retim doar; bu, meta retimidir. Meta retimiyle, ... ticaret ... doar.78 IV. TOPLUMUN SINIFLARA KNC BLN Bylece, birinci byk iblm, insan almasnn (iin) deerini artryor, zenginliklerde bir artma yaratyor, bu da yeni batan iin deerini artryor ve ikinci bir iblmn zorunlu klyor: zanaatlar ve tarm. Bu aamada, retimin aralksz artmas ve buna paralel olarak insana ait emek-gcnn neminin ykselmesi, kleleri vazgeilmez duruma getiriyor, ticaret iin retimi, onunla birlikte de nc bir snf: tccarlar snfn yaratyor. Demek ki, bu aamada, toplumda l bir iblm ve snf var: tarmclar, zanaatlar, tccarlar. Burada ilk kez retime katlmayan bir snf gryoruz, ve bu snf, tccarlar [sayfa 208] snf teki iki snfa egemen olacaktr. Barbarln yukar aamas, bize, tarmla kk sanayi arasnda yeni bir iblm ve bunun sonucu, alma rnlerinin daima artan bir parasnn dorudan doruya deiim iin retilmesini getirir; bireysel reticiler arasndaki deiimin, toplum iin dirimsel bir zorunluluk kazanmas da bundan doar. Uygarlk, zellikle kent ve ky arasndaki kartl daha da belirgin bir duruma getirerek (iktisadi bakmdan, ilkadaki gibi, kent kye, ya da ortaadaki gibi; ky kente egemen olabilir), daha nce varolan btn bu iblmlerini glendirip gelitirir, ve onlara, kendine zg ve ok nemli bir nc iblmn ekler: artk, retimle deil yalnzca rnlerin deiimiyle uraan bir snf dourur tccarlar. O zamana kadar, snflarn oluumundaki btn izler retime balanyorlard; bunlar retime katlan kimseleri, azok geni bir
78
Friedrich Engels, Ailenin; zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 168.
181
lek zerinde, ynetici ve yrtc, ya da retici olarak blyorlard. Burada, sahneye, ilk kez olarak, retime herhangi bir biimde katlmakszn, onun ynetimini elegeiren ve reticileri iktisadi bakmdan egemenlii altna alan bir snf girer; bir snf ki, iki retici arasnda zorunlu arac olarak geinir ve her ikisini de smrr. reticileri deiim zahmet ve riskinden kurtarmak bahanesiyle, rnlerinin satn en uzak pazarlara kadar yaymak ve bylece nfusun en yararl snf olmak bahanesiyle, gerekte ok kk hizmetler iin, karlk (salaire) olarak, yerli retimin olduu kadar yabanc retimin de kayman alan, hzla byk servetler ve buna uygun den toplumsal bir etkililik kazanan ve byle olduu iin de, sonunda o da kendine zg bir rn devirli ticari bunalmlar oluturana kadar, uygarlk dnemi iinde durmadan yeni saygnlklar ve retimde durmadan artan bir egemenlik sahibi olan bir kar dknleri, bir gerek toplumsal asalaklar snf oluur.79 [sayfa 209] Bylece, ilkel komnizmden balayarak, bizi kapitalizme gtren zincirleme sray gryoruz. 1. lkel komnizm. 2. Yabanl (vahi) kabilelerle oban kabileler arasnda blnme (birinci iblm: efendiler, kleler). 3. Tarmclarla zanaatlar arasnda blnme (ikinci iblm). 4. Tccar snfnn douu (nc iblm), ki bu, 5. Devresel olarak ticari bunalmlar douruyor (kapitalizm). imdi artk snflarn nereden geldiklerini biliyoruz, ve geriye bunu incelemek kalyor: V. EKONOMK KOULLARI BELRLEYEN EY lkin, bizden nce gelen eitli toplumlar ok ksaca gzden geirelim. Antika toplumlarndan nceki toplumlar ayrntl bir biimde incelemek iin yeterli belgelerimiz yok, ama rnein Eski Yun79
F. Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 170-171.
182
anllarda efendilerin ve klelerin bulunduunu ve tccarlar snfnn daha o zamandan gelimeye baladn biliyoruz. Sonra, ortaada, senyrleri ve serfleriyle feodal toplum, tccarlarn gittike daha byk bir nem kazanmalarna olanak verir. Bunlar, atolarn yaknlarnda, bourg (burjuva ad buradan gelir) denilen kasabalarda toplarlar; te yandan ortaada, kapitalist retimden nce, yalnz kk retim vard, ki bu kk retimin birinci koulu, reticinin kendi i aletlerinin sahibi olmas idi. retim aralar bireye ait bulunuyordu ve ancak bireysel kullanma gre ayarlanmlard. Bu bakmdan retim aralar, sradan, kk ve snrl idiler. Bu retim aralarn younlatrmak ve geniletmek, onlar modern retimin gl aralar haline dntrmek, kapitalist retimin ve burjuvazinin tarihsel rol idi. [sayfa 210] Burjuvazi, 15. yzyldan bu yana, basit elbirlii, manfaktr ve modern sanayi olmak zere, evrede bunu baarmtr. Burjuvazi, cce retim aralarn, onlar ayn zamanda bireysel retim aralar olmaktan karp, insanlarn ancak ortaklaa (elbirliiyle) iletebilecei toplumsal retim aralar haline getirmitir.80 yleyse gryoruz ki, snflarn evrimine paralel olarak (efendiler ve kleler; senyrler ve serfler.), servetlerin retimi, dolam, dalm koullar, yani ekonomik koullar, evrim gsterir ve ekonomik evrim, adm adm ve paralel olarak retim biimlerinin evrimini izler. VI. RETM TARZLARI yleyse bunu, retim biimleri, yani byk kk her eit aletin durumu, onlarn kullanm, i yntemleri, ksaca, teknik durum, ekonomik koullar belirler. Kapitalist retimden nce yani ortaada, her yerde, emekilerin kendi retim aralar zerindeki zel mlkiyetine dayanan kk retim grlyordu... alma aralar, ... bireyin, yalnzca bireysel kullanm iin hesaplanm alma aralar idi ... Bu dank ve darack retim aralarn biraraya toplayp geniletmek, onlar bugnk retimin gl kaldralar durumuna getirmek [gerekiyor80
Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 82.
183
du]. ... Bireysel atlye yerine, yzlerce ve binlerce insann elbirliini egemenlik altnda bulunduran fabrika geti. Ve tpk retim aralar gibi, retim, bir dizi bireysel eylem durumundan, bir dizi toplumsal eylem durumuna, ve rnler de bireysel rnler durumundan toplumsal rnler durumuna dnt.81 Burada gryoruz ki, retim biimlerinin evrimi, retici gleri tamamen dntrmtr. Oysa, i aletleri kolektiflemi olmakla birlikte mlkiyet dzeni bireysel olarak kalmtr! [sayfa 211] Ancak, birok kiinin ortaklaa ie koyulmasyla ileyebilen makineler bir tek adamn mlkiyeti olarak kald. Gene gryoruz ki: retici glerin, kendini kapitalistlere de kabul ettiren toplumsal niteliinin ksmi tannmas. Byk retim ve ulatrma rgenliklerinin, nce hisse senetli irketler, sonra trstler, en sonra da devlet tarafndan sahiplenilmesi. Burjuvazi artk gereksiz bir snf olarak grnr; onun tm toplumsal ilevleri, cretli grevliler tarafndan yerine getirilir.82 Bir yandan, makinelerde rekabetin her fabrikatr iin zorunlu kld o gittike artan sayda emekinin yerinden olmas ile tamamlanan yetkinleme. Yedek sanayi ordusu. te yandan, retimin snrsz genilemesi ve rekabet karsnda her fabrikatr iin [bunun -.] zorunluluu. Her iki yandan da, retken glerin iitilmemi gelimesi, arzn talepten fazlal, pazarlarn dolup tamas, her on ylda bir bunalmlar, ksr dng: burada, retim aralarnda ve rnde fazlalk orada, isiz ve geim aralarndan yoksun emekilerde fazlalk. Ama bu iki retim ve toplumsal esenlik kaldrac, birlikte ileyememektedir, nk kapitalist retim tarz, retici gleri almaktan ve rnleri, nce sermayeye dnmedikleri srece, dolamdan alkor.83 Toplumsal, ortaklaa hale gelen i ile bireysel kalan mlkiyet arasnda eliki vardr. O zaman Marxla birlikte diyeceiz ki: retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler,
Friedrich Engels, Anti-Dhring, s. 386. Friedrich Engels, Anti-Dhring, s. 405. 83 Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 101.
81 82
184
onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar.84 [sayfa 212] VII. UYARILAR Bu blm bitirmeden nce baz uyarlarda bulunmak ve bu incelemede, daha nce incelemi olduumuz diyalektiin btn temel zelliklerini ve yasalarn bulduumuzu belirtmek gereklidir. Gerekten, toplumlarn tarihini, snflarn ve retim biimlerinin tarihini byk bir hzla izlemi bulunuyoruz. Bu son incelemenin her blmnn tekilere ne kadar baml olduunu gryoruz. Bu tarihin, znde, devinmekte, deimekte olduunu ve toplumlarn evriminin her aamasnda meydana gelen deimelere, bir i savama, tutucu elerle ilerici eler arasndaki bir savama, her toplumun ykm ve yeni bir toplumun douu ile sonulanan bir savama yolatn saptyoruz. Bu toplumlarn her birinin, kendinden nce gelenden ok ayr, ok deiik bir temel zellii, bir yaps vardr. Bu kkl dnmler, kendi balarna nemsiz grnen, ama belirli bir noktada, st ste gelip birikmeleriyle ani, devrimci bir deimeye yolaacak bir durum yaratan olaylarn birikmesinden sonra meydana gelirler. yleyse, burada, diyalektiin temel zelliklerini ve byk yasalarn yeniden karmzda buluyoruz, yle ki: eylerin ve olaylarn karlkl bamll. Diyalektik hareket ve diyalektik deime. Otodinamizm (zg). eliki. Karlkl etki. Ve sramal evrim (niceliin nitelie dnmesi). [sayfa 213]
OKUMA PARALARI Friedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni. Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm.
84
Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, nsz, s. 23.
185
YOKLAMA SORULARI BRNC BLM 1. dealistler tarihi nasl aklarlar? 2. Tarihsel materyalizm nedir? 3. 18. yzyl materyalistleri tarihi nasl aklyorlard? Bu aklay biiminin yetersizliini gsteriniz. KNC BLM 1. Snflar nereden gelir? 2. Tarihin devindirici gleri nelerdir? YAZILI DEV Marksizm (tarihsel materyalizm); diyalektii, tarihe nasl uygular? [sayfa 214]
186
ALTINCI KISIM DYALEKTK MATERYALZM VE DEOLOJLER
187
188
TEK BLM DYALEKTK YNTEMN DEOLOJLERE UYGULANMASI
I. II. III . IV. V. VI. VII. VIII.
Marksizm iin ideolojilerin nemi nedir? deoloji nedir? (deolojik etken ve ideolojik biimler.) Ekonomik yap ve ideolojik yap. Doru bilin ve yanl bilin. deolojik etkenlerin etki ve tepkisi. Diyalektik tahlil yntemi. deolojik savamn zorunluluu. Varg.
I. MARKSZM N DEOLOJLERN NEM NEDR? Marksizm, tarihte fikirlerin roln yadsyan, ideolojik etkinin roln yadsyan, yalnzca ekonomik etkileri dikkate almak isteyen bir felsefedir, denildiini hep duyarz. Bu yanltr. Marksizm, dnn, sanatn ve fikirlerin, yaamdaki ok nemli rollerini yadsmaz. Tam tersine, bu ideolojik biimlere zel bir nem verir, ve biz de, imdi [sayfa 217] marksizmin
189
balang ilkelerine ait incelememizi, diyalektik materyalizm ynteminin ideolojilere nasl uygulandn inceleyerek bitireceiz; ideolojilerin tarihteki rollerinin ne olduunu, ideolojik etkenin etkisini ve ideolojik biimin ne olduunu greceiz. Marksizmin imdi inceleyeceimiz bu blm; bu felsefenin en az, en yanl bilinen noktasdr. Bunun nedeni de, uzun zaman marksizmin yalnz ekonomi politii inceleyen blmnn ilenmi ve yaylm olmasdr. Bylece bu konu, yalnzca marksizmin oluturduu byk btnden keyfi bir biimde ayrlmakla kalmyor, ama temellerinden de ayrlm oluyordu; nk ekonomi politiin gerek bir bilim haline getirilmesini salayan, buna olanak veren, grm olduumuz gibi, diyalektik materyalizmin bir uygulamas olan tarihsel materyalizmdir. Yeri gelmiken bu arada unu da belirtebiliriz ki, byle bir yol kullanlmas daha nceden tandmz ve kendimizi kurtarmak iin o kadar glk ektiimiz metafizik dnten ileri gelmektedir. Burada, gene yineleyelim ki, biz, eyleri, birbirlerinden ayr tuttuumuz, onlar tekyanl olarak incelediimiz lde yanlglara deriz. yleyse marksizmin kt yorumlar, ideolojilerin tarihteki ve yaamdaki rolleri zerinde yeterince durulmam olmasndan ileri gelmektedir. deolojiler marksizmden ayrld ve bunu yaparken de marksizm, diyalektik materyalizmden, yani kendi kendisinden ayrld. Birka yldan beri, ksmen, binlerce rencinin marksizm konusundaki bilgilerini borlu olduklar Paris i niversitesinin almalar sayesinde, ksmen de almalar ve kitaplar ile katkda bulunan aydn arkadalarmzn almas sayesinde, marksizmin kendi gerek ehresini ve hakk olan yeri yeniden kazanm olduunu grmekten ok mutluyuz. [sayfa 218] II. DEOLOJ NEDR? (DEOLOJK ETKEN VE DEOLOJK BMLER) deolojilerin rolne ayrlm olan bu blme birka tanmlama ile balayacaz. deoloji dediimiz ey nedir? deoloji diyen, her eyden nce fikir (ide) demektedir. deoloji, bir btn, bir teori, bir sistem, hat-
190
ta bazan yalnzca bir zihniyet oluturan fikirlerin tmdr. Marksizm, bir btn biimlendiren ve btn sorunlar iin bir zm yntemi sunan bir ideolojidir. Cumhuriyeti bir ideoloji, bir cumhuriyetinin kafasnda bulacamz fikirlerin btndr. Ama bir ideoloji, yalnzca salt fikirlerin, her trl duygudan ayrld varsaylacak fikirlerin toplam deildir (zaten bu, metafizik bir anlaytr), bir ideoloji, zorunlu olarak, duygular, gnl yaknlklarn, holanmazlklar, umutlar, korkular vb. ierir. Proletarya ideolojisinde, snf savamnn dnceye dayanan eleri yannda, kapitalist dzenin smrdklerine kar, mahpuslara kar duyulan dayanma duygularn da, isyan duygularn da, coku ve hayranlk duygularn vb. buluruz. Btn bunlarn hepsi bir ideolojiyi oluturan eylerdir. imdi de ideolojik etken denen eyi grelim: bu, ideolojiyi, bir neden olarak ya da etkileme yeteneinde bir ey yapan bir g olarak anlamaktr, ve bunun iin de, ideolojik etkenin etkisinden szedilir. rnein dinler, hesaba katmamz gereken birer ideolojik etkendir; hala nemli bir biimde etken olan manevi bir gleri vardr. deolojik biim denince ne anlalr? Bu deyimle, zellemi bir alanda (bilim ve sanat alannda) bir ideoloji oluturan, zel fikirlerden bir btn anlatlr. Din, ahlak, ideolojik biimlerdir; ayn ekilde, bilim, felsefe, edebiyat, sanat, iir de ideolojik biimlerdir. [sayfa 219] yleyse, genellikle ideoloji tarihini, zelikle btn bu biimlerin roln incelemek istersek, bu incelememizi, ideolojiyi tarihten, yani toplumlarn yaamndan ayrarak deil, ideolojinin, etkenlerinin, biimlerinin roln toplum iine yerletirerek ve toplumdan yola karak yrteceiz. III. EKONOMK YAPI VE DEOLOJK YAPI Tarihsel materyalizmi okurken toplumlarn tarihinin u aadaki zincirleme sralanla aklandn grmtk: insanlar, tarihi, kendi ileri, eylemleri ile, iradelerinin ifadesi olan eylemleri ile yaparlar. nsanlarn iradelerini belirleyen fikirleridir. Grdk ki, insanlarn fikirlerini, yani onlarn ideolojilerini aklayan ey, snflarn kendilerini ortaya koyduklar toplumsal evre, toplumsal ortamdr.
191
Ayrca biz grdk ki, ideolojik etken ile toplumsal etken arasnda, toplumsal savamn ifadesi olarak ideolojik savamda grnen siyasal etken bulunur. yleyse biz, tarihsel materyalizmin nda toplumun yapsn aratrrsak, temelde ekonomik yapy, sonra, onun stnde, siyasal yapya dayanan toplumsal yapy, ve ensonu ideolojik yapy greceiz. Biz gryoruz ki, materyalistler iin, ideolojik yap sondur, toplumsal bnyenin tepesidir, oysa, idealistler iin toplumsal yap, temeldir. Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar aralarnda zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eder. Bu retim ilikilerinin tm, toplumun ekonomik yapsn, belirli toplumsal bilin ekillerine tekabl eden bir hukuki ve siyasal styapnn zerinde ykseldii somut temeli oluturur [bu, ideolojik ekillenme demektir] . Maddi yaamn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srecini [sayfa 220] koullandrr.85 yleyse biz gryoruz ki, toplumun temelinde ekonomik yap vardr. Buna, (aadaki yap anlamna gelen) altyap da denir. Btn biimleri, ahlak, din, bilim, iir, sanat, edebiyat gibi btn biimleri iine alan ideoloji, stteki yapy ya da (tepedeki yap anlamna gelen) styapy oluturur. Materyalist teorinin gsterdii gibi, fikirlerimizin eylerin yanss olduklarn ve bizim toplumsal varlmzn bilinci belirlediini bildiimize gre, imdi artk, styap, altyapnn yanssdr diyeceiz. te Engelsin, bunu, bize pek iyi tantlayan bir rnei: Kalvinin inanc, ann en gzpek burjuvalarna uygundu. Onun alnyazs retisi, rekabete dayal ticaret dnyasnda, baarnn ya da baarszln bir insann alkanlna ve becerikliliine deil de, onun denetleyemeyecei koullara bal olduu olgusunun dinsel davurumuydu. Bu koullar, isteyenin ya da rekabet edenin buyruunda deildir; tersine, bilinmedik stn ekonomik g85
Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, nsz, s. 23.
192
lerin ltfuna baldr; ve bu, bir ekonomik devrim dneminde, btn ticari merkezlerin ve yollarn yerlerini yenilerinin ald ada, Hindistann ve Amerikann dnyaya ald dnemde, ve en kutsal ekonomik imanlarn altnn ve gmn deeri sarslmaya ve yklmaya balad bir dnemde, zellikle doruydu.86 Gerekte, tccarlara gre; ekonomik yaamda ne olmaz ki? Tccarlar rekabet halindedirler. Tccarlar, burjuvalar, bu rekabetten deneyim kazanrlar, bu yarmada yenenler ve yenilenler vardr. ou kez, en iini bilirler, en zekiler, rekabetle, kagelen ve onlar yere seren bir bunalmla yenilmilerdir. Bu bunalm onlar iin nceden grlemeyen bir eydir, [sayfa 221] hatta onlara kanlmaz bir alnyazs gibi gelir. Ve ite gerekesi olmayan, en az kt olanlarn bazan bunalm atlattklar, bunalmdan sonra da yaaya kaldklar fikri, protestan dinine geirilmitir. Bazlarnn ans eseri baarya erimeleri, bu alnyazs fikrini besler; o alnyazs fikri ki, buna gre, insanlar, tanr tarafndan, btn sonsuzluk iin saptanm bir yazgya katlanmak zorundadrlar. Ekonomik koullarn yanss olan bu rnee gre, styapnn, nasl altyapnn yanss olduunu gryoruz. Bir rnek daha: Sendikal olmayan, yani siyasal bakmdan gelimemi iki iinin zihniyetini alalm; biri, iin verimli olduu ok byk bir fabrikada, teki de kk bir zanaatnn yannda alyor olsun. Aktr ki, ikisinin de birbirinden ayr bir patron anlaylar olacaktr. Birine gre patron, kapitalizmin karakteristik, yrtc smrcsdr; teki ise, patronu, bir emeki olarak grecektir, elbette halinden memnun, ama emeki ve zorba deil. Elbette ki onlarn patronluu anlay biimlerini belirleyecek olan, alma koullarnn yanssdr. Bu rnek, bizi, ak ve kesin olmak iin baz uyarmalarda bulunmaya gtrd iin nemlidir. IV. DORU BLN VE YANLI BLN Az nce, ideolojilerin, toplumun maddi koullarnn yanss olduunu, toplumsal varln toplumsal bilinci belirlediini syledik.
86
Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Giri, s. 42-43.
193
Bundan, proletaryann otomatik olarak bir proletarya ideolojisine sahip olmas gerektii sonucu karlabilirdi. Ama byle bir varsaym geree uygun dmez, nk bir ii bilincine sahip olmayan iiler vardr. yleyse yaplacak bir ayrm vardr: nsanlar belirli koullar iinde yaayabilirler, ama onlarn bu koullar hakkndaki bilinleri geree uygun dmeyebilir. Bu, Engelsin [sayfa 222] yanl bir bilinci olmak dedii eydir. rnek: Baz iiler, ortaaa, zanaatla doru bir geri dn olan lonca retisinin etkisi altnda kalmlardr. Bu durumda, iilerin bir yoksulluk bilinci vardr, ama bu bilin, doru ve gerek bir bilin deildir. deoloji, burada da, elbet toplumsal yaamn koullarnn yanssdr; ama bu, doru bir yans, dosdoru bir yans deildir. nsanlarn bilinlerinde, yans, ou kez tersine bir yansdr . Yoksulluk olgusunu saptamak, toplumsal koullarn bir yanssdr; ama bu yans, zanaatla doru bir geri dnn, sorunu zmleyecei [yoksulluu kaldraca] dnld zaman, yanl bir yans olur. Demek ki, burada, bir blmyle doru, bir blmyle yanl bir bilin gryoruz. Kralc olan bir iinin de ayn zamanda hem doru, hem de yanl bir bilinci vardr. Doru, nk, o, grd, saptad yoksulluu ortadan kaldrmak ister; yanl, nk bir kraln bu ii yapabileceini dnr. Ve, bu ii, ksaca yanl dnd iin, ideolojisini yanl setii iin, her eye karn gene de bizim snfmzdan olduu halde, bizim iin, bir snf dman haline gelebilir. Bunun gibi, yanl bir bilinci olmak, kendi gerek koulu hakknda yanlmak ya da yanltlmaktr. u halde diyeceiz ki, ideoloji, yaam koullarnn yanssdr, ama yazgnn bir yansmas deildir. Ayrca unu da belirtmek gerekir ki, bize yanl bir bilin vermek ve ynetici snflarn ideolojilerinin smrlen snflar zerindeki etkisini gelitirmek iin, elden gelen her ey yaplr. Bizim edindiimiz yaam anlaynn ilk eleri, eitimimiz, renimimiz bize yanl bir bilin verir. Yaamla olan balarmz, bazlarmzn kyl asll olmas, propaganda, basn ve radyo da zaman zaman bilincimizi bozarlar. Buna gre, bizler, biz marksistler iin, ideolojik almann
194
son derece byk nemi vardr. Doru bir bilin kazanmak [sayfa 223] iin yanl bilinci ykmak gerekir ve ideolojik alma olmadan bu dnm gerekleemez. Demek ki, marksizmi kaderci bir reti sayanlar ve yle diyenler hakszdr, nk gerekte biz, ideolojilerin toplumda byk bir rol oynadn dnyoruz, ve marksizm olan bu felsefenin etkili bir alet, etkili bir silah olabilmesi iin, onu retmek ve renmek gerektiini dnyoruz. V. DEOLOJK ETKENLERN ETK VE TEPKS Doru bilin ve yanl bilin rnekleriyle grdk ki, fikirleri her zaman yalnzca ekonomi ile aklamaya almamak ve fikirlerin bir etkileri olduunu yadsmamak gerekir. Byle bir tutum taknmak marksizmi kt bir biimde yorumlamak olurdu. Fikirler, kukusuz son tahlilde, ekonomi ile aklanr; ama fikirlerin de kendilerine zg etkileri vardr. ... Materyalist tarih anlayna gre, tarihte belirleyici etken, son tahlilde, maddi yaamn retimi ve yeniden retimidir. Ne Marx, ne de ben, hibir zaman daha fazlasn dile getirmedik. Eer sonradan, biri kp da, bunun anlamn, ekonomik etken tek belirleyicidir diyecek kadar zorlarsa, bu ifadeyi, bo, soyut ve sama bir sz haline getirmi olur. Ekonomik yap temeldir, ama styapnn eitli blmleri ... de tarihsel savamlarn ak zerinde etki yaparlar ve birok durumda ar basarak, bu savamn biimini, belirlerler. Btn bu etkenlerin etkileri ve tepkileri vardr, yle ki ekonomik hareket, btn bu etkenlerin barnda, sonunda, bir zorunluluk olarak, sonsuz bir raslantlar yn arasndan kendine yolamaya balar.87 Bylece, gryoruz ki, ekonomiyi aratrmadan nce, her eyi incelememiz gerekir ve, son tahlilde neden, gene ekonomi [sayfa 224] ise de, ekonominin tek neden olmadn aklda tutmak gerekir.
87 Bkz: Engelsten Joseph Blocha, K. Marx, F. Engels, Felsefe ncelemeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1979, s. 184-185.
195
deolojiler, ekonomik koullarn yanslar ve etkileridir; ama ideolojiler ile ekonomi arasndaki iliki, basit bir iliki deildir, nk, biz, altyap zerinde ideolojilerin karlkl bir etkisi olduunu gryoruz. rnein, Fransada, 6 ubat 1934ten sonra gelien yn hareketini, yazdklarmz kantlamak iin, en az iki grn altnda inceleyeceiz: 1. Bazlar bu akmn nedenini, ekonomik bunalm olarak aklyorlar. Bu, materyalist ama tekyanl bir aklamadr. Bu aklama, yalnzca tek etkeni, burada bunalm olan ekonomik etkeni dikkate alyor. 2. yleyse, dn tarz, ksmen dorudur; ama insanlarn ne dndn, yani ideolojiyi bir etken olarak aklamas kouluyla. Evet, bu ynsal akmda, insanlar anti-faisttir, ite ideolojik etken. Ve eer insanlar anti-faist iseler; bu, Halk Cephesinin domasna yolaan propaganda sayesindedir. Ama, bu propagandann etkili olmas iin elverili bir temel, bir taban gerekiyordu, ve 1936da yaplabilmi olan ey, 1932de olanakl deildi. Son olarak, bu yn hareketinin ve onun ideolojisinin balatt toplumsal savamn, sonradan, ekonomiyi nasl etkilediini de biliyoruz. Bu rnekte gryoruz ki, toplumsal koullarn yanss olan ideoloji, srasnda, olaylarn bir nedeni olur. Siyasete, hukuka, felsefeye, dine, edebiyata ve sanata ilikin gelime vb., ekonomik gelimeye dayanr. Ama bunlarn hepsi de birbirleri zerinde ve keza ekonomik temel zerinde etki yaparlar. Byle oluu ekonomik durumun tek etkin neden, btn geri kalann ise ancak edilgin bir etki olmasndan dolay deildir: Tersine, son tahlilde, her zaman stn gelen ekonomik zorunluluk temeli zerinde karlkl etki vardr.88 [sayfa 225] Bunun gibi, rnein Miras hukukunun temeli, ailenin geliim aamasnn eitliini varsayan ekonomik bir temeldir. Bununla birlikte, rnein, vasiyette bulunmann, ngilterede mutlak serbest oluu, Fransada ise ok kstlanm bulunmas, bunun, btn zellikleriyle, yalnzca ekonomik nedenlerden olduunu kantlamaya yetmeyecektir. Ama, her ikisi de ok nemli bir oranda, servetin
88
K. Marx-F. Engels, Felsefe ncelemeleri, Engelsten Heinz Starkenburga, s. 194.
196
bllmesini etkilemeleri bakmndan ekonomi zerinde etkili olurlar.89 Daha gncel bir rnek olarak, vergileri alalm. Her birimizin vergiler zerinde bir fikri vardr. Zenginler vergilerini azaltmak isterler ve dolayl vergilerden yanadrlar; emekiler ve orta snflar, tersine, dolaysz ve kazanla birlikte artan vergilere dayanan bir maliye sistemi isterler. te bylece, kapitalizm tarafndan vergiye bal olarak yaratlan ve bizim dncemiz haline gelen vergi hakkndaki fikrimizin kayna, bu ideolojik etkenin kayna, ekonomik durumda bulunur. Zenginler, kendi ayrcalklarn korumak isterler ve vergilendirmenin bugnk biimini olduu gibi korumak ve yasalar bu dorultuda glendirmek iin savam verirler. Oysa, fikirlerden gelen yasalar, ekonomi zerinde etkili olurlar, nk kk ticareti, zanaatlar ldrr ve kapitalist younlamay abuklatrrlar. u halde gryoruz ki, ekonomik koullar, fikirleri dourur, ama fikirler de ekonomik koullarda deiiklikler yaratr ve ite ilikilerin bu karlkl olularn dikkate alrsak, ideolojileri, btn ideolojileri incelemek gerektiini anlarz; ve ancak son tahlilde, kke inildiinde, ekonomik zorunluluklarn her zaman stn geldiini grrz. Biliyoruz ki, ideolojileri savunmak, hi olmazsa yaymak, yazarlarn ve dnrlerin zel grevidir. Onlarn dnceleri [sayfa 226] ve yazlar, temel zelliklere her zaman pek sahip deildir, ama gerekte, basit bir masal ya da yk niteliindeki yazlarda bile, her zaman ideolojik bir tahlil buluruz. Bu tahlili yapmak pek ince bir ilemdir ve bizim, bunu, ok byk bir ihtiyatla yapmamz gerekir. imdi byk bir yardm dokunacak olan bir diyalektik tahlil rnei gstereceiz, ama mekaniki olmamaya ok dikkat etmeli ve aklanamaz olan aklamak iin abalamamaldr. VI. DYALEKTK TAHLL YNTEM Diyalektik yntemi iyi uygulamak iin, ok ey bilmek gerekir, ve tahlilini yapacamz eyin konusu bilinmiyorsa, bunun inceden inceye aratrlmas gerekir, yoksa basit yarglama karikatrleri yapmaya varlr.
88
K. Marx-F. Engels, Felsefe ncelemeleri, Engelsten Conrad Schmidte, s. 190.
197
Bir kitabn ya da bir edebiyat yazsnn diyalektik tahlilinde kullanlmak zere, baka konulara da uygulanabilecek bir yntem gstereceiz. a) lkin tahlil edilecek kitap ya da yknn ieriine dikkat etmek gerekir. Bu, tm toplumsal sorunlardan bamsz olarak incelenmelidir, nk her ey, snf savamndan ve ekonomik koullardan gelmez. Edebiyata ilikin etkiler vardr ve biz bunlar hesaba katmak zorundayz. Yaptn, herhangi bir edebi okuldan olup olmad aranr. deolojilerin i gelimelerini dikkate almak gerekir. Kolaylk bakmndan, tahlil edilecek konunun bir zetini yapmak ve gze arpan noktalar not etmek iyi olur. b) Sonra olayn kahramanlar olan toplumsal tipler gznne alnr. Bu tiplerin ait bulunduklar snflar aranr, kiilerin davran incelenir ve romanda geen olaylarn herhangi bir biimde toplumsal bir gr asna balanp balanamayacana baklr. Bu olanakl deilse, eer bunu yapmak akla-uygun gelmiyorsa, [sayfa 227] uydurmaktansa, tahlilden vazgemek daha iyi olur. Hibir zaman uydurma bir aklama yapmamaldr. c) Olayda hangi snf ya da hangi snflar olduu saptand zaman, ekonomik temel, yani romann konusunun getii anda retim aralarnn ve retim tarznn neler olduu aratrlmaldr. Eer, rnein, olay, gnmzde geiyorsa, ekonomi, kapitalizmdir. Zamanmzda, kapitalizmi eletiren, ona kar savaan pek ok yk ve roman grlmektedir. Ama kapitalizme kar kmann iki biimi vardr: 1. leriye dnk devrimci olarak. 2. Gemie dnmek isteyen gerici olarak, ve ada romanlarda da sk sk bu biimle karlalmaktadr: bu romanlarda gemi zamana zlem duyulmaktadr. d) Btn bunlar kavradktan sonra, artk ideolojiyi aratrabiliriz, yani fikirler, duygular nelerdir, yazarn dn biimi nedir, ona bakabiliriz. deolojiyi aratrrken, onun oynad rol, ideolojinin bu kitab okuyanlarn dncesi zerinde yarataca etkiyi dneceiz. e) Bunun zerine, artk tahlilimizin vard sonucu bildirebilir, ve falan yknn ya da romann falan zamanda ne iin yazlm olduunu syleyebiliriz. Kitabn (ou kez yazarnn bilincine var-
198
mad) niyetlerini aa vurabilir, duruma gre yerebilir ya da vebiliriz. Bu tahlil yntemi uygulanrken, ancak buraya kadar sylediklerimizin tm anmsanrsa, iyi bir yntem olabilir. unu ok iyi aklda tutmak gerekir ki, diyalektik, her ne kadar bize yeni eyleri anlama, kavrama biimi getiriyorsa da, gene diyalektik, eylerden szedebilmek ve onlar tahlil edebilmek iin, onlarn ok iyi bilinmesini ister. u halde, imdi artk yntemimizin ne olduunu grdkten sonra, incelemelerimizde, militan yaammzda ve kiisel yaammzda, eyleri, durgun, hareketsiz bir durumda deil, [sayfa 228] ama hareketleri iinde, deimeleri iinde, elikileri iinde ve tarihsel anlamlar iinde grmemiz, ve gene eyleri tekyanl deil, btn ynleri, btn grnmleriyle grmemiz ve incelememiz gerekir. Ksacas, her yerde ve her zaman diyalektik dn uygulamamz gerekir. VII. DEOLOJK SAVAIMIN ZORUNLULUU imdi artk, diyalektik materyalizmin, Marx ve Engels tarafndan kurulup Lenin tarafndan gelitirilen materyalizmin ada biiminin ne olduunu daha iyi biliyoruz. Bu kitabmzda, zellikle Marx ve Engelsin metinlerinden yararlandk, ama Leninin felsefe konusundaki yaptnn da ok nemli olduunu belirtmeden bu dersleri tamamlayamayz.90 Bunun iindir ki, bugn marksizm-leninizmden szedilmektedir. Marksizm-leninizm ve diyalektik materyalizm zlmezcesine birlemilerdir, ve ancak diyalektik materyalizm bilgisi marksizm-leninizmin tm geniliinin, tm deerinin, btn zenginliinin llebilmesine olanak verir. Bu, bizi, bir militan ancak bu retinin tmn biliyorsa, gerekten ideolojik olarak silahlanmtr demeye gtrr. Bunu ok iyi anlam olan burjuvazi, her areye bavurarak, iilerin bilincine kendi ideolojisini sokmaya alr. Marksizm-leni90 Dizinde Lenine baknz. Leninin, marksizme felsefi katks - burada aklanmas uzun ve karmak olur - Materyalizm ve Ampiryokritisizm ve Felsefe Defterlerinde aka grlr.
199
nizmin en az bilinen yannn diyalektik materyalizm olduunu ok iyi bilerek, burjuvazi, ona kar bir susma kampanyas dzenlemitir. Resmi retimin byle bir yntemden habersiz olduunu ve okullarda ve niversitelerde retimin yz yl nce yapld gibi srdrldn grmek acdr. Eskiden, metafizik yntemin, diyalektik ynteme [sayfa 229] egemen durumda oluu, grdmz gibi, insanlarn bilgisizlii yzndendi. Bugn, bilim, diyalektik yntemin bilimsel aratrmalara uygun gelen yntem olduunu tantlamann yollarn vermitir bize, ve ocuklarmza bilgisizlikten ileri gelen bir yntemle dnmeyi ve incelemeyi retmek utanlacak bir eydir. Bilginler, bilimsel aratrmalarnda, bilimlerin karlkl iie geiini ve birbirini etkileyiini hesaba katmakszn kendi uzmanlk alanlarnda artk incelemeler yapamyorlar ve bu yzden bilinsiz olarak diyalektiin bir blmn uyguluyorlarsa da, metafizik dn biimlerini sk sk iin iine sokmadan edemiyorlar. nsanla byk eyler veren bilginler idealist ve dinsel inanca sahip olan Pasteur, Branlyyi anmsayalm, eer diyalektik bir kafa yapsna, bir dne sahip olsalard, daha byk ilerlemeler gerekletirmeyecekler miydi ya da gerekletirilmesine olanak hazrlamayacaklar myd? Ama marksizm-leninizme kar savamn, bu susma kampanyasndan daha da tehlikeli olan bir biimi vardr: bu da burjuvazinin bizzat ii hareketinin iinde dzenlemeye alt kalpazanlklardr. u sralarda kendilerini marksist diye sunan, ve marksizmi yenilemek, genletirmek iddiasnda olan saysz teorisyenlerin alp serpildiklerini gryoruz. Bu trden kampanyalar, en ok, marksizmin en az bilinen ynlerini, zellikle de materyalist felsefeyi dayanak noktas olarak seiyorlar. Bylece, rnein, marksizmi, devrimci eylem anlay olarak kabul ettiklerini, ama genel bir dnya anlay olarak kabul etmediklerini aklayan insanlar ortaya kyor. Bunlar, pekala, materyalist felsefeyi kabul etmeden de marksist olunabileceini bildiriyorlar. Bu genel tutuma uygun olarak eitli yolsuzluk giriimleri geliiyor. Kendilerine hep [sayfa 230] marksist diyen kiiler, marksizmin kendi temeli ile, yani materyalist felsefe ile badamaz anlaylar marksizme sokmak istiyorlar. Gemite bu eit giriimlere tank olunmutur. Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm adl kitabn bu
200
gibi giriimlere kar yazmtr. Bugn de, marksizmin geni yaylma dneminde, bu giriimlerin yeniden douuna ve oalmasna tank olunmaktadr. Eer marksizmin gerek felsefesini bilmezsek, marksizmin kesinlikle felsefi ynne saldran bu gibi giriimleri nasl tanyabilir, nasl gerek yzlerini meydana karabiliriz? VIII. VARGI Bereket versin ki, birka yldan beri, zellikle ii snf iinde, marksizmin bir btn olarak incelenmesine doru yaman bir itilim, zellikle de materyalist felsefenin incelenmesine gittike artan bir ilgi grlmektedir. Bu, bugnk durumda, ii snfnn, materyalist felsefenin okunup renilmesi gereinden yana, balangta ileri srdmz nedenlerin hakl olduklarn ok iyi anladn gsteren bir belirtidir. iler, kendi zel deneyimleriyle, pratiin teoriye balanmas zorunluluunu, ayn zamanda da teorik almay olabildii kadar ilerilere gtrmek zorunluluunu renmilerdir. Her militann grevi, bu akm glendirmek ve ona doru bir ynelim ve doru bir ierik vermektir. Paris i niversitesi91 sayesinde binlerce kiinin diyalektik materyalizmin ne olduunu renmi olmalarn grmekten ok mutluyuz ve diyalektik materyalizm nasl bizim burjuvaziye kar savammz, bilimin kimden yana olduunu gstererek arpc bir biimde aydnla kavuturuyorsa, ayn zamanda; bize, devimizi de gsterir. Okumak, renmek, almak gerekir. Marksizmi tanmak ve tantmak gerekir. [sayfa 231] Militanlar, sokaktaki ve iyerindeki savamn yannda ve ona paralel olarak ideolojik bir savam da yrtmelidirler. Onlarn devi, ideolojiyi btn saldr biimlerine kar savunmak ve ayn zamanda iilerin bilincinde burjuva ideolojisini ykmak iin kar-saldry yrtmektir. Ama bu savamn btn ynlerine egemen olmak iin ideolojik bilgiyle donatlm olmak gerekir. O, ancak, diyalektik materyalizm bilgisiyle, gerek militan olacaktr. Hibir eyin bilimlerin gelimesini engelleyemeyecei en yksek toplumu kuruncaya kadar devimizin temel bir blm de budur. [sayfa 232]
91
Bugnk Yeni niversite, 8. Avenue Mathurin-Moreau, Paris.
201
YOKLAMA SORULARI 1. Fikirlerin roln, marksizmin yadsd doru mu? 2. Toplum yapsn belirleyen ve oluturan eitli etkenler ne-
lerdir?
3. Bir gazetede yaynlanm bir yky, diyalektik materyalizm yntemi ile tahlil ediniz. GENEL ZETLEME DEV Diyalektik materyalizmden, dnce iin ve eylem iin ne gibi yararlar saladnz?
202
ADLAR VE KAVRAMLAR DZN
ADCILIK (Nominalisme). Genel kavramlar, cinsleri, trleri yalnz ad olarak varm gibi sayan bir felsefi reti. Kavram, cins, tr yalnzca zeka iin vardr. AKILCILIK (Rationalisme, Usuluk) Dinsel esinlere, vahiylere dayanan sistemlere karlk akla dayanan bir sistem. Aklcla, ayn zamanda, ancak deneyin verilerini tanyabilecimizi, bilebileceimizi aklayan grgcle (ampirizme) kar, akln, fikirlerin kkeni olduu grnde olan sistem de denir. Bir de bu terimden, akla gvenen ve her trl gizemi yadsyan dnme yntemi de anlalr; bize gre, aklclk, zellikle, yalnz akla inanp gvenmeyi, denetimsiz bir imgelemeden, kurgucu bir fanteziden ve imandan kaynaklanan her eyden kanmay bizim iin bir dev durumuna getiren bilimsel bir dnme yntemidir. Ayrca unu da belirtmek gerekir ki, diyalektiin yardm, aklcln verimli ve ada olmasn salar. ANAKSMENES (Miletli), ( 6. yzyl). yonya okulundan bir filozof Hocas Anaksimandrosu izledi ve onun yerini ald. Anaksimenesin retilileri de Anaksagoras ile Diogenes olmutur. Ona gre, hava, her eyin ana esidir.
203
ANSKLOPED. Genel bir biimde, btn insan bilgilerinin zetini iine alan yapt. Fransz edebiyat tarihinde, Ansiklopedi, 18. yzylda yaynlanm, iinde ilk kez devrimci burjuvazinin gr asndan sunulan btn insan bilgilerinin yerald byk yapttr. Ansiklopedi, monarik feodal rejimin gnahlarn amansz bir biimde aa vuruu ile etkin olduu gibi, ayr konuya katksyla da etkin oldu: materyalizm (mekaniki), tanrtanmazlk ve teknik ilerleme. ARSTOTELES ( 384-322). Platonla birlikte antikan en byk filozofu. lmnden bir yl nce dinsizlik gerekesiyle urad kovuturmadan kurtulmak zere, ders verdii Atinadan kamak zorunda kald. Platonun retilisi olmakla birlikte, ona kar olan Aristoteles, Platonun idealist felsefesini, duyulabilir dnyann sistemli gzlemiyle, gereki temellere oturtmaya alr, ama o da, Platon gibi, fikir (ide) kavramndan yola kar. Her varlk ya da tz (substance) iki ilkeden yaplmtr: z ve biim. z, kaba, hareketsiz, belli belirsiz bir yndr; onun u ya da bu ey olmas, u ya da bu olmas iin, ona, bir biimin uymas gerekir. Biim, etkin, zgl fikirdir. ze niteliini veren biimdir. En stn, btn tekileri ieren biim, tanrdr. Gene Aristoteles, Demokritosun mekaniki anlayn yadsyarak erekilii (finalisme) getirmitir: evrene dzen veren tanrdr. Aristoteles, doru uslamlamann, doru dn teorisinin, mantn kurucusudur. Gelime fikri, onun sisteminin ana fikridir. Evrensel gelime, organik gelime, devlet biimlerinin gelimesi vb. her yerde, tamamlanmam olandan tamamlanma, eksik olandan eksik olmayana, genel olandan zel olana doru bir evrim olarak kavranr. Engels, Aristotelesi, btn Yunan filozoflarnn en evrensel beyni, diyalektik dn tarznn esas biimlerinin aratrlmasna daha o zamandan girien kiisi diye niteler (Friedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizme baknz). Ortaada, bu byk bilginin, bu byk mantknn retilileri, onun retisinin yalnzca biimsel, soyut yann alkoydular; aristoculuu, bilimdeki ilerlemelerin altnda yeniden ele almak yeteneinde olmayan bu kimseler, ondan, kuru, ksr bir sistem oluturdular ki, bu skolastiin temelini oluturdu. ATOM. Kimyada ve fizikte, bileimlere girebilen bir elementin nicel olarak en k olan maddi paracklarna verilen ad. Antikan materyalist felsefesinde, bu szck, maddenin mutlak olarak artk blnemez, en kk esi anlamna geliyordu, bu ilk e, bileerek ve topaklanarak, btn doay oluturuyordu. BACON, Franois de Verulam (1561-1626). nl ngiliz filozofu. 1593te Avam Kamaras yesi olan Bacon, 1613te basavc, 1614te krallk avukatlna atand, 1617de adalet bakan, 1618de krallk byk anslyesi oldu, 1624 ylnda, ahlak bozukluu nedeniyle, parlamento tarafndan hapse mahkum edildi, hak ve yetkileri elinden alnd; iki gn sonra serbest brakld ve kendi kesine ekildi. Franois Baconun birok bilimsel ve felsefi yapt vardr. Bunlar arasnda, zellikle, Novum Organumu (1620) anmak gerekir. Bu yaptnda, nsel (a priori) fikirlerin eski metafiziine kar, deney zerine kurulu mant koyar. Bacon, ada felsefenin ve ada bilimsel yntemin kurucularndan biridir.
204
BERKELEY, Georges (1685-1753). ngiliz filozofu, piskopos ve bir zaman iin Amerikada bahtsz bir misyoner. Onun (18. yzyln balangcnda zorla ilhak edilen ve smrgeletirilen katolik rlandada, protestan papaz olarak), fatih ngiliz ulusunun siyasetine hizmet eden papazlk etkinlii, tmyle gerici bir nitelik tar. Manevi alandaki speklasyonlarna paralel olarak, Southsea Companynin iflas zerine kaleme ald Byk Britanyann Ykmn nlemenin areleri zerine Deneme (1720) adl yaptnda da grlecei zere, kendisini, (rnein, nl ii evleri ve ocuklarnn almasnn yararll gibi) daha maddi speklasyonlara vermitir. Lenin, Berkeley felsefesinin temel zelliklerini, derin bir biimde aklamtr. Elinizdeki kitapta (Birinci Ksm, kinci Blmde) Berkeley felsefesinin bir aklamasn bulacaksnz. Berkeleyin (Soruturucudaki) ekonomik anlay, zellikle para hakkndaki grleri, Marx tarafndan, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkda derinlemesine incelenmitir. Yaptlar: Ruhun Alglarnn Yeni Teorisi (1707), nsan Bilgisinin lkeleri (1710), Hylas ile Philonos Arasndaki Syleiler ( 1712) BLNEMEZCLER (AGNOSTKLER). Gerei, insan aklnn anlayamayacan, bilemeyeceini syleyenlere felsefede verilen ad. BRANLY, Edouard (1846-1940). Fiziki, 1873te almak akmlar dzeltmek zere, bakroksidin zelliklerini buldu. 1888de demirtozu banyosunun zelliini bularak, ilk radyo vericilerini hazrlad. Onun dtecteur sayesinde telsiz-telgraf dodu. 1898de, bu buluun, gemilerin yardm arlarna uygulann, Bilimler Akademisine sundu. ZMLEME (ANALZ, TAHLL). Bir eyi ya da bir fikri elerine ayrmak iin yaplan akl ilemi. DALEMBERT, Jean le Rond (1717-1783). Fransada, aydnlk an en belirgin temsilcilerinden biri ve byk bir matematiki olan DAlembert, mekaniin ilkelerini kurmak iin, ok nemli almalar yapt. Diderot ile birlikte, Ansiklopediyi ya da Bir Yazarlar Dernei Tarafndan Hazrlanan Aklamal Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Szln yaynlad. Monarinin amansz saldrlarna urayan ve sonunda gerici Devlet Konseyi tarafndan yasaklanan, ok yaygnlam bu byk yapt, aydnlk an balca antdr (33 cilt, 1751-1777). DAlembert, bu ansiklopedinin Giri Yazsn yazmtr. Bu yaz, onun felsefi grn, kukuculuu (scepticisme) ierir. Ne madde, ne de ruh, zlerinde tannamazlar, ve dnya, bizim duygularmza grndnden bambaka bir biimde varsaylabilir. DARWN, Charles Robert (1809-1882). nl ngiliz doa bilimleri uzman, geen yzyln doa bilimlerinde evrimin en nemli teorisyeni. Daha nce Lamarck, Goethe vb. tarafndan da zerinde allan dnmclk (transformisme) teorisi, Darwinde son ve kesin ifadesini bulmu, bylece bilime yeni yollar amtr. Darwin; kendi evrim teorisini, doal seme (selection naturelle), yani yaam savanda, en iyileri, en glleri seen, onlarn yaayakalmasn salayan, gszleri, clzlar vb. ayklayan bir varsaym zerine kurmutur. Darwin, yapay hayvan yetitirme deneylerinden yola kyordu. Ama kr doada, yetitiricinin eli neredeydi? Bu soruyu yantlamak iin, Malthusun Nfus lkesi zerine Deneme adl yaptndan, nfusun oalmas ile geim aralarnn art-
205
mas olanaklar arasndaki bir oranszlktan yola kmas lsnde yararland. Her ne kadar ada biyoloji, pek ok yeni olay incelemi ve bu nedenle Darwin tarafndan kullanlan etkenler ok genel bir biimde deiiklie uram ve tamamlanmsa da, evrim teorisinin temel dncesi, ada dncedeki salam yerini, hibir ey yitirmeden korumutur. Engels, bu konuda, Sosyalizmin Evriminde yle yazar: Darwin, bugn varolan btn organik doann, bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn, milyonlarca yldan beri, sregelen bir evrim srecinin rn olduklarn tantlayarak, metafizik doa anlayna en yaman darbeyi indirmitir. Engels, Marxn mezar banda yapt konumada, Marx ile Darwin arasndaki ilikileri u szlerle anlatmtr: Nasl Darwin organik doann evrim yasasn bulduysa, Marx da, insan tarihinin evrim yasasn buldu. Marx, daha 1860ta, o srada (1859) yaynlanm olan Darwinin balca yapt Trlerin Kkeni zerine, Engelse yazd bir mektupta yle diyordu: Her ne kadar kabaca, ngilizvari gelitirilmise de, bu kitap, doa bilimleri asndan, bizim grmze uygun bir temel tamaktadr. (Marx-Engels, Yazmalar, c. II, s. 426). Marx, Lassallea yazd bir mektupta da, dncelerini, benzer bir biimde aklar (s. 346). Darwinin yapt ok dikkate deer ve tarihte snf savamlarna, doa bilimleri asndan, temel olmas bana ok uygun grnyor. ... Btn eksikliklerine karn kitap, yalnzca, her eyden nce, tanrbilime, doa bilimleri alannda lmcl bir darbe indirmekle kalmyor, ayn zamanda doa bilimlerinin akla-uygunluunu da grgc (ampirik) bir biimde yerine oturtuyor... (s. 214, 287.) DEMOKRTOS (Abderal) ( yaklak 460-370). Yunan filozofu, antikan en byk materyalisti. Ona gre, gerek olarak yalnz atomlar ve boluk vardr. Atomlar, son derece kk, blnmez, biimleri, byklkleri ve durumlar farkl ve srekli hareket halinde ilk elerdir. Nesneler, atomlarn dzenlenmesinden doarlar. Demokritos, ruhun da maddi olduunu ve her ey gibi, onun da, atomlardan (tekilerden daha ince olan atomlardan) olumu olduunu iddia eder. te yandan, ona gre, eylerin nitelikleri (renkleri, kokular vb.) salt zneldir ve bizim duyularmzn yanlsamalardr. Gerek ve nesnel dnya, bu gibi nitelikleri iermez ve akln grevi, atomlarn kendilerini bulmak iin, bu nitelikleri soyutlamak olmaldr. Demokritosta, duyularn verdikleri niteliklerin znel temel zellii ile akln kavrad, tasarlad, atomlarn gerek ya da nesnel dnyas arasndaki eliki, materyalist diyalektiin bilgi sorununu ilk ilkel biimiyle, ortaya koymaktadr. Demokritosun atomlar teorisi, atom biliminin (atomistik) dahice bir nsezisidir. DESCARTES, Rene (1596-1650). kici (yani madde ile ruhu metafizik bir biimde kar karya getiren ikicilikten yana) Fransz filozofu. O, skolastie kar savat ve analitik geometriyi kurdu. Onun ikicilii (dualisme) duyulabilir maddi dnyay, fizie ya da, daha dorusu, matematik mekanie, akli olan manevi ruhu ise metafizie teslim eder. Onun iin pratikte materyalist, teoride ise idealisttir. Bu ikilik, onu, mekaniki-materyalist eiliminde olduu kadar, metafiziki-ruhu eiliminde de, yeni zamanlarn tm burjuva felsefesinin ekseni haline getirir. Skolastii ykmak ve gerei bulmak iin, her eyden yntemli
206
bir biimde kukulanmakla ie balamaya karar veren, bir usu olarak duyularn deneyini aldatc diye yadsyan, matematik yntemi btn bilimler iin rnek ilan eden Descartes, dnyorum, yleyse varm nermesinde, btn apak gereklerin lksn bulur. Bir sr tmdengelimlerle, ruhsal tz olarak ruhun varl ve tanrnn varl sonucuna varr. Ve maddi dnyann varln, Tanrnn varl zerine oturtur. Ama ayn zamanda, Descartesa gre, madde, sre (tendue) ile zdetir. Bylece doabilimin, her trl deneyi snrlayan tanrbilimin etkisinden zgr olduunu ilan eder. Onun felsefesindeki esas ilerleme, btn nesneleri, kendilerini oluturan en basit paralara ayrtran bilimsel bir yntem ne srlmesinden ibarettir. Descartes, Engelsin dedii gibi, bu matematik-mekaniki tahlil temeli zerinde nesneleri soyutlarken, onlarn ilikilerini metafizik bir biimde yerinden oynatp karrken, bunlarn diyalektik sentezi iin zorunlu olan nclleri de biimlendirmi oluyordu. Descartes, zamannn teknik ve snai gelimesi iin kendi yeni yntemine ok byk bir nem veriyordu. Gerekte bu yntem, genel bir biimde, onun btn felsefe anlay (bu anlayta hayvanlar birer otomat olarak tasarlanr), manfaktr dneminin belirgin felsefesidir. Bununla birlikte, son derece deerli ve geerli usu bir mirastr. Balca yaptlar: Akln yi Kullanmak ve Gerei Bilimlerde Aramak in Yntem zerine Konumalar (1637), Metafizik Dnceler (1641), Felsefenin lkeleri (1644), Ruhun Tutkular zerine nceleme (1649), nsan zerine nceleme (ldkten sonra yaynlanmtr). DEKARTILIK (Karteziyanizm). Descartesn felsefesine verilen ad. DDEROT, Denis (1713-1784). Fransz aydnlk a materyalistleri arasnda en byk Fransz dnr, ansiklopedicilerin efi ve ruhudur. DAlembert ile birlikte eyrek yzyl boyunca (1751den balayarak) Kr nanca (taassuba) ve Zorbala Kar Kutsal Birlik denilen nl Ansiklopediyi yaynlad. Devletin ve cizvit papazlarnn hmna urayan bu Ansiklopedinin yaynlanmas, son derece byk bir manevi g, ylmaz bir irade, byk bir baemezlik ve mutlak bir saknmazlk gerektirmiti. Btn yaamn coku ile, evkle, geree ve hakka bu szck doruluk anlamnda alnmtr adam bir kimse varsa, bu, Diderot olmutur diye yazyordu Engels. Diderot eitli konular zerinde, doa bilimleri ve matematik, tarih ve toplum, ekonomi ve devlet, hukuk ve ahlak, sanat ve edebiyat zerinde pek ok ey yazmtr. Kat bir katolik eitimi ile yetimi olan Diderot, hayranlk veren bir mantkla gelimitir, yaradanclktan (tanry yalnzca ilk neden sayan dismeden) materyalizme, tanrtanmazla (atheisme) geerek, aydnlk dnemi Fransz burjuva devrimci felsefesinin en yksek amalarn temsil etmeye balamtr. Zamann toplumu zerinde, en derin ve en uzun mrl etkiyi yaratmtr. Ama onun dncesi, kaba bir materyalizmin dar snrlar iinde kalmamtr. Onda, diyalektik bir dncenin saysz tohumlarn bulmak olanakldr. Daha parlamentonun emri zerine yaklan Felsefi Dncelerinde (La Haye 1746), baslmadan elkonulan Kukucunun Gezintisinde (1747), kiliseye kar yiite saldrlara giriir. Tanrtanmaz yapt, Krler zerine Mektup (Londra 1749), ona bir yl hapse maloldu. Diderot, ayn zamanda, hakl olarak, Lamarck ve Darwinin mjdecisi de saylr, nk, daha o zamandan, organizmalarn evrimi fikrini ve balangta, hayvanlar aleminin
207
ve bitkiler aleminin eitliliinin ilerleyici bir dnmle (transformasyon) kendisinden kt bir ilkel varlkn varolduu fikrini, ak, tutarl ve kararl bir biimde savunur. Ayn ekilde, bir bireysel evrim vardr, ve gene, Diderotya gre, bir de trlerin evrimi vardr. Diderot, evrim fikrini, mantkl bir biimde izleyerek, sonunda, cansz maddenin evriminin kabul edilmesini de zorunlu grr. Doann Yorumu zerine Dnceler (1754) adl yaptnda, ruhsal olaylar aklamak iin, hayvanlarda zaten varolan ve insanlarda dnceyi belirleyen duyumla bezenmi atomlar varsaymn dnyordu. Doann btn eylemleri, varl tmyle ieren, iinde srekli dnm halinde ve srekli karlkl tepki halinde bulunan glerin birliinin kendini gsterdii bir tzn tezahrdrler. En korkusuzcasna materyalist olan ve en fazla zeka parltlaryla ykl yaptlar arasnda, Diderot ile dAlembertin Syleileri (1769) ile dAlembertin Dn anmamz gerekir; bunlar, ayn zamanda, kusursuz edebiyat bayaptlardr. Diderot, ayrca, byk bir dram yazar ve yaz ustasdr. Sanat ve sahne reformu uruna savamnda; doaclktan (natralizmden) yanadr; canl, somut gerein allanp pullanmadan yanslanmasndan yanadr, Diderot, bunlardan baka geerken sylemi olalm, Marxn en sevdii yazardr birok roman, mizah yks yazmtr; bunlarn nemi undan da anlalr ki, Lessing, Schiller ve Goethe gibi adamlar, yalnzca onun hayranlar olmakla kalmadlar, kitaplardan ounu Almancaya evirdiler. En nl yapt, Engelsin bir diyalektik aheseri dedii Rameaunun Yeenidir. DYALEKTK. Diyalektik sz, balangta tartma sanat ya da tartma bilimi anlamna geliyordu. Platona gre diyalektik, her eyden nce, bir fikirden ya da bir ilkeden, iinde tad btn olumlu ya da olumsuz sonular kartmak sanatdr. Daha sonraki anlamyla diyalektik, ardarda gelen aamalarla duyulabilir verilerden eylerin fikirlerine, sonsuz ve deimez ilkelerine doru ve btn bunlarn ilki olan iyi fikrine doru kan dncenin, mantkl ve ykselen yrydr. Platona gre fikirler, gerek adna yakr tek gerek olduklarndan, bu ad, fikirlerin diyalektii ya da bilimi, sonunda da bilimin kendisi olmaya balad. Hegelde diyalektik, mutlak fikre kadar, ardarda gelen tez, antitez, sentez aamalar arasndan geen fikrin hareketidir. Marxta ve marksistlerde diyalektik, artk fikrin hareketi deil, ama eylerin kendilerinin elikiler arasnda geen hareketidir; akln hareketi ise, bunun bilinli bir ifadesinden baka bir ey deildir. Bu kitabn Drdnc Ksmnda, marksist diyalektiin derinletirilmi bir incelemesini bulacaksnz. DUYUMCULUK (Sensualisme). Bir felsefe sistemi. Buna gre, btn fikirler, dolaysz olarak, duyumlardan gelir. DHRNG, Eugen (1833-1921). Alman filozof ve iktisats, bir sre Berlin niversitesinde felsefe ve ekonomi politik dersleri vermitir. Ksa sre sonra gzleri grmez oldu; lmne kadar, nce Berlinde, daha sonra da Nowaweste, yazar olarak yaad. Bir burjuva sosyalizminin, toplum dzeninin temelini bireysel ruhun doal abalarnda gren bu en belirgin temsilcisi, toplumsal rnde iilerin artan pay teorisini retiyor ve gelecein kurtuluunu snflararas uzlamaz kartlklarn uzlamasndan bekliyordu; kendisini insanl-
208
n dzelticisi, iyiletiricisi gibi gryordu. ok eitli konularda konferanslar verdi. Berlin profesrlerine kar uluorta saldrlar sonucu, ksa zamanda koltuundan oldu. 1870-1880 yllar arasnda, sosyal-demokrasi, pek ok yanda bulmutu. Dhring, birok yaptnda, toplumsal-felsefi zel bir sistem gelitirdi ki, bu sistem, kendisinin bulmu olduunu sand bir sr mutlak son yarg gereklerinin yardmyla oluturulmutu. Hristiyanla karyd ve ateli bir yahudi dmanyd. Kendi elinde olmayarak, dolayl bir ekilde, bilimsel komnizme byk bir hizmeti olmutur; Marxa ve Lassallea kar tutkulu saldrlar ve byklk deliliinin damgasn tayan gerein felsefesi, Engelsin nl yergi yazsndaki yanta yolat: Bay Eugen Dhring Bilimi Altst Ediyor (Anti-Dhring) kitab, ksa zamanda yeni devrimci ii kuann felsefe klavuzu haline geldi. Bu yaptnda Engels, Dhringin yavanlklar sistemini acmaszca ykyor ve ilk kez diyalektik materyalizmin, usta elinden kma tam ve ak bir aklamasn yapyordu (Engelsin Anti-Dhringine baknz ). EFLATUN (M 427-348) Bkz. Platon. ELEALILAR. Gney talyada Yunanllarn kurduu Elea kentinden Eleal filozoflar. Heraklitosa ve Milet (Milas) okuluna (Thalese baknz) kar olan Eleallar, varln deimezliini iddia ediyorlard. Bunlar arasnda en nlleri Zenondur ( 500 yllar). ENGELS, Friedrich (1820-1895). Marxn en sevgili dostu ve ayrlmaz savam arkada, diyalektik materyalizmin ve bilimsel sosyalizmin ortak kurucusu ve Komnist Parti Manifestosunun hazrlannda Marxn yardmcs; Komnistler Birliinin ve Uluslararas i Birliinin ya da Birinci Enternasyonalin kurucularndan. Marxn (1883te) lmnden sonra, uluslararas ii hareketinin manevi nderi ve en byk otoritesi oldu. Onun balca deeri, diyalektik materyalizmi gelitirmesinde ve aklamasndadr. Teorik yaptlar arasnda ilk yeri, felsefe konusundaki yergi yazlarna vermek gerekir. Bunlar proletarya dncesi zerinde en kalc etkiyi yapm olan ve giderek artan bir nem kazanan bayaptlardr. Engels, bu yaptlarnda, toplumsal snflarn savamlar ile ve retici glerin gelimesi ve doa bilimlerinin paralel ilerleyii ile felsefenin diyalektik ilikilerini ustalkla ve ei bulunmaz bir duruluk ve aklkla gsterir. Bylece okuru, hep ayn yollardan geirerek u geree gtrr: Btn insanl gerekten kurtaran bir felsefe, ancak diyalektik materyalizm felsefesi olabilir, nk, yalnz bu felsefe teorik dnceyi idealizmin Scyllasndan, mekaniki kaba materyalizmin Charybdeinden koruyabilecek ve bilginin tutarl bir materyalist teorisinin zaferini salayabilecek yetenektedir. Engelsin bu konudaki balca yaptlar: Anti-Dhring, Lessing tarznda hazrlanm, taptaze bir hava, canllk, savamc bir gle dolu bu polemik yapt, materyalist dnya anlaynn olaanst verimli bir savunmasdr; Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, felsefenin Hegelden Marxa kadar gelimesi zerine parlak bir deneme yazsdr. Daha az tannan, ama Anti-Dhring ile birlikte marksistlerin, felsefesinin yeni idealist sistemlerine kar savamlarnda temel bir silah olabilecek btn niteliklere sahip olan bir yapt da Doann Diyalektiidir. Fransada birka yl nce yaynlanm, 1873ten 1892ye kadar yazlm makalelerden ve paralardan derlenmitir; baz noktalarda son bilimsel bulgularla alm olsa
209
bile diyalektik materyalizm ve onun doru yorumu iin, savam veren herkes iin, ada doa bilimlerinin sonularn uyumlu bir biimde marksizmin bnyesine katma zorunluluunu kafasna koymu olan herkes iin tkenmez bir kaynaktr. teki teorik ve yntem bilimsel nemli yaptlar arasnda unlar sayalm: ngilterede Emeki Snflarn Durumu (1845); Komnist Parti Manifestosu Marxla birlikte-; Almanyada Burjuva Demokratik Devrim (1850-1852) ierdii blmler: Kyller Sava, Almanyada Devrim ve Kar-Devrim ve Reich Anayasas in Kampanya-; topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm (1880); Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni (1884); Konut Sorunu (1872); lkel Hristiyanlk Tarihine Katk; Kapital zerine ncelemeler; Erfurt Programnn Eletirisi (1891). Bunlardan baka, Edebiyat ve Sanat zerine, Din zerine, Kapital zerine, Felsefe ncelemeleri, Marx ve Engelsin bu konulardaki seilmi metinlerini ierir. Engelsin yazmalar arasnda, K. Marx-F. Engels Yazmasn (9 cilt) ve Friedrich Engels-Paul ve Laura Lafargue Yazmasn (3 cilt) analm. EPKROS (O 341-270). Yunan filozofu Epikros, Atinada, felsefe retmitir. Denildiine gre, yaklak olarak 300 cilt tutan yaptndan, bize, ancak retisinin zetini tayan birka mektupla zdeyilerinden bir derleme kalmtr. Epikros, dnyann, balangc rasgele, arzi (accident) bir ey olan bir nedensellik gereince buluan, birleen ve dalan bir atomlar sonsuzluundan yaplm olduunu retir, Belki de gerekten tanrlar vardr, ama onlar, gene Epikrosa gre, her ne olursa olsun bizim dnyamzla uramazlar. Demek ki, insan zgrdr ve lmden korkacak bir ey yoktur. Bylece korkudan ve yanlgdan kurtulan insan, dayanksz ve geici yararlara srt evirmeli ve ll zevkler verecek dayankl ve kalc yararlar aramaldr. EREKBLM (Teleologie). Doadaki btn varlklarn bir sonu (telos, Yunanca son), ok kez tanrnn ya da alnyazsnn, takdiri ilahinin istedii belirli bir amac olduu yolunda bir varsaym. Bu aklamann en ileri gtrlm biimini, Bernardin de Saint-Pierrede (18. yzyl) grrz. O, eer elma aacn dalnda asl duruyorsa, bu insann onu kolaylkla elegeirebilmesi iindir; eer balkaba bir aata deil de yerde bitiyorsa, bu balkabann gelip geenlerin bana dmemesi iindir, vb. diyordu. Bu varsaym, zamanmzda bile, baz doabilim uzmanlarnca, daha az karikatrms bir biimiyle benimsenmektedir. FEUERBACH, Ludwig (1804-1872). Alman filozofu materyalist, zamann nl subilimcisi. Paul-Anselme Feuerbachn olu. Felsefe anlay yznden akademik kariyerini brakmak zorunda kald ve kyde yaad halde para sknts iindeydi. Sol-hegelcilikten materyalizme geti. Dnce varlktan kmtr, varlk dnceden deil. nsan doann rndr; din, insan doasnn mitlere ilikin yanssdr. Onun tanrsnda insan grp tanrsn, ve insanda da gene onun tanrsn; ikisi zdetir. nsan yaratan tanr deildir, ama insan d olarak tanry yaratmtr. Feuerbachn felsefesi, Hegelin felsefesi ile Marx felsefesi arasnda balayc bir ara halkadr. Her ne kadar birka yerde 18. yzyl Fransz materyalizmi zerine ok aalayc dnceler ileri srse de, Feuer-
210
bach, gene de, gerekte, btn erdemleri ve btn kusurlar ile birlikte, btn tanrbilime kar, soylu, arbal ve devrimci hnc ile ve toplumsal olaylar ve edimleri aklama szkonusu olduunda idealizme eilimi ile 18. yzyl materyalizminin en iyi eletircisi oldu. Belirli bir sre Feuerbachn retilileri olan Marx ve Engels, onun materyalizminin yetersizliini ksa bir zamanda ortaya koydular. Feuerbachn dncesinde deerli ne varsa, hepsini zmleyerek, onu aan diyalektik materyalizmi kurdular. FZYOLOJ. Yaam belirtisi olan organik ilevleri, grevleri inceleyen bilim. FLOJSTK. Eski kimyaclar tarafndan, yanma, ate olayn aklamak iin dnlen bir ilke ya da akkan madde. GALLE (1564-1642). Matematiki, fiziki, astronom, talyada deneysel bilimin kurucusu. Galilei, sarkacn salnmlarnn ezamanlln bulur ve farkl arlktaki cisimlerin boluk iinde eit zamanda dtklerini kantlar. Astronomide Kopernik sistemini kabul eder ve yeni bir teleskop yaparak Kopernik sistemine uygun bulular yapar. Bylece gnein dnyann merkezi olduunu ve yeryznn gnein evresinde dndn aklar. Engizisyonun kovuturmasna uraynca, szn geri almak zorunda kalr ve szn geri aldktan sonra da nl szn syler: Ama o, gene de dnyor! GZEMCLK (Mysticisme). Felsefi ve dinsel bir tutum. Buna gre, yetkinlik (ahlakta olduu kadar bilgide yetkinlik), gizemli bir tarzda, insan (kendi i alemini) tanrya birletiren bir eit tapnma; ibadettir. Gizemcilik sznden, ayn zamanda, karanlk olan ye tutan ve gizemli olana inanan zihinsel bir eilim anlalr. Bu, usulua kardr. HEGEL, Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831). Almanyann en nemli idealist filozofu. nemini, zellikle, idealist bir biimde tasarlad ama temelde doru olan diyalektik yntemiyle kazanmtr. Hegel, nesnel bir idealisttir; ona gre gerein ilk ilkesi mutlak Fikirdir (Ide). Bu mutlak Fikir, nce doada kendini aa vurur, sonra ruh ve bilgi olur. Fikirin bu oluu, mantksal diyalektik bir gelime oluturur ki, gerek tarih bunun anlatmndan baka bir ey deildir. u halde dnyann ve dnya tarihinin yaratcs, salt dncedir; dnya Fikirin bir gsterisinden baka bir ey deildir. Feuerbachn da gsterdii gibi bu Fikir (Ide) sonu sonuna, soyut ve mantksal bir klf iindeki hristiyanln tanrsndan baka bir ey deildir. Marx ve Engels, Hegelin diyalektiini tersine evirdiler ve ona materyalist bir ierik vererek ve bylece onu gerekten devrimci teorik bir silah haline getirerek ayaklarnn zerine oturttular. HEGELCLER (Gen). Hegelin lmnden sonra rencileri, hocalarnn retisini yorumlaylarna gre birbirine kar iki gruba blndler. Bu retinin yalnzca szleri (lafz) ile yetinenler, sa-hegelcilii oluturdular. Bunlar, Prusya devletinin savunucular idiler. tekiler, gene Hegelin kendi yntemine dayanarak onun idealist ve gerici yarglarn reddederek, sol-hegelcileri ya da gen hegelcileri oluturdular. Btn gericilik biimlerine saldrdlar. Bunlar arasnda, Arnold Ruge, Strauss, Bruno Bauer, Feuerbach, Stirner, Koppen, Karl Marx, Friedrich Engels vb. vard.
211
HELVETUS, Claude Adrien. (1715-1771). Pariste domu mltezim, edebiyat ve filozof; 18. yzyln byk materyalistlerinden biri. Balca yaptlar: Ruh zerine (1758) Parlamentonun emri ile yakld-; nsan zerine (1772). Feodalitenin ve tanrbilimin dman olan Helvetius, bireysel karlarla, toplumsal karlarn uyumu zerine kurulu hukuk dzeni nerir, ama toplumu iyiletirmek iin eitime gvenir. HERAKLTOS ( 544-475), Obscur (Karanlk, Muzlim) de denilir. Heraklitos, kk Asyada bir ticaret kenti olan Efeste yaad. Antikan en byk diyalektikilerinden biri oldu. Ona gre, olu, evrenin temel yasasdr; savam, kartlarn birlii, varlkla varlk olmayann birlii, dnyann z ite budur. Heraklitos, evrenin en genel yasasn, btn eylerin bu kalmszlnda, durulmamlnda, her varln bu srekli deimesinde grmtr. Her ey akar, her ey deiir ve hibir ey kalc deildir, bu nedenle, ayn rmaa iki kere giremeyiz. Evren, sava ve bartr, yaz ve ktr, ak ve durgunluktur vb. Ve eliki, dnyann egemen ilkesi, Heraklitosa gre ayrlmazcasna eylerin iinde olan bir eydir, yle ki her ey bir kartlar birliidir. HOLBACH, Paul Henri Thiry, baron (1723-1789). Fransz materyalisti. 12 yanda Parise geldi, renimini, gerek yurdu haline gelen Fransada, sonra da Leydede yapt. Holbach, Diderot ile birlikte, Ansiklopedinin hazrlanmasnda etkin bir grev ald. Ansiklopediye, doa bilimlerine ilikin aklamalar ve makaleler yazd. Onun salonu, o zamann Fransasnn en iyi kafalarnn toplant yeriydi. nc gcn (Tiers Etat-soylular ve din mensuplar dnda kalan halk) devrimci ideolojisi bu salonda biimlendi, daha sonra 18. yzyln Fransz materyalizmi diye adlandrlacak olan felsefenin ilkeleri, birka dostun dar evresi iinde, bu salonda dile getirildi. Mekaniki materyalizm, onun yaptlarnda sistemli ve tamamlanm ifadesini buldu. Holbach, ikicilie, dnyann madde ve ruh diye ikiletirilmesine kar kmtr. nsan, doann zorunlu rnnden baka bir ey deildir. Doa, hareket halinde bir maddedir. Madde, bizim duyu organlarmz zerinde dorudan doruya ya da dolayl olarak ileyen, etki yapan eydir. Ruhu ve tanrbilimci sistemler, ancak insan beyninin ipesapa gelmez samalardr, insan bilgisizliinin meyvesi ve bu sistemlerden kar salayanlarn ounun, zellikle de kilisenin bilinli bir aldatmacasnn rndr. Doann Sistemi (1770) adl yaptnn, kendi zamannda, olaanst devrimci bir etkisi oldu. HUME, David (1711-1776). skoyal filozof, felsefede kukucu ve bilinemezci (septik ve agnostik), aktif politikac, toplumsal ekonomi sorunlar zerine denemeler yazd ve zgn bir tarihi oldu. Humeun felsefesi ngiliz burjuvazisine zg dncenin yneliminin, yani Lockeun deneysel felsefesi ile balayp sonradan Berkeleyin znelciliine (subjectivisme) dnen, ve en sonunda btn temel sorunlarda bilinemezcilikten yana, yani gerek bilginin olanakszln iddia eden teoriden yana dnceleri benimseyen ynelimin en belirgin rneini temsil eder. Hume, Berkeley gibi, maddenin varln yadsmakla yetinmez, nedensellik ilikilerinin nesnel gereklikleri olmadn, yalnzca znel bir alkanln deiikliklerine uyarak kurulmu olduklarn bildirerek, kukuculuunu, eylerin nedensel ilikilerine kadar geniletir. nsan, olaylar dizi-
212
lerinin, dzenli bir biimde yinelendiini saptad, ve bundan, baka hibir neden olmakszn, olaylardan birinin, tekinin nedeni olduu sonucuna vard. unu gzlyorum, diyor Hume, ne zaman ak bilye; kzl bilyeye arpsa, kzl bilye hareket ediyor. Bunun srekli byle olmasn, beyaz bilyenin arpmas, kzl bilyenin hareketinin nedenidir diyerek ifade ediyorum. Peki ama, burada, zorunlu ve nesnel bir nedensellik olduunu, basit kiisel bir yanlma olmadn kim temin edebilir bana? Kim bana temin edebilir, yarn da, gene beyaz bilyenin arpmasnn kzl bilyeyi harekete geireceini ve gene onun hareketinin nedeni olacan? Demek ki, Hume, her eye karn, gene de dnyann bilinmesi ve aklanmasnn eksenini oluturan nedensellik ilikisi konusunda, her trl garantiyi reddediyor. Gene ona gre, d dnya, en sonunda bir varsaymdan bir sandan baka bir ey deildir. te Humeu rtmek iin Kant, kendi eletiri retisini hazrlamtr. Marxn Ekonomi Politiin Eletirisine Katkda tahlil ettii Humeun para teorisi, onun, eylerin yzeysel grnlerinin her zaman esas temel srelerin yerlerini ald yolundaki yutturmaca burjuva anlaynn ekonomik ilikilere uygulandr. Balca felsefe yaptlar: nsan Tabiat zerine nceleme (1739-1740), nsan Akl zerine Aratrmalar (1748). KANT, Emmanuel (1724-1804). nl Alman filozofu. Btn mrnce Koenigsberg niversitesinde felsefe retti. 1755te Evrensel Fizik ve Gk Teorisi adl kitabn yaynlad; bu kitap, yldzlarn oluumu zerine Laplace teorisinin n belirtisidir. 1781de Salt Akln Eletirisini, 1887de ise Sonsuz Bar zerine Bilimsel ncelemeyi yazd. Onun bilinemezcilii, eylerin kendilerini kendinde olduklar gibi tanmann olanaksz olduunu ileri srer, onlar ancak bize grndkleri gibi (olaylar, szcn etimolojik anlamnda grngler demektir) tanyabiliriz. Kant, Fransz Devrimini sempati ile karlamtr. Kant, bir liberal, ama kurulu yasalara saygl bir liberal olmutur. Dinde, usudur, ama olumlu (positives) dinlere sayg gsterir. Felsefede dogmatizme saldrr, ama kukuculuu da kabul etmez. Ahlakta btn d yasalar yadsr, ama btn yadsdklarndan ok daha sert bir i yasaya tabi olmak zere, kurgu konusunda ataklk, cesaret, ama olgular dzenine ve pratik dzene sayg. Onun kafasnn belirgin zellii budur. Ksacas, liberal burjuvazinin gerek tipidir. KOPERNK (1473-1543). nl Polonyal astronom, Gk Krenin Dnleri adl kitabnda, yerin kendi ekseni evresinde dnme (rotasyon) hareketi ile gnein evresindeki dnme (translasyon) hareketini kantlar. LA METTRIE, Julien Offroy de (1709-1751). Fransz hekim ve filozofu. Kesinlikle materyalist olan Ruhun Doal Tarihi adl yaptnn yaynlanmas, ona, askeri hekimlik grevini kaybettirince Frederic IInin yanna gitti ve onun gzde okutman oldu. La Mettrie, duygular, tasarmlar, yarglar, yalnzca sinir sisteminin mekanik ileyiiyle aklayan, hayvanlarn otomatizmine (zdevim) ait dekart teoriyi insanlara uygulayan birok kitap yazd. Bunlardan nsan-Makineyi (1748) belirtelim. LENN, Vladimir li Ulyanov (1870-1924). 22 Nisan 1870te, Sibiryann Simbirsk kasabasnda dodu. Daha 1885te Kapitali, Marx okuyup renmeye
213
ve militanla balad. lk kez, 1887de hapsedildi. Aabeyi, ar Aleksandra kar bir suikaste katld iin kuruna dizildi. 1891de hukuk renimini bitirdi. i ve kyl snfnn kurtulu savamna balad. Tutukland. Sibiryaya srld, serbest brakld ve hemen arkasndan yeniden tutukland. 1900de lke dna, Zrih, Londra vc Cenevreye gitti. Ama, Rusyada kalanlardan ok az kimse Rus yaamna Lenin kadar sk skya iten balyd. (Stalin). Bolevik Partisini kurdu. 1905te ezilen, ama Leninin dersler kard birinci devrim. Yeniden yurdundan ayrld ve olduka uzun bir zaman Pariste yaad ( 1908-1912). Ancak 1917de Bolevik Partisinin her an iktidar stlenmeye hazr olduunu aklamak zere lkesine dnd. Kerenskinin Geici Hkmetine kar savam verdi. 26 Ekim akam, Geici Hkmetin merkezi Klk Saray, saldryla elegeirildi. Lenin artk, Sosyalist toplumu kurmaya balyoruz. diyecektir. O gnden sonra, Lenin, kendini, btnyle lkesini sosyalist bir lke haline getirmeye adad. Duraksamasz bir almayla ypranan Lenin, 21 Ocak 1924te, ellidrt yanda iken ld. Lenin, militan uralarna, sonra da devlet adaml uralarna karn, bir an olsun marksist tezlerin yetkinlemesine katkda bulunmaktan geri kalmad, o lde ki, bugn diyalektik materyalizm, marksizm-leninizm diye anlmaktadr. Bu adan en nemli yapt kukusuz: Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamasdr (1917). Gene tarihsel materyalizmin pratie ilikin siyasal sorunlara uygulanmas bakmndan ayn derecede nemli yapt, Sol Komnizm, Bir ocukluk Hastaldr (1920). Felsefe yaptlar arasnda Materyalizm ve Ampiryokritisizm (1908), Felsefe Notlar, Devlet ve Devrim (1917) ilk sray tutar. Toplu Yaptlar, 45 ciltte toplanmtr. LOCKE, John (1632-1704). ngiliz filozofu, deneyin, btn bilginin tek temeli olduu grn savunan grgcln (empirisme) temsilcisi. Anlay zerine Deneme (1690) adl kitabnda, Locke, bilgi sorununun zm iin deney ilkesine bavurur, doutan fikirlerin varln yadsr ve btn tasarmlar iki kaynaktan, d duyu ve i duyudan kartr. Locke, d duyumlar, eylerin bizim zerimizdeki etkisi ile aklad ve zaman iin cesurca olan madde (eer tanr istemi olsayd) dnebilirdi varsaymn ortaya att lde, materyalist grte yeralr. Ama ruh ve tanr fikirlerine zaten ona gre inan alanna giren bu fikirlere bal kald lde de ikici (yani dalist, dnyay madde ve ruh halinde blen) bir dnrdr ve ngiliz tanrclnn gelimesini balatr. Onun bilgi teorisinin temel zellii, insan anlayn atomlatrmasdr (atomisation), yani bizim zihnimizi, bir duyumlar toplam, duyumlardan yaplma bir mozayik haline indirger. Bu bilin mozayii, atomlam burjuva dnyasn asl gibi yanstan bir aynadan baka bir ey deildir. Toplumsal siyaset konusundaki anlaylarnda Locke, burjuva karlarnn kararl bir savunucusu olmutur; liberalizm teorisyeni olarak anayasal monariden, tanrtanmazla kar hogrden yana olmutur. Balca yaptlar: Anlay zerine Deneme (1690), Hogr zerine Mektuplar (1685-1704). LKPPOS ( 5. yzyl). Materyalist filozof, Zenonun rencisi ve Demokritosun hocas, atomlar teorisini gelitirdi. LUCRETUS, Titus I.ucretius Carus (, yaklak olarak 95-51). Romada
214
domu nl Latin airi. Epikrosun retilisi, hocasnn materyalist fikirlerini iirlerinde dile getirir. MARX, Karl Heinrich (1818-1883). 19. yzyln byk dehalarndan, bilimsel komnizmin, uluslararas modern devrimci proletaryann snf savam teori ve pratiinin kurucusu. Marxn sistemi, diyalektik materyalizm ilkeleri zerine oturur. Marx, kapitalizmin kendi i yasalarn bulmakta ya da insanlk tarihinin belirli dnemlerini ve belirli olaylarn aklamakta grld gibi, somut sorunlar ustaca tahliliyle, gemiteki tarihsel ilikileri aratrmak iin, bugnn toplumsal evriminin gerek devindirici glerini bilmek iin ve ayn ekilde gelecekteki gelime eilimlerini belirlemek iin, teorik bir yntem olarak diyalektik materyalizmin stnln ortaya koymutur. Onun burjuva toplumu konusundaki dahice eletirisi, ayn zamanda, hem ykc, hem de yapc olmutur; burjuvazinin bitiini ilan ettii iin ykc, proletaryann zaferini haber verdii iin de yapc. Onun diyalektii insann etkinlii iin hem bir aratrma yntemi, hem de iletken teldir. Onun materyalist diyalektii, yalnzca insan tarihinin yasalarnn bilinmesine deil, ama ayn zamanda doa tarihinin bilinmesine de uzanr. Diyalektiin, Darwinin evrim teorisinin doa bilimlerinde yaratt devrime yapk olmas, buradan gelir. Marksizmin oluturduu dnce ve eylem yntemi, proletaryann kendi kurtuluu iin ve tam bir insanclk (hmanizm) ann gelmesi iin yrtt savamda en deerli aratr. Tarih srasna gre Marxn en nemli yaptlarn sayalm: 1844 Elyazmalar (Felsefe, Ekonomi Politik); Kutsal Aile (1845) ve Alman deolojisi. (18451846) Engelsle ortaklaa yazmlardr-; Felsefenin Sefaleti (1847); Komnist Parti Manifestosu (Friedrich Engelsle birlikte yazlmtr) (1848); cretli Emek ve Sermaye (1849); Fransada Snf Savamlar 1848-1850 (1850); Louis Bonapartein 18 Brumairei (1852); Ekonomi Politiin Eletirisine Katk (1859); Herr Vogt (1860); cret, Fiyat ve Kr (1865); Kapital, Birinci Cilt (1867) 2. ve 3. ciltler, Marxn lmnden sonra Engels tarafndan yaynlanmtr-; Gotha Programnn Eletirisi (1875). ou kez Kapitalin 4. cildini oluturan blmlerden biri saylan Art-Deer zerine Teoriler de gene lmnden sonra yaynlanmtr. Marx ve Engelsin seilmi metinlerinden meydana getirilen derlemelerden bazlar: Felsefe Yazlar, Din zerine, Yazn ve Sanat zerine. Karl Marx zerine, Leninin makalelerinden yaplm derlemeye baknz: Marx-Engels-Marksizm. MEKANK. Hareketler ve kuvvetler bilimi. METAFZK. Dnyay doast ve maddesiz ilkelerle en ok da tanr ile aklamak iddiasnda olan azok fantezist, azok dinci fikirler ve tezler sistemi. nceleme konusu eyleri ve nesneleri birbirinden ayr tutan ve onlar srekli hareketlilikleri iinde dnmeyi reddeden bir dnme yntemi. Diyalektiin kartdr. Bu kitabn nc ksmna baknz. MTOLOJ. Antika ve vahet devri topluluklar tarafndan inanlan tanrlarn, masalms ve efsanevi tarihi. Geni anlamyla btn mitler sistemi. MOLIERE, Jean-Baptiste, Poquelin (1622-1773). En byk Fransz komedi yazar. Onun tiyatro yaptlar zamannn insanlarn btn toplumsal koullar iinde sahneye koyar: kylleri, tccarlar, burjuvalar, hekimleri, kentlileri, sa-
215
rayllar. Onun piyeslerinin komik esi, farslarnda (Zoraki Hekim ya da Scapinin Dolaplar) ve teki ahlak ve karakter konusundaki komedilerinde (Cimri, Mizantrop) ok deiik bir nitelik gsterirse de, bu e hep, insan budalalndan ve ahlak bozukluundan doar. Moliere, her yerde, genel saduyuya seslenerek, saduyuyu savunur. Dndrmeyi elden brakmakszn gldrmeyi bilir. Her zaman iin gncel, geerli sorunlar, ou kez halk diliyle ya da blgesel bir iveyle ilerken, yapmacktan ve zorlamadan tamamen uzaktr. Piyeslerinin etkinliinin nedeni adalarnn gln yanlarnn arkasnda, insan gereini srekli yanstmasdr. ORTODOKSLUK (Orthodoxie) (slam dininde Ehl-i snnet). Bir kannn, bir dncenin, gerek olarak kabul edilen bir dinsel inana uygunluu. Ayn zamanda, geni anlamda, felsefi, bilimsel ya da benzeri bir teorinin, en doru ve ilk kkten gelen anlayna uyguluunu anlatmak iin de kullanlr. RGENBLM (ANATOM). Canl varlklarn beden yapsn ve bunu oluturan eitli rgenlerin ilikilerini inceleyen bilim. PALENTOLOJ (TAILLAR BLM). Fosilleri, yani kalntlar ya da izler biiminde jeolojik tabakalar arasnda sakl kalm hayvan ya da bitkileri inceleyen bilim. PASTEUR, Louis (1822-1895). Doleda domutur. nl kimyac ve biyoloji uzman, pek ok bilimsel ve yararl bulular ile, bilimin bulac hastalklara kar savamda ilerlemesini salamtr. PLATON [EFLATUN]( 427-348). Yunan filozofu. Antikan en byk idealist dnr. Platona gre, bizim algladmz duyulabilir eyler, sahici gerei oluturmazlar; bunlar, ancak grnler, yanslar, kopyalar, suretlerdir. Sahici gerek, ancak duyulabilir eylerin ilkel rnekleri olan ve zihinsel bir bolukta asl duran, deimez, sonsuz vb. Fikirlerdir. (Ides) yleyse, eyler kadar Fikir vardr; bir masa fikri, bir sandalye fikri vb.. unu iyi anlamak gerekir ki, Platona gre, bu fikirler, bizdeki basit tasarmlar deil, bizden bamsz bir varlk srdren gerek varlklardr. Platona gre, bilgi, ancak, daha nceki bir varlkta, cismen (bedenen) yaradlmzdan nce grm olduumuz Fikirlerin anmsanmasdr: bu, anmsama (reminiscence) denilen teoridir. Ne var ki, Platon, diyalektiin elerini de gelitirmitir, ama idealist ve sze dayanr bir biimde. Siyasal ve toplumsal tezlerinde, eflatuncu idealizm, kle emeine dayanan antika toplumunun egemen snflarnn ticaret ve tefecilik ekonomisinin gelimesiyle knn hzland dnemin ideolojisi olmutur. Platon, devlet lksn, Cumhuriyet adl yaptnda aklamtr.; burada, aristokratlarn egemen kesimi iin servetlerde ortakl ileri srer, bu da antikan sosyasit topyalarnn en byk saptmasdr. Balca yaptlar karlkl syleiler biiminde sunulmutur: Criton, Sokratesin Savunmas, Phdon, Time, Phdre, Gorgias, len, Thette, Cumhuriyet, Yasalar, vb.. PORT-ROYAL (manastr). 1204te kurulmutur. Magny-les-Hameaux bucanda, Chevreuse (Seine ve Oise arasnda) yaknlarnda nl jansenist manastr. nn, 16. Louis zamannda jansenistlerle cizvitler arasndaki savama ve bu manastrda hazrlanan (aristocu eilimler tayan) Mantk ncelemesine borludur. 1910da kraln emri ile yklmtr. 216
PROUDHON, Pierre-Joseph (1809-1865). Fransz yazar ve iktisats. Kk-burjuva sosyalizminin klasik temsilcisi. Bir yoksul kylnn olu olan Proudhon, Pariste, Marsilyada ve baka kentlerde dzeltmen olarak alt. Bir sre Besanonda bir basmevi ynetti. Mlkiyet Nedir?i yazmtr; bu kitap, 1840ta yaynlanr ve iinde u nl tmce vardr: Mlkiyet, hrszlktr. 1846da yaynlanan Ekonomik elikiler ve Sefaletin Felsefesine, Marx, Felsefenin Sefaleti ile karlk vermitir. Proudhon, ayn zamanda, Fransz sosyalist ii hareketi zerinde derin bir etki yaratan i Snfnn Siyasal Yeteneini (1851) yazmtr. Son tahlilde, bir kk-burjuva topyacsdr, kantlarndan hibiri, Marxn eletirisi karsnda tutunamamtr ve gericilik, onunla, sk sk vnebilmitir. 1848 Devriminin ertesinde kurucu meclis yeliine atanmtr. 2 Aralk 1851 Hkmet Darbesi srasnda da sosyal adaletin zaferini salamak iin Louis Napoleona gvenmitir. RUHULUK (Spiritualisme, Tinselcilik). Felsefe retisi. Buna gre ruh, can verdii ve ynettii maddeden ayr bir gereklik olarak mevcuttur. Ruhuluk, ok kez, tanrda, btn doa yasalarnn bal ve baml bulunduu stn ruhu grr. dealizmin deiik bir biimi ve sonucudur. SMYA (ALM). Ortaa kimyasna verilen ad. Bu, bir bilim olmaktan ok, bycle yakn, btn hastalklar iyiletirecek (her derde deva) bir ila bulmaya ve madenleri simya ta ile altna evirmeye alan bir sanatt. TANRIBLM (Theologie). Tanrnn bilimi. Dogmalarn ve dinsel metinlerin incelenmesi. THALES. Kk Asyada Milet (Milas) okulunun balca dnrlerinden biridir ( 6. yzyl). Milet okulu, antika Yunanistannda, ilk materyalist okul olmutur. Milet filozoflar, her eyin, havadan, ateten ya da sudan nasl olutuunu aklamaya alyorlard. THOMAS DAQUN, (Aquinolu Thomas) (1227-1274). Ortaada tanrbilimci ve filozof. Kilise doktoru unvann almtr. Balca yaptlar, Kafirlere (dinsizlere) Kar Felsefe Kitab ve Tanrbilim Kitabdr. Birincisi katolik retisini aklar ve savunur ve inanla akln hibir zaman birbirine kar olmadklarn kantlamaya alr. Kilisenin kutsal kitaplar arasna koyduu ikincisi blme ayrlr: 1. Tanr zerine bir inceleme. 2. nsann yetileri zerine bir teori. 3. sa zerine, Kurtarma (sann insan soyunu balamas) zerine ve hristiyanln dinsel eylemleri zerine bir inceleme. Tomaslk, bugn bile katolik filozoflar arasnda ok yaygn olan Aquinolu aziz Thomas nn tanrbilimsel ve felsefi retisidir. Son derece skolastik bir retidir ve tmyle gericidir (bu da din adamlar zmresinin ve papaln resmi felsefesi olmasn aklar). TMDENGELM (Dduction.). Bir nermeden (proposition) ya da bir olgudan yola karak, ondan kan, ondan ileri gelen sonular anlatan ya da genelden zele varan uslamlama yntemi. TMEVARIM (Induction). Ayn anlam tayan zel olgular kmesinden genel bir sonu karmak demek olan ya da zelden genele varan bir uslamlama yntemi.
217

Felsefenin Başlangıç Ilkeleri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Felsefenin Başlangıç Ilkeleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FELSEFENN BALANGI LKELER

FELSEFENN BALANGI LKELER

104 111 112 113 114 115 117

FELSEFENN BALANGI LKELER

GEORGES POLITZER Georges Cogniot

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

BRNC KISIM FELSEFE SORUNLARI

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

I. II. III. IV. V. VI.

V. . Lenin, Ne Yapmal?, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 29.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

BRNC BLM FELSEFE SORUNU

I. II. III. IV. V. VI.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach. ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, s. 21.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

KNC BLM DEALZM

I. II. III. IV. V.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

V. . Lenin, Materyalizm ve Ampiryokritisizm, s. 13.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Teoloji (tanrbilim), tanry ve tanrsal eyleri inceleyen bilim.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

I. II. III. IV.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Rne Maublanc, La Vie Ouvrire, 25 Kasm 1935.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

DRDNC BLM KM HAKLI DEALST M, MATERYALST M?

I. II. III. IV. V.

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri

Georges Politzer Felsefenin Balang lkeleri