You are on page 1of 53

KANCHAY MUYU Uj kuti karqa, ancha aupa pachapi, iskay lloqallas kausaqes; kay lloqallastaj kausarqanku uj uj ayllupi ujnintaj

waj ayllupi Inti Churupi. Ujnin lloqallaj tatanqa uj totora chhalanayoj karqa, chaypitaj chhalanasta ruaj Inti Churupi tiakojkunapaj. Payqa challwa japiri karqa, wawantataj yachacherqa challwasta japiyta. Ujnin lloqalla pejpatachus tatan chhalanasta ruaj Jacintito sutiyoj karqa; paypata karqapis uj jatun tatan pichus tukuymanta aswan kuraj runach karqa chay churupi. Uj punchaytaj, Anselmito, Jacentitoj kausaqen, Jacentitoj tatanta maakorqa chhalananta challwa japej rinankupaj. Jacentitoj tatantaj ar nisqa, chay pachapi uj chhalanata ruasarqa uj runapaj. Velata oqharispa churoj tukuynin cheqanman rerqanku, chaypitaj rikorqanku uj jatun palta rumi yakuman kinrayasqata. Chaypi "Chipasninchejta pultisunchej" nerqanku. Ashqa challwastataj chipankupi oqharerqanku. "Kay uj sumaj cheqa challwasta japinapaj." nerqanku "Tataman willasunchej kay cheqamanta." nispa. Chaymantataj ujllamanta repararqanku uj jatun kanchay muyuta yakupi chay jatun rumej chimpanpi. Sumajta mancharikuspa, chay rato wasinkuman kuterqanku. Wasisninkuman kutiytawankamataj, tatasninkuman willarqanku ashqa challwas japisqankumanta. Chaymantataj Jacentitoj jatun tatanta taporqanku chay kanchay muyumanta paykunata chay chhikata mancharichisqanmantaqa. Jacentitoj jatun tatantaj nerqa: "Riychej kinsa kutita chayman challwasta japej, chaymanta rikunkichej imajtinchus chay kanchay muyu kasqanta." nispa. Ajinatataj chayman kuterqanku challwasta japej, chay kanchay muyutaj ujtawan rikhurerqa, ashqa challwastataj japerqanku. Jinapis chaylla karqa. Ajinataj uj kinsa kaj kutita ujtawan chayman rerqanku challwasta japej. Ujllamantataj repararqanku chay kanchay muyu astawan astawan kanchasasqanta, manaa chayta qhawy atinakama. Chaymantataj uj mana creina karqa: iskay runas sumaj Inkaspaj pachasniyoj paykunaj aupaqenpi rikhurerqanku. Uj qhariwan uj warmiwan karqa. Chay iskay kausaqestaj, anchata mancharikuspa, chipankutawan velankutawan oqharerqanku "Ima mancharikuna kayqa! Usqhayta wasisninchejman kutisunchej!" nispa. Inka runataj nerqa "Qheparikuychej!" nispa. Chaymanta chay Inka runa parlamorqa, nispa: "Noqayku kayku Manku Qhapajwan Mama Ojlluwan. Kuti musqayku qankunata watukoj, imaraykuchus qankuna ancha allin wawas kankichej, tatasniykichejtawan jatun tatatawan kasusqaykichejrayku. Kay cheqapi

noqayku qhochamanta oqharikorqayku Inkaspaj Tawantinsuyu nisqankuta qallarichej, tatanchej Intita uyarispa, imaraykuchus Tata Intimanta Mama Killamantawan nacikorqayku. Riychej kayta willaj tukuyman, kayta aupajta yacharqanku qonqaporqankutaj, chantataj paykunata niychej kayman jamunankupaj kay jatun punchayta yuyarinankupaj, kukata qhochaman wijchunankupaj kay jatun palta rumimanta; kay jatun rumipitaj aupaj kaj kutipi jallpapi purerqayku Inka pachapi." nispa. Chaymanta chay iskay runas chinkan, chay kanchay muyupis chinkallantaj, ni jaykaj ujtawan rikhurinanpaj, chay iskay lloqallastaj wasisninkuman kuterqanku anchata tukuspa. Wasisninkuman chayamuytawankamataj, Manku Qhapajpaj Mama Ojlloj nisqankumanjina, tukuyman willarqanku chay milagro rikhurisqanmanta tukuy churupi tiakojkunaman waj cheqakunaspi tiakojkunaman ima. Ajinatataj tukuy yacharqanku chay m ilagromanta, chantataj chaymantapacha sapa wata chay cheqaman rej kanku, Tata Intiman Mama Killaman jaywaj. Chayrayku kunan punchaykunakama aymara runaswan qheshwa runaswan chay cheqata yupaychanku, chaymantataj sapa wata chayman rinku jaywaj Inkas pachapijina.
Vocabulario kausaqe - amigo (sinn.: kumpa) uj uj ayllupi ujnintaj waj ayllupi - en comunidades distintas churu - isla chhalana - balsa (de totora) challwa jap'iri - pescador chay pachapi - en ese entonces, en ese momento, en ese da churoj tukuynin cheqanman - al cabo de la isla yakuman kinrayasqa - inclinada hacia el agua ch'ipa - red p'ultiy - sumergir sumajta mancharikuspa - teniendo mucho miedo chay rato - inmediatamente chay chhikata - que les haba hecho asustar tanto mancharichisqanmanta jinapis chaylla karqa - pero eso era todo; pero no sucedi ms manaa qhawy atinakama - hasta ya no poder mirarlo uj mana creina - algo increble Ima mancharikuna kayqa! - qu susto! qallarichiy - fundar uyariy - obedecer niychej jamunankupaj - dganles que vengan anchata t'ukuspa - muy meditabundos; muy abstrados jayway - hacer ofrendas yupaychay - venerar

qelqarqa: Robert Ber. 24 punchaypi octubre killapi 2006 watapi. yanaparqa: Delina Ber. 2006.

P'UTUSI ORQO Wiay aupa wataspi, Putsi lugarpi ni uj llajta karqachu. Chusaj pampapi jatun Putsej orqollan pukarajina sayarej. Chakinpi, ichhuslla phutiyta maywej, kinraykunaspitaj wayraj au waqaynillan uyarichikoj. Chay aupa tiempospitaj, Inka runas kausaj kanku kay Bolivianchejpi. Chanta, uj kuti uj jatun Inka kasqa, Wayna Qhapaj sutiyoj. Paytaj tukuy runaspata kamachejninku karqa. Manchay qhapaj karqa; wasinpi chuwasnin, vasosnin, juchuy kutanasnin ima qorimanta kasqa; qoriwan kanchanchasqa tukuy imasnin w asinpi; kasqataj juchuy runitas, qorimanta ruasqas, ayllusninman rijchakoj. Kay Inkataj manchayta guerranakunan karqa waj llajtaswan, Tawantinsuyu sutiyoj nacionnintinta jarkananpaj. Jinataj, guerranakoj jamusqanku Waran runas montes ukhumanta. Chay Putsikama chayasqankutaj. Tukuy chaypi runasta millayta wauchisarqanku, wasisninkuta laurachispa, tukuy imata tustispa. Chaypachataj, Wayna Qhapaj waj ladopi kasasqa. Kay Waranispaj ruasqasninkumanta uyariytawankama, apurata soldadosninta tantarqa uj j atun ejersitupi. Chanta Waraniswan tinkukoj risqa. Chaypi, waraqasninkuta silbachispa, fierota maqanakuspataj, Inkaj runasnin Waranista atipasqanku. Ayqechiytawankamaqa, uj jatun mikhuyta tukuy soldadosninpaj wakicherqa, chantataj takispa tususpa ancha kusisqas fiestata ruasqanku. Jinamantataj, Putsi lugarpi kasaspa, Jatun Inkaqa Putsi orqota rikusqa. Uj diataj, runas orqo qayllanmanta jamorqanku Inkawan parlaj. Chay runasqa "Ashqa qhoya qolqe tian chay orqopi." nispa willarqanku. Chanta, chay ratopacha Wayna Qhapaj qhoya llankajkunata kacharqa orqoman. Wichariytawankama, paykunaqa uyarerqanku uj jatun waqayta orqomanta llojsimusajta, orqontinta millayta kharkatichisajta: "Ama kay orqomanta qolqenta orqhonkichejchu, ujkunapaj jallchasqa!" nisq a. Sustowan mancharikuspa, ayqesqanku Wayna Qhapajman willaj: "Uj waqay orqonchej ukhusninmanta putusan." nispa.

Chay kutimantapacha, sutichakorqa.

wiaypaj,

chay

llajtanchej

"Putsi"

sutiwan

Qhepan wataspi, manaa Inkas kasajtinku, uj runa, Diego Wallpa sutiyoj, llamasninta michisarqa orqoj chakinpi. Mana qhawarinankama, uj llamanqa orqo pataman wicharisqa. Reparakuytawankamataj, qhepanta risasqa, llamanta maskaspa chay pataspi, chaypitaj urmakusqa, urmakuspataj uj qewiamanta japikorqa qewiaqa qal llojsisqa, chay jallpa urapitaj ujllapi rikhurisqa asqha qolqe. Muspharikusqanpi, chaymantapacha kay Diego Wallpaqa qolqeta orqhoyta qallarerqa. Jina, casi uj watantinta llankakuspa, qhapajman tukupusasqa. Jinapi, uj waj runa kasqa, Wanka sutiyoj. Payqa Wallpaj chimpanpi tiakorqa. Sapa dia Wallpata risajta jamusajta rikuspa, chanta aswan sumaj kausayninta, aswan sumaj pachasninta qhawapayaspa, moqewan taporqa Wallpata: "Maypitaj llankakunki, chhikata qhapajyanaykipajri?" Wallpataj mana willayta munarqachu, chantataj uj dia Wanka Wallpataqa machaykuchisqa, chaypitaj Wallpa sutinta willarqa qhoyanmanta. Qayantintaj, Wallpa rikucherqa Wankaman qhoyanta. Uj qhoyatataj Wankamanqa qorerqa, paypaj qayllanpi, nerqataj: "Iskayninchej orqomanta partinakusunchej." Chanta Wankaqa, qhoyan mana asqha qolqeyoj kasqanta rikuspa, nerqa Wallpata: "Qhoyallaykipi llankasunman purajmanta, asqhalla chaypi kanman iskayninchejpaj." Nejtintaj, Wallpa "Manapuni!" nin. Jinamantataj, maqanakuspa, phianakorqanku. Chaypacha, Wanka patroninman willakamusqa. Patronnintaj orqoman wicharispa, estakata churakaporqa chay qhoyasninkupi "Kunan kay qhoyas Espaa runaspata!" nispa. Chay kutimantapacha, asqha runas jamorqanku Espaa nacionmanta, waj qhoyasta kicharej. Kay runastaj qhepakorqanku Putsi llajtapi, wasisninkutataj oqharicherqanku. Chayrayku chay llajtaqa ancha jatunman ancha qhapajman kutiporqa. Manachus Wallpa qolqeta tarikunman karqa, Putsi uj juchuy llajtitallaraj kanman, nitaj qhoya runas chaypi llankankumanchu karqa.

ICHA KAY

PALABRASTA MANA REJSIWAJCHU:

pukara: - uj jatun cuartel, jatun perqasniyoj. llajtasta guerraspi jarkananpaj.

maywiy: - "kuyuy" niyta munan. kinray: - "ladera" niyta munan. Inka runas: - aupa runas pischus Ecuador, Peru, Bolivia llajtaspi kausaj kanku. Tawantinsuyu: - jin sutikorqa tukuy Inkaspata nacionninku.

Waran runas: - kay runas tiakunku Santa Cruz montes ukhupi. aupa tiempospitaj ancha phiamanta tukuy wakin llajtaswan guerrayaj kanku. p'utuy: - "llojsimuy" niyta munan. qewia: - uj laya sach'ita. Espaa runas: - Kay runas, karu Espaa sutiyoj llajtamanta chayamuspa, Inka runasta guerraspi atiparqanku. Chaymantataj mosoj kamachejkunaman, mosoj qhapajkunaman tukukorqanku; castellano rimaypi parlayta yachacherqanku.

VOCABULARIO SUPLEMENTARIO kamachej kutana guerranakuy t'ustiy apurata waraq'a jatun mikhuy waqay kharkatitiy ujkuna sutichakuy muspharikusqanpi qhawapayay - el que ejerce mando, jefe - piedra de moler; mortero, morterito - (cast.) hacer la guerra (sinnimo: maqanakuy) - arrasar, destrozar; desordenar - (cast.) presurosamente - honda (sinnimo: warak'a) - banquete - voz (sinnimo: kunka) - temblar (sinnimo: khatatay) - otros (sinnimo: wajkuna) - llamarse, ser llamado - soando, delirando; en un delirio - critiquizar

moq'e qhapajyay -manta partinakuy lak'inakuy, rak'inakuy) purajmanta phianakuy chay kutimantapacha qhoya runa

- envidia - enriquecerse - compartir algo, dividir entre dos o ms (sinnimos: - entrambos - romper mutuamente relaciones amistosas - desde aquella vez - minero

Kay cuentoj uj partesnin Mara Luisa Albaj libronmanta "Sonqoypi tikachasqay" (Potos 1969) orqhokorqa. Waj partesnintataj ruarqa Robert Ber. Yanaparqanku: Benedicto Ajhuacho, Juan Mamani, Beatrz Tames, Nelsn Claros. Ruasqa: Taller Grficopi Portales Wasipi, Qhochapampa, agosto killapi, 1982.

KACHI Wiay aupa pacha karqa iskay ayllus. Chay ayllusqa chejninakuspa kausaj kanku, mana ujnin ayllumanta ni ujnin aylluman riyta aterqankuchu; maqanakoj kanku, wauchinakoj kanku uj jamojtinpis, ujnin ayllumanta ujman rejtinpis. Sapa ayllupi karqa uj Kuraka; Chay Kurakankutaj churarqanku waj qhawadoresta pischus guardiasjina ayllus jawapi sayarqanku. Jinamantaqa ni pi llojsy aterqachu. Ujnin ayllupitajri kasqa uj sipaku. Payqa llojsiyta munarqa chay uj aylluman. Yachayta munarqataj imajtinchus mana riyta atisqankuta chay ladoman. Qala yachay munaj churakusqa. Paytaj onqosqa kasarqa, mana mikhy munajchu ni im. Astawan onqoykuspataj, nisqa: "Risaj chay uj aylluman." Jinataj, mana qhawajkuna rikunankupaj, qalata laqheswan pachallikun, qomerllaman tukuspa. Inti yaykojtinkamataj, llojsin ayllunmanta, manchkuspa, manchikuspa. Llojsispataj, chayan chay ujnin chimpa aylluman. Chayaytawankamaqa, uj chujllaman, uj paya warmejman yaykun. Chay warmejpitaj mikhunata qorinku sipakuman. Paytaj tukuy sonqowan mikhukun chay mikhunata, imaraykuchus kachiyoj karqa, paypaj ayllunpitaj mana kachi kasqachu, laqallapuni karqa mikhunankoqa paypaj ayllunpi.

Chanta, mikhuytawan, punchaynintinta suyaytawantaj, "Ripusaj" nin "kay tutallataa, sino rikuwanqanku qaya punchayta chayajteyqa. Kunan tutallaa ripunay tian." nispaqa. Chanta ripunanpaja warmisitataqa nin: "Imajtintaj mikhunayki ancha miski?" Nejtenqa, "Kay kachi ajina miskichan mikhunata." nispa kutichin warmisitaqa; qorintaj sipakoj timpiyninpi uj chhika kachitaqa. Sipakutaj japikun kachitaqa, chanta, graciasta qosqa, warmiman qorinataj uj paypata kunkanpi warkhunanta. Jina sipakoqa jampun ayllunman, qorisqa kachita apamuspa. Mana ni piman willanchu risqantaqa, ni papasusmanpis willanchu. Kachintataj pakaykun uj sacha uraman. Chaymantaqa sapa dia orqhokamoj mikhunanpaj. Chuitallanman takaykoj. Allintataj mikhukoj. Mamanqa, tukuspa, "Imajtintaj jinata waway mikhunri," nisqa "mana mikhy atispaqa? Kunanqa allinyapusana onqoyninmantapis." nispa nin. Chaymanta kachintaqa uj chhika ajina sapa dia sapa dia churakusqanpeqa, tukukapun kachenqa. Tukukapojtintaj manchay llakisqa kakorqa sipakoqa. Chay sacha uraman rej waqamojjina, maana kachiyojtachu mikhoj. Waj onqoywanataj sipakoqa watej onqoykun. "Kunanqa watejmanta rillasajtaj chay aylluman." nisqa. Ajina watej pachallikullantaj qomer llaqheswan, risallarqataj. Pero kay kutipeqa risasqanpi, japinku qhawajkuna. Japinkutaj pusankutaj sipakuta Kurakaj wasinman. "Ajinata llojsisasqa ayllumanta." willasqanku. Chay pachasqa wauchej kanku pistachus ayllunmanta llojsej, jina wauchinanku karqa sipakuta. Uj iskay diatawan wauchinankukama, pusarqanku sipakuta, wasinpi wisqanku. Chaypiraj mamanman nin: "Kachita qowanku achaypi." nispa. "Achayman risarqani." nispa nin. Chay iskay diantintaj sipakoqa risarqa waqaj chay sacha kuchuman. Chaymanta, iskay dia juntasqanpi, sutiyayta, uj jatun tantakuypi, sipakotaqa wauchipunku. Manaraj waupuspataj, nisqa: "Munani pampawanaykichej ta chay sacha urapi." Ajina chaymanpuni pampanku sipakutaqa. Mamantaj sinchita llakikuspa wawanpaj waupusqanmanta, rerqa waqaj chay sacha uraman; chaypitaj milagrojina llojsimun: kachi! Achaymantapacha kachi tian chay llajtapi, rejsinkutaj kachita, mik hunku kachita chaymanta.

ICHA KAY PALABRASTA MANA REJSIWAJCHU: "ayllu" - niyta munan uj "hacienda", "comunidad". "kuraka" - niyta munan uj runa dirigentejina.

"chua" "chuita" - niyta munan uj "latu" (plato). "warkhuna" - "collar" nisqa castellanopi.

VOCABULARIO SUPLEMENTARIO qhawaj laqa tukuy sonqo(wan) miski miskichay timpi timpiy japikuy graciasta qoy papasu papasus allinyapuy watej chay pachas(ta) uj iskay diatawan wauchinankukama juntay tantakuy - cumplir; repagar una deuda; llenar - reunin - guardia - inspido (sinnimo: qayma) - de buena gana, con gusto - dulce; sabroso - endulzar; hacer sabroso - enfaldo - llevar en el enfaldo - recibir - (cast.) decir gracias - (cast.) pap - (cast.) padres - recuperarse - otra vez (sinnimo: watejmanta) - en esos tiempos - antes de que le maten dentro de dos das

Contado por Gabi Claros Claros. Yanaparqankutaj: Nelson Claros Claros, Jos Meneses Ovando, Robert Ber. Ruasqa: Taller Graficopi Portales Wasipi. Qhochapampa, noviembre killapi, 1982.

WARI Wari Oruro pata pampapi tiakoj runaspaj uj jatun pachatatanku karqa, manchay unay pachaspi. Kay "Wari" sutitaj niyta munan "Kallpata". Wareqa Mama Qhocha ladopi kaj Uru-Uru nisqa orqos ukhupi puusarqa. Waj pachatatankutaj karqa Inti sutiyoj. Uj pachataj Inteqa phiakorqa Wariwan. Ajina karqa: Intej karqa uj warmi wawan, primerison, Intiwara sutiyoj. Kay Intiwarataj paqarin karqa. Uj punchayta, Intiwaraqa, kachituta pukayaspa cielopi, rijcharerqa, sumajta orqostawan tukuy pachatawan kancharispa. Chay kanchayninwantaj Intiwaraqa manchay kachituta Warita lluskorej. Waritaj munarqa Intiwarata japikuyta makisninwan. Kay makisnintaj karqa nina mayus nina orqomanta phuturimusqas, yana chinchi qosiyoj. Intiwarataj ayqeyta munarqa. Chaymantataj Inti tatanqa wawanta jarkaky munarqa, Waritataj ninantinta orqo ukhuman wisqaykorqa. Chay qayllanpitaj tiakorqanku uj llamas michej run as. Kay llamas michej runastaj uj jatun ayllupi kausakorqanku. Kay aylloj sutenqa "Uru -Uru". Kunanpitaj sutikun "Oruro" llajta. Kay Uru-Uru runastaj sumaj allinta Intita muchaj kanku, tukuy sonqonkuwan. Intipajtaj llamasta akaj kanku. Sapa paqarintataj Inti llojsimojta napaykoj kanku makisninkuta pataman oqharispa, kumuykukuspa, qonqorikuspa, miski takista takispa. Wasi punkusninkutaj qhawaj kanku Inti llojsimojta sumaj kanchamoj Tata Intej sutinpi. Chaykamatajri, Wari, ancha phiasqa karqa Tata Inti wisqanmanta; chaynejta Uru-Uru runasmanqa rerqa, tukuy ima sajratataj umacharqa paykunaman, "Amaa Intita muchaychejchu!" nispa, sajra umallikuykunasta umasninkuman satisqa, sajrasta mana cheqankunasta ruachispa. Tukuy cheqan ruayta wistucherqa, rakiykunasta ujkunallaman chayachispa, "Valle jallpas sumaj poqochej kay Uru-Uru jallpas mana" nispa, runasta moqechispa chajwacherqa maqanakuchillarqataj. Chaymantataj manaa Uru-Urusqa Intita mucharqankuchu, manataj kamachisqasninta uyarerqankuachu. Valle aqhatataj manchayta ujyaykorqanku, machasqasmanta mana allinkunasta ruaspa, moqewan chejniywan parlanakuspa. Jampatusta, ararankhasta, katarista, chhakastapis uywarqankutaj waj ayllusta layqanankupaj, kikin ayllumasisninkutawanpis, yawar masisninkutawanpis layqanankupaj, chaymanta layqaspa ujkunaj imasninkuta japikuyta munallarqankutaj. Chaymanta paykuna ukhupi

maqanakuyta qallarerqanku, tukuchinakunankuta.

mana

umallikuspa

chaywanqa

usqhayta

Chaypachataj, uj punchaypeqa, qala pachakuti qolpirasqa r ikhurerqa, qhonqhonkunas, lliujlliujkunas sinchi wayrawan sinchi parawan chayamorqa. Chay pachakuti tukukojtintaj, uj manchay kachitu kuychi rikhurimorqa, cielotaj ujllata kicharikuspa, cielomantaqa llojsimusqa uj manchay kachitu sipas; kay sipasqa yana chujchasniyoj, uj ustajina pachallisqa, usta. Paywan khuska rikhurillarqankutaj tukuy chay kurakasqa Uru -Uru ayllumanta ayqejkuna sajra pacha qallarejtin. Chay ustataj waj parlayta parlaj sumaj miski kay parlay; kay parlaytaj qheshwa simi karqa. Kay ustaqa yachacherqa qheshwa siminta Uru -Uru runasman. Kay qheshwa parlayninpitaj Uru-Urusta rimarqa mana allin kausayninkumanta, sajra ruasqasninkumanta, cheqanyacherqa qala kausayninkuta, yuyarichispa paykunaman imayna kusisqaschus aupajta kausasqankuta, wawa sonqoyoj kasparaj, mana chejninakusparaj, nitaj sajra ruaykunasta yachasparaj. aupaj chinkasqa cheqan kausayninkuta yuyaricherqa; "Allin kausayman kutiychej!" nispa nerqa paykunata, "Allin kausaymanpis allin munakuymanpis kutiychej!" nerqa. Nisqasninta uyarispataj, Uru-Urusqa sajra ruaykunasninkuta qonqayta munarqanku. Ujtawantaj sumaj kausayqa kutimorqa. Intitaj aupaj jatun kayninman kutirerqa Uru-Uruspaj sonqonkupi. Waritaj anchata phiakorqa. "Kutichisaj" nispa, "Uru-Urusta tukuchisaj" nispa, uj manchay jatun katarita, uj wasej chhikanqa, Uru-Urusman kachamorqa, paykunata mikhukapoj. Uru -Urustaj, mana jarkakuyta atispa, mancharisqas, rikorqanku aylloj uranejninmanta yaykumojta, qhatatikusajta chay may chhikan kataritaqa. Tukuytaj ayqererqa nku. Ayqerisajtinkutaj, uj pi ustata wajyamorqa. Chaypitaj rikhurimorqa chay ustaqa, katariman qayllarimuytawan, uj laurasaj espadanwan qala iskaypi kutorqa chay kataritaqa. Kataritaj rumiman tukorqa. Chayta rikuspataj, chaymantaqa, Wari patanejmanta uj may chhikan jatun mama jampatuta kachamorqa Uru-Urusmanqa, "Uru-Urusta oqoykuchun" nispa. Ujtawantaj usta rikhurimorqa; Uru-Uru aylloj pata orqosninnejpi sayarqa. "Kanka Chaki" nisqa orqo patamantataj uj jatun rumita waraqanwan chhoqarqa jampatoj siminman. Chaywan waorqa jampatoqa, rumiman tukuspallataj. Manchay phiasqapuneqa Wari uj manchay jatun ararankhataataj kachamorqa. Kaytaj Muruqu Qalamanta suchukamuspa, jatun chupanwan orqostapis jasuterqa. Jina kajtinpis, ustaqa, paywan tinkukamuytawan, chay jatun ararankhaj umanta ujllamanta qolurparqa. Chanta Cala Calapitaj, Oruro

qayllapi, kasan uj qhocha; chay qhochaj yakuntaj sapa punchay uj horapi pukayan: chayqa ararankhaj yawarnin, ninkutaj. Qhocha ruasqa ararankhaj yawarninmanta. Chay tukuymantataj may chhika jatun chhakas llojsimorqanku wausqa ararankhaj umanmanta. Chay mana yupy atina chhakastaj uj jatun moqota ruarqanku Uru-Uru pampapi mastasqata. Ajinatar Uru-Uru aylluta qala chinkachiyta munarqanku. ustataj, waraqanta muyuchispa tukuy chay chhakasta tiu tiuman tukucherqa; ararankhaj puchusnintapis rumiman tukuchillarqataj. Kunan punchaykunakamataj, Wari, orqospaj ukhunpi pakasqa, mayninpijinalla qhaparimun, orqosmanta phia ninanta cieloman kachamullantaj, chay orqosmanta wijchusqa ninawantaj sumajta kachamuspa, Intiwan atipanakuytapuni munan. Chay qhespichej ustataj wakinkuna "Virgen del Socavn" wakinkunataj Pachamama kasqanta ninku. Ujtawantaj rikhurimorqa Espaoles chayamojtinku, ujtawan Intita yanapaj.

VOCABULARIO pata pampa pachatata Intiwara (aymara) primeriso lluskoriy nina mayu (neol.) nina orqo (neol.) yana chinchi muchay akay uma satiy rakiy - altiplano - dios - aurora - primognito - acariciar - ro de lava - volcn - negro retinto - adorar, venerar - matar un animal (aqu: sacrificar) - pervertir - repartimiento

kamachisqa uyariy ararankha chhaka pachakuti qolpirasqa usta simi cheqanyachiy wawa sonqo kutichiy

- ley - oir; obedecer - lagarto - hormiga grande - cataclismo - revuelto - princesa - lengua, idioma - enderezar - inocente - vengarse - enorme

may chhikan jatun mama jasutiy chay tukuymanta

- latigar - finalmente

fuentes: Cceres Romero, Adolfo - "Nueva historia de la literatura boliviana. Tomo I: Literaturas aborgenes. Los Amigos del Libro. 1987. tejrarqa: yanaparqa: Robert Ber. Delina Ber. 2002.

THAQO Inka pacha karqa. Chay pachapitaj qheshwa runas tukuy Tawantinsuyupi aswan jatun kaj pachatatankuta Wiraqhochata muchaj kanku. Jinallatataj Intita, chaskasta, qhonqhonkunasta, killata, jallpatapis muchaj kanku. Jallpatataj paykuna sutichaj kanku Pachamama nispa. Paymantaj chimpaj kanku maakoj asqha chajra poqoykunasta poqochinankupaj; ajinatataj maakullajtaj kanku tukuy ima ruasqasninkupi yanapananpaj, asqha uywasta japy atinankupaj cazapi, onqoykunasta karu nchananpaj, mana chiri wayra

kananpaj nitaj karunchinanpaj.

kamanchaka

kananpaj,

tukuy

mana

allinkunasta

Pachamamaj sutinpitaj ruaj kanku apachetasta yan kantuspi. Kay apachetasta ruaj kanku asqha rumista qotoykuspa tauqaj kanku jatun sayaj atisqankujina. Tukuy purejkunawan arrieroswan kay apachetasta rikuspaqa qonqorikuspa muchaj kanku Pachamamata. Kay apachetaspitaj churaj kanku kokata, sumaj mikhunasta ujyanasta ima, Pachamama jarkananpaj tukuy mana allinkunamanta, yachaspa Pachamama yanapananta. Sumaj ususninkuta yuyarispa, chaykamaqa qheshwa runas mana qonqaporqankuchu imaynatachus pachatatasninkupaj ruanankuta kasqankuta. Chaymanta chayamorqa uj pacha, maypachachus asqha poqoykunasta orqoj kanku sapa chajramanta, sumaj jatuchej sumaj ashqa sara, sumaj jatuchej sumaj ashqa ima poqoyllapis tukuynejtari. Chaypitaj tumpamn tumpa qhellaman tukuporqanku kay runas qonqaymantaj churasqanku kay pachatatas kamachisqasninkuta. Pisimanta pisitaj llankanasninkuta saqerparerqanku, qhellasman tukupusqanku. Wijchullarqankutaj chay sumaj poqoj mikhunataqa; chay sumaj chojlluswantaj aqhallata ruarqanku, may chhika asqha puusta juntachispa, ni jaykaj rikukojjinaqa. Qala qhariswan warmiswan aqha ujyanaman qokaporqanku. Paykunataj yuyaynink chinkachispa ujllanaman mikhunamanpis qopukorqanku. Ajinatataj tusullaj kanku mana saykuspa mana samarispa. Trojestaj juntasqa karqanku, tukuy mikhunasniyoj karqanku; nitaj ni pi umachakorqachu trojes tukukapunanta. Kay sajra kausayninkutaj mana saykuyniyoj karqa. Nitaj ni pi aterqachu yuyayninkuman kutichiyta, cheqan kausayman kutinankupaj. Tarpuy pachataj chayamorqa, nitaj ni pi umallikusqachu tarpunasninkumanta, sumaj mita kananpaj. Intitaj phiakorqa Pachamamata qonqasqankumanta, chaymantataj paykunata akariyman churayta munarqa. Inteqa manchay sinchita kancharerqa, qala mayusta qhochasta chakichinankama. Chaymantataj jallpaqa qala chakiman tukuporqa. Qala sachaspis qomer llaqhesninkuta takakorqanku tikasninkutapis takarqanku. Qala sacha kajllas qala qawirasqas lliuwi lliuwilla karqanku. Chay trojesninkupitaj mikhunaqa karqaraj, puuspitaj aqha kallarqataj. Ima dakunman karqa paykunataqa mayuspis qhochaspis chakirasqas kasqanmantaqa? Aqha mana tukunankama, kusiyninkupis mana tukukullarqatajchu.

Chaymantataj uj punchay chayamorqa maypachachus qala trojeswan puuswan chusajman tukupusqanku. Mikhunaqa pisipayta qallarerqataj, rikhurimullarqataj yarqhaywan llakiywan. Chaypitaj runasqa as cheqanchakorqanku; "Watejmanta chajrasninchejta llankasunchej tarpusunchejtaj" nispa nerqanku. Intej akachiynintaj manaraj tukukorqachu; jallpataj aswan chakitaj y chojrutaj; mana llankachikorqachu llankanasninkuwan. Ajinatataj mana atikorqachu ni ima muj tarpukuyta. Qala akariykuna y phutiykuna rikukorqa chay ll ajtapi, maypichus kay llajtaqa qonqayman churarqa cheqan kausayninta. Qala uywaspis tullusman chuchalisman tukorqanku. Llullapijina chay chaki chonqarasqa jallpasman tukuporqa maypichus aupajta qhallalla tikarisqa karqa. Mana juchayoj wawastaj tatasninkoj juchankurayku tullustaj chuchalistaj yarqhasqastaj phawaj awisniyoj rikukorqanku; simisnillankuta kicharej kanku mikhunata maakullankupaj; aswan chuchalitusnintaj wauporqanku mana ni pi yanapayta atejtinku. Intitaj sinch kancharqa. Uj rumi wasimantataj chay llajtapi uj warmi llojsimorqa usqhayta purispa qhaparispa. Paytaj karqa Urpila, pichus yuyayninta chinkachikorqa wawasnin yarqhaymantataj chakimantataj wauypatapi kasqankurayku. Qala sonqon nanasqa y akarisqa juchasninkumanta, penqachikuspa Intitawan Pachamamatawan qonqasqanmanta, wayrajina chayarqa aupaj kaj apachetaman, Pachamamata jarkananpaj maakoj. Ajinapitaj pay jaywarikorqa puchoj akullikuntawan lliujtantawan. Apachetaman chayaspataj, mana kallpayoj maariky qallarerqa: "Pachamama, Pachamama, kusiya, kusiya" nispa. Qhaparispa waqarqa Pachamamaj apachetan aupaqenpi; "Cheqanchakusaj." nispa maakorqa. Qala saykusqa mana kallpayoj pampapi chukuykorqa, uj sacha sikiman atiyukorqa. Kay sachaj kajllasnintaj runaj makisninjina kuyunakorqa chay patapi. Chhikan saykusqanpi mana kallpayoj kasqanpi kumuykuspa puurparqa. Sumaj kachitutataj mosqokorqa. Kay mosqoypitaj Pachamama llakiyninta rikuspa chimpaykorqa. Pachamamaj sumaj atiyninwan nerqa: "Ama llakikuychu, warmi. Runastaj wanachikunku; qanjinataj paykunaqa juchasninkumanta qhella kayninkumanta sonqonku nanachikunku; runastaj

kay llajtapi kacha kausayninkuman kutenqanku mayqenchus cheqan. Kausaytaj qhallallarerqa poqoykunasninta apamuspa. Rijcharispataj makisniykita kicharispa japikuy kay sacha poqoy takakamojtin. Wawasniykitaj wajkunaj wawasnin ima mikhuchunku kay poqoykunasta, imaraykuchus kay poqoywanqa yarqhayninkutawan chakinkutawan sajsachikonqanku. Sonqoykitaj cheqanman churakusqanrayku Tata Inti kay milagrota ruan qanpaj." Rijchariytawantaj, Urpilaqa "wausqasina kasani" nisqa, imaraykuchus jallpa kikillanpi kasqa, chay mosqoyninpi rikusqasnintaj mana sutinpichu kasqa. Paytaj rijcharispaqa umallikorqa mosqoylla kasqanta. Chaymantataj yuyarikorqa chay sachamanta imamantachus Pachamama parlarqa. Chaymantataj payqa qhawarqa chaki sacha patata: Pachamamaj nisqanmanjina sacha poqoykunasqa chaypi kasarqanku. Chaywantaj kallpachakuspa, sayarerqa tiperqataj makisnin juntata. Chaymantataj llajtaman apurata rerq a, tukuymantaj willarqa chay llajtapi Pachamamaj rikhurisqanta, tukuytaj rerqanku chay sacha poqoykunasta maskaj; Urpilataj wawasninmanqa rakerqa chay Pachamamaj sachaj poqoykunasta qosqasninta. Chaymantapachataj qheshwa runasqa kausayman kutirerqanku, chaymantataj chay sachata "waka sachata" nispa muchaj kanku. Chay punchaymantapachataj chay sachaqa paykunaman qorqa tukuy mikhunankutawan ujyanankutawan. Chay sachajqa sutin "Thaqo"; mana para kajtintaj, qala uywaspis chay sacha poqoyllawan kausaj kanku.

VOCABULARIO pachatata muchay - dios - besar; adorar, venerar hecho de piedras amontonadas montaa ubicado

apacheta - altar generalmente en las puertas de

jatun sayaj atisqankutajina - tan alto que pudieran purej usu (castellano) - viajero - uso, costumbre

kamachisqa puu troje mita akariyman churay sacha kajlla qawiy lliuwi lliuwi cheqanchakuy qonqoyman churay llullapijina qhallalla phawaj awisniyoj usqhayta puriy yuyayta chinkachikuy sonqon nanasqa sonqo nanachikuy

- ley, mandamento - cntaro grande de boca angosta - depsito de comidas - cosecha (aunque principalmente de la coca) - castigar - rama - asolearse - flojo, flccido - enmendarse - olvidar - parecer mentira - lozano, reverdecido - con los ojos desorbitados - correr (corriy) - enloquecerse - arrepentido - arrepentirse

fuentes: "La Leyenda del Algarrobo", leyenda recopilada por Leonor Lorda Parelln en el libro "Mitos y leyendas ancestrales". tejrarqa: Robert Ber. yanaparqa: Delina Ber. 2003.

SURIMANA Ancha unaypacha karqa, nin, orqo Akhamanej chakinpi, Callawaya cheqankupi, uj Mallku, Rumisonqo sutiyoj. Kay Inka, Mallku manchay sajra

sonqo karqa, tukuyta manchachej, chejnisqataj karqa. Manapuni khuyayniyojchu payqa. Paypatataj karqa uj ancha kachitu warmi wawan, Surimana sutiyoj. Tukuytaj munakorqanku kay warmi wawantaqa. Ashqa Mallkuswan Kurakaswantaj maarqanku kasqa paywan yananchakuyta, manataj pay munasqachu ni mayqentapis. Akhamanipitaj kausarqa uj wayna Walaychu sutiyoj; mana yachakorqachu pikunachus tatasnin kasqankuta; chayraykutaj nerqankoqa tatan Inti, maman Killa kasqankuta. Yachallarqataj qenataqa sumajta waqachiyta, ancha sumaj yarawistataj umallikullarqatajpis. Uj punchaypitaj, Walaychu Mallkoj papa chajranta llankasajtenqa, rikhurimorqa Surimanaqa, tukuypaj sumaj munasqanku; chaymantataj Walaychumanqa qayllaykuspa taporqa: "Niway, Walaychu, kay jallpamantachu kanki, karu jallpamantachus kanki?" nispa. Kutichillarqataj: "Kay jallpamanta kaneqa; kusisqataj kani kasqaymanta; imallatapis kamachisqaykita, ruasaj." nispa. Surimanataj kuticherqa munakuywanqa: "Walej, munani qaya punchay kunantajina kay kikin cheqamanqa jamunaykita, uj ruanata qosqayki; mana yachanichu sichus juntayta atiwajchus manachus." nispa. "Orqota kuyuchinay kajtinpis, ruarpusqayki, kacha usta, imaraykuchus atiyneyqa yapakonqa sapa kachitu kasqaykimanta yuyarejteyqa." nispa waynaqa kuticherqa. Ajinatataj Akhamanipeqa kasqanku ni jaykajjina chay iskay munakojkuna, ujnin wajcha ujnintaj qhapajqa. Chaymantapachataj, ashqa kutislla inti paqarejtin yaykojtintaj, killataj cielonta purejtintaj, killayoj chisispi Rumisonqoj qhapaj wasinpaj qayllanpi rikukorkanku iskayninku munajkuna, kusisqas, munanakuspa purisaj. Uj pachamantataj chaymanta Usipala yatiri willasqa Inkamanqa, wawan Walaychuta munakusqanta; Walaychu wajchalla kajtenqa, Rumisonqoqa sinchita phiakorqa; manchay sajra parlaykunasta nerqa, "Waway qhencha" nerqa. Phiakusqanpitaj "Wauchiychej iskayninkuta" nispa kamacherqa, qhepanpitaj "Walaychulla wauchun" nispa nerqa. Walaychutataj japicherqa, wataywasimantaj wisqacherqa; chaypitaj mana mikhuns qorqankuchu, makisninta chakisnintawan watallarqankutaj.

Surimanari, munasqan watasqa kasqanta yachaspa, kausayninta qonqaspa, wataywasi ukhuman yaykorqa, watanasninta phaskaspa, Walaychuta kacharerqa. Surimana "Ayqenayki tian" nejtintaj, "Mana ayqesajchu" nerqa "imaraykuchus kay ruasqaykeqa mana walejchu iskayninchejpaj; sutiykiwan sutiywan chichichasqa rikhurenqa; antis wauchikuyman, ajinata Mallkoj kamachisqanta mana allin kasqanta rikuchisaj." Ajinallatataj, paqarejtenqa, Surimanaj tipananta japerqa, chaywantaj payllataj kunkanta tojsispa wauchikorqa. Qhepa parlaynintaj manaraj wausaspa karqa: "Surimana, noqa wausani Pachamamajina rikusqa kanaykipaj; mana unaypitaj tinkunakusun Achachilaspaj janajpachankupi." nispa. Chay Walaychoj waupusqanmantataj anchata waqarqanku tukuy Akhamani runasqa, imaraykuchus Walaychoqa anchata tukuy runasta yanaparqa chajra llankaykunasninkupi llaki kausaykunasninkupi. Chaymantataj waynaswan machuswantaj "noqa apasaj" nispa sapa ujqa munarqa Walaychoj ayanta apaysiyta; chaypachataj, apachitaman pampaj apojtinkupacha, rikhurisqa Pikiawi sutiyoj paya warmeqa, ansaqespa anchataj llakikuspa. Payri tukuy pampakuman rejkunata sayacherqa, qhaparispa: "Ay, Walaychu, usta Killimaj wawan, juchasniyta pampachariy, mana cheqan parlasqayta pichus mamayki kasqanta. Janajpacha akarichiwachun, imaraykuchus pakarqani uj ustaj wawan kasqaykita." Pikiawej willasqantaj jatun llaki Akhamani runaspaj karqa. Mallkutaj, tukuy imata yachaytawantaj, kamacherqa Pikiawitaqa wauchinankuta, Inkaman mana sutinta parlasqanmanta. Chay qhepantataj kamachillarqataj Walaychoj ayantaqa Surimanaj papa chajraj chaupinpi pampanankuta; pay kayta kamacherqa allin rijchananrayku kay usta wawanman. Kamachisqanmanjinataj ruakorqa; pampasqanpaj patapitaj uj rumi qotuqa sayarqa, mana chay jallpayojkuna qonqapunankupaj chaypi Inka Walaychu pampasqanta, pichus kausayninpi anchatataj yanaparqa wajcha llankajkunata, paykunatataj sumaj munakullajtaj. Chaymantataj sapa punchayta Surimana rej munasqanpaj pampakusqan patanpi waqaj; llakiynenqa mana tukukuyniyoj karqa, kausayninta punchaymanta punchay usuchispa; campoj chinnejkunamantaj rej yana yuyaykunasninman yaykukoj. Mana Pachaqamanpi jatun diosninkupeqa

creerqaachu; "Pachaqaman kaspaqa mana chhika phutiyta noqamanqa apachimunmanchu karqa" umachakorqa. Mana mikhuyllatapis munajchu; ashqa kutistataj yuyayninta chinkachin; ajinatataj mana tukukuyniyojta jikun jikunta waqarqa; chaymantataj chay chhika waqasqanmanta saykukuytawan, mana yuyaspalla pampaman urmaykun. Manataj wiaypaj ajinataqa kausanmanchu. Chaypachataj, mana iskaychakuspalla, Laphala sutiyoj ancha millay sayasqa chhanqa patanman rerqa; chay chhanqa patamantataj papa chajranta qhawarerqaraj; chaymantataj umanta sumaj kacha llijllanwanqa pintuyukuspa chay chhanqa patamanta wijchuykukorqa; chhanqa patamantataj chheqorakuspa chheqorakuspa pampaman wausqa chayarqa. Rumisonqotaj, chayta yachaytawankamaqa, qala kausayninmanta aswan jatun llakikuypi rikukorqa; kay llakiyninpitaj manchay sinchita waqarqa. Chaymantataj wawanpaj ayanta Walaychoj pampakusqanman pampacherqa; ajinamantataj ustaj munasqanta ruacherqa, usta manaraj wausaspaqa ajinataqa nejtin. Uj pacha pasaytawantaj, poqoy mitaqa chayarqa; Surimanaj chajranpitaj rikhurerqa uj mosoj laya papa, mana rejsisqarajchu, kay papataj manchay pillmi miski karqa. Rumisonqotaj, sapa chay papata llujchispa, waqayta qallarej; jatun llakiyninpitaj nerqa: "Kay papaqa wakita, imaraykuchus waway Surimana chaypi kasqan. Ajinatataj mosqoypijina kayqa kasan." nispa. Kay tukuy ima kasqanmantataj, kay Rumisonqo manchay sumaj kacha runaman tukuporqa; chay tukuy ima ruasqasninmantataj payqa manchayta sonqonta nanachikorqa. Paytaj kacharqa tukuy chaskista tukuy suyupi yachachinankupaj chay qhapaj wasinpaj punkusnin kicharisqas kasqanta tukuy wajcha runaspaj, tukuytaj paywan khuska mikh unankupaj ujyanankupaj. Kay wajchastataj pachallicherqa qhapaj wasinmanta mosoj pachaswan. Kay tukuy imataj ruakorqa usta Surimana yuyayninpi. Chaymantataj nerqa: "Amaataj kaymantapacha Rumisonqo sutikusajchu, antism Wawasonqo sutikusaj." nispa. Kay willayqa nin kay Mallku ashqa watasta kausasqanta, chantataj uj sumaj khuyaj sonqoman tukuporqa; ajinatataj tukuy runaswan munachikorqa, sumaj qhawasqataj waupuspa.

VOCABULARIO

mallku kuraka yarawi cheqa yatiri wataywasi tipana Achachila janajpacha pampachay qotu usuchiy Pachaqaman chhanqa pintuy chheqorakuy pacha poqoy mita pillmi waka, wakita

- prncipe, jefe aymara - jefe incico - categora de msica incica melaclica - lugar - sabio - crcel - aguja grande para prender la manta - dios tutelar que habita un cerro (en regiones aymaras) - cielo religioso - perdonar - montn (sinnimos: tauqa, qollu) - desperdiciar; hacer sufrir - dios de los callawayas - risco peascoso - envolver (sinnimos: maytuy, sukuy) - tropezarse; dar tumbos - tiempo - poca fructfera, tiempo de cosecha - harinoso (sinnimo: jaku) - dolo de ndole natural de los incas; sagrado

sonqota nanachikuy(-manta) - arrepentirse ( de) willay - cuento, relato

fuente: Enrique Oblitas Poblete "Cultura Callawaya". 1963. tejrarqa: Robert Ber.

yanaparqa: Delina Ber. 2004.

INKAJ MUNASQAN Laqha laqha chisi karqa, aupa pachaspi. Chay chisitaj cielopi phuyus qala qotusqa karqanku; chay qotusqa phuyusmantataj jallpamanri qalata lliuj lliuj liphipayasarqanku; kay lliuj lliujkunataj ima sincha qhonqhonkunawan rumi chankastapis pampachanman karqa. Chay aupapachaspitaj Churukhella orqo patapi karqa uj inkaspaj altarninku, chay kikinpitaj kallarqataj uj rumi maypichus Inti mayllakorqa. Chay rumitaj manchay munasqa muchasqa karqa, nin. Churukhella orqoj uranpitaj rikukorqa au papacha Chukichaka llajta, Charkas nisqa runaspaj jatun llajtanku. Chay unayaupataqa Chukichakata kamacherqanku Inkas. Chay Churukhella nisqa orqomantataj, chay chhika manchay lliuj lliujkunas qhon qhonkunas kasajtin, Chukisaka llajtaman rerqa uj runa. Uj linku linku yanninta purispa, chinkarispa rikhurispa kamanchakas ukhupi, urmasaj lliuj lliujkunas chaupinta, uraykusarqa chay runaqa, punchun sinchi wayrawan laphapasajtin. Chay runa Inka runa, machu Inka runa, jatun Qosqomanta karqa. Kay Inka runaqa karqa kuraj wilaqata chay Chukisaka llajtamanta. Chay runataj, chay wilaqata nisqaqa, uj juchuy sapata makinpi apasarqa. Chaymanta, chay runa chayan Chukichaka llajta chaupinman, rerqa llajtaj chimpa ladunman, maypichus uj manchay jatun wasi sayasarqa. Ch ay jatun wasitaj uj Inkaspaj Qhapaj Wasinku karqa. Chaypi tiakorqa Qori Qhapaj sutiyoj jatun Inkaqa, pichus Chukichaka runasta kamacherqa wauqen tukuypata aswan jatun Inkaj sutinpi. Wilaqatataj, chay jatun wasiman yaykuytawan, ustas, yatiris, amautas chaupinta puriytawan, uj rumimanta wicharinata wasariytawankamataj, uj juchuy wasimana yaykorqa, maypichus Jatun Inka kamachejnin kasarqa; chay wasej pisi kanchayniyojninpitaj Qori Qhapajpaj aupaqenman churakorqa, pampapi qonqorikuspa, phia awiswan qhawasajtaj. Inkataj mana suyarqachu kay wilaqataj phiakusqanta. "Jatun Inka" ansaqekuspa wilaqata nerqa "Churukhella orqomanta uraykuni kay chisita, ancha karuta purispa, pachatata Wiraqochataj sinchita phiakorqa noqanchejwan lliuj lliujninkunata phaskarispa. Noqa jamuni qanpaj nisqayki juntachikunanpaj. Qanqa uj Inkaspaj wawan kanki: Uyariway! Qanqa simiykita qorqanki, uj chisi, uj sipasman Chay simiykita qosajtiykitaj, Killa rikorqa, pichus sumaj munakojkunata jarkakoj, mana sumaj munakojkunata sajra animuswan akarichin." nispa.

"Mayqen simiymantataj qan parlasqanki, mayqen nisqaymantataj? Noqaqa may chhika kutista simiyta qoni. Mayqenmantataj qan parlasqanki, allin Rumi Makiy, munasqay wilaqatay, qanqa jatun pachatata Wiraqochaj pakasqasninta yachaj?" "Yuyariy, tata Inka noqa yuyarinaykita maayki." "Usqhayta parlay, runa! Imata munanki noqamanta? Tataypaj kamachisqasninta noqa ruasani. Parlariy kunanqa sutita! Mana rikunki qhiputa makisniypi? Mana rikunki awisniy saykusqas kasqanta chay chhik a ruasqaymanta?" "Ruasasqaykita, Inka, rikunia; chay ruayniykiwanqa qhenchata chayachimunki Inkaj runasninman. Kunantaj ima llullatachus parlasqanki?" "Ima!" nerqataj Qori Qhapaj phiasqa, "Imata maskasanki, khuru runa? Imatataj nisankipis? Qanqa qonqy munasqanki Chukichaka Jatun Kurakaj wasinpi kasqaykita!" "Ama phiakuychu, tata Inka." nispa nerqa kay amautaqa cheqanta Qori Qhapaj uyanpi qhawaspa; chaymanta, kunkachakuspa, nerqa: "Suyariy, thaikuy, chaymanta noqa yanapasqayki, imaraykuchus qanqa qonqoyman churanki chay simi qosqaykita. Chayraykutaj qanqa mana allinpichu kanki. Suyariy. Allinta uyariway, Intej Wawan." Chaymantataj juchuy kunkawan nerqa: "Uj chisi, chunka ujniyoj killas pasasqastawan, chay patapi, Inti Ruminejpi, chay yana meqaj qayllanpi mayqenchus oqoyta munawanchej, chay qori tikaswan mastasqa patapitaj maymanchus mana runas yaykunankuchu, chaypi tarerqani uj qharitawan uj warmitawan muchanakusajta, chaymantaj noqa uj llanthujina uyarerqani paykuna chhichinakusqankuta; chay sipastaj nerqa: "Sichus wasachawankiman chayqa, sichus chaukiawankiman chayqa, noqa jaqaypi waumunay kanman jaqay qaqa juskupi maypichus llaki animus akarikunku. Imanawajtaj?" "Chay ajina kanman chayqa," nispa kuticherqa payqa, sipasta mat ojllaykuspa, "noqa maskakamuyman munasqay ukhuykita, jina sajra animus ukhupi kasajtinpis, chaypi sonqoykita maskamuyman; chanta, mana ujtawan chinkasunaypaj, sonqoykita mikhukapuyman " "Chayta nerqa?" nerqa tata Inka kharkatispa wilaqatata awisnn chiporeaspa.

"Ar, Qori Qhapaj, chayta nerqa." allinmanta nispa kuticherqa wilaqata Inkaj makinta matispa. "Chay Churukhellapi uyarisqaytataj sapa punchay ningrisniypi uyarini, chay uyarisqay sonqoypi takakun, makisniyta kallpachin, Inka Qori Qhapaj. Chanta: Yuyariy, pichus chayta nerqa Churukhellapi qan karqanki, jatun tata Inka, chay sipastaj ususiy karqa, "Kimsa" sutiyoj, tukuymanta aswan llimphu kajnin sipas tukuy Chukichaka jallpapi!" "Walej" nispa kuticherqa Inka kharkatiyninta sayachispa "Qanqa kunan imanankitaj, mana uyarikoj runa, jina chay chhikata atrevekunaykipaj? Manachu Kimsa ustajinaqa Inkaman qosqa karqa?" "Noqa Rumi Maki kani." wilaqata nispa kuticherqa "Noqa Qhapaj Wasipi kuraj kaj amauta kani, chanta Qosqopi kuraj kaj jampiri kallanitaj. Kayman kachamuwarqanku qanta qhawanaypaj chanta tukuy sajrasmanta jarkanasuypaj. Chaymantataj Kimsaj tatan kani. Kimsatataj akaricherqanki llullasniykiwan, kunan chay simi qosqaykitataj juntanaykita munani, tata Inka, mana ajina kajtintaj, kaymanta mana llojsinkichu: waunki! Qhon qhonkunas purin noqawan, lliuj lliujkunas jarkawan" Chay niytawantaj, jatun sayayniyojta sayaspa, sapata kicharerqa lloqe makinpitaj Kimsaj sonqonta rikucherqa, paa makinpitaj uj llasa sumaj filochasqa hachata oqharerqa. Chaypitaj nerqa: "Kimsa wauporqa qan wasanchasqaykiraykuwan chaukiasqaykiraykuwan: Achay llakimanta wauporqa. Kayqa, kamachiwasqaykimanjina, Kimsaj sonqonta apampuyki, mana qan rinaykipaj chay animus wasiman maskaspa. Kay chay sonqon, yana yawarta waqasaj sajra ruasqaykimanta! Japiy! Mikhuykuy!" "Mana" nispa qhaparerqa manchay milly kharkatispa Qori Qhapaj "Imata maskanki noqamanta? Waunki, mana Inkata manchachikoj khuru runa!" nispa punkuman riyta munajtin, wilaqata jarkarqa; chaypachapitaj wilaqata asnaj yawaryasqa sonqota apaykachaspa, rikuchispa jaywarqa, qhaparispa: "Kayqa! Japiy! Mana mikhunki chayqa, waunki!" Inkataj wasej laqha kuchuman ayqerikuspa, kuticherqa: "Ni jaykaj, ni jaykaj chayta mikhuyta atiymanchu!" nispa, nillarqataj: "Khuru runa, laqha qaqa juskuman wijchuchisqayki mana tukukoj lauray juskupi tuna phiri ruasqa kanki!" "Mikhuy!" ujtawan wilaqata nerqa, phia chutoj awisninwan qhawaspa; chaymanta, uj chakita qhepaman suchuspa, hachata oqharispa, tukuy kallpanwan Inkaman sonqota jaywan, ujtawan qhaparispa:

"Mikhuy! Intej sutinpi kamachiyki! Mana mikhunki chayqa, Inkaspaj qhenchasqanku kanki!" "Chin kay, Rumi Maki! Kimsaj sutinpi Mana noqa piensarqanichu!" "Mana ujtawan nisqaykichu, Inka Kunan kamachiyki chay qanpaj kamachisqasniykiraykullataj Inka yawarniykiraykimantawan: Juntay simiykita! Chay simi qosqaykita jallchapuy! Mana jallchapunki chayri, ima khuru runajinallata kay laqha kuchupi wauchisqayki, ajinamantataj runaspaj qonqoyninman churasqa kanaykipaj, ukhuykitataj kita uywasman qaranqanku" "Runa, noqa maakuyki khuyayniykita" "Mikhuy!" kallpawan nerqa Rumi Maki, manchay phia mana paypi kaspa, hachawan Inkaj umanta phiriyta munaspa. Inka qellu uyapacha kharkatispa, kallpa wausqa wasej perqaman kaskasqajina sayasarqa. "Mikhuy!" ujtawan nerqa wilaqata. "Simiykita juntapullaytaj, Inka kallaytaj! Japiy!" "Inka kani." nispa juchuy kunkawan Inka nerqa atipasqajina, Rumi Makita sinchita qhawaspa. Chantataj jatunman sayarispa, wilaqataman uyanchaspa, qhaparerqa: "Inka kani, khuru runa; ama ni maykaj khuchichiwankichu amataj noqawan ni ima pantaykunasta ruankichu. Sichus simiyta qorqani chayqa, juntasaj" "Uyarerqani Churukhellapi" "Chanta apampuway! Simiyta juntasaj uj Intej Wawanjina!" Chayta niytawantaj, chinllamanta rumi uyawan, makinta aysarispa, sonqota japikorqa. "Mikhuy!" nispa ujtawan wilaqata nerqa, hachanta Inkaj uman patanpi oqhariyaspapuni. "Qhawariy!" kuticherqa Inkaqa. Chanta, sinchita jumpispa kharkatispa ima japerqa sipaspaj sonqonta, awisninta wisqaytawan, khaniykorqa, tukuy phiakuyninwan khamuspa, mikhuykorqa, oqoykorqa, wilaqata chinllamanta qhawarejtin. Chaymanta Inka, uyanta makisninwan pakakuspa, wilaqataman wasanta qospa, karunchakorqa paymanta. Rumi Makitaj uj ratuta chinlla tukurispa qhepakorqa. Lliuj lliujtaj chinkariporqa awisninmanta. Chaymantataj, payninman kutispa, llampu sonqowan, hachanta pampaman wijchuspa, Inkaj aupaqenman qonqorerqa,

kumuykukuspa, chaymanta punkunta llojsispa, mana wasanta qhawarispa, ansaqespa nerqa: "Kunanqa munasqay Kimsayta pampaykuyta atisaj!"

VOCABULARIO qotusqa lliphiy Churukhella chanka muchay Chukichaka Charkas eraChuquisaca; ocupaba este territorio kamachiy kamanchaka laphapay wilaqata sapa Qhapaj Wasi usta yatiri amauta wicharina wasi qonqori(ku)y - amontonado - brillar, fulgurar - cerro que se irgue encima de Sucre - roca grande - besar; venerar - Chuquisaca Charcas, nombre de la provincia cuya capital nombre de la nacin que

- ordenar, mandar - neblina - flamear, ondear una tela batida por el viento - sacerdote incico o aymara - canasta - palacio - princesa incica - hechicero - sabio - subida; gradas - casa; cuarto, habitacin - arrodillarse

Wiraqocha ansaqey juntay simita qoy animu pachatata tata kamachisqa qhipu Incas como sistema kunkanchakuy qonqoyman churay allinpi kay meqa chhichiy awista chiporeay ususi llimphu Qosqo jampiri llulla sumaj filochasqa hacha manchachikuy asnay qaqa jusku

- dios supremo de los Incas - jadear, acezar - llenar; cumplir - dar su palabra, prometer (sinnimo: palabrata qoy) - alma - dios - padre, trmino de gran respecto - orden, decreto (sinnimo: kamachi) - amarre de cordeles de distintos colores y nudos usado por los de escritura y de cuentas, quipu - dar ms fuerza a la voz - dar al olvido, olvidar - estar en sus cabales - abismo, precipicio profundo - susurrar - parpadear (sinnimo: chipiy) - hija - limpio; puro - Cuzco - curandero - mentira; mentiroso - afilado - hacha - temer - heder - cueva

tuna phiri ruay chutoj (awis) qhepaman

- hacer aicos, despedazar - (ojos) saltones - hacia atrs

mana piensarqanichu - no estaba consciente, no pens palabrata jallchay mana paypi kay kallpa wausqa uyanchay ni maykaj pantay khamuy uj ratuta tukuy - guardar su palabra - estar fuera de s - dbil, debilitado - encarar - nunca (sinnimo: ni jaykaj) - errar, equivocarse; error - masticar - un rato - quedarse pensativo, meditar

fuente: Alfredo Jauregu Rosquellas "De todos los tiempos (Crnicas de heroismo y de barbarie)". Sucre. Editorial Charcas. 1938. tejrarqa: Robert Ber. yanaparqa: Delina Ber. 2004.

LAYQASQA CHHALANA Kay cuentota willarqa uj mama Titiqaqa Qhochaj kantunpi: "Espaoles, kay jallpaman chayamuspa, ashqa watas kunan punchaykunamanta aupapachapi, ashqa runasta waucherqanku, tukuyta ninawan kanaykullarqankutaj. Tukuynejman chayamorqanku, mana allin yuyaykunata saqespa qhepajkunapaj. Jatun tayasniypaj willawasqankumanjina, ajinata pasarqa Khoati nisqa Titiqaqaj churunpi, maypichus uj Mama Killaj Ajlla Wasin karqa.

Chay conquista nisqa pachapitaj, espaolespaj uj kamachejninku uyarerqa ashqa qoriwan qolqewan chay Khoati Mama Killaj wasinpi kasqanta. Chayta uyariytawan, moqekuspa, ashqa runasninta pusarqa chayman uj chhalanaspi chimpaspa. Chay espaoles soldados ukhupi kasallarqankutaj uj mashqa aymara runas pikunachus manaa Inkaspi creerqankuchu nitaj paykunaj dioskunankupipis, espaolespaj fusilesninkumanta mancharikuspa. Kay aymarastaj espaolesman willarqanku kasqa chaypi ashqa qoriwan qolqewan kasqanta. Mama Killaj Khoati nisqa churunman chayamuytawan, maymanchus aupajta Tukuy Atipaj Inkalla riyta aterqa, chay yuraj runas espaolesqa, qala Qhapaj Mama Killaj qorintawan qolqentawan oqharikaporqanku, mana ni pi jarkajtin. Ajllaslla karqanku chaypi pikunachus jarkankuman karqa kay sajra runasmanta, pero mana jarkayta atisqankuchu imaraykuchus paykunaqa warmislla sipaskunallawan karqanku. Kay Ajllastaj mana qharista rejsinankuchu karqa, imaraykuchus Killata muchanankupaj jallchasqas karqanku. Chayrayku "llumpajkuna" mayqenchus llimphu warm is niyta munan sutikorqanku. Espaoles Mama Killaj churunman chayamojtinkupachataj, chay Ajllasqas ayqesqanku chay Ajllawasi urapi jatun juskuman. Mana ni mayqen espaoltaj rikusqachu chay ustaspaj pakakusasqankuta. Ajinamanta umallikorqanku churupi ni pi kasqanta; chaymantataj chhika qoritawan qolqetawan rikuytawan, "Uj pillapis tukuy kaykunata qhawanan karqa" umallikuspa nikorqanku. Chaymanta qallarerqanku tapuyta maypichus Mama Killaj Wasinpaj qhawajninkuna kasqankuta. Kay aymara runas, chay sajra runaspaj ruasqasninkuta rikuspari, paykunaqa manchay llakisqas karqanku; umallikusqankutaj ichapis kay sajra runas Ajlla warmisman sajra ruaykunasta ruankuman kananta. Kay espaolestaj astawan tapurasqanku maypichus chay Ajlla Wasi qhawadores kasqankuta. Chaymanta, ashqa kutitaa tapurejtinku, manaa sutinta paky atispa, "Mama Killa fierota akarichenqa pitachus muchana wasinman yaykusqanta" nispa nerqanku paykunaman. Espaolestaj, manchikusqasman tukuspa, kuticherqanku mana ripusparaj Killa Wasej qhawajkunanta napaykuyta munasqankuta, chanta mana kay warmista ni pi juchachananpaj espaolesqa saqeyta munasqanku qelqasqa papelta paykuna qoritawan qolqetawan orqhosqankuta yachachispa. Kay espaolestaj mana chawkiy atisqankuchu kay aymarastaqa. Chaymanta qhawajkunata maskaypi phiarikuspa aymara runasta akarichiyta qallarerqanku. Kay chhikatataj espaoles akarichejtinkupis, manapuni aymara runas willayta munarqankuchu. Paykunaqa mana willayta munaspa uj runajinalla sayarikorqanku, "antism wauchiwayku" n ispa.

Ajlla warmista tarinankupajtaj kay espaolesqa "chawkiaspapis willachikusqayku" nispa nerqanku. Chantaqa kay runasqa mana yachy munaspajina aymara runastaqa kacharimpusqanku, nillarqankutaj: "Qaya sutiyaykama qhepakusqayku churupi; mana ima dakuwa ykuchu sichus Mama Killa akarichiwanayku chayqa. Kay punchayqa laqhayamusqaa, manaa kay punchaypi kutiripy atiykumanchu." nispa. Chaymantataj tiendasninkuta churarqanku kikin Mama Killaj wasin ukhupi, maymanchus aymara runasqa yaykuyta mancharikorqanku. Chaymantataj aymarasta pakallamanta wateqaspa, paykunaman espaolesqa nerqanku: "Qankuna puuyta atinkichej mayllapipis." nispa. Aymara runastaj manchay llakisqas karqanku kay Ajlla warmismanta, imaraykuchus paykunaqa willasqanku espaolesman tumpata paykunamanta. Chaymantataj paykunaqa Ajllasta ayqechiyta munarqanku, mana espaoles Inkaspaj ususninkuta sarunankupaj. Chaypajqa, sumaj killa punchay kasajtin ancha munasqa churunkuta kanchamusaj, aswan machu kaj aymara runa chay wasi urapi juskuman jallpanta qhatatikuspa qayllaykorqa, "Ayqerichiysisaj" nispa; paytaj mana rikukorqachu espaoles awisninpi jusku yaykunaman qhatatikusqanta. Kay machu aymarataj qayllaykusqa kuraj kaj Ajlla warmiman. Chant manaraj willajtin kay espaolesmanta, ujllata kay runasqa rikhurimusqanku kanchaykunasninkuwan. Ajinapitaj kay espaolesqa qala juntaykusqanku kay juskumanqa, aqha tukuyninkuta japisqanku, maypichus wakin Ajllas ayqekuyta atisqanku. Kay Ajllastaj chayarqanku qhocha kantuman maypichus chhalanas watasqas karqanku chayman. Ajllas ayqerikusajtinkutaj espaoles qhatiykorqanku, paykunata japikapy munaspa. Paykunataj kay espaolesmanta jarkakorqanku qori tipanasninkuwan tojsispa. Chaymantataj payllataj waurachikorqanku ashqa kutista pechosninkuta tojsiraspa. Ajinataj paykunaqa simi parlayninkuta qosqankuta juntacherqanku: "Antism wausayku runaj makisnin llujchiwanaykutaqa". Espaolesta kamachej runataj japikuyta munarqa aswan sipas kaj Ajllata. Kay sipas imillataj wakin Ajllaswan ima churuj yankunata sumajta rejsispa chayasqanku kasqa chay qhocha kantuman maypichus chhalanas watasqas karqanku. Chay chhalanasmantaj wicharerqanku, espaoles chay qhocha kantuman chayamojtinkupacha. Chaypachataj chay qhochapi yaku churkustaj chhalanastaqa uj pakasqa kallpawanjina tanqaspa usqhayta karuncharqanku. Kay espaoles chay chhalanas kantuman chayaspaqa wichariykuytawan atispa mana atispa qhatiykorqanku. Kay chhalanastataj Ajllasqa sumajta yaku patapi apaykachayta yacharqanku, wachisjina rispa. Espaolesta j mana

yacharqankuchu imaynatachus chhalanasta apaykachayta, akayta kuyurichiyta aterqanku. Paykunataj manchy phiakorqanku mana chay warmista atipy atispa. Yaku churkuspis mana ni tumpata yanapasqachu paykunata, Ajlla warmistajinaqa. Ajinamantataj Ajllasqa chinkarikapusqanku tutura chhalanasninkupi, kay runastaj mana taripayta aterqankuchu. Chaypitaj "chaska wayras" nisqas Titiqaqaj jatun orqosninmanta jatarikuspa qalata tuna phirita ruacherqa espaolespaj chhalanasninkuta Estrecho de Tiquina nisqapi, chankasman challpachispa. Chaypachamantapachataj chay cheqanpi qhenchachasqasjina espaolespaj animusnin qhepakorqanku; ajinatataj tukuy chayajkuna chay cheqamanqa akarikunasta tarikunku. Chaymantataj Ajllasqa chayayta atisqanku qhochaj kantunman ya ku churkus kallpanwan. Kunantaj chay Ajlla warmismanta aswan sipas kacha imilla kajnintaj kausayninmanta chinkasqa rikukorqa; tukuytaj yuyarqanku wausqa kasqanta. Kay imillataj Inkaj atiyninwan kallpachasqajina chhalananpi taqakuspa chay Ajllamasisninmanta chhika karumanta karunchakorqa. Paykunataj nerqanku Inka wiraqhochaj atiynin kay sipas imillata puusqatajina rikhurichintaj chinkarichintaj chay cheqanpi. Kay sipaspaj animuntaj kantumanta kantu layqasqa chhalananpi apaykachasqa tuytun. Suyasan, ninkutaj, Inka kutimunanta, rijcharillanqataj Inkawan tantaj. Chaypachaqa, Qheshwastawan Aymarastawan qhespichenqa. Wakin kutispitaj, killa punchaykunaspi, kay sipas rikukun qori chhalananpi kay Estrecho de Tiquina nisqa cheqanpi risajtaj jamusajtaj kantunmanta ujnin kantunman, sumaj llijllan patanpi puusqa; ajinatataj sumaj pachasnenqa yakupi wayrawan laphaykachasqa."

VOCABULARIO chhalana churu Ajlla Wasi kamachej Ajlla muchay llumpaj qhawaj - balsa - isla - Convento de las Vrgenes del Sol o de la Luna - jefe - Virgen del Sol o de la Luna - besar; adorar, venerar - virgen (quechua incico) - cuidador, cuidadora

wateqay killa punchay espaoles awisninpi qhatatikuy kanchay tipana yaku churku wachi

- espiar - noche de luna llena - bajo los mismos ojos de los espaoles - arrastrarse - linterna, vela - alfiler para sujetar la manta - ola (sinnimo: chinkayputur) - flecha

tuna phirita ruachiy - hacer trizos de animu - alma

kausayninmanta chinkasqa - con su vida perdida tuytuy qhespichiy laphaykachay - nadar; flotar - salvar, liberar - ondear, batir en el aire

fuente: no recordada. tejrarqa: Robert Ber. yanaparqa: Delina Ber. 2004.

SARA CHOJLLU aupa pachaspi, iskay ayllus karqa Qollasuyupi; ujnin Chayanta nisqa, ujnintaj Charkas. Kaykunapura maqanakoj kanku kay punchaykunapijina. Ususninkumanjina, sapa watapi uj jatun fiesta punchayta, tinkunakoj kanku maqanakuspi; kay maqanakuypaj sutintaj karqa "Tinku" nisqaqa. Kay tinkutataj Charkas ayllukuna qallarej kanku, sacha kaspismanta ruasqa wachista kachaspa; qhepantataj, ancha kaja maqanaku kajtenqa, aswan fiero afilasqa wachista kachaj kanku.

Chayantasataj, warakasninkuwan sacha poqoykunasta warakayaj kanku, qhepantataj, ancha sajra maqanaku kajtenqa, manchay filasqa rumistapis warakayaj kanku. Ajinatataj, sapa wata, kayjina tinkus paykunapura kallarqapuni. Paykuna ukhu wausqaswan achasqaswan kajtenqa, "sumaj tinku" nej kanku, chanta "Sumaj poqoy wata kay kanqa" nej kallankutaj. Chayantas ukhupitaj, uj wayna karqa, Wiru sutiyoj. Charkas ayllupitaj kallarqataj uj kacha sipakitu, Sara Chojllu sutiyoj. Uj p unchaytataj, kay waynawan kay sipaswan, chay iskay maqanakoj ayllusmanta, paykunapura munanakuspa yananchakaporqanku. Chaymantataj, tinku punchay chayamojtin, Wiru tinkupi yaykunan karqa warminpaj ayllunkunawan maqanakoj. Chayta yachaytawantaj, Sara Chojllu, anchata llakikuspa, Wiroj kunkanmanta warkhuyuykuspa "Ama aylluywan maqanakumuychu" waqaspa maarerqa; Wirutaj nerqa: "Tinkuman rinay tian; mana riyman chayqa, Chayanta ayllumasisniy "Qewa kanki" niwanqanku." Ajinatataj Sara Chojlloqa mana qosanta jarky aterqachu tinkuman rinanmanta. Pay tinkuman rinanpuni karqa. Manataj jarkayta atispa, Sara Chojllu "Qanwan khuska tinkuman risaj" nispa nerqa. Tinku qallarisqanmanta pisi tiempo pasaytawan, Chayantas iskay Charkas runas waucherqanku kasqa; Charkastaj, manchy phiakuspa kuticherqanku, wachisninkuta kachaspa; Chayantastaj, warakasninkuta muyuchispa, wayrata khuchuspa, rumisninkuta kachallarqankuataj. Manchay millay qhapariykuna uyarikorqa. Tinku chaupinpitaj, Chayantas ladonkupi, Wiru kasarqa, rumista warakachispa; warmintaj, Sara Chojllu, payman rumista jaywaspa yanapasarqa. Tutayamojtintaj, uj pukayarisqa Inti uraykojtin, tinkusqa maqanakullasarqankupuni. Chaypitaj, ujmanta ujmantataj Charkaspaj wachisninku Sara Chojlloj sonqonman satiykorqank u; Sara Chojllutaj uj sinchi qhapariywan pampaman qhorurumpaspa urmarqa qellu uyapacha, siminpitaj juchuy asiriyniyoj wausqa. Chay wachita paypaj tatan kachamusqa. Wirutaj, chayta rikuspa, warakanta saqespa, ancha llakita warminpaj ayan patanpi kum uykorqa, waqayninwan qarpaspa. Wirutaj ayllumasisninwanqa Sara Chojlluta chay kikillanpi pamparqanku; chaymantataj, ayllumasisnin wasisninkuman ripojtinkua, pay sapallan munasqan Sara Chojlloj pampasqanpaj qayllanpi qhepakorqa. Wiru waqayninwan tutantinta chay jallpata qarparqa; chay waqaynin qarpasqanmantataj, qhepan paqarinta, uj manchay kachitu yura putumorqa. Chay yurataj jatn wiamorqa Wiroj waqayninwan, jatun sayayniyoj, tullu, qhallallaj, au cinturayoj Sara Chojllojtajinalla; kay yurataj kik in paypaj

pacha coloresniyojllataj karqa: llullu qomersitu ukhunchanayoj, ashqa pollerasniyoj; jatuna kaspataj, kikin Sara Chojlloj chujchasninniyoj kasqa. Intej qori kanchaj wachisninwan sumj qelluyasqas; kirusnintaj karqa Sara Chojlloj kirusninjina wausqanpijina. Kay kachitu yuraman Sara Chojllu tukorqa, jallpaj ukhunmanta llojsimuspa, kikin kausayninpijina rijcharej, sonqontaj rikukoj wachej puntanpijina maypichus tatan wachiwan waucherqa. Chayrayku sara yuraqa uj wachiman rijchakun, soqosnin ukhupitaj Wiroj waqaynin. Kay Wiroj miski munakuyninpaj waqaynin kay sara soqopi kasan; Wiroj phutisqanmantataj, millulla qhepakorqa.

VOCABULARIO wachi achasqa yananchakuy ujmanta ujmanta yura llullu qomersitu ukhunchana soqo millu - flecha; rayo del sol - herido - casarse - uno por uno - planta - verde claro - enaguas de una mujer de pollera - el vaco dentro de una caa - salado

fuente: Vicente Tern Erquicia "Chihuanhuayus y Achanckaras". Buenos Aires. 1943. tejrarqa: Robert Ber. yanaparqa: Delina Ber. 2004.

PARA Karu ritisqa orqosmanta uraykusarqa uj sumaj llimphu yakuyoj mayoqa mayu rumis ukhupi uj wiay takiyta takispajina, mayqentachus chajra runas

tuta chinpi yachapayaj kanku zampoasninkuwanpis waqachinankupaj.

wayosninkuta

tarkasninkuwan

Chay mayu yakutaj chajra qarpanasninkupaj wasi ruanasninkupaj ima karqa. Chay pachataj karqa uj michej sipasqa, kay sipastaj ashqa kutita chay mayuman rej puunta yakuwan juntachej. Chaypi kaspataj, uj phajchaj qayllanpi kaj putunkuman yaykoj, ruphay tardespi sumaj chua yakunman, jinatataj chaypi baakuspa, sapa chay yakuman suntispataj, uj sumaj ustaman tukusqa llojsimoj. Uj tardetaj, anchata ruphamojtin, inti uj jatun ninaman rijchakojtin, chay michej sipas putunkuman rerqa baakoj, puunta apaspa wasinman yakuwanqa kutinanpaj. Tardentintataj chay sipasqa putunkupi qhepakorqa mana llojsiyta munaspa. Tukuy masi sipasninkutaj a wasisninkuman kuterqankua, paytaj sapallan qhepakorqa qoi yakuwan pujllaspa. Chaypacha chay putunkumanta llojsimuspaa, mayu risqanta qha waspataj, kay mayu yakutaj umallicherqa, ajinatataj pay taporqa kay mayuta uj runatapis tapusanmanjina: "Mayitu, willariway maymantataj jamusqanki?" nispa. Kay putunkumantataj chajwasqanmantataj llojsimorqa uj parlay, ajina nispa: "Michej, qanta, kay cheqaj kurakanpaj wawanta, sumaj sonqoyoj, casukoj, sumaj ruadorita kasqaykirayku, qanta puuykintinta Tata Intiwan kay mayuwan phuyuskama pusayta munasuyku; chay patapitaj qan tinkukamunki munasqa hermanoykiwan pimantachus tukuy aylluyki waqarqanku. Puuykita japiy! Risunchej! Jaqaypi, phuyus ukhupeqa, yachanki maymantachus kasqayta." nispa. Tukusqa michej sipastaj, yachayta munaspa maymantachus mayoj yakunqa jamusqanta; chaymantataj mana pachallikuyta tukuspa ukhunchallanwan jamorqa, manchay chhallalla sintikuspa. Chaymantataj alliyllamanta puunwan, chay mayumanta apasqa yaku juntawan, cieloman wicharerqa chay sipas, wicharerqa uj kacha yuraj phuyuman chayanankama, chaymanta chay phuyu ukhupitaj chinkarqa. Chay sipaspaj tatasnintaj, qala wawankoj qhepirisqanmantaqa phutisqas, tarde chajraspi laqhayajtin, inti orqos wasaykojtintaj, chay putunkuman maymanchus wawanqa rej rerqanku. Chaypi chayaytawantaj, pachasnillantawan, mantallantawan jukutasnillantawan tarerqanku.

Chay llakisqa tatasnenqa, mana wawankuta tarispa, tukuyta tapuspa maskarqanku. Mana ni pi ni imallatapis niyta aterqachu ni sonqochayllatapis aterqankuchu. Ajinatataj tukoyqa nerqanku mana sipakuta rikusqankuta. Ashqa punchaykunas pasasqantawan, chay phutisqa tatasnin umallikorqanku puma mikhuykusqanta mana chay sajraqa chinkachisqanta. Uj sinchi kajay tardepitaj, chay chinkasqan punchayjinallataj, cieloqa yanayarisaj phuyuswan qhatakorqa. Kurakataj, chay chinkasqa sipaspaj tatanqa, uywasninta uywa kanchaman wisqaykoj rejtinpacha, rikorqa uj phuyuta wasinpaj patanta pasasajta; chay phuyoj chaupinpitaj kasasqa wawanqa puunmanta yakuta jichamuspa; chaymantataj chay wawanta niyta uyarerqa: "Munasqa papasy, ama llakikunkichu; Tata Inteqa, Inkaspaj pachatatanku, noqata chijllawan phuyus usta nisqata; paykunaj ukhunpi kausani, hermanoywan khuska; phuyuspaj michejninku kani. Jallpa parata munan chayqa, noqa puuymanta yakunta jichani; puuymantataj ashqa yaku jichakun, chajrasta qhochayachinankama. Waj kutistaj, hermanoyqa, noqawan phujllaspa, puuyta pakin; chaymanta yakoqa pakisqa puuymanta jichakun uj phajchajina. Pichus astawan chajrasniykichejta qarpaj, noqa kani; ajinatataj puuyta alliyllata tijrarini yaku llojsimunanpaj, ajinata chhilchi paratajina ruaspa chajrasniykic hejman chayachimuni." nispa. Kurakataj wawanta rikuyta aterqa chhallalla ukhunchanwan uj phuyuwanjina qhatasqata. Ajinata wayrawan apaykachasqajina wayrapi tuytorqa. Kay cuentota willaspataj, aupa chajra runas creerqanku paraqa chay michejpaj puunmanta jichasqa jamusqanta, kay michej phuyumanta phuyu rispa tukuy suyoj chajrasninta qarpaspa.

VOCABULARIO

wayo yachapayay waqachiy chay pacha

- huayo - imitar - tocar (un instrumento musical) - en aquel tiempo

puu parte mediana putunku suntiy baakuy yakupi mayllakuy) usta masi sipaku mayu risqan

- cntaro (de boca ms estrecha que de un "wirkhi" y de la abultada) - remanso - revolcarse, dar vueltas en barro o agua (cast.) baarse (sinnimos: yakupi chultikuy,

- princesa incica - amiga, amigita - traduce "la corriente del ro"

uj runatapis tapusanmanjina como si estuviera preguntndole a un ser humano parlay kuraka Incas; jefe de una sumaj sonqoyoj casukoj sumaj ruador pusayta munasuyku ayllu - voz (sinnimos: kunka; waqay) - gobernador principal de una provincia en el reino de los comunidad indgena - bondadoso - (cast.) obediente (sinnimo: uyarej) - diligente, buen trabajador - queremos llevarte - comunidad; familia; pariente

ukhuncha - camisa de bayeta (palabra similar: ukhunchana: enaguas) (el autor quiere decir con "camisa" una "kusma", una camisa larga como vestido de las mujeres incicas) chhalla yaku junta kacha tatas/mamas qhepariy wasaykuy - planta seca del maz; liviano - lleno de agua - bonito; simpatico - padres (sinnimo: papasus) - quedar atrs, no aparecer - tra(s)montar

sonqochay sajra chinkasqan uywa kancha jichay papasu pachatata

- animar; consolar - malvado; maligno, diablo - en que se perdi - corral - echar - pap - dios

phuyus usta nisqata - como princesa de las nubes munay qhochayachiy chhilchi para tuytuy - traduce "necesitar" - inundar - lluvia menuda - flotar

fuente: Vicente Tern Erquicia "Origen de la Lluvia". tijrarqa: Robert Ber. yanaparqa: Delina Ber. 2004.

INKAWAQANA Kay Inkawaqana uj qaqaqa campopi. Unay pachamantaqa Inkawaqana sutiyoj. Kayqa uj may chhikan qaqa, chanta runaspaj cheqosqanjina, uj qhapaj wasi orqopi churasqajina. Chaupinpitaj rikukorqanku lajras; kay lajrastaj karqa uj khuskan kicharisqa awijina. Chaymantataj putumorqa ashqa yaku wiay waqayjina, uj uya chutuntataj yaku uraykusarqa uj kacha rumi purunkuman; kay purunku ruasqa karqa chay yakoj uraykamusqanwan may chhika unay watasta. Yakutaj phajcharqa kay rumi purunkumanta chua yaku surusqapi; yakutaj risarqa uj kullku larqhataqa orqo kinrayninta. Kay qaqataj waka; unay pachamantaqa waka; runastaj unayta muchaj kanku kay wakataqa. Tukuy chimpaykunku tinka aparisqas. Qhari kajkunataj churanku akullitaqa mana chay uj rumisituta uj tojo ukhuman purunkoj

qayllanpi; warmistaj wijchupunku purunkoj yakun man uj monte tikata mana chay uj yuyuta. Ancha unay unay pachapitaj mana chaypeqa yaku karqachu, runastaj yakumanqa rinanku karqa mayuman. Chay qayllanpitaj pata kantuntaqa karqa uj yan; kay yannintataj Inkaqa rej Tawantinsuyuta watukoj. Uj punchaytataj yachakorqa supaykuna tantasqas Tawantinsuyuman yaykusqankuta. Kaykunataj maymantachus karqankupis. Paqo chujcha supaykunas, chapus, may chhikan wanakuspijina khapaykusqas; ajtumorqankutaj ninata manataj Inkaj warakasnin nitaj wachisnin atipy atejchu kanku. Chaymantataj yachakorqa jatun Inka chay supaykunawan japisqanta Qasamarkapi. Uj kurakataj, Inkaj kachasqanqa, jamorqa tukuy chaypi kaj qoritawan qolqetawan tantamoj Inka kacharisqa kananpaj kay supaykunasmanta. Kay chapu supay runaspajtaj qoriwan qolqewan ancha moqesqa karqa, mana ni pipis umalliky atej kanku imaraykuchus qoriwan qolqewan manchay munasqa karqa paykunapaj; uj chhikititan tunasqa qoriraykupis paykuna pura maqanakoj kanku imaynatachus pumas maqanakoj kanku uj taruka patapi. Kay Inkaj kachapurintaj qhapaj wasista muchana wasistawan phirerqa qori orqhonankurayku, qhoyasta pichachillarqataj chaymanta llamastawan wanakustawan tantasqasta qoriwan qolqewan chajnasqasta karu Qasamarkaman kachananpaj. Kayta ruaspataj, vallesman llajtasman pis purerqa Poqonamanta Sipisipikama. Chayta ruaytawantaj, pay kikin llojserqa, chay tukuy wanakustaj qori chajnasqas paywan khuska rerqanku. Chay yanninta rejtintaj, yachacherqanku payta, nina supaykuna Inkataqa wauchisqankuta. Chaypitaj kay kurakaqa pam paman kumuykuspa, Intej kamachisqanta maarqa "Kay jallpata chichichajkuna Inkaj yawarninta jichajkuna wauchunku mana puchuyninyoj!" nispa. Kay kurakaqa pampaman moqosninpi churakorqa, ajinatataj chaypi qhepakorqa manchay unayta waqaspa llakiymn mana sayary atispa. Punchaynintintataj tutantintataj waqaj. Manataj yarqharqachu, nitaj chakerqachu, nitaj chirerqachu, nitaj puuy aterqachu. Siminmanta sajra parlaykunas llojsimusqa chay supay runaspaj, awisnintaj waqallasarqapuni. Manataj Inti chakichy aterqachu waqayninta, killataj jamporqa paywan khuska waqaj. Phutiyninta khuyakojtaj, Pachamamaqa ruarqa paypaj uj qhapaj wasita orqo ukhupi, chaymantataj nerqa: "Kay qhapaj wasiman yaykuriy, wawy, Inkaykitataj waqanki, nina ajtuj supaykuna chinkanankukama." nispa.

Chaytataj nispa, Pachamamaqa payta mana ni jaykaj waojman tukucherqa, imaraykuchus waqasanpuneqa, chay supaykunas manaraj jallpanchejmanta ripusqankumanta. Chay qaqapi rikhurimoj awi chay kurakoj awenqa, surusaj yakutaj waqaynin. Kurakaj wanakusnintapis mana ni jaykaj waojman Pachamama tukucherqa. Kay wanakustaj, qori qolqe chajnasninku mana llujchirisqas, taqa taqalla orqospi purinku, killa wauy tutaspi dueonkoj waqayninta ujyaj jamullankutaj. Paykunallataj rumi purunkumanta yak u jyy atinku. Kay wanakustaj chaykunasnejpi rikhurimunku. Uj runastaj rikusqanku. Uj machutaj uj wanakuta qaqaj qayllanpi uj killa wauy tutapi tarerqa, qolqe chajnantinta. Qolqeta japikuyta munaspa, chay machoqa wanakuman qayllamorqa aqha kunkanta llujchinankama; wanakutaj phinkirisqa, ayqellarqataj, llanthu llanthuspi chinkaspa.

VOCABULARIO Inkawaqana - nombre de una prolongada subida en el camino antiguo al Chapar que iba desde Tiraque a Bandiola y Sucre Pampa cheqoy qhapaj wasi lajra putumuy waqay uya chutu purunku con phajchay suruy waka muchay tinka - labrar la piedra - palacio - rajadura - brotar - llorar; lgrima; llanto - pmulo - fuente grande de arcilla como la parte inferior de un wirkhi cuatro agarradores, aqu traduce "tazn (de piedra)" - saltar un lquido a manera de cascada - chorrear - dios, divinidad, deidad; cosa sagrada - besar; adorar - regalo, obsequio; ofrenda

toqo yuyu Tawantinsuyu paqo chapu khapaykuy ajtuy kuraka jefe de una kachariy moqey chhikititan tunay taruka

- traduce "hornacina" - hierba que puede servir en la alimentacin humana - el imperio de los Incas - rubio (de cabellos) - barbudo; con un pelaje grueso - montar a horcajadas - arrojar de la boca cualquier cosa que se ha metido en ella - gobernador principal de una provincia en el reino de los Incas; comunidad indgena - soltar, liberar - gustar; codiciar - minsculo - desmenuzar, convertir en partculas - ciervo

uj taruka patapi maqanakuy - pelear por un ciervo kachapuri phiriy chajnay pay kikin kumuykuy - mensajero; trotaconventos - destrozar, convertir en aicos - cargar una bestia - l mismo - doblarse

moqosninpi churakuy - ponerse de rodillas mana ni jaykaj waoj - inmortal chajna taqa taqa killa wauy aqha - carga de bestia - desperdigadamente - luna nueva - casi

fuente: Jess Lara "Mitos, leyendas y cuentos de los quechuas." Los Amigos del Libro. 1973. tijrarqa: Robert Ber. yanaparqa: Delina Ber. 2004.

TANGA TANGA Unay pachaspi, 1533 watapi, uj chisi uj sinru runas Churukhellaj Sikasikaj ukhunpi kaj qasanman purisarqanku. Umankupi rerqa Tanga Tanga sutiyoj Tarapukuspaj jatun kurakanku. Inti Qasaman purisarqanku. Kay runastaj llasa qepista qepikusarqanku. Urapi rikorqanku jatun Chukichaka llajtata, Charkaspaj jatun llajtanku, Tawantinsuyu ukhupi. Kay llajtata Inkas japikaporqanku ashqa watas aupajta, Inka Roka jatun Inka kasajtin. Chaymantapacha uj Inka yawar masi Chukichakata kamacherqa, amautasninwan, ustasninwan jampirisninwan khuska. Chaymantaj chayachimorqanku Inkasqa ashqa qolqeta Putusi ladomanta ashqa qoritawan yunka mayusmanta. Sumaj qhallalla karqa Chukichakaqa, kacha tika pampasniyoj sumaj qomer chajrasniyojpis. Manchay Inkaspaj munasqa llajta karqa. Tukuy sumajta llankaj kanku, chantapis manchay kusisqas kausakorqanku ima. Uj punchaytataj Inkaj chaskisnin chayamorqanku Chukichakaman; kay chaskistaj willarqanku yuraj chapu runas Tawantinsuyupi chayamusqankuta; kay manchana runastaj lliuj lliujjina armasniyoj jatun phia uywaspi lloqasqas karqanku. Kaykunataj Atawallpa Jatun Inkata Cajamarcapi japisqanku, chaymanta kacharinankupaj ashqa qori qolqeta maasarqanku. Chayrayku qori qolqeta apachikunanku karqa chay Inkata japej runasman. Chukichakapitaj uj jatun toqospi jallpa urapi ashqa qoriwan qolqewan jallchasqa karqa. Kay qori qolqeta kunan Tarapukoj kurakankoqa Tanga Tanga runasninwan chay espaolesman apasarqa. Chaymantataj waj chaskisataj chay purikoj runasman chimpaykorqanku. "Yuraj runas Inkata waucherqanku!" nispa willarqanku. "Amaa qori qolqeta jaqayman apankichej!" nispa. Tanga Tanga uyarerqa chay willasqankuta mana asikoj uyayoj, tukuri, chay chaskispaj kamachisqankuta tukuspa umallikuspa. Tukuy runasnintaj mana kuyukuspalla pachanpi sayarqanku, awisninku pampaman tejrasqas.

Chaymantataj Tanga Tanga kurakankoqa pusasqan runasninta qhawaspa, makisninta sinch qapispa cieloman oqharispa uj sinchi kunkawan qhaparerqa: "inkanchejta waucherqanku. Noqanchej manaa kausayta atinchejchu pay waojtenqa. Uyariychej! Jaqay chankas ladonpi, maypichus uj muchana pata kasan, uj chhikan qaqa jusku tian. Ch aypi wisqaykukusunchej waunanchejkama!" nispa. Runasnintaj Tanga Tangata qhaterqanku yanninta, wicharispa wicharispa. Sutiyajtintaj, chayamorqanku chay qaqa juskoj yaykunanman. Qaqa jusku yaykunanpi uj jatun rumi karqa. Chaypitaj chay runas, qepisninkuta pampapi saqespa, tukuy tanqamorqanku chay jatun rumita. Uj unaysitutawan, chay rumeqa kicharerqa uj manchana meqata rikuchispa. Tanga Tangataj mana iskaychakuspa chay ukhu ukhuman yaykorqa, runasnintaj qhaterqanku. Tukuy ukhupi kasajtenqa, kamacherqa : "Kunan rumej uranpi allaychej, rumi cheqan kasqanman kutinanpaj." nispa. Runasnintaj chay kurakoj kamachisqanta ruarqanku, rumita jusku yaykunanman urmachispa, chay qaqa juskuta wisqaspa, wiaypaj wiayninta *** Uj watas pasasqantawan, chay yuraj runasmanta mancharikuspa, tukuy runas orqos pataman montes ukhuman ayqerikorqanku, Chukichaka llajtankuta saqerparispa. Chaymanta chay espaolesqa Chukichakata watejmanta sayaricherqanku paykunataj suticharqanku "La Plata" llajta nisqata. Chunka watas pasaytaa, La Plata uj jatun llajtaman watejmanta tukorqa, chanta chay Chukichaka runas kunan espaoleswan allinpi khuskanakuspa kausakorqanku. *** Chay espaoles kasajtin pachapitaj, karqa uj espaol runa Diego del Castillejo sutiyoj; payqa sumaj rijchakusqa runa karqa, munakorqataj uj Chukichaka sipasta, pichus Titoj allchhin karqa; kay Titutaj espaoleswan maqanakuspa manchay chejnisqa contrarionku karqa, ancha qhari karqa espaolesta mancharichispa. Kay sipastaj Diego del Castillejota munakullarqataj. Ka y Diego del Castillejotaj mana sayaj sonqo karqa imaman tukuspajina runa karqa, wayna kaspataj mana Chukichakapi qhepakuyta munarqachu, sipaswan amichikuspataj Chukichakata saqeyta munarqa. Uj punchaytataj sipasta nerqa: "Putusiman kachawanku, uj punchaykunasmanta ripusaj. Mana llakichisuyta munanichu, pero juntanay tian " nispa.

"Mana juntanayki kanchu." nerqataj sipas "Manchy moqerisqanki riyta. Putusipi ashqa qolqeta tarerqanku, qan chay qolqeta moqenki; qantaj munajtiyki, mana munayneyqa sajsajtenqa, noqa qosqayki mashqatach munanki Amataj ripuychu! Amataj saqerpariwaychu!" nispa. "Putusiman rinay tian; manataj qolqeta munanichu; qanqa jaywawanki chayqa, jina noqa japikusaj, imaraykuchus qolqe mana ni jaykaj puchunchu. Ashqa killasta kaypi qhepakusaj " nispa chay espaol wayna nerqa. "Qaya kapusonqa munasqaykeqa." sipastaj nerqa. Qhepan punchaypaj tutayayta, iskayninku, espaolwan sipaswan, wicharerqanku Chukichaka uj kantunman, kullku chin callesninta purispa. Wayapacha nisqa huertasnejpitaj, chin llanthus ukhupi, "awisniykita qhataykusqayki." nispa sipas awisninta qhataykusqa. Ajinataj sipaspaj makinta japirisqa yanchakorqanku. Kinrayninta wichayninta lloqemanta paamanta risarqanku, ujtawan uraykullarqankutaj chaymantataj sayarerqanku. Waynaqa repararqa sipas rumista kuyuchisqanta, chaymanta sipasqa uj lluska wicharinata uraykucherqa; waynaqa uj kutista urmaykuspa, pampa pampaman chayarqa. Chaymantataj sipasqa kanchayta japicherqa uj juchuy kanakutataj ruarqa; espaoltaj chhikan qori qolqeta rikuspa, may chhikata tukorqa. "Japikuy mashqatachus munanki!" sipas nerqa, munakuywan waynata qhawaspa. "Kaypi tian mashqa qori qolqe manchay valesqa rumistachus munanki. Apurakuy, a kutimunanchej tian! Qanrayku kausayniyta qoyman, munakususqayrayku. Sichus uj pi yachanman qan kaypi kasqaykita, millay wauyta wauchiwankuman. Jakullaa! Aparqoy atisqaykita." nispa. Espaoltaj tukuy pachasninta juntarqa, bolsillosninta, wayaqanta, gorrantapis chay qori qolqewan. Chaymantataj sipasqa ujtawan awisninta qhataykojtintaj, kikin yanninta Chukichakaman kuterqanku. Castillejotaj manaa Putusiman riporqachu, chanta paywan sipaswan anchata munanakorqanku. Astawanpuni espaolqa payta munakorqa, sipaspis sapa punchay aswan kusisqa kausarqa; paytaj yacharqa imaynatachus espaol qori qolqeta moqerisqanta chanta imaynatachus chay qori qolqeta usuchisqanta. Iskay killa chay rerqanku qaqa juskuman pasajtintaj, espaolqa "Ujtawan risunchej qori qolqeman!" nerqa. Payqa tukuy qolqeta usucherqa uj khuchichasqa kausaypi. "Putusiman risaj" nillasarqapuneqa, sipastaj mancharikorqa munasqanta chinkachikunanta.

"Risunchej!" pay nejtintaj, espaolqa wayaqanta saraswan juntacherqa. Chay chisitaj risajtinku, espaolqa, awisnin qhataykusqas kajtin, maynintachus rejtinku, sarasta takarqa ujtawan yanta rejsinanpaj. Ajinata payqa sapallan tukuy qori qolqeta japikuyta munarqa, uj punchayta kutispa. Sipastaj chay saras takasqanta repararqa, manataj ni im nerqachu. Phiakorqa chay espaol chaukiasqanmanta. Qaqa juskuman chayaytawan, sipasqa nerqa "Japiy mashqatachus munanki!" nispa, paytaj "Qhepanta tukuyta aparqosaj" paylla nikuspa, uj qorisitusllata wayaqanman churaykorqa. Chaypachataj sipasqa nerqa: "Capitn, qanqa chaukiawanki. Tukuy Tanga Tanga tapadota japikuyta munanki; noqayku indioslla yachayku chaymanta. Noqa wausaj, sichus kayman pusasusqayta yachankuman chayqa. Qantaj mana kaymanta llojsinkichu! Tukuy munasqayki qori kapusonqa! Qan Tanga Tanga tapadoj qhawadornin kanki!" Chaymantataj ninata chakisninwan saruspa pampacharqa, chaymanta juskoj llojsimunanman correrqa. Espaoltaj qhaterqa, sipastaj payman rumista chhanqaspa, usqhayta rumiwan juskuta wisqarqa, espaolta chay ukhupi saqespa. Chaymanta jinalla Chukichakaman kuterqa.

VOCABULARIO Churukhella, Sikasika Tarapuku kuraka Incas; jefe de una - dos cerros encima de Sucre - miembro de la tribu o nacin tarabuquea - gobernador principal de una provincia en el reino de los comunidad indgena

Chukichaka - Chuquisaca, nombre original de la ciudad de Sucre y territorio circundante Charkas territorio circundante Tawantinsuyu japikapuy Inka Roka kamachiy nombre de la nacin que habitaba Sucre y

- el reino de los Incas - conquistar - el sexto Inca - mandar, ordenar; gobernar

amauta usta jampiri yunka qhallalla tika pampa chaski chapu manchana lloqay

- sabio - princesa incica - curandero - zona intermediaria entre valle y trpico - lozano, reverdecido - jardn - mensajero-corredor incico - barbudo; con un pelaje grueso - terrible - montar

Atawallpa - hijo de Wayna Qhapaj y una esposa secundaria, declar la guerra e hizo matar a Waskar, el Inca legtimo; rein como Inca entre 1532 y 1533 Cajamarca - ciudad incica en el norte del Per (sinnimo: Qhasamarka) kachariy tukuri tukuspa pachanpi - soltar, liberar - paralizado, ensimismado por efecto de un choque o sorpresa - abstrado, meditabundo; sorprendido - all mismo apretar con la mano; hacer un puo

qapiy - sobar; (sinnimo: morqoyachiy) kunka muchana pata qaqa jusku yaykuna meqa iskaychakuy wiaypaj wiaynin

- cuello; garganta; voz - altar - cueva - entrada - abismo, precipicio - vacilar, titubear - tiempo infinito, los siglos de los siglos

sayarichiy allinpi khuskanakuy

- hacer levantar; hacer detenerse; edificar - en paz - juntarse

sumaj rijchakusqa - bien parecido allchhi contrario qhari sayaj sonqo - nieto, -a - enemigo - varn; valiente - constante

imaman tukuspajina - traduce "orgulloso" Putusi juntay moqey japikuy huerta - nombre original de Potos - llenar; cumplir - antojar; ambicionar; envidiar (sinnimo: munapayay) - recibir; aceptar - (cast.) huerta

sipaspaj makinta japirisqa - agarrando la mano de la muchacha yanchakuy - encaminarse

kinrayninta wichayninta - bajando subiendo qewiy wicharina pampa kanaku tukuy munakuy valesqa rumi wayaqa - torcer - declive; gradas - plano - fogata - abstraerse; quedarse mentalmente paralizado; sorprenderse - amor - piedra preciosa - pequeo saco o bolsa tejida

usuchiy paylla nikuy chhanqay

- desperdiciar; hacer sufrir - decirse a s mismo - arrojar piedras

fuente: Alfredo Jauregui Rosquellas "De todos los tiempos (Crnicas de heroismo y de barbarie)". Sucre. Editorial Charcas. 1938. tejrarqa: Robert Ber. yanaparqa: Delina Ber. 2004.

TELESITA Manaraj unaya, uj sipas Telsfora Castillo sutiyoj, Telesitacha rejsijnajkunapajpis, Santiago del Estero sachampi tiakusharqa. Sapallan kausarqa, mana ni pi paymanta watukoj rejsiporqanku, manataj maypichus wasin karqa yacharqanku. Ichayaranku wajchita kasqanta; payqa, mauka siray-sirasqa ajsituyoj, umampis uj puitu yakuyoj, waj kuti uj tolawantaj, qalachaki chayamuj karqa. Wakin kuti tuntuna uyarispa runakunaman rej karqa. Takikuj, tusukuj ... anchatapuni munapayarqa! Tantakuymanta karunchakuspa takijwayran khatispa sapitalla tusurikuj karqa, puitun wajts-wajts muyuspa tusukorqa mana nitaj chakinta jallpaman tinkuchejjina. a paqarejtin, tantanaku tukukojpi, Telesita-r sachampi chinkaporqa waj raymipunchay tianankama. Uj qhochukuna ruakojtin a Telesitacha mana chayarqa, tukuy manchay phutiy- llakikorqanku, ni pi ma yacharqachu imajtin mana jamorqa. Sikuris -r astawan sinchita takiraporqanku "pajt uyarispa jamunman" nispa. Qhari yachajkuna chisi tutayantin sachampi maskamuj llojserqanku. Chanta -ar, paqarejtina, qoichikuj tiyasqallanpi, mana kausasqaa, ruphasqa, ninakantupi payta tarerqanku.

VOCABULARIO manaraj unaya rejsij- najkunapajpis sach'ampa

- "En un tiempo no muy lejano". - "Para conocidos y desconocidos". "N" significa "fulano", "el tal". Por ejemplo: "chay n jamorqa": "vino fulano", "el tal vino". - Reunin de las palabras "sach'a" (rbol) y "ch'ampa" (maraa).

mana pi paymanta watukoj rejsiporqanku ichayaranku

[R.B.:] "sach'a" significa "monte" en el quechua santigueo. - "No conocan a nadie quien se preguntara por ella". - "Suponan". Viene de "ich, ichs", "quizs, tal vez". (Vocablo del quechua santigueo [R.B.]) - "Pies desnudos". Tambin se utiliza la expresin "pilachaki" "caminar con los pies desnudos". - "Grupo de msicos". Evoca simplemente el tun-tun de los tambores. - = wajtaspa-wajtaspa [R.B.] - = tukukojtin [R.B.] - pandilla, grupo de personas en diversin (Jess Lara) [R.B.] - "A lo mejor...", "cuidado con que..." Usual en las provincias potosinas. Viene de "pajtataj" "cuidado" "guarda". - "Lugar donde se recalentaba".

q'alachaki

tuntuna wajts-wajts tukukojpi qhochu pajt q'oichikuj tiyasqallanpi

fuente: http://tq.educ.ar/grp0134/frame.htm ("Literatura quichua santiaguea") tijrarqa argentino qheshwamanta: Hernn Mena Bustillos. 2005.

Wakayasqa Sipas Uj punchay uj sipas ovejasninta michej rerqa, nin. Ovejasninta michisajtintaj, uj waka rikhurimorqa; chay wakataj, wakas yachasqankumanjina, sipasta aparqa wasinman uj qhocha ukhupi. Chaypi tiakoj sipas wakawan khuska warminjinalla. Uj unayninmanta chay sipas apasqa kasqanmanta, chay sipaspaj tatasnin uj thunkuta ruayta munarqanku; ajintataj wakaqa "R illariy!" nispa kacharqa sipasta chay thunkuman, tatasninta watukunanpaj. Chaypitaj chay sipas thunkuman jamorqa uj wawata aparisqa. Wasinman chayamuspataj wawanmanta nisqa: "Mamasniy, pajtataj wawayta qhawankichejman!" nispa, puuna pataman sirichispa bayetawan maytuspa wawanta saqerqa, paytaj yaku apamoj rerqa chay thunkupaj. Jutureqa karupi kasarqa. Juturimanta yakuta aparimuspa rinan ancha karu karqa. Chaymantataj, wawan yakuman rejtinkama, mamanqa, "Imataj?" nispa

wawanta qhawarqa. "Ama qhawaychu!" nejtintaj, qhawarqa. Chaypitaj uj jatun qori illawi kasqa! Wawan yakuwan kutimuspa, yakuta pampaman churaspa: "Imaraykutaj wawayta qhawaykorqankichej!" nispa nin. "Kunanqa wiaypaj chinkasaj!" nispa, wawanta aparisqa chaypacha riporqa. Yanta qhatispa rerqa, chaymanta chay qhochaman chayaspa, makinwan yakuta qaywichispa qhochaman pultiykuspa chinkarqa.

Vocabulario wak'a thunku illawi qaywiy p'ultiy - dolo, dios de una localidad - fiesta - boa - remover (un lquido) - sumergir

fuente: "Huaca pachamanta causashca rimai - Los cuentos de cuando las huacas vivan." Cuenca. Ecuador. 1993. tijrarqa: Robert Ber. yanaparqa: Delina Ber. 2005.

Guatavita Qoya Guatavita nisqa qoya (Guatavita sutikun uj qhocha Colombia llajtapi) uj jatun Inkaj warmin karqa. Kay Inkataj chay cheqasta kamacherqa; paykunajtataj karqa uj llumpu warmi wawanku. Inkataj ashqa kutita wasinmanta llojsej kamachinasninrayku, chanta waj warmisninwan ima kananpaj; kaykunas mana dakorqankuchu qoyaman, pichus qhasilla wasinpi qhepakoj, wawanpaj sumaj qhepa kausayninpi umachakuspa. Uj punchaytaj chay Inkaj qoyanman rikhurisqa uj maqanakoj runa; kay maqanakoj runa ancha qhari karqa; wechas nisqa runaspaj uj kurakanku karqa. Qoyataj anchata munakorqa payta. Chay iskayninku puunakorqanku. Uj tutataj, uj paya warmi maypi munanakusqanku chayman iskayninkuta pakayllamanta qhaterqa, chaymanta Inkaman munakuyninkumanta willamoj

rerqa. Kaytaj chay munakojkunata rikuspaa mana imatapis nispa wasinman kutin. Qhepan punchaytaj chay Inka uj thunkuta ruacherqa warminpaj; chay thunkumantaj chayamorqanku ashqa takej tusojkuna waj cheqasmantapis. Inkataj qaracherqa warminman uj miski sonqota, uj tarukajta sonqonta nispa. Inkataj asispa tukuy thunkuman wajyasqa runasta asicherqa, kay sinchi asiykuna ukhupi, qoyaqa, mana imajtinchus yachaspa, jikun jikun waqakuspa. Punchay punchaykunas pasaytawan, uj tuta uj takejkuna punkunpi takisqanku. Chay takisqankupitaj yachasqa qoyaqa pejpatachus chay mikhusqan sonqo kasqanta. Anchata waqakuytawan, manaa waqasajchu nisqa, yachaspa munasqanpaj sonqonta mikhusqanta. Uj tutataj qosanta puunanpi saqerparispa, riporqusqa wawanwan khuska kanchasmanta chajrasmanta llojsispa. Orqo pataman wicharerqanku, sapallanku kanchaj killawan. Qoyataj wawanta uusninman itispa, wawantin pultiykukusqanku Guatavita qhocha ukhuman. Inkataj chayman chayaytawan sinchita waqarqa. Yatirisninman uj kanakuta japichinankupaj kamacherqa, chay aupaqenpitaj yatirisqa maakorqanku rezaspa. Wawanta orqhorqanku wausqata mana awisnoyojtaa. Chaymanta chay yatiris nerqanku: "Warmiyki kusiyta tarisqa qhochaj yaku ukhupi." nispa. Chaymantapachataj, llajtayojkunaj maakuyninkukunata uyarinanpaj, chay qoya rikhurin uj yuraj animujinalla qhochaj yaku patapi. Chay Guatavita qhochaqa waka karqa. Pachatatasta maakuspataj chay cheqas runasqa qor wijchuykoj kanku chay mama qhochaman.
Vocabulario llump'u dakuy qhasi maqanakoj runa kuraka thunku taruka jik'un jik'un waqay - gordo (sinn.: wira) - importar - tranquilo - guerrero - jefe indgena; jefe nombrado por el Inca - fiesta; baile (sinn.: thunkuy) - ciervo - llorar a raudales

p'ultiy kanaku maakuy animu wak'a tijrarqa: Robert Ber.

- sumergir - fogata - rezar; rezo (sinn.: risay) - espritu, fantasma (sinn.: alma) - un lugar, roca etc. sagrado

yanaparqa: Delina Ber. 2006. fuente: Javier Montoya Snchez "Antologa de creencias, mitos, teogonas, cosmogenas, leyendas y tradiciones de algunos grupos aborgines colombianos. Tomos 1 y 2." Bogot y Medelln. 1973-1979.

Pukara aupa Inka pachaspi karqa uj Inkaspaj soldadun, Kusi Wallpa sutiyoj. Paytaj as kuraj kaj soldadu karqa, imaraykuchus wakin soldadusta kamachej. Chay pachapi jatun Inka Tupaj Yupanki sutiyoj karqa. Uj pachapitaj ashqa soldadusninta kacharqa monte cheqakunasman, mosoj jallpasta Inkaspaj jatun Tawantinsuyu nisqankupaj japikapunankupaj. Tukuyta wakichiytawanqa, chay soldadostaj llojsimorqanku Qosqo jatun llajtankumanta, ashqa llamaspi mikhunasninkutawan phullusninkutawa n apaspa. Uraykamorqanku yunkasninta, jatun monte pampaman chayanankukama. Chaypi canoasta ruarqanku, chaykunapi jatun Amaru Mayu nisqata (Ro Madre de Diosta) uraykuyta qallarerqanku. Ashqa punchaykunasta ajinata mayu patapi purerqanku, chaymantataj Amar u Mayuman Beni nisqa mayuwan tinkuyninkupi chaypi sayarerqanku "Amaa aswan karuta risunchu. Kaypi pukaranchejta sayachisunchej, chaymanta waj cheqasman llojsimunanchejpaj." nispa. Ajinatataj uj jatun pukarata jataricherqanku chay cheqapi; kunan punchaykunaskamapis rikukunku chay jatun pukaraj perqasnin Puerto Gonzalo Morenonejpi. Chaymantataj chay pukarankumanta sapa punchay llojsej kanku wakin soldadus kita uywasta japej montepi, chanta mankasninkutawan waj imastawan chhalaj chaypi tiakoj monte runasp aj apamusqanku phurusninkuwan, imaraykuchus Inkas chay phurusta munarqanku fiestasninkupi sumj pachallikunankupaj. Chay monte runastaj juchuy llajtaspi tiakoj kanku monte ukhu ukhupi, wakin kutistaj chay phurusta maskaj Inka soldadus ancha karuta mayuspi montepi purinanku karqa.

Mayninpijina chay Kusi Wallpa sutiyoj soldadu llojsej runasninwan chay imasninkuta phuruspaj chhalaj. Manchay trabajowan maskananku karqa chay monte runaspaj llajtitasninkuta. Wakin kutistaj monte runas kusisqas "Yaykumuychej." nej kanku, wakin kutistajri Inka soldaduswan maqanakuyta munaj kanku. Wakinkunaqa manchay phias karqanku. Ajinamantataj, uj punchay Kusi Wallpawan soldadusninwan purisarqanku mayu patapi chay phurusman. Chaymantataj, ujllamanta, mana rikusqankujinaqa, aupaqenkupi rikhurimorqa uj jatun illawi; uj chujllajina jatun karqa; chay illawitaj canoasninkuman phawasarqa paykunata wauchiyta munaspa; soldadusnin tojsinasninkuta orqhospa sayarqanku "Wauchisun" nispa, chay pachitanpitaj Kusi Wallpa qhaparerqa: "Ama wauchiychejchu! Illawis waka." nispa. Ajinapi soldadusnin mancharikuspa tojsinasninkuta pampaman churarqanku, illawitaj, Kusi Wallpaj nisqanta entiendispajinaqa, ripun, mayu kantuman ripun. Soldadustaj manchy tukuspa, pukaraman kuterqanku. Ajin ashqa kutista mayus patapi purej Kusi Wallpa soldadusninwan, ashqa may sumaj phurusta apamuspa. Uj punchaytataj uj chin monte runaspaj llajtitankuman yaykorqanku, chaymanta yupa monte runas waj llajtitaspaj runasninwan tantasqas paykunawan maqanakoj rikhurimuytawan tukuy Inka soldadusta waucherqanku; Kusi Wallpalla salvakorqa. Paytaj uj chujllapi pakakuytawan, mayuman ayqespa, uj canoapi ayqekaporqa mana pi rikojtin. Pukaraman canoapi kutispa, ujtawan chay illawiwan tinkukorqa; ujllamantataj uj yakoj intej lliphipiywan, chay illawi uj kacha ustaman tukorqa. "Munakuyki. Jamuy noqawan." nisqa chay ustaqa. "Noqapis qanta munakuyki." nerqa Kusi Wallpa. Chaymantataj chay ustaqa pusarqa Kusi Wallpata yaku ukhuman. Chaypi karqa uj illawispaj llajtanku, jin apis tukuy chay illawis ustas karqanku. Chay llajtaqa qala kacha ustas junta karqa. Kusi Wallpawan ustawan anchata munakojtinku, chay ratu chaypi yananchakorqanku uj jatun fiestapi, chaymantataj kacha illawi wawasniyoj kallarqankutaj. Chayrayku kunan punchaykunaskama Pukaranejpi tiakoj runas "Illawis Inkasninchej kanku." nispa ninku. Vocabulario
pukara jap'inakuy tinkuy chhalay mayninpijina illawi phaway t'ojsina - fortaleza - conquistar - confluencia - cambiar, trocar - a veces - boa - volar; correr - espada

wak'a jinapis yananchakuy

- dolo; sagrado - pero - casarse

qelqarqa: Robert Ber. 31 punchaypi diciembre killapi 2006 watapi. yanaparqa: Delina Ber. 2006.

You might also like