FUKUYAMA ve HUNTINGTONDA SLAM

smail Z*
zet: Sanayilemenin salad gle Bat kapitalizmi, kresel bir ideoloji olarak liberal ve demokratik dzen fikrinin dnyaya yaylmasn salam, liberal dnce karsna kan faist ve komnist ideolojiler ise devamllk salayamayarak kmtr. Komnizmin k, Fukuyamann Tarihin Sonu mu? adl tezini Huntingtonn Medeniyetler atmas dncesiyle kar karya getirmitir. slam ise her iki dnrn tezleri dorultusunda farkl iki deerlendirmeye tabi tutulmutur. Fukuyama tarafndan tehlikesiz bir unsur olarak dnlen slam, Huntington tarafndan gelecekteki atmalarn kayna olarak deerlendirilmitir. 11 Eyll 2001 Dnya Ticaret Merkezine yaplan saldr, kart ideolojide iki dnr slam konusunda yeniden dnmeye sevk ederek, sre ierisinde Fukuyamann Huntingtonn grleriyle paralellik gsteren fikirleri benimsemesine neden olmutur. Anahtar Kelimeler: Tarihin sonu, medeniyetler atmas, slam.

1989 ylnda Sovyet uydusu Dou Almanyay Batdan ayran Berlin duvar, bir yl sonra gerekletirilecek birlemenin habercisi olarak yklr. 1991de ise Bat sisteminin en byk rakibi olan Sovyetler Birlii, komnist ynetimi altndaki devletlerin teker teker ayrlmalarnn ardndan varln srdremeyerek paralanr. Fukuyamann Tarihin Sonu mu? adl makalesi de dou Avrupann yaad bu gelimeler esnasnda yaynlanr. Yazsnda Fukuyama Batnn liberal, demokratik ve ekonomik sisteminin tekliini, yani evrensel bir deer gibi dnyann her yerinde kabul grdn ve bu sisteme gemek iin lkelerin ciddi olarak giriimlerde bulunduu grlerini ileri srer. Liberalizme alternatif seeneklerden biri olarak dnlen slam ise bu yaz ierisinde tehditkr bir nitelik olarak deerlendirilmez. nk Fukuyamaya gre slamn sunduu teokratik devlet modelinin, yalnzca Mslman olan toplumlara hitap edecek olmas, dnya zerinde hissedilebilir deiikliklere yol amaz. 1 Fukuyamann ses getiren bu makalesindeki ngrlerine kar ok sayda yaz yazlr. Ancak bunlar arasnda belki de en tatmin edici ve ilgi ekeni, drt yl sonra vatanda Samuel P. Huntington tarafndan yazlan olur. Huntington sonradan kitap haline dntrd Medeniyetler atmas adl makalesinde ekonomik anlamda liberalizmin rakipsiz kalm olabileceini, ancak bu sefer de kltrel olarak lkeler veya corafyalar arasndaki farkllklardan dolay, imdilik dinmi gibi grnen atma(lar)n gelecekteki
*

Ar.Gr., Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji ABD.

Francis Fukuyama, Tarihin Sonu Mu?, der: Mustafa Aydn, Vadi Yaynlar, Ankara, 2003, s.41-42.

kanlmazln vurgular. Ona gre Batnn evrenselcilik taslamas, gittike artan lde dier medeniyetlerle, zellikle in ve slamla, ok ciddi atmalara neden olmakta2dr. Huntington dahil olduu Bat uygarlnn ekonomik ve siyasal olarak daha baarl olduundan bahsederek, Mslman toplumlarn geleceklerinin karanlk olduu varsaymnda bulunur.3 Dahas 20. yzyla gelindiinde slam ve Bat uygarl arasnda ba gsterecek kltrel atmalarn nedenlerini sralar: Mslman toplumlarn nfus art, bunun sonucunda ortaya kan isizlik, isiz Mslmanlarn baarszlkla sonulanan Batda yeni bir hayat ve i kurma abalar ve olumsuz sonular neticesinde tekini sulayan bir tutum ierisinde ar cemaat yaplarna eklenmeleri.4 Fukuyama, Huntingtonn bu kart teorilerine ynelik olarak ilk kez Gven, Sosyal Erdemler ve Refahn Yaratlmas adl eserinde deinir. Bu almasnda Fukuyama kltrel farkllklarn gnmzde giderek byk nem kazandn yadsmaz, ancak bu farkllklarn Huntingtonn ngrd gibi zorunlu bir atmaya da yol aaca ynndeki varsaym inkr eder. Aksine Fukuyama farkl kltrlerin etkileiminden doan rekabetin, yaratc zmler retecek deiimlere yol aacana inanr.5 ki dnrn de tatmin edici boyutlardaki gelecee ynelik varsaymlar, 11 Eyll saldrlaryla birlikte yeniden tartma dzlemine tanr. Amerikan bakan Bushun dnya kamuoyuna ynelik olarak, saldrlara verecekleri karl Hal Seferlerine benzetmesi ve bu noktada benimle ya da benim karmdasnzdr tutumu Fukuyamann Huntingtonn tezi karsnda yenilgiye urad grnn artmasna ve Huntingtonn dncelerinin yeniden poplerlemesine neden olur. 11 Eyll saldrlarndan sonra Fukuyamann grlerini dile getirdii ilk makalesi, Hala Tarihin Sonundayzda nceki grlerinin arkasnda durduu grlr. Yaad zaman ierisinde de baskn gelmeye devam edecek olan siyasal sistemin, liberal demokratik sistem olduu szleri bu yazda tekrarlanr.6 slam ise demokratik bat siyasetinin ve kltrel deerlerinin yava yava batl olmayan toplumlarca kabul grd bir zamanda, modernlii tamamyla reddedecek kiileri ortaya karan tek sistem olarak itham edilir.7 Ancak Fukuyama terrist faaliyetleri gerekletiren kiilerin aznlk, ar dinsel bir
Samuel P. Huntington, Medeniyetler atmas ve Dnya Dzeninin Yeniden Kurulmas, ev: Mehmet Turhan, Y.Z. Cem Soydemir, Okuyan Us Yaynlar, stanbul, 2006, s.23. 4 Huntington, a.g.e., s.27. 4 Huntington, a.g.e., s.312. 5 Francis Fukuyama, Gven, Sosyal Erdemler ve Refahn Yaratlmas, ev: Ahmet Budayc, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s.21. 6 Francis Fukuyama, Hala Tarihin Sonundayz, Tarihin Sonu mu?, der:Mustafa Aydn, Ertan zensel, Vadi Yaynlar, Ankara, 1999, s.249. 7 Fukuyama, a.g.e., s.249.
2

158

cemaatin yeleri olmalar sebebiyle, yaplan saldrlarn btn slami topluluklarca kabul grm bir onaylamayla gerekletirilmi olduunun dnlmemesi gerektii zerinde vurgu yapar.8 Bu yazsndan bir ay sonra kaleme ald Hedefleri: Modern Dnya balkl yazsnda Fukuyama, slamn modernlikle sorunlar olan tek dnya kltr olduu vurgusunu yeniden tekrarlar.9 Ancak bu yazda ar dinsel gruplarn gerekletirdii eylemlerin nedenlerinin sorguland grlr. Fukuyamaya gre Batnn devlet siyasetinin laik olmas, kadn haklar, cinsel zgrlk ve farkl inanlar ayn potada eritebilmesi ar slami gruplarca hedef seilmesinde etkilidir.10 nk slami toplumlarca, zellikle Orta Dou lkelerince, modernleme srecinin kendi bnyesinde meydana getirdii sorunlarn kayna olarak Bat grlm ve eski soyut dinsel sylemlere ynelinmitir.11 Fukuyama bu yazsnda Huntingtonn sylemlerinde yer alan slamn geleceinin karanlk olduu sylemine benzer olarak, petrol zengini Araplarn sanayi toplumu oluturma abalarnn olmad ve bunun yerine fanatik slamclar destekleyen bir tutum iinde olduklarn belirtir.12 Huntingtonn medeniyetler atmas ngrs Arnold Toynbeenin byk uygarlklarn ancak bir meydan okumayla karlatklarnda ve buna kar koyabildiklerinde gelitiklerini iddia ettii, Meydan Okuma ve Kar Koyma tezine dayanr.13 Ona gre Sovyetlerin yklmasyla rakipsiz kalan Bat uygarl geveyip, kme tehlikesiyle kar karyadr.14 Kendi lkesi Amerika Birleik Devletleri de sahip olduu kltrel eitlilik ile bu tr bir tehlikenin iindedir. Huntingtonn bu ekilde dnmesi, lkesi Amerikada edindii gzlemleriyle ikna olunmuluk tar. Biz Kimiz? adl eserinde farkl kltrel yaplardan gelen gmen vatandalarn ABD ile tam olarak btnleemediklerini, ilk eklenim yerleri olan gettolar araclyla geldikleri lkelerin kltrel kimliklerini alt ulusuluk biimlerine dntrdklerini belirtir. 15 Huntington iin bylesi bir durumun tehlikesi aktr. Ona gre Amerikan ulusal kimlii, onu alttan kertecek olan ok kltrllk16 ile kar karyadr. Huntingtonn byle dnd bir anda 11 Eyll saldrlar kurtarc vazifesi grr. Ernest
Fukuyama, a.g.e., s.250. Francis Fukuyama, Hedefleri: Modern Dnya, Tarihin Sonu Mu?, der:Mustafa Aydn, Ertan zensel, Vadi Yaynlar, Ankara, 1999, s.255. 10 Fukuyama, a.g.e., s.255. 11 Fukuyama, a.g.e., s.256. 12 Fukuyama, a.g.e., s.257. 13 Emre Kongar, Kresel Terr ve Trkiye Kreselleme, Huntington, 11 Eyll, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004, s.46. 14 Kongar, a.g.e., s.46. 15 Samuel P. Huntington, Biz Kimiz? Amerikann Ulusal Kimlik Aray, ev: Aytl zer, CSA Global Yayn Ajans, stanbul, 2004, s.5. 16 Samuel P. Huntington, Salam Milliyetilik, ev: Gaye Gkalp, Nurgn Oktik, 2007 Dou Bat Dergisi Say:41, s.80.
9 8

159

Renann dedii gibi ortak ac, sevinten daha birletiricidir. Milli hatralar arasnda yaslar zaferlerden daha makbuldr. Zira yas grev ykler, ortak abay emreder.17 Bylesi bir saldryla birlikte Amerikallarn ulusal kimlik duygular ve Amerikal olma st kimlii canlanma imkn bulur.18 Ve bu noktada Huntington can alc soruyu sorar: Amerikallar tehdit altnda olmadklar zamanda ayn baary srdrebilecekler mi?19 Sorunun, gelecee dnk olarak tekilerin de var olmas gerektii dorultusundaki kararll ve terrist eylemleri gerekletirenlerin Mslman olmasndan tr, slamn Bat iin komnizmden sonra yeni bir tehlike olarak hedeflendirilmesine neden olur. 11 Eyll saldrlarndan sonra Bush ynetimi Afganistan ve Iraktaki tutucu ynetim biimlerini ykacak bir rejim deiiklii siyasetini, d politika gndeminin odana yerletirir.20 Yaplan eylem, sava gcyle yklacak olan siyasi kurumlarn yerine, Batl tarzda ve kukla ynetim biimlerini koymak olur. Fukuyama tarafndan devlet inas olarak tanmlanan bu i, yeni idari kurumlarn yaratlmas ve var olanlarnn glendirilmesi21 olarak tanmlanr. Fukuyamann kltrel rekabetin olumlu olduu ynndeki dnce izgisi, farkllk oluturan devletlerin Batnn liberal demokratik izgisinin dna kt durumlarda d mdahaleler araclyla yaplandrlmalar ynndeki grleriyle artk sapma gsterir. Bylece Fukuyamann Batnn liberal ve demokratik zelliini, olmas gereken en iyi siyasal tutum gstergesi olarak kabul etmesi onu, Huntingtonn dnceleriyle uzlar hale getirir. Tm bunlarn tartld noktada Trkiye, laik ynetim anlayyla Batyla uyumlulua sahip olduunu vurgulayan ve Bat tarafndan kendisine atfedilen lml slam ad altnda takdir toplasa da, ayn ey geride kalan slam lkeleri iin de dnlebilir miydi sorusuna Fukuyama, bu son derece olaslk ddr22 diyerek cevap verir. Sonu olarak, 21. yzyla geldiimiz u anda, ulusal birlik ve Amerikal olma duygusunu yitirmi bireylerin art gsterdii ABD, sahip olduu heterojen nfusu tek bir btn iinde tutmann en temel kayna olarak, Huntingtonn teorilerinde yerini bulan meydan okumalara kar koymakta grmtr. Afganistan ve Irak Sava meydan okumalara kar verilen birer cevap olarak, Amerikann zaafa uram ulusal kimlik krizini yeniden
Franois Georgeon, Suyu Arayan Adam Yeniden Okurken, ev: Tuvana Glcan, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik, Cilt:4, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s.36. 18 Samuel P. Huntington, Biz Kimiz? Amerikann Ulusal Kimlik Aray, s.12. 19 Huntington, a.g.e., s.12. 20 Francis Fukuyama, Neo-Conlarn Sonu, Yol Ayrmndaki Amerika, ev: Hasan Kaya, Profil Yaynclk, stanbul, 2006, s.39. 21 Francis Fukuyama, Devlet inas, 21. Yzylda Dnya Dzeni ve Ynetiim, ev: Devrim etinkaya, Remzi Kitabevi, stanbul, 2006, s.7. 22 Francis Fukuyama, Neo-Conlarn Sonu, s.186.
17

160

kazanmasnda nemli ilevler sergilemesine vesile olmu ve gelecekte de ulusal kimlik duygusunun pekitirilmesi asndan bu savalarn kanlmazlna iaret etmitir. Fukuyama ise saldrlar sonrasnda ortaya koyduu, demokrasi d dzlemlerin liberal bir izgiye getirilmesi dncesinin peinde, slami toplumlarn terr destekleyici tutumlarn engellemeye ynelik ina srelerine ynelerek, Huntingtonn atmac yaklamn liberalizmin tekliini devam ettirmeye ynelik olarak kendine tekrar uyarlamtr. Ve diyebiliriz ki Fukuyama ve Huntingtonnn kart tezleri, yaanan savalar ve sonrasnda ki ina sreleriyle i ie gemitir. Huntingtonn atmalara dayal yeni dnya dzeninin kurulmas, Fukuyamann batya uyumlu devlet inas, Amerikal her iki yazarn da hararetle savunduu liberal demokratik ynetim anlaynn mutlak egemenliini ve bunun srekli taycs olarak kendini tekilerden ayran Batnn stn olma dncesini srdrmeye ynelik grler olarak ortak payday bulduklar grlr.
Abstract: The capitalism of the West with the power provided by industrialisation caused to be spread the thought of liberal and democratic order to the world as a global ideology. However fascist and communist ideologies builtup against liberal thought didnt get continuity and collapsed. The collapsing of communism confronted the thesis of Has History Ended? of Fukuyama with Crash of Civilization of Huntington who are the two important American intellectuals. And Islam was considered differently by those intellectuels in their thesis. Fukuyama thought that Islam was not a danger for liberalism. Contrary to him, Huntington argued that Islam would be the reason for the crashings between the West and East culturs in the future. After suicide attacks to the World Trade Center in 11 September 2001, being the opposite to each other Fukuyama and Huntington reviewed their foresights about Islam. And in the course of time it was seen that Fukuyama started to adopt ideas being paralel to Huntingtons those. Key Words: End of history, crash of civilizations, Islam.

Kaynaka Fukuyama, Francis, Devlet inas, 21. Yzylda Dnya Dzeni ve Ynetiim, ev: Devrim etinkaya, Remzi Kitabevi, stanbul, 2006. .., Gven, Sosyal Erdemler ve Refahn Yaratlmas, ev: Ahmet Budayc, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000. .., Hala Tarihin Sonundayz, Tarihin Sonu mu?, der:Mustafa Aydn, Ertan zensel, Vadi Yaynlar, Ankara, 1999. .., Hedefleri: Modern Dnya, Tarihin Sonu Mu?, der:Mustafa Aydn, Ertan zensel, Vadi Yaynlar, Ankara, 1999. .., Neo-Conlarn Sonu, Yol Ayrmndaki Amerika, ev: Hasan Kaya, Profil Yaynclk, stanbul, 2006. .., Tarihin Sonu Mu?, der: Mustafa Aydn, Ertan zensel, Vadi Yaynlar, Ankara, 1999.

161

Georgeon, Franois, Suyu Arayan Adam Yeniden Okurken, ev: Tuvana Glcan, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik, Cilt:4, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Huntington, Samuel P., Biz Kimiz? Amerikann Ulusal Kimlik Aray, ev: Aytl zer, CSA Global Yayn Ajans, stanbul, 2004. .., Medeniyetler atmas ve Dnya Dzeninin Yeniden Kurulmas, ev: Mehmet Turhan, Y.Z. Cem Soydemir, Okuyan Us Yaynlar, stanbul, 2006. .., Salam Milliyetilik, ev: Gaye Gkalp, Nurgn Optik, 2007 Dou Bat Dergisi Say:41. Kongar, Emre, Kresel Terr ve Trkiye Kreselleme, Huntington, 11 Eyll, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004.

162