x. TEMEL AKUSTK BLGS Akustik, ksaca ses zerinde almalar yapld bir bilim daldr.

Ses herhangi bir ortamda ok hzl bir ekilde deien basn dalgas olarak tanmlanr. itilir ses deyince; genellikle hava basncnda ok kk deiimlerin bir statik deerin zerinde veya altnda duyulmas kastedilir. Bu statik deer atmosfer basnc (100.000 Paskal) olup, yine de barometrede grlebildii yavaa deiir. Birletirilecek olursa; ses, dalgalar halinde yaylan bir enerji eklidir. Ses diyagramlarda ses bir sins dalgas eklinde verilmesine ramen fiziksel olarak (akkan ortamnda) ses boyuna dalgadr ve dalga hareketi enerji hareket yn ile ayndr. Dalga tepeleri maksimum basn olarak dnlebilir ayn ekilde dalga ukurlar da minimum basn olarak dnlebilir. Sesin oluumu ve yaylmas, ortamdaki partikllerin titreimi ve bu titreimlerin komu partikllere iletilmesiyle olur. Basn deiiklikleri kulak tarafndan elektrik sinyallerine evrilir, beyin tarafndan ses olarak alglanr. Grafik x.1 basit harmonik bir ses dalgasnn bir noktada oluturduu ses basncnn zamanla deiimini gstermektedir. Po ile gsterilen, basncn en byk deerine genlik denir. Basncn, birbirini izleyen en byk iki deeri arasnda geen zamana peryot ad verilir. Peryotun birimi saniye, sembol Tdir. Grafik x.1 den de grld gibi basn deiimi her peryotta tekrarlanmaktadr. Birim zamandaki basn deiim devir says ise (1/T) frekanstr. Bu tanmlardaki basn deiim devri ile anlatlmak istenen, basncn ayn dzeye ulat birbirini izleyen iki nokta arasndaki ksmdr (rnein a1 ve a2). Frekans genellikle bir saniyedeki devir says (Hertz) ile llr.

po

a1

a2

P(ses basnc)

ta1

ta2

t(zaman)

Grafik x.1

Herhangi bir anda, ses dalgasnn yaratt ses basncnn ses kaynandan olan uzaklkla deiimi Grafik x.2 de olduu gibi gsterilebilir. Grafik x.2 de yatay eksen yolu gsterdiinden birbirini izleyen iki benzer nokta (rnein x ve y) arasndaki mesafe ise dalga boyu () olacaktr.

po

P(ses

x(yol)

Grafik x.2 Dalga boyu olan bir dalga, periyodu T olan srede kendi boyu kadar gideceinden, dalgann yaylma hz, c= / T yaylma hz cye c = / T = .f (x.2) eitlii ile baldr. Sesin havadaki yaylma hz, havann ideal gaz olarak kabul edilmesiyle , c = 20 T + 273 m/sn (x.3) (x.1) olacaktr. Dolaysyla, bir dalgann frekans veya peryodu ile dalga boyu arasndaki iliki,

eitliiyle bulunur. Burada; T Celcius (oC) cinsinden scaklktr. 0 oC scaklkta ve %50 rlatif nemli havada ses hz 331,6 m/sndir. Ses mutlak scakln karekk ile orantl olmasndan dolay 20 oC scaklkta ses hz 12 m/sn civarnda artmaktadr. Hava ortamnda ses hz hemen hemen frekans ve atmosfer basncndan bamszdr ancak ses hz nemli lde rzgar hz ile deimektedir. Dier gaz ortamlarda standart scaklk ve basn artlarnda ses hzn yaklak olarak u formlle hesaplanabilir. ;
c = . P rho

(x.4)

Bu yaklak formlde spesifik slarn oran (Cp/Cv), P ise 1,013.105 Pa ve rhoyounluktur.

Sesin su ortamndaki hz yaklak 1500 m/sndir. Okyanus scaklna bal olarak ok uzun mesafelerde ses hzna etkisi gzlemlenebilir. Okyanusta ses hz yaklak olarak; c = 1449,2 + 4,6T 0,55T 2 + 0,00029T 3 + (1,34 0,01T )(S 35) + 0,016 z derinlik, S tuzluluk oran; partikl says / 1000 dir. Sesin baz ortamlardaki yaylma hzlar Tablo x.1de verilmitir. Tablo x.1 Sesin 21oCdeki yaylma hzlar. Ortam Hava Mantar Kurun Su Sert kauuk Beton Tahta Dkme Demir elik-Alminyum Cam Yaylma Hz (m/sn) 344 500 1200 1500 1400 2400 3000 3400 3300 4300 3700 5100 5200 (x.5)

ifadesiyle bulunabilir. Bu formlasyonda T Celcius cinsinden scaklk, zmetre cinsinden

x.2. Desibel Alexander Graham Bellin ansna bel ad verilen birim, iki bykln orannn logaritmas olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla 1 Bel, oranlar 10 olan iki bykl gstermektedir. Bu orann ok yksek olmasndan dolay Desibel ad verilen ve oranlarn logaritmasnn 10 kat olarak tanmlanan birim daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu saylardan biri bilinen bir say olarak alndndan; desibel, sz konusu bir bykln referans byklne orannn 10 katdr. Desibel ile llen byklklere dzey ad verilmektedir. rnein P deerindeki bir basncn Po referans deerine gre dzeyi, Dzey (dB) = 10log P/Po (x.) olarak gsterilir. Alt ve st snr deerleri arasnda byk farklar olan ses lmleri iin desibel ok uygundur. Desibel genelde g yada g edeeri byklkleri lmede kullanlr.

x.3 Ses Gc, Ses Basnc, Ses iddeti ve Dzeyleri x.3.1 Ses Gc Dzeyi Bir ses kaynann yayd ses enerjisinin gcne ses gc (veya akustik g), bu gcn dzeyine ise ses gc dzeyi denir. LW Referans gc olarak uluslar aras referans Wo= 10-12 W kullanlr. Bu tanma gre ses gc W olan bir kaynan ses gc dzeyi; LW = 10 log W/10-12 eitliiyle bulunabilir. Tablo-x.2de baz ses gleri ve dzeyleri verilmitir. Tablo-x.2 Baz Ses Gleri ve Ses Dzeyleri Kaynak Fslt Normal konuma Bararak konuma Kamyon kornas Pervaneli uak motoru Senfoni orkestras Drt pervaneli uak motoru Drt jet motorlu uak Satrn roketi x.3.2. Ses Basnc Dzeyi Ses 10-9 10-5 10-3 10
-1

(x.)

Ses Gc Dzeyi 30 70 90 110 120 130 140 167 197

(dB)

1 10 100 5x104 5x107

Ses, kulak zaryla temasta bulunan havann basncnn deimesiyle alglandndan, bir ses kaynann ses gcnden daha ok belli bir noktada yaratt ses basnc nemlidir. Ses basnc dzeyi Lp, Lp = 10 log p2 / p02 (x.)

olarak tanmlanr. Burada P ses basncnn kareler ortalamasnn karekk (root mean square) Po ise uluslararas referans basnc olarak kabul edilen 20 mikropaskal (20x10-6 N / m2) alnr. Burada ses basncnn kareler ortalamasnn karekk;

(x.) olarak tarif edilir. Lp eitlii ; Lp = 20 log p / po olarak yazlabilir. 20 mikropaskaln referans deer olarak seilme nedeni; ortalama gen bir yetikinin frekans 1000 Hz olan bir ses dalgasn duyabilmesi iin en az 20x10-6 Pa deerinde bir basncn gerekmesidir. Yani 1000 Hzdeki duyma referans olarak alnmtr. Ses basnc dzeyinin tanmnda basnlarn deil de basnlarn karelerinin orannn kullanlma nedeni dBin genellikle g oranlar iin kullanlmas ve basncn karesiyle orantl olmasdr. x.3.3. Ses iddeti ve Ses iddeti Dzeyi Sesin, kaynan bulunduu ortamn akustik ve geometrik zellikleriyle, kaynaktan olan uzakla bal olarak deien bir zellie ise ses iddeti ad verilir. W gcne sahip bir ses kaynandan kan ses dalgasnn A alanndan getii zaman, birim alandaki g; I=W/A ses iddetini verir. Ses iddetini lmek zordur. Fakat, I = p2 / .c karekknden I hesaplanabilir. (x.) (x.) (x.)

Formlndeki ortam younluu , yaylma hz c ve ses basncnn kareler ortalamasnn