NDONDAAYELE

TukuyoLusansu lwa NsiaKongo

Verlag

NSASAAFOTOYEMAPAZINAOMUNKANDA(TalakunaNgiku)......... 2 1Lusunzuku .............................................................................................. 3 KAPUKIAI:ETUKUDIANSIAKONGO...................................................... 5 1EtukudiaNsiyeKintinukieKongo .................................................... 5 2NdandanenoaNtinumieKongo ......................................................... 8 3MambuMakimfumuyeMfundisilu....................................................... 9 4NdingayoMfunuaNdingazetookuAfilika ...................................... 12 5NtungiluaMavatayeMbanzamunaKongo ..................................... 15 KAPUKIAII:KADILUKIANKANGU......................................................... 16 1NsompanenozasiKongo .................................................................... 16 2NgutukilukwasiKongo ........................................................................ 19 3MvilazawantumunaKongo ............................................................... 20 4LUSALUMUNANSIEKONGO.......................................................... 22 5NDILUMUNAKONGO.......................................................................... 24 6MVWATILUYENVINGESELO ............................................................. 25 KAPUKIAIII:NDONGOKELOZASIKONGO ............................................ 27 1NdongokeloasiKongomunatandukiankulu ................................... 27 2LutanguyeNtalumunandingaaKikongo ........................................ 28 3NtangiluaNgondeyeNsungimunaNSIeKongo ............................. 31 4LitelatulayeNsauzioloaZayakwaNkangu ..................................... 32 KAPUKIAIV:M`FUNUALUNZANKULUKWAN`KANGU....................... 38 1NsasaaMambuMakinzankulu .......................................................... 38 2NsasaaNgangamunaKongo ........................................................... 40 3GutulukakwaTusansutwaAfilikatukaPanafilikanizimuyakuna NdombelozaYimpwanza ........................................................................ 42 KAPUKIAV:MpovaaMfoko .................................................................... 44 Bibologalafia(NtozaLitelatulayeNkanda) ............................................. 47 Ngiku(annexe) ............................................................................................ 48

NSASAAFOTOYEMAPAZINAOMUNKANDA(TalakunaNgiku)
Bandudia1:NtinuaKongowabokelelwangakwawayabatukaeMputu Vo:DonAlvaroRexKongo1602enkumbwanditukadi: MpanguaNimiLukenilwaMvemba.(BasilDavidson1967) Bandu dia 2: Ntinu a Nkento Zinga Mbambi, Mwanaankazi a Ntinue . Kongo(FlavianoPeterline1977,L.23) Bandudia3:MvwatiluaMfumumunaKinkulukunaZungayaAfilika. (SerpaPinto1881,L.306) Bandudia4:KentoyasompwamunaKinkulukunaZungayaAfilika (H.Capelo*R.Ivens1886,L.289) Bandudia5:MwanaNdumbamunaKinkulukunaZungayaAfilika (H.Capelo*R.Ivens,1886,L.153) Bandudia6:MpilaaNzozasiKongomunaLunzankulu. (WiliamH.Bentley1887,L.111) Bandudia7:NSangamiavwatwangamunaMalukunaNsieKongo Munatanduekiakina. (AbrahamNdinga,198,L.117) Bandudia8:NsangamiaSengwamunaKongo.(A.Ndinga,L.116)

Bandudie9:MapayaNsieKongo (DuarteLopeseF.Pigafetta,1591muna:I.do Amaral1996,L.51) Bandudia10:MapayaNsieKongoyeZungayandi. (I.Cuvelier,1946muna:IlidiodoAmarel1996,L.37)

1Lusunzuku
MunatangaowauoNkandandongasiyadiyuvulavoekumausonamenemunandinga aKikongo? DiousonamenempemunaKikongomunazaisakwaNzavo: Mawonsono tutanganga yo longoka muna zaka ndinga, malenda kwandi osonamena munaKikongo. BosimpekevenansikuuvovelekovoomambukingandikemasonamenamuKikongo ko. Tuzayanga mpe vo muna lusansu lwa Kongo kevena diambu disundidi o tumbula o muntukovokeisamunwinwaekinkulukienokwamuntunkakako. EsivivomunaSekuluziyazaviokaomambumakinkulukieKongoanzenzakakaba sonekangamo,bosimpemundingazakinzenzakakamasonamenanga.

DisongelevotukakiatambulwilwaDiegoCokwaNtinuNzingaNkuvumunamvula yaEfundadimosiyenkamayayolunanayezole(1482)munaMbanzaaKongoyakala iNgandaeKongo. Mawonso masoba o ngeye Nkongo vo mambu ma Nsiaku olongoka ofwete teka longokaendingazanzenza. Ekiuvukikwizangamunantumiawanabenayentuyomatueki: Aweivoayanakebalongokaendingazanzenzakobakitukakwauvosemalengema nokenwavambazie? I diantete diodio, edi dia nzole wau kina vo o mambu masi Kongo mu ndinga za nzenzamesonamenanga. KesivikovoanzenzakwaubasundidiozayaomambumaKongo. Zevo mukuma kia sia o ntemo muna se muna kwendia bwitinge, kusungula o kuna ntwala. DioowauoNkandausonameneomundingaaKikongo,owutubokelevo: Etuku ,Etuku ekumakadi esalu ya Histoire generale de lafrique ya sadiswa kwa Unesco yasonga ye ziku kia wonsono tuka mu nki a mvula o Ntinu Nimi a Lukeni katukakunazungakiaMayombeyokwizatungaolumbulwaKinfumuovaNgandae Kongo(.CapitalofKongo),yabokelelwangavo:MbanzaaNkongo. Voi i lusansu tuzolele o tonda e salu kia vanga Antnio Fonseca kina ye nkumbu a SobreOsKikingosDeAngolakadimambumayingikiasiakunantemo. Kadi tuka kulutuku lwa nza kevena kwandi nkangu kana umosiko, walembi lutila vanatandukiavelaebunduyokondaebulumunasikidisaomambumandilumuna zingukiau. IdinavomunansonekenoyawauoNkandakevenatimadiasongaokovo nkangua Kongoiwauwasundaimiakankangumunatanduya nkulu, kansi kevena gikwanga mpe kovo imiaka nkangu i bena kwau ye kinkulu kisundiogwetekwaKinkulukieKongo. OLuzololunavolwatezaosongaunawazingilwangamunaKongokinakiakalavoa Mputulukezokebenalwakako. Vuvukinakikiluvo,LusadisulwampwenakwaNkangumunakusongayeZikukia wonsono,unawazingilwangamunaTanduinayavioka. ODr.AlexisKagamiwatomasongavo: << E Sivilizasio kedisongele kaka kovo kala kala ye Tekinolozi, kansi o fwete kala mpeye a)SistemayaNdinga, b)ZungaovoNtotovanaikalaeSivilizasioeyoyo, c)Kolokinayazinga, d)Sistemeyaekonomi(GwisilukiaimvwamayaNsi),

e)Luyalu,
1 f)Fu(Kadilu).

Votutomenetalaomomomawonsono,kanakutukemawonsokokansimayingimuna Kongomakalakwandimuna. Se disongele vo o Lusansu lwa Kongo,Lusansu Kwandi nese vo i Civilisation Egyptienne,CivilisationIndienneetc.. Kansituziwulaomesokadindongainavo,ekolobesekangaotusansutwakwaubena viengesaotwau. KanakutuiyandiHistwale(Kinkulu)kenanesekinimunaTalatalako. Ediodiovokwayanabenayevwinadiazaya,sibawanaekikianwa. Kwawanampebemonavoyaukwaubasundiozayabosibemonamunamuvidiyo munamufungidi. OMambumakuntwalakemalendakaniko,voketuyantikidikunaKinkuluko. KadieKinkuluinsingautungangaenzolamunaNkangumiawonsonoovaNza. BosiketuvilakanangaeLongidiaProf.JosephKizerbokowavovavo: << Ketu vananga Malongi ko una akweto bevangila e intelepeletasio ya histwale ya Cromwell, ya Napoleon ya Waschington, ovo ya konso Muntu, oyeto mpe ketuvava 2 MalongikounatuvangilaeintelepeletasioyahistwaleyaSudnjata>>. ZevogiatikakevokolakotusongeleoLusansulwaKongomunaNdingaaKikongo.

KAPUKIAI:ETUKUDIANSIAKONGO

1EtukudiaNsiyeKintinukieKongo
NimiALukeni watuka kuna zunga kia Mayombe, wasauka e Nzadi iwaiza tunga e Nganda`eKongovanaMbanzaKongo. WaukatungavanaMbanzaKongoiwaukasanganaeNkanguminamiawanukakuna zungayaina. OPigafettayoLopesbasonekaoNkandawantetewaMambumaNsiyeKintinukia KongomunaMvulayaEfundadimosiyeNkamaTanuyoLuvwayeMosi(1591),oyau kovo: << O yandi Kongo mu Zunga(Province) Isabanu(6) kakala wa kayana, e Nkumbu zayandizungaezi: BAMBA, NSOYO,
1

AlexisKagameSpracheundSeindieOntologiederBantuZentralafrikasheildelberg1985 L.46. 2 JosephKizerbo,HistoiredelAfriquenoire,Paris1972L.36 5

NSUNDI, MPANGU, MBATA, YEMPEMBA. Kuna Zunga ya wonsono Zunga kia Mbamba kiakala kia sunda o vonga ye kinmvwama. OnawayalangaekiakinaeZunga,muNgiendayaManiMbambakabokelelwanga. MunaTandukiakinaMwanaNkaziayandibenioNtinuaKongowayadikwangako. Yandi wafwidi muna lumbu yaviokele,Mfumu zayingi za kalanga muna Lutumu lua NtinueKongo. O Mvovo wa Mani disongele vo Muntu una ye Kinfumu(Ngienda), diau e bokelelwangavoManiMbamba. E Mbamba iyau yakalanga i Moyo a Nsi ye Kintinu kia Kongo, ba kubama kaka bakalanga muna kutakesa o masoladi, ana balunga muna tezo kia Mafunda Maku Maya 3 (40000)>>. NanavoeNtaluaMasoladikeyavewayesikididikiawonsonoko. Kansiilendaosongavo,munaKongoNkanguayingiwakalamomuTandukiakina. Munampilayayadilwanga,dizayakenevooMfumuyandiwatambulangaeMpaku,e MpakumuMananese: Wiki, MalavumaNsamba, Twelezi, MenomaNzau, NkandamiaBulu, NlenlemiaNgoto, bosiwizidibongaeNzimbuzaKongo(MakodiamatukangakunaLuanda). Tufwete sikidisa mpe vo o N`kanda Ngo ye Nkosi kwa Mfumu kaka wakalanga, ekumakadiSinsukiaKimfumuwamonekenanga. MunaNgiendazinazizayakenemunaLuyalulwaNtinueKongotufwetetanga: MfumuaLumbu, NzayiaMambu(Nsambisi), LombiaMpaku, MfumuaNkengedi, bosiwizibongaeNtumwazaNsangu. OMfumuKabunga,wabokelwangavoNeNganga,yandiwakalangaiMfumuaNtoto.

J.KiZerbo,D.TNianeHistoiregnraledelAfriqueIVVolumeLAfriqueDUXIIAU XVISicle,,PrsenceAfricaine,Paris1991L.347 6

Muna yaka Zunga e Mfumu gitu ya Ntinu a Kongo bakalanga. Muna Zunga kia NsundiyeMpanguwanaayandibeniNtinu,bakalayeMbebeyagialaoNkangu. Idiau disonganga vo ayana o wana yo wanaankazi kubama bateka bakubamanga munavingavanaKintinuvooyandiNtinuonunuvidiovokasididiakamoyoko. EManizazungaibayadikangaeMfumuzaMbanzayoMavata. AyanabayalangaoMavatababokelelwangaANKULUNTU. Muna Kongo o Ne Kongo o Ntinu a Nsi a Kongo dia wonsono, ka monekanga ne NzambiaMpunguko,kansieKintinukiandilekwakiasambulwakiamonekenanga. O sambuka kwandi muna Nsiku wasi Kongo ivovangavo kala yo Menga Makimfumu. Muna kala mau ofwete kutuka muna kanda,o gutuka muna Kanda disongele vo, MpangiyobuzibawutidioMwana,odioyooMwanawasambukakena. Ekumakadi,yeKandadiaNgudiyedidiasediudimosi. Muntu ona o utukidi kaka muna mpila yayina una yo Luve lwa ta o Mambu ma Makandamanakavuiluyomanakavuiluko. KansikesiakovovoutukidikakamunaKandaoyadidikwakumpe. MunaTandukiakinaofwetegiowaeNdembo,bosimpeofwetegioteswa. Muna Malongi mana kevewa o muntu ndioyo kafwete zaya o zitisa e Fulu ina ya sambulwa, nese vo Ziami ya Mbuta yo Mayanga ye yaka fulu diaka. Vo Muntu o yetesofwananakwandiyoMuntuoketesomunaLongidiaNsikumiaZinguovomia Nsi. EsinsuyaKintinuyakalanga: Ngotoyakudifukila, Ngoma, NsangamiaMokomiavangilwamunaSengwa, ovomudinudiaNzau, bosiyeKundakiaKintinukiatomaVangwa. O yandi Ntinu wa toma zungwa kwa Ntumwa zandi kakalanga, a Mputulukezo ana batambulwa kwa Ntinu mie Kongo batoma ta kwau i Kimbangi muna ludi ye ziku kiawonsono. KevenaMputulukezoonawatambulwakwaNtinuaKongomunasekuluyaKumiye Tanu(XV) walembi vana i kibangi kia Zitu una batambulwilwanga muna Nsi e Kongoko. Tu fwete sasila mpe vo e Mbanza muna Nsi a Kongo disongelevo , Vata dina dia diasangaoMavatamayingi. I dina vo e Belo ina ikalanga muna Mbanza mpila moso kwandi vo Mavata mamvimba, se dimosi kaka vo muna Mbanza o Mfumu yandi o tumanga e belo ya wonsono. A Mputulukezo ana bavita lwaka muna Kongo,bagika vo e Mbanza a Kongo ya zungwakwagiakayaMatadibawanayo. BosivakalampeefulukiatekelanngaeNkanguoMana(Ezandu). MunaMvingwaaNtinuvokasididiakamoyokoayuokuvo:

MfuluyavuandangaoWantuKumiyeZole(12)yasolangaonaolendavingavana kinfumu. Voi i Mfumu a Mbata , wau vo oyandi beni kasolwanga ko vana Kintinu, yandi i MbutaaMfudisi muna Mfulu ina, o Kabunga MfumuaNtoto muna Mfulu ina kakondwangako. KadimunaWantuanabasolangaeNtinukevakalangaGituyaNtinuko. Edina disonganga vo e Nsolelo yayina mu Ludi ye Ziku kia wonsono ya vangamenanga. KadidimbuneseNsolwaaNtiukedilendivangamenamuKiesekiantimakakako. Eyayina e Mfulu ovo Vwandu kia Mbuta za Wantu Kumi Ye Zole(12) iyau mpe yavimpanga tuka Nsolelo a Ntinu,bosi ye Ndiatisilu ovo Gwisilu kia Nkangu muna NsieKongoawonsono. VakalampediakaeVwandukinakiakutakanangavoseNsimuVitaikotele. Voi e Mambu ma Ndundilu a Nzimbu ye Nkayaneso andi,Ntinu kaka wakalanga yo LuvelwazengaomamanaoMambu. OMambumaNkitiluzaNkangudiaka,Ntinuwazengangamo. EkumakadiyandiwasongangaunaufwetetekelwangaeSengwa,Mvungu,Tuandu, Lunga yo Mungwa, bosi wizidi bonga diaka yo maka Mana ma fwanga e Nzimbu MunaKongodiawonsono. Awana bavanganga e Sengwa ye Ngoto, Wantu batangilwanga kundambu a Menga Makimfumu. O vanga e Sengwa salu kia Luzitu yo Lulendo kia monekenanga muna Tandu e kiakina. ELekwayaKimvwamamunaNsieKongokeyakalangaTezokimosiko,munaZunga yawonsono. TulendaosongavokunaLuandaikwatukangaeNzimbu,oMungwaku Nsoyo watukanga, e Lekwa ya Mvungu ku Zunga ya MbanzaaNgungu yatukanga, kunaMbambaikwatukangaeSengwa. Bosi muna Nkangu Lukayanu lwa kalanga mo, Zimfumu, Wantu ba kuka wizidi 4 bongaampasiWantu,yanabakalangavomuGwaibazingilanga. Dimosi mpe diaka diakalanga muna Nkangu asi Kongo dia bokelelwanga vo: KitomioyandiKitomiLusompoluvangamenemunaKumakiasiamisaeKimakangu kia Makanda Mole ovo ye Nkangu mia Zunga kina nwa zayanene kiawu muna Bantiku.

2NdandanenoaNtinumieKongo
Muna Mambu matadi e Ndandaneno za Ntinu mie Kongo vena yo Mambu mana mazayakene KwayanabalongokaeHistwale(Kinkulu),yaubevovangavo: OMuntuantetewayalamuneKongoeNkumbuandiNimiALukeni. KansitukakwayandiNtinueKongoNimiALukeni,yakunakwaNtinuZingaNkuvu onawayalangaakialwakaaMputulukezomunaMvulayaFundaDimosiyeLunana yeZole(1482). E Nkumbu kezina za sonama mu Nkanda ko, nanga aki singa lwaka e Tangwa a fimpaaMbutaanabasalayoMambumaNsiaKongokakazikiozisingazayakana.
4

V.J.KiZerbo.D.TNiane(1991,347349)

Kansi tuka muna Ntinu Nzinga Nkuvu yavana kia fuka e Kintinu kia Kongo yau a wonsonoaNtinumiaKongobazayakene. ZevoeNtinumizayakeneeNkumbuyeMvulabayalaeziomuBandudiantente1: Bandudia1:Ndandaneno(Dinasiti)yaNtinumieKongo

TanguaBayalanga (?1509) (15091540) 15401544) 15441546) 15461561 (1561) 15611567) (15671568) (15681587) (15871614) (1615)

Ndandaneno NzingaaNkuwu MpanguaaNzinga MvembaaNzinga(MvembaneLumbu) NkangaaMvemba MpudiaNzinga NkumbiaMpudi MvembaaNzinga MvembaaNzinga MvembaaNzinga MpanguNimiaLukaniluaMvemba MpanguaaNimiLukeniluaMvemba NimiaMpanguLukeniluaMvemba

ZevoiNkumbuziziyeTanduyayalaeNtinumieKongotukamunaMvulaya1482 wuna mia sonekenwa kwa E.G Ravenstein(1901) yo A.C.Gonsalves(1985):muna N`kanda, Ildio Do Amaral O reino do Congo, os Mbundu, o reino dos Ngola e a Presencaportuguesa,deFinaisdoSculoXVaMeadosdoSculoXVI,Lisboa1996 L.169 (.MasauluakuaNdondaaYele,Frankfurt2001)

3MambuMakimfumuyeMfundisilu
O Tumbu vo tusanganene,konso Wantu kuna Lumbu lwau basolele o Mfumu ona okalatuma. Waukina voseMfumuzaTumbuzayingizikala,bosise ve vavwa onaokala gialae Vata. Muna Kongo e Fulu kina kizingilanga o Nkangu vo kevena Mfumue Vatata ko, ke dilendibokelelwaeVatako. Didi kina vo muna Kongo Mambu ma tewanga mo, wau oyandi Mambu Mfumu za wantukakamekwata. KadivanakonsoVatavenayeMvila,oMvilayandiisinadiaunawatungilwangao Lumbu,oLumbuyandiiLunzidisikinangaeVata. OyandiMfumueVatake gialangayandi mosiko,munaMavatamanamalundidilae KadiluyeFuyaKongo,munayeDuki,yeBokaonaobokangaoNkoki,nanavovena diakaonaobokelelwangavoMfumuaNtotoovoNsandeVata.

O ndiona Mfumu a Ntoto ovo Nsande Vata kekwa natwa ko, mu Kanda dia wana bavitaobingaekiakinaeZungakinaeVatakesolelwanga. VoiDukiyoBokabalenda kwauokala voWantuaMakanda mana me kalanga vana Vata,oyandiDukiMfumuzaWantuyeNzayimiaMambumieVatamikunsolanga. EVwandukinakisolangaoMadukikiabokelelwangavo:MbandaBanda. O Mfumu e Vata ona una ye Ngienda ya yingi indiona o Sande Vata ekuma kia ntete,yandiikayangaeMpatuzivatilwanga,ekikianzole,yandiilombangaeMpaku zaNtonto. OndioyooDukiwabokelelwangamunayakaZungayeKongovoSobaVatakaka kegwisanga,munaNzilainaesongwangakwaVwandukiaMfumuzaNtotoyeNzayi miaMambu. Idina kia kadilanga vo, muna Mavata keva lendi tewa e Diambu ko vo e Mfumu ye Ngangakebalungidiko. Vodiambuoteseseekiuvuodiwavo:MuLuvelwananioteleseleodio?. EkiakinaeMbandaBandaikinakakakiakalangayoLuvelwazengaoMambu. MunabakampeeKimfumukiaVataofwetetekagiadiswaovogioteswamunaKanda dienoovomukandadiawanabegialangaeVataoutukidi. O Mavata vo masanganene se Mbanza kekwa bokelelwa, e Kimfumu kia Mbanza lenda kwandiofwananayounawakalangae Kimfumu kiaMavata,eNswaswaniina kakavo: Muna Mbanza e Mfumu za Mbanza Ngienda bena zau kuna kwa yana be gialanga o Mavata. DiokininavomunazengaoMambuvanaMbanzaMpakazayingikikwasieteka. KansikedisongelekovokevekalaNgwizaniko. MunaNgiadilukunaKadilukiasiKongoNsikubakalangamiau,emiaminaeNsikuvo MuntuosombokelemioNkanukavolele. VanaVatamoMuntuovoleleoNkanu,oMfumueVatakafwetebokelesa. OyandiyandiMvodiaNkanuyeImpoveleayandi. AImpovelabatomakalangavoNgudizaNkazi,kansilendampeokalaMuntuunavo keGitukwandikokansiozeyeoMambu. BosiwizidibongaeMbutazaWantuanabevwandavanaTendaNkongolo. OMambuTezomekalanga,venayoMambumanamenavokunaLumbumabwididi ikunampekwandimetelwa,bosimamanisimpe. Vena yo Mambu mana mena vo Vata kaka una yo Luve lwa tesamo, ivana ve vwandangaeMbutazawonsonozaVata,venempeyoMambumenavoMbanzaovo Mavatamayingikakamafwetevwandila. ENonakiaNkanumiampilaeyoyonesevoNkanumiaNtoto. O Mambu mana metelwanga muna Kanda ovo kuna Lumbu imau ma bokelelwanga vo:BusiKeMambu. Vo o Mfumu a kanda ovo Lumbu obokelese e Ndonga andi, bosi se ke kwendia yuvulangamosimosi. KonsoMuntuevovaaweikazayididioeDiambu.Voyauawonsonobameneovova. Waukifimpuzioalaoyandidiambu,bositukunaNsukaoMbutaaMfudisievanao Malongi.

10

MunaMalongimanaevanaimunamusongaonaoyelele,yonaulungidi.Ayanabakedi yoMambubafwete vova kwaMbuta aMfundisivo: bawizananetuka muna Lumbu kiakinaoMambumamanamanisi. Vose diambu dinavo kwa Wantu dibwidi ana bena vo kebena Kanda dimosi ovo kebezingilangaLumbulumosikoimanamekwendangakwaSobaovoDukidi`eVata. Oyandi SobaibokelesaeMbandaBanda,bateledio,dilenda mpeokala vo kebalendi diokozavudielekunaMbanza. KunaMbanzavokedilendakenekodifidilukunakwaNtotelaoyandiNtinueKongo. EFulukinakiatelwangaoMambukunakwantotelakiabokelelwangavo:Mbazia Nkanu. KunaMbanzaaKongoontiunakunauzayakenemunankumua:EyalaNkuwuivana aNtinumieKongobatelangaoMambumaNsieKongo.tunayevuvuvoaMbutaza Mfundi.AyanabazengangaoMambumaNsiyawanabatangaoMambuMakanda kebakalangaNgiedazimosiko. O Mambu mena ye Mpila ina yakubikwa una mafwete diatisilwa, idina vo muna Ngiatiku a Mambu Lukofi lwa bundwanga, muna vana o Luzitu kwa Mbazi a Nkanu. Bosi se kiayalwanga e Nkuwu oyandi Nkuwu i itambulwilwanga o Wantu a wonsono ana bezidi kuna Mambu, kuna Nsuka bakudiki vo beza kiambote benda a vutukimpekiambote.

E Nkuwu o Muntu ogialanga yandi Mbuta Mfundisi, wau kemanisa e Ndambu zawonsonobatondele,ibosibevutulangavo: MunaNkuwubakotelemo,bosibatambulwidivozitisabezitisayo. OMvovouvovwangaiwau: KutungaNkuwuikuvutukangaNkuwu. VobalungisieNsikumiomiomiawonsonomitadidieNgiatikiluaMambuibosituseo MbutaMfundikebokelangaeNdambuzinamunaMambubasongaoMambu. AyanabenavoImpovelakakabena,bafwetegiantikilamunaMvovoasiavo: ONwawame,kansivoiMambukemameko. Vo e Ndambu zawonsono bamene o vova, o Mbuta Mfundi ye Nzai mia Mambu, balombelevobendaNwaoMazawaubekwizavomunaMvovelozaNdambuimoso katikatibenakiauGiuvudiakabegiuvula,iwaubekwendadiakakunaMaza. WaubekwizaoMbutaMfundisiozengeleoMambu,eNdambuinaimonavoyaubena bayela balombele vo benda kuna Maza, kuna Maza ikuna be fimpulwila vo eTumbu kinabazengeloyeTezokiaDiambukiafwananakina. VobamwenevoeTezokiaTumbukingi,balombelevokiakululwa,kansikebalendi filaempakakomunaMambumanamazengelokwaMbutamfundisi,kibokelelwanga vo: VutulaeMbelekuMatakumaNgulu

11

Muna kulula e Tumbu mbote seo muntu ka kala ye Kimpovele ona otomene zaya o Mambu. VoKimpovelaomwenevoeDiambukedizengelomuLudiko,kafwetetelemabosie tolaoNkungaovangidinemuntuokina. BosisesongamunaNganavoaveikenamwenangaoMesoeTombe. Muna Tumbu kina kizengelo o Mvodi a Nkanu ona ena vovelanga. Voi itumbu ina yazengwangatulendatangaei: <<KimengavoNkanuaMpwena,KozivoNkanuaZumba,ovoLondavoNkanuwa bungulaoMengaetc..>>. E kozi muna Nkanu a Zumba kwa ndiona o vwidi o Kento kivewanga, kansi e NdambuzauzizolezinamunaMambubafwetevanaoMalavu. MunaNkanumiabungulwamengaemiakakuMfindamiayendazengelwangakemia zengelwangavaMesomaNdongaawonsonoko,kansikwaMbutaanakakabazeyee NsasaaDiambu. Vena diaka ye Nkanu mia kindoki mia dikilwanga e Nkasa vo Muntu onwikinu e Nkasa kamwene Diambu ko,disongele vo kazeye Diambu ko. Vo Diambu a zeye kafwetekonda.

Muna mawonsono matadidi e nsiku ye Tumbu muna Mfundisilu zasi Kongo dimosi tufwetesongavokwaKongo: Volungakulungaladiko. 5 KadieNdungidivokutomenekebayaukoilendakwandimpeokusudilaoMambu.

4NdingayoMfunuaNdingazetookuAfilika
NdongabenaAlongokiyeNlongibegindulangavo: O yeto N`kangu mia Afilika e kimpitu tu tomesa e Zingu yeto tufwete longoka yo vovangaeNdingazaNzenza. Kansi ezozo e Ngindu Kondwa kwandi kwa Ntona zitoma sakilanga, kadi vena ye Ndingazisivikwanganesevoikifalanse. VotungunwiniEtukudiandiyeNdingazetoeNswaswaninkatukwandi. E Nkanda mia ntete mia sonekwa muna Kifalanse muna sekulu ya VIII mia tona, miayingi mu Latin(Ndinga asi Loma ya nkulu) mia tuka bosi mia saulwa muna Kifalanse,venayeNkandaminamizayakenenesevo:LecantilnedesaintEulalie, Chantdeglise,etlessermentsdeStrabourg

V.AntnioFonsecaSobreosKikongosdeAngola,Lisboa1979L.37ff

12

MunaMvuwa842.MunaTanduekiakinaeNdingayavovwangayabokelelwangavo le Roman. I yawu yabingwa kwa Celtiqueyakuna oyandi Falanse kaiza, kadi o Falanse muna Etuku diandi dialekite(ki Ndinga Ndinga) ya vovwanga kwandi kaka 6 kunaIledeFranceyakalanga. MunafwananesayeKikongooNkandawantetewasonamamunaNdingaaKikongo mu Mvula ya Efunda Dimosi ye Nkamasambanu yo Makumole ye Ya (1624) wasonakwa,kwaNlongimiasaulangaeNdingakunaLumbulwaNtinueKongo,oyu wasonekawoMpeloFr.Jorge. BosiwizidibongaoNkandaunawasonekwakwaFr.HycinthBrusciottodeVetralla 7 munaMvulaya1650,owakadiakawizidivaikamunaMvulaya1659kunaloma. BosinonakimositutalangaaMputulukezo,yaFalansezyeNgelezowaubaizalongae LongidiaYisuKlisto,waukakabasekulaoNkandaNzambimunaNdingazaAfilika kiooNkanguatomagiatikaobakisayosasilaoMalongimaKlisto. I dina vo o Mambu mawonsono me longokwanga, e Lumbu kaka kina tulenda mo saula muna Ndinga zayeto beni oku Afilika, bosi kweto tumona vana va bwakila o NgumbeoMalu. Nanavovenadiakayawanabegindulangavo:OkuAfilikaeNdingakutuzingi,kwa wanaeMputwiluzauizazi oyandiAfilikaKontinentekwandineseiAziaovoElopa,omuzozoeKontinentempe Ndingazayingizivovwangamo. EkumakakakunaAfilikakufwetekadilakakaeNdingamosi? Bosi mpe nudi yuvulanga diaka e Kiuvu vo kuna Nsi nese China Ndinga zikwa zina ko? EdiakaDiambudiakaditomafundwangaidiasiosaminavo: Muna Ndinga zeto kemuna kala Mvovo mina mi fwete sasila o Mambu mazi Cienciako Kwawanadiakaeditukubezaisavo munaNdingazawonsonoWantuanabalongoka iba kotesanga mio emiau Nvovo miomio, zevo omu Kikongo mpe Wantu ana balongokayawanabesingalongokabekotesamio. Zevo kiakala Matematika, Fizika,Kimika ye zaka Ciencia diaka ,Mbebe ya wana balongokamomunasaulamunaNdingazau. TunayenonakiaWantuanabayendalongokangakunaNsiaNgimpitumunaAntikite waubasaula munaNdingazau,omaka mambukutu kemezayakanadiaka kovo kuna Nsi a Ngipitu ma tuka.Edina vo konso Alongoki muna Ndinga zau bafwete sanzula tuka munaMpovayamuna vokabilelezaNdingazau,neseowau kwandioMvangia TekeeviengeselangaeTekekiandi. KanampekutuiNginduzagikavoeNdingazilendatiakalakesaeziNsiunazakailwa kwaKonfelenciayaBeleli,ayayadiakakelekwako.
6 7

MarcelleTourneauAbrgedhistoiredelalitteraturefrancaise,Berlin1930L.1ff WiliamHolmanBentleydictionaryAndGrammaroftheKongoLanguage,London1887L.xii.

13

KaditalangaeNsineseKanadabevovangaeKingelesoyeKifalanse,taladiakaeNsi neseBelizikabevovangaeKifalanseyeFalama,munatangakwandikakaezazi. Zevo kwa yeto mpe malendakana kevena kwandi Simba ko vo ke i Ngindu za yeto beniko. MunavanaeNonakiaNsekulwiluaMambumaCienciamunaKikongo,iNonaeki: Angledroit(Falanse)=Kon`kokiasingama(Kikongo), Angleobtus(Falanse)=Konkokiasanzuka(Kikongo), Angleaigu(Falanse)=Konkokiambatakani(Kikongo). Zevo bika Afidiampaka badi mwena, bosi basamuna yawu beni, samuna mpe muna Ludikiawonsono. Kadi omama o masona muna Nsiku una wa mvovo waludi,una kewutukululanga ko masonamene. NeseesisaLongidiasisaasiNgipituvo: OyenoaSonekinusimbangaoLusala,nuzayangavooyandiLusalaiSinsukiaLudi 8 yeZiku,bosiiyandimpenusadilangamunasonekaoMambumaludi. Muna Mfunu a Ndinga zeto dimosi tutesekele diaka v Oyandi Nzingu kia Muntu kekwatomenamuNzoaKinzenzako,wauoyetotukwamangakaka e Ndinga zangani fwanana kwandi yo Wantu bekwenda vavilanga o Mawete muna Nzozangani,zevoMpasi`e. Bosi muna Nzo a Kinzenza didi mukwa kala vo eyayina e Wola ovava osikalana o ngeye Muntu yo kwiza giuvulwa vo, wau to o ngeye tuka wa izila se nkia Lumbu ovutuka? E sivi o Mambu ma Zingu. Bosi mpe o Nzayi a Mambu vo a tonda kaka o tela o MambumunaNdingaakiNzenzamunaNsiandi,otumbukidikadizavueNsiokayidi kwaNzenza. Vo tutomene tala wau tusiaminanga e Ndinga za kweto ekalavo kutu oyawu bamonanga i Ngangu zitusundidi dio tulendelanga e Ndinga, wau oyau oma kutu bevutulangavo,iwauketulendangaosikidisaeNdingazetoko,diotulongokelaeZau, ovavadiakaeSivi. EdinavokelembizayakooNsandiezolelangaovatilavanaMienze. DimositutensekamunazikaeDiambudiaNdinga,idiaGwai. EludivooyetoaNkangumiaAfilikamuGwaitwasiwakwaNkangumiatukakunsi za nkanka, bosi wantu ana bena vo muna Kiuntu kiau yo yeto twa swaswana twina, Eludi kansi vo tutadidi e Kinkulu kia Nza ya wonsono kevena kwandi Nkangu ona ulendagikakovooyandikasiwamuGwaiko. Tuka kuna kwa Nkangu a Izalayele wakala muna Gwai kuna Nsi ya Ngipitu muna TandukinakiakiaviokakiaLungisaeSekuluMakumata(Mvula3000). Yakuna Nkangu mia Loma mia Geleku(Yileni), bosi e Nkangu mia Elopa mia giatikwaosiwamunaGwaikwakwaLoma. Zevo ke Moko ko, ovo Mambu ketulendanga ko ovo tulembakananga twa ikanga kovo,eSimbaiwautwasiwamunaGwai.
8

OmamaoMambumasonekwamunaziamikiaSethiWantete,kunaNsiaNgipitu

14

DimositukadidinadiaLudikikilu,oGwaisukikakesukikanga. EKumakesukikilangaiwaukekitulangaoNkanguvowawonsonosemagindulwila. ZevooGwaikegiatangakakayotambulaKimvwamakiaNkanguko,kansieLekwa etomabololwengaLuvwezolunaezolangaotambulwisakwaNkanguunaunamuna Lutumu. Ekuma kadi oyeno a Nkangu kevena Ntalu ina nu fwete vana o Luvwezo ko, kadi konso Nkangu Lulendo kemona muna kala yandi beni olwaluna o Lulendo lwa Kiuntuvolukatukakaka,nwatondaoLuvwezo. Vo ke nu kebele ko nu vwezukidi yakwa yele Mvu,kansi tu muna Kinkulu kia Nza kana,oNkanguovwezelowaubekwizatemuka. Se e tandu i landa akakani kebe kala kwikila diaka ko e tezo kia Lusukamu kia lwakwa. Nese Ndonga kebe kwikilanga diaka kovo o Lusansu lwa Nsie Kongo Lusansu kwandiwauozeyeoLusansulwaNgelezo. Muna mawonsono se omwene vo, Umbangu utanginiswanga kansi ke Fu ya Nsi za Nkakakwe. KadikonsoLusansulunayeFuyandi,ekituvwidioMfunuMediku(Nganga),Fiziku, Kimuku,Nkete(technicien)etc. Ana belenda o sasila kwa Nkangueto o Mfunu wa mau Mambu omu, kayanatukadi besiaminakwauokwendasivikamanamavangwakwandikalako,yeNsikimiaTietie ko.

Muna Ndinga ke muna kaka Mvovo ko, kansi ye Kiuntu kia Nkangu a wonsono,o 9 giambulaeNdingaaku,mpilamosikwandiyogiambulaeKiuntukiaku.

5NtungiluaMavatayeMbanzamunaKongo
EnzozesiKongo mu mpilaaKon`koGya,inayendambuzolezalambukayezaka zizolezankufizatungilwanga. Muna yandi kati kwa Nzo mwa kayana muna masuku, suku Dimosi dia Nkento yo YakalayeDimosidiaWana. ANdumbavobalwekemunaNtelakwaNkankazaubalekangaonakenayeyakalako, voiwanaaMatokokunaKibangabayendalekangavobalwekemunaNtela. E Kibanga Nzo a mpwena itungwanga kwa Matoko, kansi tu a Mbuta lusadisu bevananga. Muna Kibanga imuna mpe mwa vaninwanga o Malongi ma Zingu bosi mpe imwau mwatelwangaeInganayeFikavosenuleka. Idina vo tulenda o samuna vo muna Kibanga imuna mwa tungilwanga e Ngindu yo ZayiwaMatoko,waukinavooDiaNitukakaketunganga. ENginduzaMwanaMuntuyoZayiLongiikwakuntunga,kadiMuntuonaozeyekaka oBiyeWeteolendasikidisaeZingukiakiaVataovokiaNkangu.
9

V.CheickAntaDiopNationsNegresetCulturesDakar1979L.405

15

E Giaka ya Zinzo mu Nianga yo Malunzi bosi ye Mbasa zikangwa ye Mpunga za vangilwanga. OMalunjimiNtiminamiasolwanesevoNtiwaMbotaunawasingamaimiayendia solwanga,isiavokekonsoNtikowafwanaotungilwaeNzo. VanandambuaNzovakalangaeKikikuwizidibongadiakaeSakukiayanikinwanga oMadia. MunaNzozawonsonomwakalangayovanavatesekwangaeInzuyeNkaluzaMaza oyandiFulukiokiokiabokelelwangavoKiangaovoTalabata. MunaNzozaziMfumuTalabatayeKundayamboteyavangilwamutiniyaNtiovo Matombeyakalangamo,bosikunaLumbulwaMfumutiniyaNtiyatomavangwaya kalangavanamwelomunatabulwilaeNzenzabasianga. Konso Mfumu kafwete kala ye kunda kia toma vangwa kina kia bokelelwanga vo KangalangaezakaMfumu ekiokioeKundakiafukwa munaNkandaa Ngo muna songaeSinsukiaKifmumubakalangakiau. Voi iyandi vata tulenda o samuna vo diazetumuka dia tungilwanga, vana Nkati iva kalangaeNzoaMfumueVata. Kadi iyau mpe ya sundanga o gwete,ekolo kina vo muna Tandu ekiakina o Wantu Kento yayingi bakalanga yau akwa Kento yayingi e Nzo zau za kiatama ku Lumbu Lumosizatungamenanga. Muna Lusansu lwa kongo o Lufwa zitiswa luzitiswanga, edina vo Fulu kia Mvimba kiakalangakiavavulwakiazikwangaoFwa,ikiukiabokelelwangavoZiamiekiokio eFulukekiakalangavalakoyeVata. Vana Ntandu a ziami Matadi matesekwanga vo, kadi o Ntoto lala ke lalanga dio basilangaoMatadi. DimosidiakavoasiKongobazeyeeFukueTitiyasangwangavobakombelekufuku yayendatakulwanga,oyandifukuvosakidikiokwakayokwanga. Muna mavata vo Muntu o laukidi mu lumbila kasiwanga muna bi zozokolo vana ndambu,ivanaowantubayendakuntadilanga.

VoiNgangaanabaukangaeimbevofulumpebakalangayauovoNzoinayagukilae mbevoimunamwalundilwanga,omakayamanlongoyefwalanganuyawonsonoina ongangaefwangaomfunu. Muna bandu dia 6 tusongele e fwanifwani kia nzo zasi Kongo una twa songelwazo munaNkandawaPastoleWilliam.

KAPUKIAII:KADILUKIANKANGU

1NsompanenozasiKongo
Voomwanaayakalaolwekemunantelasompa,welekwamasemandimunasongae diambu. Owauamasebebakadiobosibefimpadio,edibetalantetevooyandimwanaayakala wafwanamunansansaonkento.

16

Ediambu dina dia kwenda kuna Lumbu lwa mwana ndumba dia bokelelwanga voVaikilaoMwana. KansikanasebevaikilavavabatekavavangamunandumbazinavanaVataovokuna zungakiakina. Munansoleloandumbaedidiatomafimpwanga,kandadiamwanaankentokanayedi diamwanayakalakevenaN`Simbako. Wau besola o mwana a nkento, bosi se be giuvula vo oyandi mwana nkento vo zolele. VoseoozeleleoMasemaMwanaayakalabatwikidioluzaisukwamasemamwana yakala,munazaisaelumbubekwiza. Kina bekwenda bafwete kala ye ngudi za nkazi, ye nkai bosi yo wantu a vata,bosi o malavukemalendikondwako. O se dia mwana nkento vo o tambwidi o mase ma mwana a yakala, edi diantete bavangangavutulaomatondomunangizaawu. Wau be tonda bosi bevutula mana bezidi bawidimo oyau bosi besala mokena yo mwanaaNkento. Abesalabosibegiuvulaomwanauankento. Vo kazolele kwandi ko, bafwete vanga e ngolo muna songa vo ekuma oyau bamwenenevoondionaoyakalayandiumfwanukini. OmakaMambu makalanga mpe voo mwanaankentoozoleleyakaladiandi kansi o masemandioyakalakebanzoleleko. VoomomawonsonomawisiasieneibosioMasemaMwanaaYakalabekwizabakae Mputwilu. Dimosi diakalanga vana va vaninwanga e mputwilu, vo o mwana a nkento kazolele kwandiko. Omasemandiomalavumanabavewakebavutulangamoko. Idiaudina dia yikilwanga vo:Za sala Toko, Ndumba Nkuta andi. Disonganga vo ongeye ozolanga o mwana a nkento katonda kalembi tonda kina oku nvana nsambu zandi. Vomwanaankentootondele,bosi ki kangwaoMafula vanan kangwaaMafula malavumenuwangavomebokelelwangavo: MwangaoMatokodisongelevooyandimwanaankentokasididiaka,wavevukako kansimbebekenayaukwandionaomwanaayakalaoveneomalavu. O mama mawonsono vo mamene , basidi e lumbu kina ki kwiza sompwa. Wau kitekwagialwaeNkuwubosiomasemamwanaayakalabesusulavo,iyaukwauana baizavaikilaomwanaankento. Vanantanduamamamawonsono,bosibegiatikaovovaeKinkulukiaMakanda,kia nsopiyoiosompwa. Ekuma kadi Mvila fimpwa zitoma fimpwanga vo o longo lolo lusompwa ke lufwa mukonsoNsikuko. VakalangampediakayezungamunaKongo,anabalombanga oMayanga,oMayangaMaluvumediwangaoNsompikwaMasemamaKento.

17

Muna Nzimbu zilombwanga kwa ndambu tatu, mase ma mwana a nkento, ngudi za nkaziyenkaizamwanabediangazo. Ezizankaizaikwangavo:Muntuvunda. Waukinavo nzimbu zalombwanga, vakalanga mpe kwandi vo o mase bezidi sompa kebezidi bakubama ko muna Nzimbu, balenda mpe kwau o lomba vo benda teka kubamabosikwaubekwizadiaka. KansitukanasebekwendabinzimbubiaketebesisangabebokelelwangavoBeka. O sediankento dia mwana a nkento muna zayisa e nkumbu tulekwa lekwa kelombanga,voivenobosisebevwandiswangafulukimosiyomwanaayakala. Waubevwandabayatikidiovanwaomalongiyensambukwambutazawantu. Vo bamene vanga o wauna, se dia kaka yo nwa wau kwa ndonga awonsono ku giantikwa.Waukimanisaodiwasekina. Tukamunalumbukiakina,omwanaankentoolendakwandiokwendangakunanzoa yakaladiandi,sedimositukadivokalendintetelekangakunako. Muntangwaeyayinakekalakwizatalaoyakalakebalendisanganayoyakalako,bosi mpekunalumbuoyandinkentokalendifinamangaembutazalumbuko. Yavanakifwanaelumbukinaoyandimwanaankentokekwizafilwakwakwandiya ndumbayosandiankento. O sediankento yandi wakubikanga e mfulu yantente ina i lekwanga muna lumbu kia ntetekwawanabasompele. OKumawaukukiaosediankentowizidigiuvulakwayakalavobatomaleka.

Ntutubasiangawazalayomaza,vowizidikwanukawazaladisongelevoomwanaa nkentomwenzekawanukini. Oyandi mpe mwana a yakala kafwete zaisa mpe kwa mase mandi mankento una kaweneonkento. Venadiakayensompanenoya yatikilwanga muna kilekeyavana kwandi,o mwana a nkentoelwakamunantelaunakalayonaokunsompa. Olwakalongodiakaluzayakeneilunalubokelelwangavo: Sompaonzitu disongelevoyo mwanaankentoyo mwanaayakalaluvilalunavolusiangaesimba vokebalendisompanako. Kansi tu vo yau bazolanene kwau se Nkombo a soni be diwa vana ve telwa o mambumalongolwau. OantnioFonsekawasonekavo:munalongolwazitunsundamiadiwangavo,oyandi 10 nsundamatumambwamediwanga,bosivegimbilwangaenkunga Diambu dimosi diaka di kama vovelwanga, edia zaya vo nkia kuma asi Kongo balombelangaenzimbumunasompesaomwanaankento? Eludivotutomenetalayominikinadimosikakatufwetesaladiauvoezazinaenzimbu sinsukialuzitukiavewangakwamwanaankentoyandibeniyekandadiandi. Kadiozitisaekandagudizitisakwandikwamuntudimoyoyandibeni. Ekumakadimwanaamuntuonawasompwakakaunayoluvelwatalaomambuma kalamavata,makandaovokonsomambu.
10

talaAntnioFonseca(1979,6)

18

KadikunaKongovokwasompakokanakutuNkamaawanaoutiditokokakaokala bokelelwaovoomukikongokiampamakangu,kansikeyakalako. Owanaanabegutukakebavwidikisekowanaakanda. Munamfwolanenompevoomwanayakalaomwenevo,onkentokanzolelediakako kansikatelekwandizumbako,waukekwendaoyakalakevutulwilalekwako. Kansi tu o nkento wasompwa vo toko diandi a bakidi kafwete vutula e nzimbu zina kasompelwa. Vozumbakateleondionaotokoateleyandiezumbayandiovutulazoenzimbu. Omambumamanamebokelelwangavo: Diwaekosi,kansituvoondionawasompakanzandiotondelekwandiovwandayo nkentoandikanakutumwanaoutukidivobayikangavo: Nkomboameiutidingulu,elaudiamediatuelela. Vena diaka yo tongo tuna vo o nkento ke gutanga ko, edidiantete oyakala kafwete gukisaonkentovomawutankantu,oyakalaolendakwandiogikaonkentoonzole. Vooyakalaofwidionkentoosidikunalumbulwankanzandi,olendaosompwakwa mbunziayakalaovomwanaankanziankanzandi. Vonkentomuntuankakakwandikazolelesompa,kevevutlwampenzimbukoekuma kadioyandinkento: WamanaeSalu.

Voseyakaladifwididionkento,olendakwandimpeosompelamunakandadiandiona onkentoandiantete. Voolongolwampaonkentoovoyakalaosidikafwetezingilayombuziakwandi. Edinatutumene mona voolusansulwaKongolusansulunalwalwaka vanatezo kia siaosamunavoomwanamuntukalendisakalaukovovozolawokwakukakawele bongandumbakukevenamuntuokudiaonkanuko. O mambu ma konko ya nsompaneno vo tutadi muna sina dia diambu o mfunu andi wau umosi kwandi ye Nsiku mia nsompaneno mia sokekwa kwa lomanu muna kinkulu.

2NgutukilukwasiKongo
Vomwanaoutukidinkumbuamuntuona,wautukakalamunafamilia(vumu)yayina. Venayenkumbuzinazikalangayensasaisongangaediambudiavangamunansungi omwanakautikidi. Vo mwana o utukidi vo ndambu a nitu keya lunga ko, ovo ntu wa mpwena mpwena,kebokelelwangaSiviovoSimbi. Vomwanaonaoutukidiwadizingamunakutukiangudi,ebokelelwanga,Nzinga. Onaoutukidiyembavuanwayinayenzilaebokelelwangavonzau. Vena ye zaka kumbu diaka zina ye nsasa nese vo i Nsikidi,Mpanama, ye Mavakalamunalembitangaensasazawonsono. OMapasamunatandukiakinavobawutilunlongobavangilwanga,kwanganga. Emiaminaelongomiabokelelwangavo:Mantulu,voiyauwanaomosiNsimba omosiNzuzibebokelelwanga.

19

Munayandingutukilu,voomwanaovaikidiosongeleesinsukiazingu,munandilaina kedila. Wauebakwakwangudiangutisiozengeloonkumba,ovuminuometeiyikiluvo: Emwanawilangaoseyongudiakuyowantuakumbazi. Akentoanabekalavanavegutukilwa,bosibebakaenzunguinayampakesadiluko. Baidisiomaza,omamanaomazamatiyaimebubilwangaomwalakazi. Eyayinaenzunguyasadilwangaomamanaomambuyabokelelwavo: Tuma, voi yandi bubwa yo ntwa mwana, yo yandi mwalakazi lumbu kie babubwanga. Ngonde za viokanga, o mwalakazi kalendi vaika kumbazi bosi kalendi sala salu ya ngoloko. Eyayina e ntangwa ya bokelelwanga vo Kialakazi,a yana a nkento bekala kwiza kuntalaibekalakwizayenkuniyeyakafwalanganuikalavuwaonfunu. Bosiomwalakazikalenditomafinamwangakwayakalakoyavanaenituivutukisayo bakaengolo. Vosemwenevoomwalakazikenayekinvuminakoovobiaketeketebinavaikilanga ebikinvumin,maMalulubavangilwanga. Makaya mana mazayakene mesolwanga mavelelobosi me manatutwanga.O maza mandiimenwikwangaomwalakazi,munankumbumiayingimiasadisangakwandi. Zevo tumwene diaka vo muna ngutukilu o Nkongo wadizayilanga wovo o gutuka diambudifwetetewatukamunakimuntu. EnkumbuisongangavoMuntuokulamenevomunafamila,bosiengukwaankentoa mwalakaziitomenesongaekiwuntu. MunaNzungukeyasadilwako(Ntuma),ilendampekwandiogikilwavoyeIzienempe kwa N`kongo ke diambu dia longwa kwandi ko,kadi muna lusansu lwa Kongo o mambu ma Luvelelo mazayakana kwandi konso una wazayakenenga o nfunu a vimpiwaMwanaMuntu.

3MvilazawantumunaKongo
OlumbuyoKanda yauisinadiadiambu,tuka munankadiluye Nteloa mambu ma mwisikongoyandiawonsono. Munaswaswanesaotumbu,konsolumbuvanantwalaakumbuKikivitiswangavo. VoiyandilumbunkumbuaMbutalumbuisiwanga,ovofulukinaoyandilumbu. DiotwininayeNkumbuzaLumbuneseKinlongiovoZulumongo. OlulwantenteNlongiiMbutaaLumbu,olulwanzolevaMongolwina. Tuna diaka ye Kimbengi, Kimwanda, Kimpungi,wau vo e nkumbu za tumbu ulolo zinavo,onfunuukemunatangazawonsono. Muna kuma kia nsompaneno o Lumbu lwa se lulenda mpe diaka o kala yebi lumbu lumbubiawanaanabasompakunankatialumbu. O wana konso una e ngolo zau balenda osoka o lwau lumbu vo wilu vo badilendele ovobavenoonswa.

20

MunamambumatadidieMvilaolumbukuKisekelandanga,nanavotunayowana begutukanga Muna Kanda iyau bekalanga vo o lumbu ilwa se ilwa Kanda mpe kwandi. Kansi tu kevena lumbu luna yo Luve lwa ta e diambu ko vana kevena e Ngudia Nkaziko. Ensasayonfunua Kanda voyozoleleotomazayaindulala kaka muna Mpovaya vovwavo: OyakalaNuniisiangaomakivanazalwadiangani. Diodiakadilangavomwanaankaziwayendangamunankanuuvoleleongudiankazi. MunantamaoMuntuwafwanaosimbiswaovokwendamugwai. KonsoMuntudimoyokundambuzoleevuwanga,eKandayeKise.

OwanaanabenavoongudizumbakatakebenayeKisemuKandakakabavwilu. TuzoleleosangaunawasingikilwaeMvilazasikongo,munaNsiakongodiawonso no: OMwanaMuntu,oyoungutidiwankentoyebokelelangavo:Ngudiame, ongudiibokelelangaoyuawutidivo:Mwana,oMwanaobokelangaoNkaziangudi vo: Ngwameankazi OyandiNgudiankaziibokelangaomwanaaNsangavo:Mwanaankazi.OMwana aMuntuibokelangaomwanaangudiankazivo:Mwanaankanda,oyandimwana ankanda sei bokelanga o Mwana Muntu vo: Se, oyandi mpe o Mwana Muntu obokelanga ana bautidi Mase mandi vo: Nkaka, o Mwana Muntu obokelanga ana awutukidiyauvo:MpangianabavitidiogutukaMbuzianabalende. O Mwana Muntu obokelanga e Nsanga za sandi vo : Esediankento, o mwana a MwanaMuntuibokelelwangavo:Ntekulu. OMwanaMuntuobokelelangaoNkaziangudiandivo:Nkakaankazi. Vena mpe ye zaka Mvila zina nese i Nkakula ovo Sediampala, Ngudi ampalazevoezazitusongeleiNtuamambumunaMvilazasiKongo. EzazieMvilasinsukiampwenakisongangavo,yeyakazungayanzanesevoiElopa ketunayefuyafwananako. Kansiemfwananesoyaikeiikidikovo,ayeiefuyaMvilaisudidiogwete. Songa kaka isongele vo awei twazingila muna Luvuvamu mu kuma kia zitisa e NsikumiaMvilazeto. Bosi nsinsu diaka kia lusansu muna kala ye Nsiku mi swaswanesanga mana bena mauoLuvelwavangayomanamasimwa,zevoNkanguwowowasukuka. Idiaumpevowatemuka,winayoLulendolwakudiyala,zevowakuka. O lunga kwandi o Mbuta Muntu Mulato, kuna kiwalanasa muna mpova zandi wa monavo: Wagyala,kumugyalwako

21

TunampediakayomakamambumesongavooNkanguaKongowadilukilakolo,ne i: Mbakwantende. Kwa wana balongoka o mambu ma Nsiku mia lomanu bazeye ekina kibokelelwanga munaKifalansevo:DroitdhritageekiakidiakaSinsukisongangavo,yeNsikumia lomanayemimiaNsiyemimiaNsieeKongovenayeminamikwendangaebetela. O Mbakwa a ntende muna sasila, Ntelo a Mambu ma Vwa kuna kusisilu kwa MwanaMuntuonakenadiakaomoyoko. Muna Nsiku mia Ntende mua mana sila nani una yo Luve lwa sala yo Vwa, vo muntukenadiakamoyoko. Kansi se mwene vo muna Kongo o wanaankazi ibakalanga kuna ntwala kuna MbakwatendeZevoentendemukandayavutukanga. MunaNsikumiaMvilakanakutuinkentoosisilukwangudiankaziolendangakwandi kwendakwaMwanaankaziKondwakwadiwaonkanu. TufwetebandakesampevoasiKongoMpovabenayauisongangavo: OSenkento,nkentokwandi DisongangavomunamonadiasiKongoMwanaMuntuunampeyoLuvelwasompao 11 sediandidiankento.

4LUSALUMUNANSIEKONGO
E salu kina kiatoma salangwa kia Vata muna nsengo bosi yo lowa, nkonda ye kingangula(Nvangwaasengwa). E kinkita mpila zole kiakalanga kia zunga yina muna bata, yeki kia zunga ina muna mavalakiayikwangavo:KwendakuMbala. O wantu ana basalanga e kinkita Minkiti bekwa bokelelwa voi lekwa ovo mana batomatekangaoma:mbizi,nlelemiangoto,mungwayensangamiasengwa. EfulukinakiatekelwangaEzandukiabokelelwangaovomazandu,lumbukiasolwa munalumingukiatewanga. E fu kia mazandu maku vala vena ye fika kisonga e kinkulu kiandi muna Kongo, konsounawasokekakwandiFonsekavo: <EKiula,eKiula,eKiula.... TwendakwetokuMbala, TwendatekaoMungwa, KikwendakuMbalako, ENsingulunzainaluzanga, EDiambukeNsingukakako, KansitueMiongo, EDiambukeMiongokakakoeNkonkodiaka,
11

TalamunaAntnioFonseka(1973,32).

22

EDiambukeNkonkokoiNgandudiaka, ETata, ENengwa...> VoiimunaMpatwaaSengo mpilazolezitomenezayakana. Mpatuyinaikwasalwakwakento,wizidibongaomasolemekwasalwakwaK`ala. Munavovaeludimumpatuzakentomwatukangaomadiamayingimadiwanga. Munamasoleimwakunwangaelekwanesemadezo,bosiakalayaumpebayendanga munaNkonda. Mune Kongo muzayakene diaka e fulu kikwa sadilwa kibokelelwanga vo Ntabala ivanavekwakunaeminse,nkove,lezo,manta,yetiyasunga. Vo o ntoto ke una vananga diaka mbongwa a mbote ko, ke usadilwa diaka ko Gialulaempatukubokelelwanga. EnsungizazayakamuneKongoezi: <<Masanza(TukamunaSetembuloyamunaNovembelo), Kunde(ZianeloyeFevelelo), Kintombo(Malusu,AbilileyeMai), obongeleeMbangala(tukaMaiyakunaSetembelo)>> Muna ye ndowelo ya bokelewanga vo: Giaya yeina yabokelelwanga vo:leka e Vuwa O giaya aki nengwa batoma kio salanga akento bena muna ntela yo wana ndumba bavangamabasalngakio. E Ndowelo siavo tezo kia wokela zakala muna kinkulu elo yo wanda bosi yana basiangaedizabakalanga. Kansiendikidilaambizizamazakendongaawonsonokobayangalelangayo. Tunadiakayesaluyamokoyavangwangakwakinengwayokwakitata. TwinayovangwaaSengo,kai,matemoyeyakalekwadiaka. Bosi yo mvangwa mvungu, inzu ye mbangu za bolelwanga muna yaka zunga vo: Min`kole. E salu kia nsanga ye lunga kiadi zayakena kwandi kala kia kala, wau kiakala vo a Mputulukezokebenakwizako. Se dimosi tukadi vo ana basalanga kio a Ngangula nese Wantu a sambulwa ovo a MengamaKimfumubamonekenga. EnkondaikiakinakakaesalukiakalamunaKongovoakiTatakakabavangangokio. ONkentokekwafilwamuNkondako. MunankayanenozabuluyentekelookuntwalawaukiakwizaeNzimbuomuKongo. VenayendambuzinazavewangakwaMfumuzaWantu,nesevooNkandaaNgo. MunantamaoLomboyoNtimankongoakelekakaofwetezovewa. Muna salu yazayakana vena diaka ye Twelezi muna Twelezi eyi i bulu ya toma zayakanamuneKongo: Mameme,Nkombo,Ngulu,Nsunsuyeyakadiaka.

23

IdinadiakadilangavomunakinkulueKimvwamakiaBambamunantaluabulu kenayaumpekiatezelwanga. Munankembobuluyadiwangamo,konsonkembouzayakenevonkiabulukifwete vodiwa. Venaanabelendanga,yayanakebelendangako,omonavanavalombeloenguluoyau Nkombobevana. Kansitusesivivovanavalombeloenguluongeyensusuakuosongangavo.

Kusungula muna nzengelo za mambu konso Nkanu una ye tezo kia bulu kina wa futilwanga. NanavooNgudiaNkazinSasaayingikakalanga,owanamunalusalulwasediau basadilanga. Kansi okwenda sadila muna lusalu lwa NgudiaNkazi wavangamanga kwandi, vena mpeyowanaanabasanswangakwaNgudiaNkazi. Venampeesaluyinayavatanesevo:SimayamazayeNzilayeZiame. Lumbu ya bokwanga muna Nkoki o nkangu wasalanga yo e kintwadi muna nkumbuevataovoMavata. ZevotukamunankayanenoasalukwakiNengwayakiTata,yakunaNswanswaneseno a bulu muna konso Nkanu, wizidi bonga e salu ya Kintwadi tumwene vo Sukama kwandikulembamwesangaoMawetemakadilukiasiKongo.

5NDILUMUNAKONGO
TukamunayatikiluasiKongoomwanakimvuminakenwanga,yakunakelwakamuna ntelayamvulazole. Vomwanaotaukidi,madiamatafunwaovomafumfumunwakedikidilwanga. E ndilu zasi Kongo muna lumbu zilenda kawa muna zizole Kudiyaula madia ma menemeneovonsiuka. Bosi wizidi bonga o Nlekelo muna masika ovo muna fuku,kansi keva diwanga ndingindingiko. Muna madia mana matomene zayakana tuna ye tuna yo madioko, mevangwanga e Balaovomfwadibosiyoluku. E bala mu madioko matekwa giondekwa muna maza ke vangilwanga, mana metuka muna maza me bokelelwaga vo:Makeso vo mamene pasulwa bosi mesiwa vana sakumayiminanga. Manamayimaimetutwangabosimesiwamunayunguluemfumfuiilambilwangao luku. Emfumbaisiwangamunamazamatiyayomatongoovondiluiunawakubikilwanga omadiamamasika. Munamenemenemadiokomavulwayekwayavulwa,yatomadiwanga. Kansituna mpeyo Makonde me vulwanga madiwanga muna menemeneyenguba zakangwa. Munamadiamediwangamunansiukatunadiakayensafuyomabakata.

24

Elumbu ina ikalwanga vo mu Kiana nu kwenda dila o madia ku Vata metukanga, vakalangampeyeyanayakalangayakubamamunandambiluzamadia. MunalumbuinavovaVatavananginuLukulwamwinilwadiwanga. Tumwenevoyokudiyaula,munamenemene,yuLukulwamwiniyoNlekelomuna masikailungisieNdiatatumunalumbu. Munandambilu konsonkentowasompwaovounamunantela makuku mayandibeni ekalangamau. Onkentookondeloomakukunsisukialembikubamamunazingu. A kentoibalambanga,bosio madia mayenda filwanga kuna kwa Mfumualumbu ikunakwasanganangaakalayomatokobadilanga. Akentoyandumbayowanaaketeibadilangamunakukumunantamavakimosiyau awonsokunalumbu. Muna nkayilu za madia a mbuta bakalanga yo Mvitwantu, disongele vo Luve bakalangalwaumunavewaNdambuzabuluovoKonsomatongo. Vovameneodiwavakalangaeimadiamadiayabokelelwangavo:Nkasuluete. LendaokalavoEkendeovokonsolekwakakakinakigiaulangaete. Voi imu nwinu o malavu matomene zayakana Nsamba, Lungwila yo Matombe,kansivenakwandidiakayomakamalavu. Zevo tusongele e ndilu zasi Kongo, nanavo e fu ya konso Nkangu soba ikwendia sobingewaukilutangaemvula,embanduyekonsotandu.

6MVWATILUYENVINGESELO
Muna nvovoa ludi e mwatilu Asi Kongo mu Kiuntu kia Muntu yaswaswanenanga, disongelevo. Va kalanga e mvwatilu a Mfumu ye mwatilu a Mpasi wantu, bosi wizidi bonga e nswaswaniinamunakadilukiamuntuolendakalawasompwaovowalembisompwa. Muna maBandu menaumuNkanda,tuka muBandudiatatudia gyayedidiantanu, mena songanga ezau nswaswani zozo.Fulu kia konso Muntu muna N`kangu bosi ye salukinaoMuntuesalanga. Tuna vana Mvu wa nana yavana Mvu e kumi ye zole, Temba kia vwatwanga omu luketomunafukaeKimuntu. Waubekwizavangaminge,owanaamakentoibavwatangaeZelelekwakiavangilwa munaBalakasayaNti. Owanamakalavobafukidiovayanda,bosidiakabasiangaelekwakialutilangaovo vembokiavangilwamunaNkandaaBulu. OvatungivakalangaefifulubiavanganeseNkuntukiabokelelwangavo:Zoimwa siwangaeMbeleaMpataovobiKayi.MunakiakieZoimwalundilwangampee Fula o Fula mfumfu ya toma fumfumunwa ya kwikilwanga o tiya yo matadi matomasolwa.YakalayakentompondabavwatangayabokelelwangamunaMpova AntnioFonsekavo:MbongooyandiMbongoNlenleovoNgoto,zavangilwamuna Mpunga. Akentomunampondamobalundilangaelekwayayaubeniinayamfunukikilu. YinayakudiviengeselawizidibongaeLungayauyeNsangadiaka.

25

Muna Lunga mwa kalanga diaka o Madienge tulekwa lekwa twa toma bwaka e ndambundombeendambumbwaki. VoieNlungainazakanangaemi: NlungamiaTadi, NlungamiaSengwa, NlunngamiaNzau MunanvangiluzaNlungauzayakenevoaNgangulabavangangamio.

Muna Lukete o nsanga diaka mia vwatwanga mo milenda o sakumunwa miveni ebi Zuneseingungangunga. A mfumu zawantu ibavwatanga e nlele mina misundindi o gwete ye ntalu bosi batesekangaonkandabulunesevoNgoovoNkosi. Ye miau nsanga mia songanga e Kimfumu kiau, kana mpe muna kadilu kiau binswanswani bia kalanga vo.Bilekwa basianga vana koko bia bokelelwanga vo:Mvwala.

26

KAPUKIAIII:NDONGOKELOZASIKONGO

1NdongokeloasiKongomunatandukiankulu
Munankoleloye mvangamenoaMwanaMuntumunazingu kiasiKongo,yenituyo Zayikulakikulanga. IdinavoeNginduyoMabanzatungwazatungwanga,ekumakadibavovanga: E nitu wau ekwenda a vangaminge e Ngindu yo Zai wa Mwana Muntu ufwete kolangaovokoleswangampe. Tuka muna ntela ya Mvu mosi o Mwana Muntu kwa ngudi katoma kalanga, muna ntangwayayinaigyatikwangaolongwaomwana. Tuka muna ndinga ye ndilu kusungula e mvovo miantete mi tumbulwilwanga kwa ngudimivitangaogwilwa. Younaufwetesimbilwangaelekwangudiovitangaosimbisaomwanaotulekwatwa ketekete. MunantelayaNsabwadiyavana mvulaKumio mwanaogiatikangaotanginisa mana emonanga. Binswaswanibiakalangamunawanaamakentoyowanaamakala,vomwanaankento kwa ngudi e longokela esalu ina isalanga a Kento, vata e Mpatu ovo Umbangu nese vangaeMbanguyeyakalekwadiakayavangwanga. O Mwana yakala tuka ku Nlekwa Ntambu yakuna ki Nkongo a Nkele mawonsono longokamalongokwanga. Muna salu yanzo owana Makento iba toma zayanga o kubika e Nzo, kansi akala bakombangaoTumbu. Tulenda ovovavo: E salu nanavo keyakala yayingi ko ya kawanwa kwandi yakalanga. MunabakaenonakiaNkayanesoaSalutulendaotanga: OMfukwaaNzovanavefukilwangaeNzovoeSalukenukayaneseyoko: Keilendi sikila ko ekuma kadi omosi e kanganga e Mpunga kuna Nludi kalendi kulumukangadiakaovaNtotokomunakwizabakaeNsoyo. KanampeiyandiNsoyokalendikalakovomunatekwakangwaifwetelombelwakulu. KadioyandiNsoyodekununwaetomadekununwangamunafwanana. E Kayi ina ikala sadilwa ifwete kala diaka ya lengwa kala, bosi kevalendi kondwa o Madiako Iwaukiavangwangavo,ekikizengwaeNsoyokiankakaekikizengwaoMalunziye Mbasakiankaka. BosikeyenoawansonokovanaVatanulendiogikwakovonuzeyeoFukaeNzovena yoWantuanabazayakangavoondionaNzoefukanga.

Muna ndongokelo za wana makala va longokwanga diaka o vanga lekwa ya nfunu neseKaiovoNsengo Eyaka salu nese Vangwa e teke , tenda malavu yeyaka salu diaka mukileke yatukwangaolongokwa.

27

KanakutuanabalongokangaogukaoWantumunaNlongomiakisiNsi,mukilekemia tukwangaolongokwa. Ekuma kadi omana kwizi azayinge e Nti mia wonsono ye Nkumbu zandi ye nsasa zandimunangukilutangwavokeMvukomiaviokangavo. Muna siamisa mpe e Ngindu yo Zayi kiakala mwana nkento kia kala mwana yakala Fikayauwangavo. MunaNsasazaFikayeiInganaimunamwakalangaomalongi. Muna malongi imuna mwa longelwanga o Mawete yo Mambi kadi wau Mwana muntuevangamangakafwetezayaozitisaeNsikumiaNsi. Muna Kongo Nsiku mia kalanga mo mia swaswanesanga mana tuna mau o Luve,disongele lenda ovanga kondwa kwa lomba o Nswa bosi yo mana ma 12 Nkanu vo vangidi dio Nkanu o diwa.O Fonseka kavovela diaka o Mambu mana me zengelwanga o wana makala, una kasusula muna matuku ma Nkumbu nese vo Mavakala. Kana kutu wei tuvovela mpasi zina muna songa muna Mpenza moko nawonsono malongokwanga,kadivakalangampeoMabondeyeiImpangaNza. Ikwagikwavokeyilongwangokansitungululwaikwatungululwa. KanakutumunaNzengelozawanamakalaKunfindazayendakadilanga. Vena mpe diaka yomana mavova Fonseka vo: A Kento Kimenga badianga, kuna ZungakiaKimbelebabokelelangavoNzoaNseka. Zevo o Kula kwa Mwana mwisi Kongo kwa toma kayaneswa kwa konso Ntela yotu Salutwandikwanditwakala. Endongokelekezilenditomavavukangamunamanatwadizayilako,kadizavugiovola zigiovola: Edi tumonanga muna Ndongokelo, yo Giuvula o Mavimpi se longwa , vita siavo o NkongokazeyeNsasaaMavimpiko. Esivi! Vo Mbebe una yau muna Salu o Salu wauna akubikilwa kafwete vangamena kadi wokavangamena,kansivoikadiluwantuyekiau.

2LutanguyeNtalumunandingaaKikongo
MunaKikongotunayeNtaluzamvimbanese: 1=Kosi 2=Kole 3=Tatu 4=Gya 5=Tanu 6=Sambanu 7=Nsambwadi 8=Nana 9=Vwa 10=Ekumi
12

Idem

28

20=MakuMole 30=MakuMatatu 40=MakuMaya 50=MakuMatanu 60=Lusambanu 70=Lunsambwadi 80=Lunana 90=Luvwa 100=Nkama 1000=Efunda 10000=Kiazi 100000=Lundu 1000000=Efoko. IdinavotwabakaenonaMuMvulayaFundayeNkamaGyaobongeleoLunanaye Zole(1482) kia tambulwa Diego Co muna Nsi e Kongo kwa Ntinua Nsie Kongo NzingaNkuvu. TunampediakayeNtaluzaNdambunese: =Ndambu 1/3=MpesoaNtatu =MpesoaNgya 1/5=MpesoaNtanu 1/6=MpeseoaSambanu 1/7=MpesoaNsambwadi 1/8=MpesoaNana 1/9=MpesoaVwa 1/10=MpesoaEkumi ZevoeMpesozisongangavoeLekwakekinadiakakiamvimbako. Tulenda o baka e nona kia Lenge, o Lenge vo vakati kati unkayidi Ndambu zole ekituka,vomuMpesoTatuunkayidieMpesozitatuzikala. UnaovanaeMpesomosikwaMuntuvanaLekwakikailumunaMpesotatu. OndionaoMuntuMpesoaNtatuketambula. MunaNkandaa MasonekwaMalongoUBS_EPF1996 mwasonama mpeeTezo munandingaaKikongo. ETezoenayasonamamoeyi: Tezobialambuka Tezobianzongela TezobiaLekwabianlangu

29

Tezobiazitu. Tezobialambuka meta=Mpanama meta=Mfwoko MetaTatu=Basila Meta192=Sadia,etc.. . b) Tezobianzongela Homeli=Lita400 Kola=Lita4000 Leteki=Lita200 Mbingila=Lita10 Mateleta=Lita29 Efa=Lita40 Humi=Lita6 Kaba=Lita2 Longi=1/2yaLita,etc... c)Tezobiazitu Talanta=Galame58,939 Mane=Galame960 Sekoli=Galame16 Boka=Galame8 Ngela=Galame1 Eyayi e Tezo mu Masonama Malongoe yasonama tusidi evuvu vo vena mpe kwandi yeNkandaminamitalangaoMambumaNtalumunaKikongo.KadimunaDisionalo diaPasitoloWilliammunadiakaoLukayalwasasilaeMpilazaKonko. Nesevo: KonkokiaBatakana= KonkokiaSanzuka= KonkokiaSingama. = WizidibongadiakaeZietumuka= ZevotumwenevolembisadilakwandimunaKikongokulembizayilwangaoMambu mayingimenamunandingazetookuAfilika. Kansikunasetwalaakisingazayakana kwandiomfunualongokelayosadilamuna ndingazeto,ulolowaMambubosikwandiukwendiazayakani.

30

3NtangiluaNgondeyeNsungimunaNSIeKongo
KalendalimunaNsiaKongo Kuna Nsi a Congo kuna Zunga kia Kuilu(PontaNegala) Kua zayakananga e kiokio kibokeleluangavoKalandiye,eKumbuyazayakenuaVili. OyandiKalandiyeekuayau:MayendiokayaeNgndikumiyezole.

TuvangidieNgdimunadingaakiMputulukezoyedingaaKiKongo: Janeiro Fevereiro Marco Abril Maio Junho Julho Agosto Septembro Outubro Novembro Dezembro Mwandankasi(eMvulankatu) Mwandannuni Ndolinkasi Ndolinuni(Mvulazangoloyemiandazi Mawalala Mbulamasimavolo Mbulamasimambu MabundjiMabunji(Mupepeambote) Kufula Kusafa Ntombo(Mvulazayingi) Mbangala

NanavomunazazieNgndimunavovangaeSungi,tufuetezayavoKalendaleyai,ina yafuananayeinaebokeleluangavoNgndizaLunayalimunandingazankaka. Bosi mpe diaka kuna Nsi ya Kongo, kuna Zunga kia Mbembe, ana be vatanga o masinde,oMvulamuNsungibekukayanga. OyandiNsungiezozoezi:

Masanza, Kintombo, Kundeye Bangala. Zevo wau tu muene vo oku Nsi za Aflika e Ngiedelo za Ngndi kuna Zulu, za zayakangakuandi,waukia kala voaNzenzabatuka munaNsizaElopakebenaluaka ko.ADogoonzaBandiagalakunaNsiyaMali,eTetembuainai diatanga yo Silius, betomene yo zaya. Nanavo kebena ye Sengua ya Salu kia Tadila 13 kunaZuluKo
13

Nto:ThophileObengaLaPhilosophieAfricainedelaPriodePharaonique(2780330avant notrere)Paris1990.YasasiluakuaDanielVelosoAlvaro,Frankfurt2001. 31

MunadicionalodiasonekaOMpeloFlavianoPettrlini,munaelumbuyalumingu,e lumbuyaMazanduyeTumingutwaNgondenese: a)LumbuyaLumingu Kyantete,Kyanzole,Kyantatu,Kyangya,Kyantanu,Kyansabalu,Kyalumingu. b)LumbuyaMazandu KyaNsona,KyaNkandu,KyaKonzoyekiKyaNkenge c)TumingutwaNgonde Lumingu lwa Nsona, Lumingu lwa Nkandu,Lumingu lwa Konko,yo lumingu lwa 14 Nkenge

4LitelatulayeNsauzioloaZayakwaNkangu
ELitelatulamunaNsieKongofwananakwandimunayakaZungayaAfilika. O Malongi mawonsono mu Mvovo me viokelanga yavana kia lwaka e Sinsu ya masona,kaditunayeNkandamiayingineseMakayamaNsi MevovelangaoMambumangukiluzaWantumunaMakaya. Kansi o Mvovo mfunu kena, kadi yandi ivanganga yandi mpe kwandi diaka o fwasanga. OMvovoaludimawonsonomazeyeekonsoTandumunaMvovomasaulwilwanga kwa Tandu kina kilanda, idina vena ya wana belonganga ovo longokanga o Mambu 15 maNkangubevitayobokelelangavoLitelatulaolale Muna mpila za Nsauziola za Zaya kana muna Kongo O Fonseca e vwa dia mpila katanga,dikwasaulwilaozayavoiyandivwadiodioedi: Ingana, Savu, Ingunga, Nkunga, Nsamu, Mambu, Kimpanga, Mvila, KimonaaMeso. Ingana OInganaeyayinaempilainavouloloinakansitukonsokinganakinayeNsasaandi.
14 15

Nto:FlavianoPetterliniDicionrioKikongoportugus,Portuguskikongo,Padova1977L.30 AntnioFonseca(1979,85)

32

Disongele vo konso diambu dina diamonekanga muna Nkangu ovo omu Nsi dia vwananeswamunaKingana. Diokikwakadilavo,voMambumetewavoondionaozeyeeInganayayingi,itoma sundangaoviluzioladioyuna. Muna Mpova a Nkufi e Ingana ilenda kwandi ofwananeswa ye Nsiku mia Lomanu, minamizengangaoMambumanamenayomanamesingakala. Savu OSavuempilaitukangamunamwesaoNtimaeKiese,VukulwiluyakunaNkoleswa aNgindu. MunayakaSavuBiyoGweteitomavovelenga,bosiyoNzitiswaNsiku. NeseomuSavukiaNgundu: <<OyandiNgunduwakalamotekasadiswangasaluko, Madiakakawasadiswanga, WaulumbukimosioyandiNgundu, WausekafwemaikwendavutukikwandikwaSimbiyandi>> Muna yandi Savu vena ye Savu ya bokelelwanga voYa Kinsakanena, bosi wizidi bongaeSavuyaMambuYasikididi. IngungaovoNgwala OyandiIngungaeyatikudiafwananamunakonsoZungakekwakalakiau. Enonakinasongangayatikiludimosi. KanaoMuntusetaeKingungakafwetevovavo: Kingungaeki ayabekwakiobavutwidivo: Kiza. O Mfunuwandi kolesa e Ngindu za Mwana Muntu, ekuma kadi ondiona o ta kio keyandikoovanaeNsasaandi. Ayana be telwa kio ibevutula, vo kebalendele ko, bosi besasilwa kwa ndiona o tele Kingungakiandi. Kansi tu Nsiku wakalanga vo, kulendi ta e Kingunga kina ongeye beni kuzeye e Nsasako. Kingungaekimunavanaenona: NtetembwavatadidieZongo=Kiauulundakiauosiamoyo.

Nkunga E Zingu kiawonsono ovo o Mambu mazingu malenda kwandi o senzekelwa muna Nkunga.

33

Konso Ntanngwa muna Zingu, tuka muna Kiese yo Mawete yamuna Nkenda yo Mambi.MawonsonomunaNkungamasiwanga,tukamunaNkembanenozamatokoye NdumbayakunaNtelozaMambuNkungamikwagimbilwa. Kuna Mawete kuna Zunga kieto kia Kongo kia Ndambu a KongodieYanda, muna NsiaZayilemunaMvuwa1984vakalaoMambumanamakalavo. OKimpoviotelameneotokeleoNkungamunasongaeNginduzandimunadiambu diadinadiavovokangavo. Zevo o Nkunga muna Kongo ke miakala mia kubikilwa kaka o diekumuna luketo,kansimpilakwandiasongelaMabanzaovoNginduzaMuntu. O Makinu ma kembela mana masala kuna Zunga yeto ya Makela ma Zombo, ime bokelelwangavo: Masikilu MunaNgandaaNsiyaZayilemwatomakalaeMintayilamiaZomboMakinubakala maumayayilamunaNkumbuyaKonioNio. Nsamu O Nsamu i mpila izayisilwanga e Nsangu kwa Wantu ana bena muna mavala, kuna ZungakietokieKongokibokelelwangavo:ManiangamaKasikwasalwangaoNti wazokwa e Wulu vana nkati muna Ndambuka andi, iwauna ubundwanga muna Kodi gyoleuvanangaoMazumaswaswana. AMisionikutukunaSambiludiaI.M.E(Kimpese)basiayovanakotelodiaSambula. Bosi muna Nsamu twa kala diaka ye Ngongi, oyandi Ngongi una yo Mazu mana mesongangavoNsanguzinaovaVata,ovokunaBelozaKieseovozakiadi. Mambu Muna Mambu imuna mwa sanga e Nsauziolo za zaya zawonsono, kadi va Mambu velendangaosongaonaozeyeyoonakazeyeke. MunaMambusemwenevoMbutazawantukakazavovelangamo,disongelevomuna Tandu kiakina wau vo e Ndongokelo za Mambu mu katikwa Vumu ovo Kanda za kalanga ongeye Mwana Muntu ozayanga nana o Mambu muna tezo kia vova vana TendaaNkongololendaokalavokuNvulaMakuMayasewina. MunaMambueNgiendazazayakanaezi: NgangaaMvwala, NzayiaMambu, Kimpovi. Voi yandi Mambu vo tuzolele mo kwendia tetumuna una makubikilwa kana kutu Nkanda miole kemi fwanako, zevo songa kaka va songelo vo o Mambu mpila a NsaulwiluaZaya. Kimpanga O Kimpanga muna yaka Zunga yayikwa vo Bonde ovo Mabonde muna Mvovo aludimunaTanduyaNkula.

34

AMbutaZawantuYimpangaovoMabondebakalangamau,oyandiKimpaovoBonde kekwalongwako,kansitungululwakekwatungululwa. OBondeDiambudinavovomumatukwandikakayomesokwafwanadiobakisako. NesekunaZungakiaLuwozikunadiakaSimudiaNzandikwatomagwakanenangao 16 WantudimoyobakitukangaeNgandu,kadimagwamamakemamonako. Mvila E Mvila dimosi tufwete zaya vana kevakala e Komputadole ko ye Konsevatole e alikivuzaMambumawonsonomuNtumiaWantuzakalanga. Kadiakakanikutubabokelelangozovo: KinkulukieKandaovoKinkulukiaNsi. Kwa wana balongoka o Mambu maki si Nsi yau bazeye e Ntungilu za Mavata ye Mbanza,yaumpebazayangaekadilukiakonsoKandavanaVata. Ayoyo Wantu ana bena o Moyo mfunu wingi, bena kadi tuna ye nona kia ndiona o sunzulangaeNtinumieKongoomu. Yandi wavova vo o NtinuaNkento Nzinga Mbambi mwanaaNkasi a Ntinue Kongoakala. Zevo ediadina Elongi azayilawo dia Kinkulu, kusungula kutu wau se kina kwenda senzamingikwandivo,konsoNkanguosasilaekiandiKinkulu. KimonaMeso MunaKimonaMesooMambumetewangamayanabafwa,yaanabenayoMoyo. MunaMavataeZiamezitiswaizitiswanga,kadiyauinanesefuluyasambulwa. Vena yo ulolo wa Mambu una utadidi e Kiwuntu kia Mwana Muntu, o mamana o Mambukemefilwangampakako,kansikonsoMuntuudimwenakwandiovoudiwila kwandi. Oyandi Kimona Meso muna kunsasila fwana kwandi yo vatila vana Mienz ovo vwandilavaMbatakani. Kansitu munaKongooFonsekaludiavova voeKimonaMesolendaosunda mana mawonsonomalendaogindulwakwaMuntudimoyo. 5MalongimunaZingukiamwisiKongo MunazingakiamwisiKongokevenadiambudisundindiomfunuko,vokeimalongi ko. O nkento vo utidi kafwete vewa o malongi, kwa kento ina ya utukala muna songwa unaukubikilwangaomwaan`kenka. Munakonsontelaomwanaamuntuvenayomalongimandimanakevewanga. Kansidia mbote munaswaswanesao malongi,kadi venayo malongi ma tadidi kaka kadilukiawantukunabeloovovanavata. VenampeyomalongimanamebokelelwangvoMakimuntuovoKiwuntu.
16

ZamengaUncrocoaLuwozi(Kinshasa)

35

Muna malongi Makimuntu imulongokwanga mana makala kala, bosi yomana mpe mesingakala. EludivomunakonsonzokwakalangaanabazayangaoMambutukamunakadiluyau, yamunanzinguluzau. Kansiekinkulukekiazayiswangakonsomuntuko,neseunawinaomakamalongi. Vakalanga ntela ya wana bomonekene vo bafwana o longwa e kinkulu, i una waikwangavo:yaubesalamau. Voimambumanamalendavanaemvwangamunakadilu,mukinketemaziyisilwanga. Kinumanakadiokukusalwa,munampovaomasakubakemakadimayingiko,mekwa kunuvangaempasi. Disongelediazayakanakwandivoovowantukebazeyekunabatukakompasibekala zaumunanzingiluzau. Diambudiatomavovelwangadiakaidiansompaneno,kadiensompanenoovoengutilu munatanduyaviokelebimpimpitazasongelenge. VenayanabautukakwaMpangiyoMbuzi,bekwagikwavo: GutukamuKanda Venampediakaeensompanenoyantekulu,wizidibongayoosediaakento. Omomomawonsonosasilwamasasilwangavoekumamavangamenangakadi,kekia kalwangakovoonkanguomambubevangilakebelendangamosasilako. Muna longi dia kinkulu umua toma kwendia tetumunwanga mawonsono matadidi e mvila, tuka muna ngutuka ya nkaka zeno, ngudi zeno yo yeno beni, enona ya toma bongwangavo:Neseowonwinaongeyeyokingandi. Tulenda ovova vo, e nzayi mia mambu muna Kongo bazayanga wo kwau vo o malongilekwakiakwayelemvu. Kadi o mambu mana mazayakene kwa konso tandu mafwete sala siswa kwa tandu kinakilanda,kinakilandadiakabasisidiakazeyakwayelemvu. NeseunawamonaMbutaMuntuAmadouHampteBvo: <<O kondwaoMasona kedisongele kovo kondwakwaNgangu,oMasonalekwakia nkakaoNgangumpelekwakiaNkaka. KadioMasonafwananakwandiyelekwakibandulangaeNganguneseiFoto. Kansisedimosivo,oyandimasonaNgangukakakebandulanga,keyandiiNganguko. ONganguNtendeinayaNtemoinamunaMwanaMuntudimoyo,ukunzayisanga manamavitayomanamasukinini. 17 FwananakwandioNkondounaesadilangamunabibundubiaMbongoandi>>. BosiefukiamalongikiankulukikilukunaZungayawonsoyaAfilika O Prof.Theophile Obenga, wasasila ovo saula o malongi mavewa Kagemi me bokelelwangavo: <<EtraitdesMaximesdeKagemmi>> Oyandikovo:
17

AmadouHampteBAmkontedlenfantpeul,Berlin1997L.212213.

36

<<Vonkwakuovwendeyandi yambula,emokoinakezolangako Ekumakadidiamboteobutama Yokalawavuvama. Ekopodiamazaevwinadikululanga. Endingayambote Moyokekululanga. Omambumambote Ewetemevananga. Ebibiakete Bisundangakwandiovitalala. Kuditumbula, Ondionaokudivanangakwavumukiandi. Bikaenkumbwakuyendakunantwala Waunakwakuwabutamena, Ovodingalele. Vobokelodiambiokiditundidika. KufidingeeMpakako, Kwawantuatelakiaku. Voimakuntwala 18 Kemazayakeneko>> O mama o malongi mu Ndinga a Kingipitu ibokelelwanga vo:Hielogilife masonekenwa. O T.Obenga yandi wasekulamo muna Dinga Yakifalanse, bosi isiamo muna NkandandikinumanaAlongiatanduilanda,kunazungakietobatomabakisaensasa yomfunuamalongi. O Longi indiona otunganga e fu kia konso Nkangu, iyandi mpe oviengesanga e kadilu. Yo songa mpe vo owau o Nkangu wasanswa ovo nkia tezo eki bena muna Lusansu lwau. Malongi kaka melenda oswaswanesa yo fwananesa o Wantu ana bezingilanga e fulu yamavala. MalongiolendangaovanaozitukwaNsikumunaNsiaweikutuivongelaoandiNsi eyoyo. MalongimesisangaentendeantemomunaKiwuntukiamwanaMuntu. OgwaElongiKiwuntuketunganga. Konsoelongilongikwandikwawanabazeyedioosasilayovangila.

18

TheophileObengaExtraitsdesMaximesdeKagemi(PapyusPrisses,Bibliothquenational deParis(1990,161) 37

KAPUKIAIV:M`FUNUALUNZANKULUKWAN`KANGU

1NsasaaMambuMakinzankulu
EsivimunakwizamonamanamasonekaoMedikobosiFilologoFranciscoCobevo: <<Muna Skulu kia XV e Mbanza e Kongo(So Salvador) Nkangu wa Tezo kia 40 000wazingilangamo. VoiMbanzayatomazayakanamunantangwayayinaokuGelemaniinaibokelelwanga 19 voKolonya,NkanguaTezokia30000kakalawau>>. Vose tutomene tala e zingu ya Nkangu mia Mbanze e Kongo yeki kia miaka Nkangu muna yaka Zunga ya Nza e nswaswani keyakala kwandi ya mpwena kikilu ko,kanampekutuikuZungayaElopa. Muna ntambula ya tambulwa Diego Co muna Mvula ya 1482 yau awonsono basonekabasikidisakwauvoentanbulwakatabulwa. MpilainaitambulwilwangaoNtinukwaNkanguminaminayoLusansu. Se mamole makwiza toma bolola e zingu kia Nkongo ovo Afilikano, Nsumbwa a MbundumiayendakunaziAmelika,bosiwizidibongaoLufukaluaKintinukie Kongo. Ndongakebezayangawokovo,voNtinuenookatwilueNgyenda. OyenoaNkanguyenoawonsononukotelemunaGwai. Ekuma kadi o gyalwa yokudi yala kena mpila mosi ko,o Mbuta Muntu Mulato kuna Kiwalanasaolungidikwandimunavovavo: Yagyalakwamekemugyalwako. DiotwamwenavokanakutuendombeloaKimpwaza,anabayalangawaukiakalae KintitinuyeKimfumukieKongokekinako,bavitazayaonfunuandi. MbutaMuntumosikunaAmelikawadivanaeNkumuaMalikonXoyandikovo: <<O Nkangu wakondwa e Kinkulu fwanana kwandi yo Nti una wa kondwa e 20 Mianzi>> Tu toma monanga muna Lusansu lwa Elope okizidantale vo, mawonsono e mianzi miandimunaLusansulwaHeleneyeLatinemivutukanga. Zevo olembi sia e Kinkulu muna Lusansu Nkangu esisanga muna kileke kia Kwa yeleMvu. Kana kutu tatadidi muna Nkanda miayingi mikikwanga vo mia Histwale oma tumongangakakavo: ImigrationBantuvoikunakikilukwatukaoyandiBantuzozoomesosetombe. OmuMilenalioYantetewaukiautukaYisueyoyoeMbwanganuImigration,muna Mvuwa800a.citukwanga.
19

H.Loth(1981,29)in:FranciscoN.CobeEscravosAfricanosnoBrazilnoSculoXVI,Gieen 1989L.7. 20 TalamunaBibilogalafiazaMalikonX. 38

AkweieBantuzakalamunaMilenaliTatuzaviokawaukiakalavooYisukawutukidi ko? TukakiayantikaosonekenwaeHistoiregeneraldeLafriqueNzilazolezasolokele kala. EyiyantenteKalakinakiakotakunaSahalamunaMilenaliozaNtetewaukiakalavo Yisukautukidi. Bosi wizi bonga e mpila ya tyakanesenwa e Mbanza ya Theben kwa Asiliano muna 21 Mvuwa663av.C. ZevomunamambumaKinkulukediambotekomunasukilangakaka,vanaNsaukaya saukaNimiaLukeni,mukwizasiaeNgandaeKongoovaMbanzaeKongo,omo YantikudiaMilenalioyaNtete. KansitufwetekwendakunaEtukukikilukanasekikwizasokwangaekiakieKintinu kiaKongo. Kadi utomene zayakana kwandi vo kuna Zunga kia Moloe oku Afilika o uwunu SudaoyokunaNsiaNgipitukwakalaowantuanabenayeMfwananiyeNkanguemi semibokelelwangavoBantu,oProf.CheickAntaDiopavovakwandivo: <<OnkanguwantetewaNdombewatungakunaNlelamu(Valle)yaNilo. BasisaeSinsuinakeilendikutuovilakeswako. 22 OwaunaoNkangubadibokelelangavoNkanguaAnu>> Oyandi Kinkulu wauvo yandi itunganga o Nkangu,diokininavo vo o Nkangu ke Matayamasangwakovokonsotiniyefuladiandikatuka. KansifwananayengotoyatungilwamuLuvusulumosieKinkuluilwalunaoLuvusu lutungaeNkangu,ikitulangaendongavoseMbongomosi. Olwalunaoluvusuulukutu kitulae mpeeAfilikayawonsosetuMbongomosi,kadi tubongomosimpekuetotuakalangatukantama. Alongoki awonsono za Histwale Tuka C. Anta Diop, J.Kizerbo wizidi bonga T.Obengayakakadiaka,betomawosamunakwandivo: <<Vo tadidi e Tezo kia Lusansu kina twa lwaka wau kia kala vo a Mputulukezo kebena kwiza binga e Nsi zeto , yo vana twina ounu Lusukamu (Regression) tunaluau>> Ndonga befilanga wo e mpaka yawana kutu akakani begikanga vo balongoka, iwau mpebavewaeMputwilakwaJ.KizerboVo: << E mpaka zozo vo kuna Afilika kekwa vangama diambu ko, yavana a Elopeu bakwizamunaMilenaliozaviokele. Lembi zaya kweto kwandi kna mambu mavangama omu Afilika diou 23 vovokelanga>>.

21 22

Unesco,Histoiegeneraldelafrique,VolumeIIAfriqueAncienne,paris1987L.88 CheickAntaDiopAntrioritdesCivilisationsNegres,Paris1993L.28 23 JosephKiZerboHistriaDaAfricaNegraI,TraducaodeAmricodeCarvalho, Paris1972L.13 39

Zevo o ngeye Mwana Muntu kana se sanisina o Lusansu lwa kwaku olwaku oteka lozayilakulu. Zavu se kala ne ayana bekwandia zayilanga o mambu mama Vata mangani, bekwa gikwavonuyambulamanabekwendiavovingekebazeyemonsasako.

2NsasaaNgangamunaKongo
OMbutaaMuntuNdingambo muna Glossairedes motsutilises delangueKongo wasasilaoMvovoaNgangamunaKifalanse,yandikovo: NgangadisongelemunaKifalanseSavant,Connaisseur. Bosi kakudikila vo e Nganga mu mvovo a ngangu katuka, nese e salu kia mfulwa sengwawauvokiangangudiokiabokelelwangavo 24 Ngangula. VotutomenetalululatulendakwetoobakisavoeNgangangyendanesekwandiuna ubokelelwangaeDr.munakonsoLongi. Disongangavomuntuwalongakaediambuwalutaetezokinakifokolwelwanga. NesevomunaKikongotunayoWantuanababokelelwangaeNgyendayakiNganga: NgangaaMvwala, NgangaaNkisi, NgangaaMpandu, NgangaaLufulu, bosiyeNgangaaNzambi. EyayieNonaitusongele kikilu vooNganga Ngyendaina vo, keyikwa siwa kaka va salukimosiko. Nana vo e Nkumbu a Nganga yakituka kaka ya Nganga a Mpandu, ekuma kadi wau kia sombwa o luyalu e kimfumu ovo imfumu e nkumbu se mu ndinga zaki nzenza kakazivovelwanga. Iwaukiamanatumbukakwandiengyendazinazawanukamunandingazeto. Wau vo twa baka e Kimpwanza ke valendi kala e simba ko, dina dilemba gikilwa e ngyendaunatufwetezozitisilangako. Tuna ye kiese muna songa e Salu nese una tufwete yo bokelelanga muna ndinga a Kikongo: NkebiaWana, NkebiaBoba, Mfidimelo, NketeaTeke,
24

AbrahamNdingaMboIntroductionlhistoiredesMigrationsauKongo,Heidelberg1984 L.139 40

NketeaKunda, NgangaaNguki, NgangaaGwiswakiaMakompani, InziyeloaMvatilu, InziyeloaNtungiluaZinzo, MvangiaMatolo, NtungiaZinzo, NtungiaMvwatu, NeNlambi, MfumuaKuku, NzekiaLukalu, NzekiaKalu, NzekiaMota, NzekiaMvelo, NgwediaLuzu, NsonekiaHistwale(Kinkulu), NzayiaMatematika, MbanguaZinzo(Alikitekiku), Ngutisi, MbanguaNgukwaaMeno, NlongiaMpwena(Polofesele), NfudiaaSengwa, MfudiaNsengo, NzayiaSoziolozia, NzayiaBiolozia, NzayiaPolitike, NzayiaSosial, NkamiaMalavu, NgemaaNsamba, MvangiaMbolo, TekinikukiaMakalu, TekinikukiaLuzu, TekinikukiaMaza, NtwediaTwelezi(Ntwelezi), MvatiaMasinde, Nkongo, MfukiaNludi, Nlongi, Mundongoki, MwanaSikola, Ntudadi, MbutaaNsambisiaLuyalu, KimpovimunaMambumaLuyalu, NsaudiaNdinga, MbanguaMambumaziNzila, NketeaNsuki,

41

NketeaFoto, NsonekiaNkanda, NvangiaTeyatulu, Munkiti, Nteki,etc.. VotutezeleobokelakonsoSalu munankumbuandi,tunadiakayoNsadiisongao Muntuyandiawonsonoosalanga.

3GutulukakwaTusansutwaAfilikatukaPanafilikanizimuyakuna NdombelozaYimpwanza
Kuna nsuka za Sekulu Kumi ye Nsambwadi(XVII), yakuna yantikilu dia Mvula za FundadimosiyeNkamaVwa(1900). O mambu ma nkangu mia Afilika mia wonsono tuka kwa yana bayenda kuna Amelikamayantikilaosoba. NkumbutatukezilendiosombokwakovavavetangilwaenkumbuaPanafilikanizimu, William,DuBoiswizidibongaMarcusGarvey. Kadi yau ntatu i wantu antete bayantika ovovela o Lukuku lwa nkangu mia ntuka a Afilika, ekuma kadi tuka muna nsungi kia yantika o sumbwa a Bundu ana bayenda kuna Amelika zau zizole tulenda ovova vo e nkangu miawonsono mia Afilika mu lusukamubadiuka. NanavovakalaovovasonekwaeNtinuyeMfumuzinakebakwikilakwauontekwaa Bunduko,yogyalwaneseiChakaZulu. Engolozankelesundakwandzasunda,oLuzololwaNkangumiaAfilika. E nsunda ya sunda e ngolo za nkele mia tiya, ekia kitula e Afilika muna tezo kia MvulaNkamayavosempasikikilu. E Ntinu mi vwidi vwa kwendia kunkulwa vana Kintinu e nkangu mi vwidi vwa koteswamunaGwayi. Iwau ayana o Ntatu tutuka tanga bayantika o soneka yo vila e mpaka muna mambu matadidieKiwuntukiankangumiaAfilika. Dimosibavovangavo: ANdombempewantukwau,neseiwantuawonsonoanabatungamunayakaZunga yaNza. IdinavokevenakutudiambudifwetekututondesangaoGwayiko. OGarveykikiluiwakalayeNginduzasiavo: E Ndombe zawonsono za vava Nza bafwete sangana, muna tanina yo nwanina e Kiwuntukiau. ODuBoisokovo:

42

 Ezazie mpasizawonsonozimwene enkangu miaNdombe, kuna seNtwalangolo zakuditaninazisingatwasa. Mpovanesevo:Igualityofrightmiakitukanesevodiambudiyayidi. Oyandi Iguality of right ina muna ndinga a Kingelezo muna Kikongo isongele vo MfwananiaLuve. Muna sasila konso diambu dina yo Muntu o Nswa a vanga, vana nkangu yeno awonsononunadiaumpeoLuve. KesiakovoakakanibenayoNswaakwendamunaKalasiakakanioNswampavala, akakanibenayoNswaatumaovogyalaakakanimpavala. Mawonsono basonekanga yo vova ima kwiza vana Etuku dia ulolo wa Kongeleso, neseinayayikwavo: Kongeleso ya Nzole ya Panaafilikanizimu yakala kuna Londeles muna Lumbu kia 5 25 yakuna6/11/1923. KunaAmelikayaNoletekwavayikaeKinvukanese iNacionalAssociationfortheAdvancedofColordPeople(NAACP). MunasaluyasokaDuBoisyoGarvey,yakitukaseSinadiayakaYinvukanesekina kiakwizavayikaokuPariskiabokelelwangavo Negritude Voi Nkumbu za Negelitude tuna yo Aime Csaire yo Leopold C.Senghor,tulenda ogikavoibayantikaotelaoMambumaLukukumunaNganguyoZituwawonsono. Kuna Kongelese ya Panafilikanizimu ya Ntanu muna Mvula ya 1945 kuna londeles,kwayizavayikadiakaNkunbuzolezikwizasulaoMambukunaNdombeloza Yimpwaza. Kwame Nkrumah yo Jomo Kenyetta, muna Mvula Funda dimosi ye Nkama Vwa yo Makumatanu, o Nkrumah wizidi songa e Ngidu zandi za Afilika muna Nkanda ka bokelelavo: FederalStateofAfrica. MunaMvulaya1957munaNgondeyaMalusuoGhanawizidibakaeKimpwanza. OyandiNkrumahyoSekouTouryaumpediakabasokaeNginduzikwizasokangae OUA(KinvukakiaAfilikayaMvimba). TukaakiLumumbayakiHoldenAlbertoyauawonsonobakwendakwaNkrumahkuna GhanamunatomakolesaeNginduzaNdombeloaYimpwanza. Kuna Zunga kia KongoBelge uzayakene vo ABAKO ya twadiswanga kwa Mbuta 26 MuntuKasaVubueKinvukakiantetekiabokaoNkokiaKimpwazakwaBelge UzayakenevooAbakobakalaeKintwadiyeMbutazaWantuanabakalaEtukudia NginduzakwizasokaeNginduzaU.P.A.

25

Vwananesamuna:MarioPintodeAndradeOrigensdoNacionalismoAfricano,Lisboa1997 L.170177. 26 Vuananesamuna:AfrikaSdZeitschriftzumsdlicheAfrikaNr.6200/01L.12ff 43

Wau kia bakama e kimpwaza kia Ghana muna Mvula ya 1957, zavu muna Kongo e Nginduza LukukuyoN`lombwaKimpwanzazavuzayantikangakwandi kalaodeya munaNtuyenwamiaWantu. VanaVatadiaVambaoMbutaMuntuNdondaaYeleoMfumuaMasobamaVamba ka bakwa muna Mvula ya 1959, ekuma kadi Foto a Mbuta Muntu Kasa Vubu kawanukayaumunaNzoandi. Zevo e Ngindu za Yimpwanza siavo vala zatuka, kana e Yimpwanza ya gyatika kwandiotinungina,munamokomawanabazayaoMfunuaLukukulwaziNsi. KetulendisialembisiaeNkunbuambutaMuntuNeKakako,kadiyaubakalaeNtu myaMambumunasalukiaUPA(NgwizaniaNkangumiaNgola). Zevo kesikidisa e salu ya n kangu ko, votuyantikidi okwendia vavi e nsudidi muna kwendaswekiEludi. YosonekenamunaNgyangalaluaNtimamieto. Edi tumona kutu Vonza tukwendia sudi, kadi o Ludi yandi i Lunzi disikinanga e Kadilukiakonsonkangu.

KAPUKIAV:MpovaaMfoko
MunansonekenoaLusansulwaNsieKongoyomanamawonsonotusongele,kwanza tuzaisivonkiampilainayazingilwangamunatanduyayina. Itini kina kiadidiatilwa munanzilaya Lusansu,wavo kekia kete kodia mfunu dina munatekaminikinaekiakinaetini. Ekinumanaembanduzinazilandabekwagiatikilavanakatiyakati. Kadi wau kina vo kevena Muntu ozeye mana mawonso mesinga kwiza ko omona tu kadimaviokamafwetezayakanangayosasilwa. EnpilainaitadilueNsiakongoomusalukiakiinayakingwedikinakigiatikilanga kunalumbulwakudivwila. Kadi ina ya Nzayi mia mambu mana me giatikilanga muna Nsi za mavala bosi se kwizaokuyakubeniumbanguwampasi. Kana kutu iyandi sukama wayiza katula o lukwikilu muna yeto beni se yambula kakitukaneNzenzawizidi,kanavoozingidiovavatavutukakakakesingavutuka. O mambu meto Makinkulu tufwete mo tadilanga nese i Nkento Sina ona osisanga o tondewelesadilavanandimba. Kadi e ndimba i mitoma vananga e Mbongo ya mbote, zavu keludi diaka ko, vo tuvovele vo mawonsono mana mavangamanga muna Nsi e Kongo kevena kutu diambudifilwaeMpakako. Kana kutu ana bekudiyindulwilanga vo.Yau kwau basundidi ozaya, bena yo mambu manabavangilangaounubemonangasekemauko. Zevo Asi Kongo Nkangu kwandi una ne Nkoko kekwa tondelwa o Makumu mole ko, mana tukadi mambote me twasanga o Mawete kwa yeto awonso emi simbininwanga yo taninwa, mana mena vo malutila e Ntangwa eme vilakanwanga, awunaozeyeemvulayanokeneozuzi. TwadikampeeMbweleMbwelekwayanabegindulangavoediambumpitumana dikaladialudidivovwakwakweto. Kadiyaumpebetomamonangavo:

44

EKongodiafukakolo,oyenoomuunuseKikongodiakanwakwama. KwawanaeMputwiluzauWalterMarques(1950)watomazosasila,kadioyandiko: ENdongaAsiAngolaanabalendaeNdingaaMputulukezomunaMvulayaFunda ye Nkama Vwa yo Makumatanu(1950) ntalu a Mafunda Nkama ye Makumatatu ye Tanu, wizidi bonga e Nkama Tatu ye Makumatanu ye tanu(135.355) ya kala, zevo vana vena o Nkangu wakala muna tezo nese kia Ma Efoko Tanu(ca.5000000),disongele vo e Pulusantazie ya 3,2% ya lwaka, ya Wantu ana 27 batomazayaeKimputulukezo. Eyoyoepulusantazie muna mvovoaludi keyafwanako munatungaeNsia mpwena neseiAngola. Bosi mpe muna lungisa e Nlongi mia Malongi makete, yemi mia Malongi ma Mpwena,mivavwamunalongaeNsonekenoyeNtangilumunaNsiyawonsono. Owantubalongokele munandingaudiwete kwandi,kansikendongabevitawotona, kadi muna ndingeno yana bazeye, yawana basundidi ozaya muna Nsi eno kwau bekalawizidibongadiakaeKademiazandingazayenobenizikala. VoyawanabevovoavookuAngolatunayeUmbundu,KimbunduyeKikongozevoe ndingazingi. Ketukwendakwetovalako,NsineseKintinukiabeligika,Kanadawizidibongadiaka Swicekakatukubetangila. TumwenovoendingakeSimbakwandikomunaviengesaovosadilaeNsi. Ke tu vilakeno wo mpe ko vo,muna Malongi ma tudala yo longoka nese Matematika,Biolozia,kimikayomakadiaka. Salumevanamunasekula. Se dimosi tukadi vo o wantu vo bamene tudala yo longoka Salu bevavanga,zevo se beteladikwendavanavekalaesaluyowantuanabevavaesalu. Ediandiediambudikamavovelwanga voNasio(Nation)kevena kwandizayingikoza tungwakakakwaNkanguwauumosi,zayingimuNkangumiaswaswanazatungwa, uzayakenevoakwaBayernyaPuluse(Preuen)keyaumosiko. Kaditu kediasimba kwandieNtungaaNasioyaNgelemani ko,zevoezozodiaka e ngindukelekwakwandiko. E ndinga nese Yoluba(Nigeria), Wolof(Senegal),Lingala(R.D Kongo) ovo e Kikongo(Angola)ndinga,neseizakazinatumonangayogiangalela. Sedimositukadiezakaakalankamaza kubika,disongele voezeto mpeakalankama kakazifwetekubikwa. Munasivikaezizakwetooyenoanukalamonavo: Ekwe ndinga za kwet o gwete, a na bavwidi zo i bekala vutula vo e ko o wantu otomenamunagwai.
27

WalterMarquesProblemasdodesenvolvimentoeconmicodeAngola,Trabalhoexecutado nogabinetedoComandanteCheafedasforcasArmadas,Angola1962L.41

45

Kadiotondaovovangakakaendingaakwakuyovilakanaeyakugwaikwandinese unawakwendasolaoKafekanakuvwidiko. OntemokunantwalasiwasongavoEludikisundidi.

46

Bibologalafia(NtozaLitelatulayeNkanda)
WalterMarquesProblemasdodesenvolvimentoeconmicodeAngola, trabalhoexecutadonoGabinetdoComandanteChefedasforcasArmadas, Angola1962. MarioPintodeAndradeOrigensdoNacionalismoAfricano,Lisboa1997. AfrikaSdZeitschriftzumsdlicheAfrikaNr.:6,Deutschland200/02. AbrahamNdingaMbo IntroductionalhistoiredesMigrationauKongo,Heidelberg 1984. UnescoHistoiregeneraldelafriqueVolumeII,AfriqueAncienne,Paris1987. CheickAntaDiopAntrioritdesCivilisationsNgresParis1993. JosephKiZerboHiustoriadaAfricaNegraI,TraducodeAmricodeCarvalho,Paris 1972. H.Loth(1981) in:Francisco Narciso Cobe Escravos Africanos no Brazil no Sculo XVI,Gieen1989. Thophile Obenga La Philosophie Africaine de la priode pharaonique(2780330) avantnotrereParis1990. AmadouHampteBAmkontedlenfantPeul,Berlin1997. FlavianoPetterliniDicionrioKikongoPortugus,PortugusKikongo,Padova1977. AntnioFonsecaSobreosKikongosdeAngola,Lisboa1979. CheikAntaDiopNationsNgresetCultures,Dakar1979. William Holman Rentley Dicionary and grammar of the Kongo language,London 1887. MarcelleTourneauAbrgedhistoiredelaliteraturefrancaise,Berlin1930. E.G Ravenstein(1901),A.C.Goncalves(1985) in: Ilidio Do Amaral O reino do Congo,os Mbundu,o reino dos Ngola e a Presenca portuguesa, de finais do Sculo XVameadosdosculosXVI,Lisboa1996. J.KiZerbo,D.T.Niane Histoire gnrale de lafrique IV Volume,lafrique du XII au XVIsiclePrsenceAfricaine,Paris1991.

47

Alexis Kagame Sprache und Sein,die Ontologie der Bantu Zentralafricas.Heidelberg 1985.

Ngiku (annexe)
ONtimiaMawuluyoInziyelo

ONtimiaMawuluwauatimangaMawulumandi. OInziyelo,vokavaikidi Oyandiokovo: 28 OmomotuoMawuluekalavoBager ne gwompolakaka. ONtimiaMawuluvo: EInziyelontondele,kansiseomwenevo omonokinayeBagerkw`e OInzeyelodiakakovo kadieBageriSazu ONtimiaMawulukovo Wawutukunawogwangaokovo: KinakwameyeBagerkwe? ONtimiaMawuluiwaukakudikadiakavo VomuBagerkwandikakaomauMawulumompe Kemetimakanako. Eyoyokeizayakeneelumbuilwakako OMfunuseukete.

28

Bager=NtalatolomiampwenampwenamitulumunangaoMawulamunaNsizinaye Induzitilia. 48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

NsonekiNdondaaYelemunankumbuyambotamenaDanielVelosoAlvvaro. Yandiwautukamunamvulaya1968,kunaZungakiaMbebe(Angola). KunaNsiaGelemani,vanaMbanzayaFalakufulitikalongokelaeLongidiaGwisao Makompani.

58

MatondoKwaNgudiaameaNkaziNkundunguluGabrielErsnstoVeloso, mvutwidimpeoMatondokwaMbutaMuntuoDr.Franciscokobemunamalongima NsikumiandingaaKikongo. MatondompekwankazameNtumbayowanameWumbayoNgalasa.

59

60