ATTR'IN LH-NMES'NDEK K HKYENN ANADOLU MESNEVLERNDEK ZLER * Nezahat ZTEKN ** ZET Mevlnnn Anadolu sahasnda Farsa kaleme ald

Mesnevsinin yine ayn sahada kendisinden sonra eitli irlerce yazlm Trke mesnevleri ekil ve konu olarak etkiledii bilinmektedir. Mevlndan 2-3 asr nce yaam, ran edebiyatnn klsik irlerinden Ferdddn-i Attr ise bata Mantkut-Tayr adl eseri olmak zere lh-nme, Tezkiretl-Evliy gibi eserleriyle hem Mevlny hem de Mevlndan sonraki Trk irlerini etkisi altnda brakmtr. Bu alma erevesinde Attr'n lhnmesindeki iki hikyenin, kahramanlar ve olay rgsnde kullanlan motifler ynnden Anadolu sahasnda kaleme alnm Ik-nme, Huridnme, Hsrev rn ve Sheyl Nev-bahar mesnevlerine etkisi zerinde durulacak; lh-nmenin, bu mesnevlerin prototipi olduu ispatlanmaya allacaktr. Anahtar Kelimeler: Ferdddn-i Attr, lh-nme, Ik-nme, Hurid-nme, Hsrev rn, Sheyl Nev-bahar THE MPRESSONS OF TWO STORES N ATTARS LAHNAME ON ANATOLAN MATHNAWES ABSTRACT It is known that Mevlanas Mesnevi affected other poets mathnawies. Furthermore Feridddin-i Attar and his books, Mantkut-Tayr, lahi-name, Tezkiretl-Evliya, affected not only Mevlana, but also other Turkish poets. In this study we are going to try to point out two stories, which are in Attars lahi-name, affects on Anatolian mathnewies as Ikname, Hurid-name, Hsrev irin and Sheyl Nev-bahar. Key Words: Feridddin-i Attar, lahi-name, Ik-name, Hurid-name, Hsrev irin, Sheyl Nev-bahar

**

Bu makale, 1999 . . Trkoloji Kongresinde tebli olarak sunulmutur. Prof. Dr., Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

Attr'n lh-nmesi'ndeki ki Hikyenin Anadolu Mesnevilerindeki zleri

429

Anadoluda meydana getirilmi mesnevilerde Nizm ve Attr etkisi aratrclarn dikkatinden uzak olmamtr 1 . nk XIV, XV ve XVI. yzyllarda bu iki ranl mesnevi irinin eserleri birok kere nazreler ve geniletilmi tercmelerle daima gz nnde bulunmutur. Anadolu mesnevilerinde Mevln etkisini aratrrken Attrn Mantkut-Tayrnn Glehr zerinde, lh-nme ve Tezkiret'l-Evliysnn Mevln zerindeki tesirlerini tesbit etmitik 2 . imdi de lh-nmenin; Ik-nme, Hurid-nme, Hsrev rn (eyh) ve Sheyl Nev-bahar ile paralelliklerine dikkat ekmek istiyoruz 3 . lh-nme bir ereve hikye iinde 242 kk hikyenin toplanmasyla meydana gelir. Bu hikyeler, farkl konular ihtiva eden 22 makale iinde beklenir. Hikyelerin beklendii konular; gzellik, ehvet, evlt sevgisi, nefs, byclk, hev ve heves, ak, dnyev bilgi, mevki, ebedi hayat, marifet, saltanat, iktidar, halka hizmet, hikmet, simyaclk, yoksulluun kfirlie yol amas, altnla dinin de dnyann da dzelmesi, sadkat olarak ayr ayr makalelerde ilenir. Hikyeler, bu soyut dnce ve kavramlar somutlatrma arac olurlar. ereve hikyenin konusu ise ok sadedir: Halife birbirinden bilgili ve deerli alt oluna en ok arzuladklar ne ise kendisine sylemelerini ister. Oullar, makale girilerinde, arzuladklar nesneleri ve merak ettikleri konular ona syler. Halife de oullarna hikyelerle cevap verir. Bu hikyeler iinde ikisi, kk hikyenin zaman ve epizot boyutunu aan zellikler tar. Bunlardan biri, birinci makaledeki "Kocas sefere giden namuslu kadn", dieri yirmi birinci makaledeki Belh Beyi ile Kz hikyesidir. "Kocas sefere giden namuslu kadn" hikyesinin konusu yledir: Gzel olduu kadar iyi huyu ve imn ile dikkati eken bir kadn, kocas hacca giderken, kk kardeine emnet eder. Adamn kardei, kadn ziyretlerinden birinde yzn grr ve k olur. Bir sre aklyla nefsi mcdele ederse de nefsi galip gelir, akn kadna anlatr. Parayla ve zorla kendisine rm etmek ister. Kadn direnince be yalanc ahit bulup zin ile sulanmasna sebep olur. Halk, kadn lm olduuna kanaat getirinceye
smail nver, Mesnev, Trk Dili Dergisi, Divn iiri zel Says, say: 415-416-417, 1986, s. 430-431. 2 Nezahat ztekin, Mevlnnn Mesnevsinin XIII-XV.Yzyl Anadolu Mesnevlerinde Etkisi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 1999. 3 Mehmed, Ik-nme,, (haz.: Sedit Yksel), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fak. Trk Dili Aratrmalar Ens. Yay., Ankara 1965; eyholu Mustafa, Hurid-nme (Hurid Ferhad), (haz.: Hseyin Ayan), nceleme-Metin-Szlk, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum 1979; eyh, Hsrev rn, nceleme-Metin, (haz.: Faruk Kadri Timurta), stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1980; Mesud bin Ahmed, Sheyl Nev-bahar, nceleme - Metin, (haz.: Cem Dilin), Atatrk Kltr Dil Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara 1991.
1

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

430

Nezahat ztekin

kadar talar. Taland yerde kendinden gemi ve yaral bir halde braklan kadn bir sre sonra aylr, yoldan geen bir bedev ona acyarak evine getirir, yaralarn tedavi eder, iyiletirir. Kadn iyiletike eski gzelliine kavuur. Bedev Arap, kadna hayran olup onunla evlenmek ister. Kadn evli olduunu bu yzden kendisiyle evlenemeyeceini syleyerek Arab ikn eder. Arap, kadn karde edinir. Ancak Arabn bir sredir evden uzak olan bir zenci klesi vardr. Bu kle eve dnnce kadnn gzelliini grp akl bandan gider. Kadn tarafndan reddedildiinde intikam hrsna kaplr ve Arabn kk olunu ldrerek kanl palay kadnn yastnn altna saklar. Kadn ktil olmadna Arab ikna eder ama Arap artk onu evinde grmek istemez, bir miktar para vererek evinden kovar. Kadn yolda giderken elindeki paray vererek bir idamlk mahkumu kurtarr. Kurtard gen yolda kadnn yzn grr ve k olur. Yalvarr, yakarr, tehdit eder, fakat kadn ikn edemez. Birlikte yrrlerken bir deniz kysna ulamlardr. Gen, kyda demir atm olan geminin tcirlerinden birine kadn kle olarak satar. Kadn, taciri kendisinin evli ve hr olduuna inandramaz. Tacir kadn dve dve gemiye bindirir, kadna saldrr. Kadn feryadlarla gemi halkndan yardm ister. Gemi halk kadna acyarak aralarna alr. Fakat bir sre sonra evresinde kim varsa kadndan faydalanmak ister. Artk gemide ona yardm edecek kimse kalmamtr. Kadn, Ey srlar bilen Tanr, beni bu kiilerin errinden sakla! diyerek feryad eder. O anda denizin iinden bir ate karak geminin iinde kadndan baka kim varsa yakar, kmr hline getirir. Rzgr da gemiyi bir ky ehrine srkler. Kadn, erkek elbisesi giyerek kyya kar. Gemideki mallar ehrin hkmdarna teslim eder. Kendisi iin ehirde bir ibdet mekn ister. Kadn gnlerini bu hcrede ibdetle geirir, hastalar iin dua eder, onlar iyiletirir. ehrin hkmdar zhid olarak bildii kadn kendine veliahd tyin eder. Erkek klndaki kadn, evlenecei ei seme bahanesiyle ehrin kadnlarn toplar, peesini ap yzn gstererek onlardan yardm ister. Kadnlar kocalarna kadnn faziletlerini anlatrlar. Tahta, kadnn setii kii geer. te yandan kadnn kocas hacdan dndnde kk kardeini kr ve felli bulur. Kardei, karsnn bir sipahiyle zin ettii iin talandn syler. Adam karsnn ihanetine ve lmne ok zlr. Kardeini, gzlerinin almas ve yryebilmesi iin, nn duyduu zhid kadna gtrmek zere yola kar. Yollarnn zerindeki Arabn evinde konaklarlar. Arabn da ktrm bir klesi vardr. Arap klesini alarak onlara katlr. Yollarnn getii bir kyde konakladklar yerin sahibi olan ktrm ve kr genci de yanlarna alarak yollarna devam ederler. Zhid kadnn nne geldiklerinde kadn, kocasn ve onun yanndakileri tanr. Peesini amadan onlar sorgular, iyilemeleri iin her nn de gnahlarn itiraf

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Attr'n lh-nmesi'ndeki ki Hikyenin Anadolu Mesnevilerindeki zleri

431

etmelerini ister. tiraf etmezlerse asla iyileemeyeceklerini syler. Sulular nce direnirlerse de yaptklarn anlatmak zorunda kalrlar. Kadn dualaryla onlar iyiletirir. Sonra kocasna yzndeki peeyi aar. Kendini tantr. Adam beklemedii bu gzel olay karsnda kendinden geer baylr. Ayldnda karsna kavutuu iin Tanrya kr eder. Hikyenin olay rgs: 1. Kadnn kocas seyahate kar. 2. Kocasnn kardei, kadn onunla beraber olmak istemedii iin yalanc ahit tutarak kadn recm ettirir. 3. Yaral olarak recmden kurtulan kadn yardmsever bir adam evine alarak iyiletirir. 4. Adam kadnla evlenmek ister, kadn kendisinin evli olduunu syleyince adam onu karde edinir. 5. Evdeki zenci kle kadna rahat vermez, adamn olunu ldrp suu kadnn zerine atar. 6. Adam kadnn susuzluuna inanr ama artk evinde istemez. 7. Kadn yolunun zerindeki idamlk genci btn parasn vererek kurtarr. 8. Gen de kadnla beraber olmak ister, kadn reddedince onu kle olarak bir tacire satar. 9. Tacir kadn zorla bir gemiye bindirir. 10. Gemi kaptan kadna zarar vermek ister. 11. Gemi halk kadn kaptanlardan kurtarr. 12. Bir sre sonra gemi halk da kadndan faydalanmak isterler. 13. Kadnn duasyla mucize gerekleir, gemidekiler denizden kan bir atele yanp kmr olurlar. 14. Kadn erkek klna girip yzn rter. 15. Geminin yanat ehrin hkmdar, ehrin idaresini ona brakmak ister. 16. Kadn srrn ehrin kadnlarna aar. 17. Kadn artk bir zahidedir, dualaryla hastalar iyileir. 18. Kendisine ktlk yapan erkekler kr ve ktrm kalmtr. Kocas kardei ile birlikte onlar iyilemeleri iin kadna getirir. 19. Sulular, kadnn kocasnn nnde sularn itiraf etikten sonra iyileirler. 20. Kadn yzndeki rty aarak kocasyla buluur. Hikyenin Kahramanlar: 1. Kadn: Hikyede kahramanlarn ad yoktur. Hikyeci kadn sosyal durumuyla hr ve evli bir kadn olarak belirler. Hikye, bu kadnn hayatnn bir devresinde yalnz yaamak iin verdii mcadeleyi anlatr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

432

Nezahat ztekin

Ortaa Mslman toplumunun yaptrm gl ve disiplinli din kurallarna ramen kadn kahraman toplum iinde ferd gvenliini erkek klna girip yzn rterek salayabilir. 2. Erkekler: Hikyede erkek kahramanlar, kadnn kocas, kocasnn kardei, iyiliksever Arap, zenci kle, idamlk gen, gemi kaptan, gemideki erkekler olmak zere sayca fazladr. Erkek kahramanlar, kadn kahramann karakterini belirlemek zere olaya katlrlar. Bunlar iinde Arap ve kadnn kocas iyi, kocann kardei, zenci kle, idamlk gen ve gemidekiler kt karakterlerdir. Motifler: 1. ftiraya urama 2. Erkek klna girme 3. Nikap takma 4. Mcerl gemi yolculuu 5. Erkek klndaki bir kadnn bir ehire ynetici olmas 6. ki kardein ayn kadna k olmas "Belh Beyi ile kz hikyesi": Belh Beyi Ka'bn cinslerinin esiz birer numunesi olan bir olu bir de kz vardr. Belh Beyi lm annda kzn oluna emnet eder. Oul Hris tahta kar. Hrisin hazinesine bakan, Bekta adl gzel bir klesi vardr. Bir Nevruz treninde dama kan Hrisin kz kardei, Bekta' grr ve k olur. Akn iirlere dker, bu iirleri dadsyla Bektaa gnderir. Bekta dadnn getirdii resim ve iirlerle prensese k olur. Prensesin sarayn dehlizlerinde dolat bir gn, Bekta karsna kar ve sevdii kzn eteklerine sarlarak duygularn aklar. Prenses ise Ne cretle eteklerine dokunduunu, kendisinin bir kle olduunu unutmamasn syler. Bekta kendisine gnderilen iirlerin zn kavrayamamtr. Prenses akn yalnz bana yaamak istemektedir. Duygularn iirlere dker, ama bir klenin akn kabul etmez. Bu srada bir sava kar. Hris ile Bekta n safta savarlar. Bekta bandan yaralanr. Esir decekken yz nikapl erkek klna girmi prenses tarafndan kurtarlr. Belh prensesi, aabeyi Hris ile birlikte dmana kar savar. Buhara hnn yardmyla da Hris sava kazanr. Bekta prensese dadsyla bir mektup gnderir. Prenses ise yine iirler sylemee balar. iirleri ir Rodeginin eline geer. Rodegi, Buhara hnn huzurunda, Hrisin de bulunduu bir mecliste bu iirleri okur. iirlerinin sahibinin Ka'bn kz olduunu, bu iirlerle bir kleye olan akn anlattn aklar. Hris o mecliste susar. Buhara'dan Belh'e dndnde Bektan odasndaki bir kutuda kz kardeinin ak iirlerini bulur. Bekta' zindana attrr. Kz kardeini de ah damarn kestirerek, kzgn bir hamama

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Attr'n lh-nmesi'ndeki ki Hikyenin Anadolu Mesnevilerindeki zleri

433

hapseder. Prenses bu kez iirlerini, hamamn duvarlarna kanyla yazar. Can verene kadar hamamn duvarlarn iirlerle doldurur. Ertesi gn hamamn duvar rlen kaps yktrlp prensesin ls karlr, gmlr. Bekta bir yolunu bulup zindandan kurtulur, Hrisin ban keser sonra sevgilisinin mezarnn banda kendini hanerle ldrr. Belh Beyi ile Kz Hikyesinin olay rgs: 1. Belh hkmdar Kab'n kz, sarayda aabeyi Hrisin klesine k olur. 2. Prenses ak iirlerini dadsyla kleye gnderir. 3. Kle bu iirlerle cesaretlenerek prensesin yoluna kar. Prenses onu kle olduunu hatrlatarak azarlar. 4. Belh ehrinde sava kar. Belh emiri Hris ile klesi Bekta, n safta savarken, Bekta yaralanr, erkek klna girmi yz nikapl prenses tarafndan kurtarlr. 5. Savatan sonra, prensesin iirleri air Rodeginin eline geer, Rodegi onlar Hrisin de bulunduu bir mecliste okur. iirlerin Ka'b'n kzna ait olduunu syler. 6. Hris, Bekta'n odasnda kz kardeinin iirlerini bulur. Bekta' hapse attrr. Kz kardeini de ah damarn kestirip kaps rlm kzgn bir hamama hapsederek ldrr. 7. Bekta zindandan kaar ve Hrisi ldrp prensesin mezar banda hanerle intihar eder. Kahramanlar: 1. Belh Beyinin kz: Hikyede kadn kahramann ad, "Belh Beyi Ka'b'n Kz"dr. Bu adlandrma ile kadn kahramann sosyal statsnn olay belirleyecei iareti verilmi olur. Belh Beyinin kz, iyi eitim grm, iir yazabilen soylu bir kadn tipidir. Ayn zamanda iyi bir savadr. Erkek kyafetiyle yz rtl olarak savar. Asaletin verdii gururla bir alt snftan olan sevgilisini yanna yaklatrmaz. Ama bu ak uruna can verir. 2. Belh Beyinin olu Hris: Hris babasnn vasiyetini tutar, nice hkmdrlarn k olduu kardeini, klesiyle evlendirmez. Bu akn ailesini klttn dnerek kardeini, intikam alrcasna trajik bir ekilde katleder. 3. Bekta: Hrisin hazinedrdr. yi bir sava, drst bir insan, sadk bir ktr. Sevgilisinin ktili Hrisi ldrdkten sonra o da intihar eder. 4. Rodegi: Samaniler dnemi (875-999) ran saray irlerindendir. Kab'n kznn iirlerini beenerek iir meclislerinde okur. Motifler: 1. Erkek klyla yz nikapl olarak savaan kadn

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

434

Nezahat ztekin

2. An kannn sevgilinin adn yazmas 3. Sevgilinin mezar banda can verme Yap unsurlarna ayrdmz bu iki hikye ile paralellikleri grlen drt mesnevinin iinden Ik-nmeyi represantative rnek olarak setik. Iknmenin olay kurgusunu, kahramanlarn ve motiflerini gsterdik. Toplu deerlendirme yaparken dier mesnevide bulunan paralellikleri alntlarla, karlatrmaya ilave ettik. Ik-nmenin Olay rgs: 1. ran h Nman ve olu Ferruh birbirinden habersiz, in hkmdrnn kz Hmya ktr. 2. Ferruh, dostu, nakka Hurremin Ferruhun resmini Hmnn sk sk urad kiliseye naketmesiyle Hm ile tanr. 3. Hind ve Kimir ahlarnn oullar da Hmya talipdir. Her iki hkmdrn oullar Hm iin savarlar. Kimir ahnn olu lem h galip gelir ve Hm ile evlenmeye hak kazanr. 4. Hm dn alay ile Kimire giderken onlar takip eden Ferruh ile kaar. 5. Ferruh Trkistan civarndaki kalede zencilerle yapt savata yaralanr. Hm zencilere esir der. 6. Hm kendisine tasalluta kalkan zenci kale reisini ldrr ve kaar. Ferruh ve Hm birbirinden ayr derler. 7. Hmnn ka yolunda karsna bir deniz ehri kar. ehrin hkmdr dil ah Hm ile evlenmek ister. Hm bir gemiye binerek saklanr, gemi denize alr. 8. Gemi kaptan Kaygan, Hmy yanna arr, Hm direnince diree balayarak ona ikence yapar. O srada bir frtna kar gemi bir limanda demir atar. 9. Gemi reisi Kaygan ehre kar. Mrettebat Hmy kendine reis seer. Hm erkek klna girip yzne nikap rter. 10. Hm, Ferah ehrine erkek klnda ve yz nikapl iner. Kendisini Hotan ahnn olu olarak tantlr. ehrin hkmdar veliaht brakmadan lmtr. Vasiyeti bir yabancy hkmdar yapmalardr. Hm, Ferah ah olur. 11. Ferruh nakka dostu Hurrem ile ayr dmtr. Hurremin yolu Bezm ehrine der. Sultan Sencerin kz Dil-gya k olur. 12. Sultan Sencer, Hurremi zindana hapseder kzn da ii ylan ve akreplerle dolu maaraya atar. 13. Ferruhun yolu da Bezm ehrine der. Sultan Sencerin olunu ldren arslan ldrr, dostu Hurrem'i zindandan, sevgilisini de akrepli

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Attr'n lh-nmesi'ndeki ki Hikyenin Anadolu Mesnevilerindeki zleri

435

ylanl maaradan kurtarr. 14. Ferruh, Hm'y ararken Ts ehrine urar. Ts ehri, Hmnn ehrini vergiye balamtr. Hm'nn Ferah ehrinde yaadn Hurrem'den renmi olan Ferruh, iki ehir arasnda kan savata Hmya yardm eder. Sava Hm kazanr. 15. Ferruh ve Hm bu engellerle mcadele ettikten sonra birleirler, Nman ah, tahtndan ve Hmdan olu iin fergat eder. Hikyenin nde gelen kahramanlar: 1. Hm: in prensesi Hm, iyi eitim grm soylu bir kadndr. Cesur bir sava, iyi bir yneticidir. Bu niteliklerine ramen gvenliini erkek klna girmek ve yzn rtmekle salayabilir. Sdk bir sevgilidir. Sevgilisi ile birleebilmek iin bir ok engelle mcadele eder. Hikyenin temel kahraman olan Hm, erkeklerle eit niteliklere sahiptir, hi zaafa dmez. Akl, cesareti ve savamakta ustal ile gl bir kadn tipini canlandrr. 2. Ferruh: Cemidin torunu olan Ferruh, babasnn evlenmek istedii kz sever. yiliksever, cesur bir soylu, sadk bir ktr. Hmya kavuabilmek iin ok savar. 3. Hurrem: Hikyenin ikinci erkek kahraman Hurrem, Ferruhun klesi ve dostudur. yi bir nakkatr. Ferruhun hayatnda nemli yeri vardr. Ferruh ile Hmnn tanmalar Hurremin Hmnn gittii kiliseye Ferruhun resmini naketmesiyle balar. 4. Sultan Sencerin kz Dil-g: Sultan Sencerin kz Dil-g, Hurrem gibi yabanc bir kleyi sevdii iin babas tarafndan ylanl ve akrepli bir maaraya atlr. Ik-nme'nin motifleri: 1. Grmeden k olma (sevgiliyi ryada veya resmini grerek k olma, medhini duyarak k olma) 2. Baba ve oulun ayn kza k olmas 3. Erkek kahramann yannda bulunan nakka dost ve haberci 4. ki rakibin sevgili iin dmesi 5. Kadn kahramann bir gemide kt bir ortam iinde aresiz kalmas, bir mucize ile kurtuluu 6. Erkek klna girme ve nikap rtme 7. Kadn kahramann bir ehre ynetici olmas 8. Soylu bir kadnn bir kleyi sevdii iin trajik bir lmle cezalandrlmas Yukarda snrl tahlillerini yaptmz lh-nme'deki Kocas sefere giden namuslu kadn ve Belh Beyi ile Kz hikyeleri ile, olay rgs kadn ve erkek kahramanlar, motifler olarak benzerlikler sadece

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

436

Nezahat ztekin

Iknamede deil, Cemid ile Hurid, Hsrev ile rn, Sheyl Nev-bahar mesnevilerinde de dikkatimizi eker. Hikyelerle mesnevilerin konu ekseninde, gl kiilie sahip olan bir kadn vardr. Erkek kahramanlara e nitelikler tar; iyi eitimlidir, airdir, ata biner, kl kullanr, iyi bir yneticidir. yi ve kt erkek karakterler bu gl karakterin eksenine sarlmlardr. Bu sarmal dizili srasndaki kadn - erkek ilikileri olayn motiflerini meydana getirir. Baba, karde gibi yakn kan ba tayan kt erkek karakterler, kadn kendisi gibi soylu ve hr olmayan alt snftan birini sevdii iin ikence ile lme mahkum ederler. Belh Beyi Hrisin bir kleye k olan kz kardeinin ah damarn kestirerek kzgn bir hamama kapatmas, Sultan Sencerin kz Dil-gy, Hurremi sevdii iin ylanl ve akrepli bir maaraya hapsetmesi gibi. Yine aile evresinden kocann kardeinin, aabeyinin karsna k olup iftira atarak halka talatmas da ayn kategoriden bir motiftir. Kadn aile evresinden uzaklanca zenci kle veya zenci kale reisi, gemi kaptanlar gibi kt karakterlerle karlar, bunlarla tek tek baa kabilir ama, ktler kalabalklanca aresiz kalr. Kadn, bu iinden klmaz ana kadar olan olaylarda iyi bir snav vermitir. Bu sebeple Kocas sefere kan namuslu kadn gibi dindrl ile Allaha snr ve bir mucize gerekleerek kurtulur. Ya da Ik-nme'deki Hm ve Sheyl Nevbahardaki Nev-bahar gibi akln kullanarak iinden klmaz durumu zp selmete ular. Bu byk snamadan sonra kadnlar rahat yaabilmek iin erkek klna girip yzlerini nikapla rterler. Erkek kyafetiyle erkekler gibi savap bir ehre ynetici olma hakkn kazanrlar. hi-nme'deki "Kocas Sefere kan Namuslu Kadn hikyesinde grdmz gemide saklanma ve taciz edilme, erkek kyafetiyle yz rtl, yiitlik gsterip bir ehre ynetici olma motifi Ik-nme ve Sheyl Nev-bahar'da da kullanlmtr. Ik-nmeden: Hm eydr iid am siz Nedr gr felekden iemi siz `oten hnu olyan muaa Ki snmden cihn dutard revna Cemlm pertevinden gn ogard Ne gz grse iinde kz yanard Bu manden dzetdiler nikb

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Attr'n lh-nmesi'ndeki ki Hikyenin Anadolu Mesnevilerindeki zleri Gne stne rtdiler nikb 1 Sheyl Nev-bahar'dan: Ben ol ulu Fafr h oluvan Ki h yiyesi yimez idm yavan 2 Atam glini odum tatum Yzm uyn dktm ratum3 Gemim ne kim var ise u sen Gerek kim ola ru o sen 4 Gerdiler tata oturdd Nibn anma ki gtrdidi 5

437

Hurid-nme'nin kadn kahraman Hurid de erkek klna girerek Ferahad' grmeye gider. Erkek klnda Boa Han'la savap onu ldrr: Hurid-nme'den: Hemn-dem onlarn deyrdi daya Brad oya yani onlu aya Da bir za er onn geyrdi Giderdi an kim her gn geyrdi 4 Hurid yzne gzelliini rtmek iin nikap takar: alap kim gzlere ibret komdur Yzmde bir aceb udret omdur Kimin kim baa olsa gzleri u Gider al olur elbette b-h Anun yamam yzm gzden Ki grp gitmeyesin kendzden 5 Hurid'in Boga Kanla dmesi:

1 2

Mehmed, Ik-nme, s. 168 (176b-177a), b. 4563-4577. Mesud bin Ahmed, a.g.e., s. 398, b. 2996. 4 Mesud bin Ahmed, a.g.e., s. 399, b. 3015. 5 Mesud bin Ahmed, a.g.e., s. 439, b. 3598. 4 eyholu Mustafa, a.g.e., s. 238, b. 292-2927. 5 eyholu Mustafa, a.g.e., s. 258, b. 3418-3420.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

438

Nezahat ztekin

Bir ardan grdiler ser-efrz Gll erenler alp u cn-bz Brime onlu yig atlar binrler l elde v alan yapunurlar Segirdp girdiler meydana bri Ne z kim er grz merdne bri Biri kim al binrdi al giyrdi Al ile l buyurd l ayurd eyh'nin Hsrev rn'inde rn, erkek kyafeti ile avlanr, erkek kyafeti giyerek Husrev'i bulmaa gider: Seher-gehden urup ol na- ni Dzetdi drl renge kendzini Bu imi ilerinde resm det Binicek sayda ol ehl-i sadet Eren resimince geyrdi giyesi Mrettep pehlevn her libs ab-y trk tc- grcvn Kemn-i c v tr-i keyn San brk iine balam berk Klhna cihn eylemi terk 6 lh-nme'de Belh Beyinin kznn savaa gelii ve savalar zerindeki etkisi yle anlatlr: "O safa yz nikapl bir kz vard; elinde kl ata binmiti.

Safn nne bir da gibi gelip durdu; her gnle ondan bir heybettir kt. Kimse o gm bedenli kimdir, bilmiyordu. Sze geldi. Azn at bu beceriksizlik nedir dedi. Keskin klcm bir ektim mi, krkiyen aslann bile cierini koparrm. Ateler sacan kvlcm parlad m atein bile d kopar, su kesilir gider." 7

6 7

eyhi, a.g.e., s. 57, b. 1554-1558. Attr, lh-nme, (ev.: Abdlbaki Glpnarl), MEB Yay., stanbul 1996, s. 245-246, b..59215928.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Attr'n lh-nmesi'ndeki ki Hikyenin Anadolu Mesnevilerindeki zleri

439

Kadn kahramann evresindeki kt karakterlerden bir dieri "Siyah kle" dir. lh-nme'deki "Kocas sefere kan namuslu kadn" hikyesinden Ik-nme'de, Hm'ya k olan zenci kale reisine ve Sheyl Nev-bahar'daki haydut Sarluk'a uzanr. lh-nme'de zenci klenin kadna ak teklifi:

"Arabn bir zenci klesi vard. Bir yerdeydi, anszn kageldi. Kadnn yzn grnce gnln kaptrd. Gnl ve can yand, bedeni de mahvoldu gitti. Kadna "Ben geceyim sen de aya benziyorsun, Neden benimle beraber olmay istemezmisin?" dedi. Kle beni mahrum ediyorsun ama sen beni bu dertten kurtarmadka benden kurtulamazsn Kle ona pek kzd. Sevgisiyle o haldeydi, imdi bu hale dnd, ate kesildi. Bir gece kzgnlndan, kininden kalkt,arabnn karsnn gzle bir ocuu vard. Gidip o ocuu beikte kesti, ldrd, Kanl palay da gtrp kadnn yastnn altna koydu, gizledi."
Ik-nme'de zenci kale reisinin Hm'ya ak teklifi: Da didi ki dur gel yanma sen Ki kim olasn eyvnuma sen Kol ol yad eri r benmle cnumsn ir ar tenmle 8 Sheyl Nev-bahar'da Haydut Sa'luk: eh bir yavuz dmeni var idi Yzi ara v arp alu idi Baup Nev-bahar'u grdi yzin Unutd hemn sat ol kendzin ...... ara yzl alu ol beyinsiz Didi saa urbn benm bigi yz. 9

8 9

Mehmed, Ik-nme, s. 159-162, b.4188-4209. Mesud bin Ahmed, a.g.e., s. 354-360, b.2365-2453.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

440

Nezahat ztekin

Hurid-nme'deki siyah kleler Hurid'e k olurlar ama ktlk yapmazlar: Siyh idi ad v kendsi hem olm idi glinde mukem 10 Kadn kahramann evresindeki iyi karakterlerin en nde geleni sevdii erkektir. Eer kadn kahraman soylu, k olduu erkek btn gzel niteliklerine ramen bir kle ise soylu kadnn babas veya erkek kardei bu aka kardr, klar cezalandrlr. lh-nme'deki "Belh Beyinin Kz" hikyesinde Belh Beyi Hris'in kz kardeinin k olduu kleyi zindana attrp, kz kardreinin ah damarlarn kestirerek kzgn hamama hapsetmesi, Ik-nme'de Sultan Sencer'in kznn k olduu Ferruh'un klesi Hurrem'i zindana attrp, kz Dilga'y da ylanl akrepli bir maaraya hapsetmesi, ayn motifin deiik anlatmlardr. lh-nme'de Hris'in kz kardeini ve n cezalandrl yle anlatlr:

"Hrisin gnl atelerle doldu, o srr anlayp fkesi artt; kzkardeini ldrmeyi kurdu. nce o has kleyi, Bekta' zincire vurup zindana attrd. Ondan sonra o gm bedenli kz hamam kzdrp ieriye kapatmalarn; ki bileinin ah damarlarn yarmalarn, emretti. Hacamat kzn ahdamarlarn yard, hamamda ylece brakt. Sonra onu hamama kapatt, hamamn kapsn da tala kirele rdrd." 11
Ik-nme'de klarn cezalandrlmas: ekildi urrem' aya bende Ki zd iken old bende bende Aradup abse oydlar an zr Didi Sencer ki lu z ber-dr Yine bigler naat virdi ha Ki n-a girmegil bunca gnha 12
10 11

eyholu Mustafa, a.g.e., s. 275, b.3870-3877. Attr, a.g.e., s. 254, b.6023-6027. 12 Mehmed, Ik-name, s. 181-201, b. 5155-5169.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Attr'n lh-nmesi'ndeki ki Hikyenin Anadolu Mesnevilerindeki zleri

441

lh-nme'de "Belh beyinin kz" hikyesinde damarlar kesilerek kzgn hamama kapatlm kz, kendi kanyla hamamn duvarlarna lmn ve akn iirlerini yazar. Hamamn harareti ve kan kaybnn verdii halsizlik ona rsva olmann, hasret ekmenin aclarn unutturmaz:

"Bir yandan o kt hamamn harareti bir yandan o ate gibi iirlerin harareti, Bir yandan genlik atei, bir yandan o kadar kan kaybetmenin atei. Bir yandan akla, gayretle yanp yaklmak; bir yandan rsvay oluun hasretin verdii ate. O ay yzl parman kanna banarak birok iir yazmaa koyuldu." 13
Burada akla gelen, "n kannn sevgilinin adn yazmas" motifi, Hallc (. 992)'a atfedilen, Hallc'n kannn dd yerde "enel-Hakk" yazmas menkbesinden domu bir motif olup olmaddr. Ayn motif, "Mecnn'un kannn Leyl yazmas" eklinde Leyl ve Mecnn ak iin de rivayet edilir 14 . lh-nme'deki hikyenin sonunda Belh Beyinin kznn Bekta, zindandan kurtulup Hris'i ldrr ve sevgilisinin mezar banda gsne haner saplayarak intihar eder. "Sevgilinin mezar banda lme" motifine Hsrev rn, Leyl ve Mecnn mesnevilerinde de rastlanmaktadr. eyh'nin Hsrev rn'inde bulunmayan bu motif, eseri tamamlayan XVI. yzyl airlerinden Rm tarafndan ilave edilmitir 15 . Nizm (. 1203)'nin Hsrev rn'i, rn'in, Hsrev'in lsnn banda gsne haner saplayp lmesi ile son bulur. lh-nme'de Bekta da intihar eder:

"Kzn mezarnn bana geldi; elbisesini yrtt; bir haner bulup cierine saplad." 16
Leyl ve Mecnn hikyesinde ise slm olmayan intihar, n kendi kendine can vermesi olarak deiir. Mecnn'un lmn Fuzl yle anlatr:
Attr, a.g.e., s. 255, b. 6035-6039. Agah Srr Levend, Arap, Fars ve Trk Edebiyatlarnda Leyli v Mecnn Hikyesi, TTK Yay., Ankara 1959, s. 199-208. 15 eyhi, a.g.e., s. 131, b. 153. 16 Attr, a.g.e., s. 259, b.608.
14 13

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

442

Nezahat ztekin

n grdi mezr- gl-irn Ddi ve ucalad mezrn Ggsini lup lad gibi k Merad gibi ad bana hk 17 Klasik Trk edebiyat airlerinin bu motifi kullanmada Attr'dan ziyde Nizm'nin eserinin etkisinde kalm olduklarn dnmek daha doru olacaktr. Attr'n lh-nme'sindeki iki hikye ile drt mesnevinin muhtevasnda bulunan benzerlikleri ele alrken, ifh halk edebiyatnn, yazl sekinler edebiyat ile mnsebetini de gznnde bulundurmak gerekir. Ancak byle bir aratrma ile motiflerin izlerini srmede salkl sonulara ulalabilir. Bu da geni kapsaml bir mukayeseli edebiyat almasdr. Sonu: lh-nme'deki iki hikyenin zellikle "kocas sefere kan namuslu kadn" hikyesinin olay kurgusunun yap iskeleti, kahramanlarn karakterleri, olayn belli bal motifleri ile Anadolu'da XIV ve XV. yzyllarda meydana getirilmi Ik-nme, Hurid-nme, Sheyl Nev-bahar gibi mesnevinin olay kurgusunun temel yaps, kahramanlarn karakterleri ve motifleri arasnda paralellikler olduu grlr. Paralelliklerin rtecek kadar aynlamas, Propp'un yz peri masaln inceleyerek 31 temel motifi tesbit etmesine benzemektedir (Peri Masallar Morfolojisi, 1928). Propp'un almasna benzer bir inceleme yaparak konularna gre mesnevilerin yap elemanlarn bulmak mmkn olabilir. Elde edilen bulgularla derinliine yaplan arketipal bir aratrma, motiflerin tarihi haritasn izmek imknn verecek, bylece motiflerin hem halk edebiyat ile ilikileri, hem de evrensellikleri tesbit edilebilecektir. Attr'n "kocas sefere kan namuslu kadn" hikyesi, bir ak hikyesi deildir. Fakat Anadolu'da, konusu ak olan mesnevilerle benzerlikler gsterir. "Belh Beyinin kz" hikyesi, olay kurgusu ve kahramanlar olarak dier ak hikyelerinden farkl olmamakla beraber, "n ma'uk ile bulumak istememesi", "vcuddaki kann boalmas" gibi motiflerle tasavvuf yoruma da aktr. Hikyelerle mesnevilerin paralellikleri olay kurgusu, kahramanlar, motifler olarak grupta toplanr:
Fuzuli, Leyl v Mecnn, (haz.: Hseyin Ayan), Dergah Yay., stanbul 1981, s. 391, b.28855886.
17

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Attr'n lh-nmesi'ndeki ki Hikyenin Anadolu Mesnevilerindeki zleri

443

Olay kurgusunun ana motifleri: 1. Sevgililerin ayr dmesi 2. Erkek kahramann rakipleriyle yapt mcadele 3. Kadn kahramann kendisine ktlk yapmak isteyenlerle mcadelesi 4. Kadn kahramann erkek klnda, yz rtl olarak gemi yolculuu 5. Bir ehre ynetici olmas 6. Halka nikabn aarak yzn gstermesi 7. Vuslat 8. Soylu ve kle aknda, sevgililerin cezalandrlmas 9. Sevgilinin mezar banda lme Kahramanlar: Kadn kahraman gzel, namuslu, soylu, sadk, akll, iyi eitimli ve irdir. Erkeklerle dvebilecek kadar iyi ata biner ve kl kullanr. Ak uruna lebilir. Erkek kahramanlarn iyi karakterlileri sadk bir sevgili ve dostturlar. yi savadrlar. Dost olanlar, soylu n klesi ve srdadr. Nakka olan bu dost kleler, sevgilinin resmini yaparak, mektup tayarak iki an ilikilerine yardmc olurlar. Kt karakterli erkek kahramanlardan soylu olanlar, baba, karde, kocann kardei gibi yakn aile fertleridir. Soylu olmayanlar haydut, zenci kle, gemi reisi gibi hr olmayan veya halktan olanlardr. Aynlaan motifler: 1. Baba - oul veya iki erkek kardein ayn kadna k olmalar 2. Duyarak veya resmini grerek k olma 3. Soylu - kle ak 4. Soylu kzn, ikence ile ldrlmesi 5. Namuslu kadnn iftiraya uramas 6. Maceral deniz yolculuu ve kadn kahramann gemi reisi tarafndan tcizi 7. Erkek kyafetiyle savaan ve ehir yneten kadn 8. n kannn sevgilinin adn yazmas 9. Sevgilinin mezar banda lm Olay rgs, kahramanlar ve motifler olarak dkmlerini yaptmz bu aynlklar, Attr'n iki hikyesinin, Anadolu'da meydana getirilmi olan Ik-nme, Hurid-nme, Hsrev rn ve Sheyl Nev-bahar mesnevilerinin prototipleri olduunu bize gstermektedir.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007