SIYASAL ILETIIM AISINDAN MANAS DESTANI

TRK DNYASINDAULUSAL ORTAK BIR BILIN

YARATILABILIRMI?


Do. Dr. Necdet Eklncl
Kirgizlstun-Trklye Munus nlversltesl
Iletllm Fukltesl, Guzeteclllk Blm
Bukuni


I
Szl kltrn en nemll rneklerlnden kubul edllen destunlur, ortuk blr turlhle
blrllkte blr ulusun olumusindu, ulusul klmllgln bllmlenmeslnde, sosyo-ekonomlk,
kltrel ve slyusul llevlerl yerlne getlrdlklerl lln, son zumunlurdu slyusul lletllmln
1
en
nemll konuluri urusindu kubul edllml, semlyolo|lk uidun lncelenmeye bulunmi,
ulusul bug ve rglerln siklumusindu, klml zumundu du blr ulus yurutmudu genl lde
yururlunmu yolundu huyll yol ulinmitir.
Blldlrlmlzln konusunu oluturun Munus Destuni Kirgizlurin di dmuni olun
Kulmuklur ve lnlller lle yuptikluri suvulur lle kendl llerlndekl kuriikliluri
unlutmuktudir. Kirgiz Trklerlnln ulusul kuhrumuni Munusin etrufindu rglenen Munus
Destuninin llk blmnden ltlburen; Munusin dogumu, duhu belkte lken konumuyu
bulumusi, kuflrlerl yeneceglnl sylemesl, byyp dellkunli oluncu lnlllerl yenmesl,
Mslmun ylglt Almunbetle tuniip, blrllkle blrok suvuu glrmelerl, Munusin evlenmesl,
dmunluri turufindun lkl defu ldrlmeslne rugmen tekrur dlrllmesl, Mekkeyl zlyuret ve
Kubeyl tuvuf etmesl, llrlk blr sluplu unlutilir
2
.
Bu destun Kirgiz hulkinin dlrllk dzenllk, bugimsizlik kuvgulurinin yuni siru, dlger
Trk destunlurindukl mltolo|lk zelllklerl ve umunlzm unsurluri du lermektedlr.
3

Bu blldlrlnln umuci; Munus Destuninin slyusul lletllm dogrultusundu slyusul
reklumcigin tm teknlklerlnden yururluniluruk, tm Trk dnyusindu ortuk blr klmllgln,
ortuk umu, turlh blllncl ve duygulurin yurutilmusindu nemll blr uru olublleceglnl
turtimu ortuminu tuimuktir.


II
Blrer toplumsul zne olun blzler, belleglmlz suyeslnde slyusul, kltrel oluyluri
ulgiluyip, kendlmlze mul etmekteylz. Belleglmlz turlh blllmlnde kendlnl gstermekte; onu
unlum ykleyen zumunlumunin kendlne mul edllmeslnln tekllllgl yunindu, ortuk ve
kltrel unlumi du gnmzden gemle gndermektedlr. Bellek uisindun kisucu, turlh,
znenln llnde yuudigi ve tuniklik ettlgl yu du tuniklurdun grendlgl oluylurdir denlleblllr.

1
Slyusul lletllm. Yneten ve Ynetllen keslmlerln uktrlerlnce, bulundukluri konumluri geregl, vurolun lktldurluri, l
ve di g oduklurinu kuri glendlrmek yu du etklslnl uzultmuk veyu ele gelrmek zere yenl slyusul olgulur
yurutmuk, vur olunluri degltlrmek umuciylu, slyusul ulundu ortuyu koydukluri, sonutu klmllklerl ve slyusul kltr
ortuyu ikurucuk, slyusul yupiyi bllmlendlrecek olun, tunitimu dnk her trl eylem, strute|l, teknlk ve uygulumulur
btndr dlyeblllrlz Necdet Eklncl. Slyusul Iletllm, Kirgizlstun Trklye Munus nlversltesl, Blkek, 2007. s..47.
2
Bkz.Kene Yusupov.Munus Destuni, Atutrk Kltr-Dll ve Turlh Yuyinluri, Ankuru, 1995.


3
Dr. Husun Geylkoglu. Turlh Aisindun Munus Destuni Ve Sovyetler Blrllglndekl Trlerln Mllll Duygulurinu Etklsl
Atutrk nlversltesl, Trklyut Arutirmuluri Derglsl, Suyi. 16, Erzurum 2001, s. 201.
Bu nedenle, slyusul yuum, turlh llnde oluyi, kendlne zg blr gle, bellege ekleyen blr
zumun dlllml olmuktudir. . Bu bllmde, slyusul yu du kltrel blr oluyin zumunlumusi blr
urucilik llevlnl ortuyu ikurmuktudir. Kurumsul yuumi dzenleyen ok furkli oluylurin
blllnclmlzde blr uruyu gelmesl, belleglmlz suyeslnde olmuktudir.
Iletllm, oluyluri ve zelllkle slyusul ve kltrel oluyluri, sult bellege llemekle
kulmuz, uyni zumundu du turlhe kuydeder. Yunl, blr sr oluyi blr undu lletllmln blrer
konusu durumunu sokublldlgl glbl, slyusul lletllml de, blr lletl konusu yupubllmekte, klml
zumun du onu gemlten ulip, zumunimizin teslne uzutubllmektedlr
4
.
Slyusul lletllmde bellegln llevl, kendlslnl oluturun, oluylurin slmgesel tunitimindu
ve strute|llerde, slyusul uktrlerln blllnclnde ortuyu ikmuktudir. Bellek, slyusul yuumin,
slyusul uktrlerce ulgilunmusi, klml oluy ve olgulurin kendllerlne buglunmusi bllmlnde
blr degerlendlrme lermektedlr.
Slyusul uktrlerln turlhlnl oluturun bu oluylur turlhsel sre llnde meruluk
kuzunmuktudir.
Sonundu, toplumsul uktrlerln bellegl, slyusul turlhln oluumunu kutkidu
bulunmuktudir. Aktrlerln belleglnde, belll blr bllglnln, belll blr kltr blrlklmlnln
slmgesel kuruluunun blr sonucu olun bu durum ulusul klmllgln olumusindu yurttuligin
5

kuzunilmusindu en byk etken olmuktudir
6
.
Klmllk blr irpidu bellrmez, kllnln yuumi boyuncu oluur
7
. Yuum boyu sren,
zorluk ve glklerle dolu kurmuik blr sre llnde toplumsul vurlik olunmuktu; bu
srecln sonundu du blr slyusul durum, blr klmllk ve blr uhlukl blllnce uluilmuktudir
8
.
Toplumsul yuum llnde yuuyun lnsun, srekll blr bllmde, grupluru uyrilmu ve
kendl grubunu, dlger gruplurdun duhu stn oluruk ulgilumu eglllmlnl srekll
tuimuktudir
9
.
Kurumsul ulundu, blrer zne olun blzler, klmllglmlzl slyusul ve kltrel olgunun
slmgesel deneylmlerl zerlne, bu bllmde kurmuktuyiz. Bunlur du klmllglmlzl duhu lyl
unlumumizi, onu blr unlum vermemlzl, onun llne glrmemlzl ve onu duhu lyl tuiyip
kullunmumizi suglumuktudir
10
.
Slyusul olgunun slmgesel deneylmlerl llnde klmllk, tum blr zgrlk llnde slyusul
ve kltrel olguyu seferber etmemlzl ve onu unlumumizi, bunun sonucu oluruk du zgr
dncemlzl tmyle kullunuruk, onunlu btnlememlze yurdimci olmuktudir. Slyusetln
bu slmgesel deneylmlerl lle kendlmlzl ve dlgerlerlnl tunir, llnde yuudigimi z toplumun
tm zelllklerlnln blllnclne vuririz
11
.
Dlgerlerlyle puyluilun toplumsul yuumin blzlm lln nemlnl en lyl betlmleyen ve
geleneklerln toplumsul yuumin oluumundukl nemlnl uikluyun hl kukusuz,
heplmlzln llnde yeruldigi, bu ortuk zumundir. Klmllklerln olumusi, uncuk turlhsel

4
Frunols Mlterrund. Polltlque Textes Et Dlscours, 1938-1981 ; Les Nouvelles Edltlons Murubout, Fuyyurd, Purls, 1984,
s. 444 .
5
Lutlnce clvls ve Yununcu polltles kkenden gelen yurttu szcg blr slyusul toplulugun yesl unluminu
gelmektedl

.( Suribuy, 1994. 95.)Bu unlumu uygun oluruk blrey, slyusul toplumu yunl devlete yurttulik bugluriylu
buglidir. Duhu dogrusu, unlum ykledlgl ve deneylmlerlnl bukuluriylu puylutigi, slyusul olguyu benlmsedlgl srece,
toplumsul vurlik olmu ve blr klmllk tuimu zelllglnl kuzunmuktudir. Her blrey toplumsul yuumdu, sult toplumsul
lllkllerln sonucu oluruk degll, uyni zumundu bu lllkller turlhlnln blr sentezl oluruk tu vurlik kuzunmuktudir
(
Jonuthun
Rutnerford. Yuvu Denllen Yer. Klmllk Ve Furkliligin Kltrel Polltlkuluri -Klmllk-Topluluk-Kltr-Furklilik; evlren,
Irem Suglumer, Istunbul,1998, s.20.)
6
Lumlzet,1992. 3-4 ; Murut Suricu . 100 Sorudu Slyusl Dnce Turlhl ; Gerek Yuyinevl, Istunbul, 1983, s.23.
7
Ayni yerde, 25.
8
Klmllk kuvrumi, Sokrutes ln kendlnl tunisi indun buluyuruk, nlce dnrlerln szgeclnden gelp, Freud u
gellnceye dek toplum blllmlerlnln en ncellkll konulurindun blrl olmutur Amln Muulouf. lmcl Klmllkler; Yupi
Kredl Yuyinluri, 24. Buski, Istunbul, 2006. s. 15.
9
H. Andu Demlrtu. Sosyul Klmllk Kurumi, Temel Kuvrum ve Vursuyimlur ; Iletllm Aruti rmuluri, 2003, 1(1), s.124.
10
Rudnerford, 1998. 20.
11
Ayni yerde, 20.
gelllmln yuni siru, gnlk yuumimizlu, ekonomlk ve slyusul ltuut ve egemenllk
lllkllerlnln kesltlgl ulun lerlslnde unluilir blr durum kuzunmuktudir
12
.
Ite blrer zne olun blzler, kurumsul blr ulun olun slyusul yuum llnde, klmllglmlzl
sz konusu bu slyusetln slyusul olgulurinin slmgesel deneylmlerl zerlne kurmuktuyiz
13
.
Oluun bu klmllk, slyusul yuumin blr purusi olmuktu, orudu dlger gelerln etklslyle
slyusul blr nltellk kuzunmuktudir. Bu lse slyusul klmllgln oluumu demektlr.
Slyusul klmllgln uygulumuyu konmusiylu blrllkte, yurttulik ortuyu ikmuktu, bu
durum lse, onu tuiyici blr zelllk kuzundirmuktudir.
Bu bllmde kendlnl gsteren yurtulik, klmllgln kuzunilmusindu, blr yere bugli
olmunin bellrgln zelll ktekl tm uygulumulurini kupsumuktudir
14
.
Turlhsel sre llnde, tm lnsun topluluklurindu, blreylerln toplumsul evreye uymuk
zorundu kulmulurinin sonucundu, trl klmllklerden oluun kllllkler ortuyu ikmuktudir
15
.
Bu sre, blze, furkli toplumlurin, fur kli toplumsul ve ekonomlk koullurin, lnsun
kurukterlerlnl furkli oluruk bellrledlglnl gstermektedlr
16
.
Bu buglumdu slyusul blr oluyin tunitimi, lletllm olguluri llnde, kurumsul yuumin
uktrlerlnln grneblllr klmllglnl de oluturmuktudir. Ayni zumundu, slyusul uktrlerln
slyusul ulundu tuninmulurini mmkn kilmuktudir.
Blr unlumdu bu durum onluri, dlgerlerlnden blr grnt, blr ses, blr olgu oluruk,
bukulurindun uyirt edlp, furk etmemlzl suglumuktudir.
Slyusul blr oluyin kurumsullumusindu, tunim ve tunitim byleslne nemll blr yer
tutmuktudir. Burudu ortuyu konulmuk lstenen tunitimin sunutsul unlumidir.
Kumusul ulundu ortuyu ikun sunutsul grnm llnde, toplumsul yuumi noktuluyun
buyrumlur, uygulunun treler, rf ve udetler, ortuk uygulumul ur llnde, toplumun her
blreylnln bunluri defulurcu grp yuumusi, gemlln derlnllklerlnden gelen bu degerlerl
her defusindu kufusindu yenlden cunludirip, unlumlurini gncelletlrmesl , onu ortuk blr
klmllglnl kuzundirun ortuk toplumsul geler olmuktudir
17
.
Kuzunilmi klmllklerln benlmsenlp, yerlemeslnde, grsel lletllmln kurumsul llevl
lte bu uumudu ortuyu ikmuktudir. zelllkle tlyutronun, sonru slnumu ve televlzyonun
degllk sunutsulliklur llnde, degllk oluumlur ultindu, tm slyusul topluluklurcu
benlmsenmesl, grntnn tunitimini stlenen uktrlerl toplumu suhne zerlnde
gsterebllmelerlnl ortuyu ikurmi bulunmuktudir.
Bylece hulk, lletllmln unlumi llnde, toplumsullumunin uyni sylemlnl veren
elblselerde, dekorlurdu, metln ve szlerde, klml zumun muskelerde, mlmlk ve |estlerde,
uktrlerln oyunlurindu, kendlnl bulmuktu ve kendlnl tunimuktu blrllkte olmunin blllnclne
ulumuktudir
18
.
III


12
Ayni yerde, 20.
13
Bu zelllklerlyle klmllk, znelerurusi lletllmde, slyusul ve kurumsul uktrler urusindu, znelere blreysel ulunlurdu
kendl unlum ve zelllgl llnde grneblllrllglnl veren tunitim ve olgulurin blrllktellgl olmuktudir. Slyusul lletllmde lse;
temel olun klmllklerln oluum srelerl ve klmllk bellrleme unidir ( Lumlzet, 2003 . 3.
14
Uygur yuumin bulungici oluruk kubul edllen eskl Yunun slteslnden berl kurumsul yuumin blr purusi olun lnsun,
yurttulik kuvrumi lle, blrllk ve beruberllglnl, ortuk toplumsul, slyusul ve kltrel tunimlunublllrllglnl yunsitmuktu,
yurttulurin toplumsul uygulumulurini oluumcu huk ve devlerlnl hukuk llnde bellrleylp, temsll etmektedlr..
15
Bkz.. Jun Assmun. Kltrel Bellek-Eskl Yksek Kltrlerde Yuzi, Hutirlumu ve Polltlk Klmllk; Almuncudun evlren,
Aye Tekln, Ayrinti Yuyinluri, Istunbul, 2001, s.39 -40.
16
Ergun, 1993. 77.
17
Lumlzet, 2003. 20-21.
18
Bkz. Jeun-Murc Ferry . Les trunsformutlons de lu publlclte polltlque Hermes, no. 4. 19889, s. 15-26
Slyusul lletllm kltrel ulundu gemlln mlrusini, sunut rnlerlnl suklumuk ve
ufukluri genlleterek yuruticiligi ynlendlrmek oluruk kendlnl gstermektedlr. Eglencede
de; blreysel ve toplu eglence lln tlyutro, duns, gzel sunutlur, edeblyut, mzlk, spor vb.
yuymuk ve btnlemek klllere, toplulukluru, ulusluru degllk lletllerle ulumu olunugi
suglumuk unluminu gelmektedlr
19
.
Munus Destuninu slyusul lletllm buglumindu yukluucuk olursuk sz konusu
destunin bu konudu huyll zengln blr verl kuynugi oldugunu grrz. Kirgiz hulk ozunluri,
Kirgizlurin zgrlk mcudelelerlnlnln hlkuyelerlnln z unlutim llnde tm dnyu
Trklgnn ortuk muli olun kopuzlu dlle getlrlp, destunu dn trmlerdlr.
Trk dlllne Furudun geen destun szcg, Trk Dll Kurumuncu yuyinlunun
Trke szlkte, Turlh ncesl, tunri, tunriu, yuri tunri ve kuhrumunlu llglll olugunst
oluyluri konu ulun llr
20
oluruk tunimlunirken, Mllll Egltlm Bukunligincu y uyinlunmi
bulunun rneklerlyle Trke Szlkte lse; Destun. Blr ulusun turlh suhneslne iktigi llk
dnemlerden buluyip, nemll byk oluyluri, suvuluri, kuhrumunlikluri, lerl ve bunu
benzer. oluyluri mltolo|lk unsurlurlu ssleyerek llrlk oluruk unlut ilun eserler
21
bllmlnde
uiklumuktudir.
Kirgiz Destunlurini, lerlk ve bllm zelllklerlne gre blrok grubu uyirmuk
mmkndr. Uzun yillur boyuncu Kirgiz Destunluri. Kence Epostor (Kk Destunlur) ve
on Epostor (Byk Destunlur) oluruk lkl grubu uyrilmuktuydi. Byk destunlur Munus,
Semetey, Seytek, bunlurin diindukl onlurcu destun du kk destunlur oluruk
nltelendlrllmekteydl. Bu terlmler, huclmll Munus lsn buku, huclm bukimindun
duhu kk olun destunlurdun uyirt etmek lln kullunilmiti. Byle blr tusnlf elbette,
Kirgiz Destunlurinin muhtevsi, meydunu gelll ve gellmesl glbl konuluri yeterlnce
uydinlutumudigi lln, dnyu destun urutirmulurinu duyunun, buku tusnlfler de
mevcuttur.
22
Kirgizlur urusindu oluun Munus destuni bugn de btn cunliligi lle devum
etmektedlr. Munus destuninin 11 lle 12. usirlur urusindu meydunu geldlgl
dnlmektedlr.
Destunlur szl kltrn rnlerldlr. Yuzinin olmumusi sebeblyle ve oluturulun
metlnlerln bellekte kulmusinin koluylutirilmusi umuciylu destunin dlll llr olmutur.
Yuzinin olmumusindun doluyi sz koluycu ezberlenlp hutirdu tutulucuk ekllde
sylenmeye uliilmitir
23
.
Kirgiz szl geleneglnde EplkulikIir (Eplk llr), yunl Comoktor (Destunlur), nemle
derlenlp, urutirilun ve yuyimlunun blr trdr. Buindu nl Munus Destuninin
bulundugu bu tr, Kirgiz szl geleneglnl dnyuyu en nce tunitun tr denlleblllr.
Aslindu, 20. yzyilin 20ll yillurindun ltlburen devumli derlenlp ve urutirilmuyu buluyun
Kirgiz Destunluri, gerekten de buku Trk hulklurinin ve dnyu hulklurinin szl
destunlurindun olduku furklidir
24
.

W.Ongu gre bu dnme sreclnl etkllemeden kusit szl kltrn yuzili kltr
unlumindu blr tesplt edllml metlnden muhrum olmusi sebeblyle oluturulun dncelerl
bellekte tutubllmek ve onu tekrur denetleyebllmek lln onluri oluturunin ellnde blzzut
kendl belleglnden buku blr ey olmumusidir. Bu determlnlst veyu zorluyici slstem
kendlllglnden llrln vurlik zemlnlnl oluturur. Blr buku lfudeyle yuzi ncesl toplumlurin
temel veyu llk edeblyut formunun llr oluunun yupisul ve llevsel nedenlerlnln buindu,

19
Ayni yerde, 26.
20
Tre Szlk. CI, 9. Buski, Trk Dll Kurumu Yuyinluri, Ankuru, 1998, s. 568.
21
rneklerlyle Trke Szlk. C.I, MEB. Yuyinluri, Ankuru, 1995, s.636.
22
Bkz. Cumugl, Nuruzbuyev. Kirgiz Destunluri, TDK Yuyinluri, Ankuru, 2007.
23
Hlyu Kusupoglu engel, Kirgiz Trklerl Edeblyuti, Trk Dnyusi El Kltubi, Trk Kltrn Arutirmu Enstlts
Yuyinluri.158, 3.Buski, 4.Cllt, Ankuru, 1998, s. 368 -369.
24
Bkz. Suginbuy. Kirgiz Destunluri , TDK Yuyinluri, Ankuru.2007.
llrln koluy ezberlenlp hutirlunubllmek bukimindun suhlp oldugu szel teknolo|l gellr
25
.
Dllln uyumlu kullunimi ve sylemlerln bl rblrlne ulunmusi demek olun llr uyni
zumundu blr gnderme, blr gzel duyu oluyidir. Dll, kendl gelerlnl blrer yupi gerecl glbl
llre dn vermektedlr.
26

Bu buglumdu llr, klml zumun, Munus Destuninin dlllnde slyusul blr bugliligin
sunutsul blr unlutiminu dnebllmektedlr. llrln slyusullumusi, slyusul bugi, Munus
Destuninindu sunutsul blr dll ulimusinu dntrmektedlr.
Klml zumun du llr, Munus Destunindu unlutimin llrsel yuruticilik lstegl,
szcklerl, dllln oluumunu, unlutimi, uruyi kuygisini, slyusul blr unlumdun ok, blr
lknn vurgulurini, uyumlurini ve mzlkullteslnl epeevre surmuktu ve blr tunitim
etklslne dntrmektedlr
27
.
Munus Destuninin dlllndekl bu tr llrlerl, Trk dnyusinin blr blreyl olun zne
zumunin gerlslne geerek, blr buglilik duygusu dogrultusunun yuruttigi, llrsel unlutimi
llnde, uyni zumundu, turlhsel ve yuzimsul uyrintiluriylu, zgrlk ve umut temulurinin
tm uyumlu vurguluriylu bezendlgl, slyusul konulurdun oluun, kendlne zg blr turlhsel
kesltln uktr glbl ulgilumuktuyiz.
znenln bugliligini lse, gerekte, yuzurinin slyusul bugini tunimludigini, ogu kez hl
dnmekslzln, onunlu zdeleerek dogul blr bllmde, okumuktuyiz
28
. Munus
Destuninin llrsel , unlutimi klml kez uskerl ve slyusul utimulurin tunitimini, unlutim
kurul ve kuliplurinin yenlden cunlundirdigi, szck ve dlzelerln sunutsulligi llnde, slyusul
blr buglilik tunitiminin blr unlumi oluruk kurimizu ikmuktudir
.
.
Kuhrumunlik destuni olun Munus turlh ve slyusul llrln, dlger olgulurin, slyusul
deneylmln, blr llrsel yceletlrme muntigi llnde yenlden sunumundun buku blrey
deglldlr. Yurutici llr denemesl ve dll ulimusi, lyusul bugliligin ortuyu ikurdigi,
sunutsul sunumun kendlne zg olguluridir. Blr unlumdu mzlk ve reslm sunu tinin,
slyusul umucin yceletlrllml blr kulibi glbl ulgilunmusi, yunli olmuz. Bunu gerekte,
slyusul tunitimin llrsel uruciligi bllmlnde ele, ulip yorumlumuk gereklr.
Munus Destuninindu yerulun her blr slyusul oluy llrsel unlutimi lln, dll
ulimusindu, yenl glzll glerl ve yenl blr ufku umuktudir. Dll kullunimini
cunlundirmuktu, temuluri, dlze ve szclerln kulluniminu bugluyuruk yenl blr uyum
yurutmuktudir. Bylece, slyusul llr unlumini, tmyle slyusul blr lknn yuruticiligindu
ve bugliligindu, yceletlrllen blr dllde, szcklerln yuruticil igindu buldugu, slyusul
lletllmln uygulumuluri llnde, kurimizu ikmuktudir
.

Bu uiklumulurdun du unluilucugi zere, destunlur her ne kudur turlhe dogrudun iik
tutun belge kubul edllmese de, hem turlhsel oluylurlu kout gsterlr yunluri bulunmuktu,
hem de bu oluylurin geml oldugu dnemlerln, toplumsul, ekonomlk, slyusul ve kltrel
yuuminu ult nemll lpuluri vermesl bukimindun du blr bu ku neme suhlptlr. Bu
bukimdun destun metlnlerlnden ve sylemlerden
29
hureketle gerek yuumu zg
dnce, tutum, duvruni kuliplurinu ulumumiz mmkndr.

IV
Bulkunlurdun Munuryuyu dek uzunun genl cogrufyuyi llne ulun Trk

25
zkul obunoglu. Trk Dnyusi Eplk Destun Gelenegl, Akug Yuyinluri, Ankuru 2003,s. 56.
26
Yulin, 1991. 18, 22, 24.
27
Lumlzet, 2003. Chupltre 13.
28
Ayni yerde.
29
BkzAhmet Gngr, Asel Cullovu Gngr, Kirgiz Atuszlerl, Ankuru, 1998,

dnyusinin hulkluri urusindu en ult toplumsul kltrel dzeyden bululuruk en st
dzeye konumlunmi her blreyl belkten buluyuruk destunlurlu bymtr. Destunlurlu
kllllk bulmu, destun kuhrumunluriylu btnleml, klmllk kuzunmitir. Bu nedenle Trk
hulkluri urusindu destun unluticilurinin uyricukli, suygin blr yerl vurdir.
Trk destuncilik geleneglnde destun unluticilurinu degllk Trk boyluri ndu furkli
lslmler verllmltlr. Bunlur. Suku Trklerlnde Olonghosut,Hukuslurdu Huyci, Altuy ve
orlurdu Kuyci,Tuvulurdu Toolu Kuzuk ve Kurukulpuklurdu Jiruv-Ciruv,zbek ve
Trkmenlerde Bugi veyu Buhi Bukurtlurdu Sesen, Susun veyu Kuruyi,Tuturlurdu
len, Susun veyu een Tofulurdu legerl, Azerbuycun Trklerlnde Aig,
Yukutlurdu Oyun veyu Olonghohut, Uygurlurdu Destunl Oguzlurdu Ozun, Kirgiz
Trklerlnde Munusi, Iri, Comoku Akinci. Bu Trk boyluri ve onlurin destun
unluticiluri llnde Munusi terlml dlkkut ekmektedlr. nk dlger Trk boyluri llnde
yer ulun destun unluticilurindun hlblrl unlutmi oldukluri destunin udi lle
lslmlendlrllmemltlr. Abdlkudlr Inun u gre; Munus Destuni yzyillur boyu srp gelen
Munusi denllen suz ulrlerlnln kolektlf eserldlr.
30

Kirgiz Trklerl'nde Munus Destuni'ni ezbere bllme yeteneglne suhlp olun ve bu
yetenegl meslek edlnen destun unluticilurinu Munusi udi verllmektedlr. Kirgiz
Edeblyuti Terlmler Szlg'nde munusinin tunimi; "Byk destun Munus'i meydunu
getlren, gelltlren, hulk urusindun ikun kublllyetll lnsun" oluruk yupilmitir. Munusilik
yulnizcu blr meslek degll, Kirgizlurin son derece nem verdlgl ve suygi duydugu blr
kuvrumdir. Onlurin usirlurdir gel en szl edeblyutinin ukturimini suglumuluri bunun en
nemll sebebldlr. Kllnln Munusi olup bu destuni unlutubllmesl lln belll zelllklerl
bnyeslnde burindirmusi gerekmektedl r.
Munusilik, Kirgizlurdu mesleklerln ycesl, sunutlurin en stn oluruk kubul
edlllr. Syleyenden ulrllk, stn yetenek, ukil, ses, uktrlk yetenegl, kublllyet glbl
unsurlur dlnleylcller turufindun dlkkutle tuklp edllmektedlr.
nk Munus Destuni, Kirgizlurin turlhlnl, kltrn, dlnlnl, dlllnl, blllmlnl, yuum
deneylmlerlnl yunsitun ve blr uktrn suhnede serglledlgl grkemll blr oyundur. Munusi,
Munusin temel z ve ondukl sublt konulur zlnclrlnl lyl bllmeslnln yuni siru edeblyut,
turlh, cogrufyu ve mzlk glbl konuluru du egemen olmusi gereklr.
nk Munustu Kirgizlurin IX. yzyildu Byk Kugunut dnemlnden sonrukl
turlhi urenudu suhlp oldugu ve yltlrdlgl yer-su udluri, lllkller lerlslnde oldugu hulklur ve
onlurin kltrel yuumlurinu dulr btn zelllklerl ve zumunin koullurinu gre kullunilun;
fukut gnmzde yuuyun Kirgiz dlllnde yer ulmuyun kellmelerl de bllmesl blr
zorunluluktur .
31


30
Bkz. Abdlkudlr Inun. Munus Destuni, MEB Yuyinluri, Istunbul.1992.
31
Munus Destuni lln ultin degerlne suhlp olun lslm Cusup Mumuydir. Destunin lnde yuyimlunmusinu ve
tunitilmusinu byk kutkidu bulunmutur. Kendlslne Kirgiz Kltr Bukunligi turufindun blrlncl derece Munus dl
verecegl uiklunilmitir. Tm vuryunti yuyimlunmuktu olun tek Munusidir. Bu vuryuntin zelllgl geleneksel zn
devum edllmesldlr. Kltup XV cllt hllnde yuyimlunmuktudir Bkz. Glzuru Cumukunovu, 1995, Munusi ve Munus
Destuni Arutirmuluri, Trk Lehelerl ve Edeblyuti Derglsl, zel Suyi(3),1995, s. 91; Bu kudur erkek Munusinin
yunindu Kirgizlstundu kudin Munusilur du bulunmuktudir. Destun genelde erkek Munusilur turufindun lcru edllmltlr;
fukut zor du olsu kudin Munusilur du bu meslegl lcru etmektedlr. Eklm lhtllllne kudur, kudinlurin hulk nnde
Munus syleylp sylemedlklerl konusundu net blr bllgl bulunmumuktudir. Ancuk, destundu fuul blr grnmde olun
kudin, onu lcru konusundu du zerlne den vuzlfeyl yupmitir.Hulk urusindukl rlvuyette, Munus ldgnde el
Kunikeyln syledlgl ugiti, zumun lerlslnde destunci ulrlerln gelltlrlp huclmll blr eser hllne getlrdlklerl sylenlr.
Gerekten de Munusilurin vuryuntlurindu Kunikeyln syledlgl ugit yer ulir. Muhtur Avezov Munus Destuninin
gellmeslnde bu ugitin ok nemll blr yer tuttugunu blldlrlr. Destundu gz kumutirun turlhi oluylur, destundukl
klmselerln huyut hlkyelerl, destundu yer ulun kuhrumunlurin ugzindun ukturilir. Bugn de bu durumu destundu
gzlemek mmkndr. Meselu, Munus lle evlendlgl gnden ltlburen uhlt oldugu oluyluri Kunikey, oglu Semeteye
monolog ekllnde butun sonu destun oluruk ukturir. Kunikey, Munusin kuhrumunliklurini gerek ugit ekllnde, gerekse
destun ekllnde syleylp destunu kutkisini yupur. Aliymun Musu Kizi, Sedy e Deydl Kizi, Sedyene Moldoke Kizi nemll
kudin Munusi lslmlerldlr. Munusilurin erkek olmusi urt deglldlr. Kirgizlur urusindu kudinlur du Munusilik

V
Munus Destuni zerlne llk bllgllerl, XVI. Yzyildu Ahslkentll Seyfettln turufindun
yuzilun Mecmuutt Tevurlh yupitindu rustlumuktuyiz. Seyfettln bu yupitindu sz konusu
destunin kuhrumuni Munusi gerekte yuumi turlhsel blr kllllk glbl gsterml olmusi
dlkkut eklcldlr.
1856 yilindu blr Kuzuk urutirmuci olun okuy Vellhunov destun hukkindu blr
mukule yuyinluyuruk, destuninin vurligini blllm dnyusinu llk kez tunitmitir.
Munus Destuni kendl buinu uyri blr konu tekll eder. Munus Destuni, szl
gelenegln emsulslz rnegldlr. Bu destun, Kirgiz szl kltrnn en yuygin eserldlr.
Destundu Munus, oglu Semetey ve torunu Seytekln kuhrumunlikluriylu blrllkte Kirgiz
Trklerlnln dogum, evlenme ve lm trenlerl, lnunluri, dnyu gr ve tublut unluyii
du sergllenlr. Mehur Kuzuk uydini okun Vellhunovun Munus Destunini, Kirgiz
hulkinin unslklopedlsl oluruk degerlendlrmesl bu yzdendlr
32

Munus Destunini derleme, yuziyu gelrme ve zerlnde ulimulur, XIX. Yzyilin
ortulurindu bulumitir. .Munus Destuni, okun Vellhunov turufindun 1856du
bulunmutur. Munusin en suglum metnl, Sugimbuy Orozbukov lle Suyukbuy
Kuruluevden derlenmltlr. Bu vuryuntlurin, 1995 yilindu Munusin 1000.yil
kutlumulurindu yenl buskiluri yupilmitir. Munus Destunini dlnlemeyen, blrku misru
ezbere syleyemeyen Kirgiz yoktur. Gnmzde, Munusin ultmitun fuzlu vuryunti,
Kirgiz Mllli Blllmler Akudemlslnln El Yuzmuluri urlvlnde muhufuzu edllmektedlr. Byle
ok vuryuntli, cunli gelenekte yuutilmuktu olun eplk eser dnyunin hlblr yerlnde henz
kuydedllmemltlr. Munus syleme sunuti, Kirgiz iklik ve Destuncilik Geleneglnde de
furkli blr yer tutur. Eserln Munus blmn syleyenlere munusi, Semetey blmn
syleyenlere lse semeteyl udluri verllmltlr. stellk Munus, huclm bukimindun du ok
uirticidir. Destunin en huclmll vuryunti, munusi Suyukbuy Kuruluyeve ulttlr. Onun
lcrusindu 84513 misru Munus, 316157 misru Semetey, 84697 misru Seytek, 15186
misru Kenen, Alimsurik, Kulunsurik blmlerl olmuk zere toplum 500553 llr
misrusindun oluun destun metnl kuydu gelrllmltlr.
okun Vellhunovun urdindun Munus Destuni zerlne blr buku clddl ulimuyi
bulutun lse Almun usilli blr Rus Trkolog olun Wllhelm Rudloff bulutmi, 1862-1869
yilluri urusindu Issik Kl blgeslnde yuuyun eltll boyluru bugli Munus
okuyuculurindun derledlgl destunluri 590 suyfulik blr kltup hullnde yuyinlumitir
33
.
Kendlnden sonru gelen urutirmuci ve edeblyutilur duhu ok bu metnl kullunmiludir. Ne
vur kl, Rudloff, destuni derleme uumusindu, munusi ozunlurin kendlslnl Rus memuru
sundikluri lln, destun metnlnde degllkllk yuptikluri syleyecektlr. Bu nedenle, destunin
o zumunu dek sylenen metlnlerde bulunun klml usil kisimlurin derlenen metne
kutilmuyuruk kuyboldugu ve destunin kuhrumuni Munusin Rus uri lle dostlugu glbl,
gerek destundu bulunmuyun bunu benzer konulurin du destuni glrdlglnl llerl
srmektedlr
34
. Bununlu blrllkte destun gnmze dek eltll dlllere evrllerek yuyinlunm i

yupubllmektedlr. Ancuk erkek Munusiluru orunlu suyiluri ok uzdir. Kudin Munusilurin suyisinin uz olmu si toplum
yupisiylu llgllldlr. Kudinlurin hulk nnde Munus okumuluri ho kurilunmumitir ( Bkz.Cemlle Kinuci. 2006,
Munusilik ve Kudin Munusilur, Mllll Folklor Derglsl, 70/ 2006s. 74 -76..)

32
Bkz.Kirgiz Sovyetllk Sotslullstlk Respubllkusi -Entslklopedyu,Frunze, 1983; Flkret Trkmen, Munus Destuni
zerlneIncelemeler (evlrller I-II), Trk DllKurumu ,Ankuru, 1995. Trk Edeblyut Turlhl. Istunbul, 1943.
33
Rudloff Wllhelm. Munus Destuni, Kirgiz Trkesl-Trklye Trkesl- Yuyinu huz.Emlne Grsoy; Ankuru, 1995.
34
Abdlkudlr Inun. Mukuleler ve Incelemeler, C.I, Ankuru, 1987, s.99,109 -110. Ayricu, R.R.Arut. Kirgizlstun; I. A. C.
VI. Ankuru 1965.
bylece dnyu edeblyutinin blr huzlnesl olmutur
35

Bu nedenle Ortu Asyu Trk destunluri urusindu sekln blr yerl bulunun Munus
Destuni yulnizcu blr destun olmunin teslnde Kirgiz Trklerlnln turlhl, rf ve udetlerl,
dncelerl, grlerl, oluyl ur kurisindu llderlerln ve hulkin tutum ve duvruniluri ve tm
yuum bllmlerlnln zelllklerlnl kupsuyun blr bllgl huzlnesldlr. Destundu Kirgizlurin eskl
urkulk-mltolo|lk ugdun son usirluru dek yuumi oldukluri oluylur genl blr perspektlf
llnde betlmlenmektedlr
36
.


VI
Bu destuninin, onu dlger destunlurdun uyirun n byk zelllgl, Kirgiz Trk
hulkinin dlllnl turlhlnl, rf udetlerlnl, o dnemlerdekl grlerlnl, dnce ve duygulurini,
gnlk yuumini dlger tm kltrel zelllklerlnl llne ulun blr huzlne nltellglndedlr
37
.
Destundu ortuyu konulun eskl bozkir Trk yuumi, tekl Trk destunlurindu du yer
ulun ortuk unsurlur
38
ve dlger zelllkler dlkkute ulinirsu, Munus Destuninin yulnizcu
Kirgiz hulkinin degll, tm dnyu Trklgnn ortuk kltr kodlurini tuidigi grlecektlr.
Destun, Ortu Asyu Trk turlhl ve uygurliginu dnk uniluri etnogruflk bllgllerl de
lermektedlr
39
. Islumlyetten ok ncekl dnemlerl de llne ulun destunin ruhunu zgrlk,
bugimsizlik ve uluslumuk kuvrumluri oluturmuktudir
40
.
Bu nedenle ulusculuk ruhunun doguunu 1789 Frunsiz Devrlmlne bugluyunluru blr
yunit nltellgl de tuimuktudir.
Destundun unluildigi zere Kirgizlur blr toplumu ynetmek lln gerekll olun devlet
dzenlne ulumi durumdudirlur. Kirgiz toplumundu du dlger Trk toplumlurindu oldugu
glbl, uskerl rgtlenme, toplumsul kurumlur olumutur.
Munus Destuninin degllk vuryuntlurindu yzden fuzlu etnolo|lk lslm bellrlenmltlr.
Bunlurin byk blr blm, Kirgizlurlu bugluri bulunun ulus, boy ve kubllelerln
udluridir
41
. Bu ulus ve boy udluri Kirgizlurin, butu Kuzuklstun olmu zere, Ortu Asyu,
Dogu Slblryu, Altuylur, Dogu Urullurdun
42
Bulkunluru, Mekodonyuyu
43
ve Kufkusluru
dek uzunip, ylne blr Kirgiz destuni olun Kocucu lle blr Kuruuy destuni olun Blynger
urusindu byk benzerllkler gsteren mltolo|lk unsurlur lerdlklerl, doluyisiylu eskl Trk
lnun slstemlnln ok eskl dnemlere ult motlflerl de bnyeslnde burindirmusiylu du

35
Byk Trkolog Wllhelm Rudloff (1837-1918) bu destunlu llglll llk derlemeyl, Kirgizlstunin Tokmuk ehrl
gneylndekl Suri Bugi boyunu mensup blr Munusidun 1869du yupti. Rudloffun derledlgl yedl blmlk Munus
Destuni, toplum 11 bln 454 misrudun oluuyor. Fukut, Munusilurin okudugu dlze suyisi, 16 bln misru clvurindudir.
36
Bkz. Gullnu Cumgiiyevu. Munus Destunindukl Gelenek ve Motlfler, Trk Lehelerl ve Edeblyuti Derglsl, zel
Suyi (3), s. 43-49.
37
Bkz. E. Abdulbuyev,., D. Isuyev., Kirgiz Tlllnln Tndrm Szdg, Mektep, Flrunze? E. Abdulbuyev,., D. Isuyev .
Kirgiz Tlllnln Tndrm Szdg, Mektep, .Flrunze1969. eruli Cupurov, Kirgiz Tlllnln Fruzeologlyulik Szdg
(Kirgiz Dlllnln Deylmler Szlg) Blkek,
38
Bkz.L. N. Gmllov. Eskl Trkler; ev. D. A. Butur, lstunbul 1999.
39
Bkz. Furuk Smer. Oguzlur; Istunbul 1980 ; Abdlkudlr Inun. Trk Destunluri; Trk Dnyusi El Kltubi, Ankuru, 1992;
Ibruhlm Kufesoglu. Trk Mllll Kltr, 3. Buski, Istunbul, 1984; Mehmet Kuplun . Trk Edeblyuti zerlne Arutirmulur,
Tlp Tuhllllerl, Istunbul, 1995. Emlne Grsoy. Munus Destuni; Ankuru, 1995.
40
Geylkoglu, 203.
41
Bkz.ureke Usupbekov.Kirgiz Mukul-Lukupturi, Flrunze, 1982;
42
Geylkoglu, 202.
43
Gkmen Mor. Trk Destunlurindu, Hlkuyelerlnde ve Kirgiz, Uygur, Mekedonyu-Kosovu Trkeslnde, At lle llglll
utuszlerl zerlne Blr Arutirmu Turklsh Studles, Int ernutlonul Perlodlcul For The Lunguuges, Llteruture und Hlstory of
Turklsh or Turklc, Volume 3/2 Sprlng 2008.
dlkkutlerl zerlne ekmektedlr
44

Destunnin blrok yerlndekl lfude ve yukluim bllmlerl lle, Orhun Abldelerlnde
kullunilun sylemlerle koutluk gstermesl dlkkut eken blr buku zelll gldlr. Destunnin
Trk dnyusinin dlger nemll destunluri oluruk kubul edllen Oguz Kuun Destuni ve Dede
Korkut Hlkuyelerl lle clhunglrllk ve dnyuyu egemen olmuk, dzene sokmu unluyiinin
ortuk ve benzer noktuluri bulunmuktudir. Bu unluyi, gerek turlhte, Hunlurdu,
Gktrklerde, Seluklulurdu ve Osmunlilurdu yer eden blr unluyitir
45
.
Bu durumdu Munus Destuni toplumsul, kltrel, slyusul bllgllerl leren, dlger Trk
topluluklurini du etklleyen blr zelllge suhlptlr. Burudu turlh, etnogrufyu, dll, felsefe,
dlplomusl, uskerllk, hulk pedogo|lsl, mzlk kltr, hulk heklmllgl, olduku degllk
konulurdu zengln bllgllere yer verllmektedlr
46
. Munus Destuni eskl dnemlerln toplumsul
yuumini yunsitmusi bukimindun dlger destunlurdun kendlnl hemen uyirmuk tu, ne
ikmuktudir.

VII
Sonu oluruk; Flrdevslnln uhnumesl, Irundun Afgunlstunu, Tuclklstunu
Hlndlstunu dek tm Acem hulklurininin zbenllklerlnl korumudu nusil etkln rol
oynumisu, uyni bllmde Munus Destuni du yulniz Kirgiz Trk Hulkinin degll,
Bulkunlurdun, Anudoluyu Kufkusluru ve tm Ortu Asyu dek uzunun genl cogrufyudu
yerulun Trk hulklurinu du ortuk klmllk, bllln ve turlh unluyiinin yerlemeslnde ve
gellmeslnde etkln olubllme zelllklerl tuimuktudir.
Bu dogrultudu Munus Destuni nin metln ve sylem unullzlerlnln Trk dnyusi
uzmunlurincu Semlyolo|l blllmlnln iigindu yupiluruk, ortuk kullunim oluruk heykelden,
reslme dek tm Trk Devletlerlnln kumusul ulunlurini sslemesl, romundun hlkuyeye,
televlzyon dlzllerlnden ocuk unlmusyonlurinu dek slyusul lletllmln tm sunum yollurinu
uyurlunip, ortuk blr Trk klmllgl, Turlh ve tek blr ulus blllncl uilumusi Trk dnyusinin
uydinlik yurinluri lln byk nem tuimuktudir.

Cuynukovu, Aynek, u, Akmutullyev, Abdilducun, Mendlrmun, upuk Irismendeyev
Vuryunti, Blkek, 1969.
Cuynukovu, Aynek, u, Akmutullyev, Abdilducun, Mendlrmun, upuk Irismendeyev
Vuryunti,
Blkek, ?
Geylkoglu. Husun Turlh Aisindun Munus Destuni ve Sovyetler Blrllglndekl Mllll
Duygulurinu Etklsl A.. Trklyut Arutirmulur Enstlts Dergls, Suyi. 16, Erzurum 2001.

Inun Abdlkudlr . Mukuleler ve lncelemeler, C.I, 2. Buski, Ankuru 1987
Suruy Mehmet. Trk Cumhurlyetlerl Turlhl, Ankuru ,1996.
Reslmll Trk Edeblyut Turlhl, Istunbul, 1971.
Trk Destunlurinin Tusnlfl , Atsiz Mecmuu C.l,






44
Ufuk Tuvkul. Kirgiz Destuni Koocu lle Kuruuy-Mulkur Destuni Blynger Arusindukl Ortuk Motlfler zerlne
Modern Trklk Arutirmu Derglsl, Cllt ,5, Suyi,2, (Huzlrun 2008)
45
Geylkoglu, 204.
46
Bugi-Mendlrmun, Dr. Aynek Cuynukovu, Al Adublyuti Serlyusinin 7. Tomu, Red. Prof. A. Akmutullyev, Blkek,
1998