L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

TC NHN VI SINH VT TRONG X L CHT THI

8.1 KHI NIM V CHT THI: Cht thi l sn phm c pht sinh trong qu trnh sinh hot ca con ngi, sn xut cng nghip, nng nghip, thng mi, du lch, giao thng, sinh hot ti cc gia dnh, trng hc, cc khu dn c, nh hng, khch sn. Ngoi ra cn pht sinh ra trong giao thng vn ti nh kh thi ca cc phng tin giao thng ng b, ng thu... Cht thi l kim loi, ho cht v t cc loi vt liu khc. Ph thi ca sn xut cng nghip c th l nguyn liu phc v cho cc ngnh cng nghip khc nh ho du phc v lm ng giao thng, lm ra cc sn phm tiu dng. Ph thi nng thn sinh ra trong qu trnh chn nui, trng trt. Ph thi sinh ra trong qu trnh sn xut thc phm c dng lm nguyn liu cho mt s ngnh khc nh ph thi nh my bia, ru dng cho chn nui. Tm li, cc cht thi sinh ra c loi phi loi b trnh lm nh hng mi trng, c cht thi c dng cho cc ngnh cng ngh khc (phi thng qua qu trnh ti ch cc sn phm cho x hi theo hng pht trin bn vng). V d : Con b (trong qu trnh pht trin) c ph thi (phn) Con b khi m

CHNG VIII

Da (cng nghip thuc da)

Tht (thc n)

Xng (m ngh)

- Qu trnh sinh trng thi ra phn (cung cp phn bn phc v trng, lm kh gas sinh hot). - Da (nguyn liu thuc da dng trong i sng sinh hot). Tht (lm thc n, nguyn liu cng nghip thc phm). Xng, sng (nguyn liu cho m ngh, thc n gia sc). Do , trong qu trnh x l cht thi nm vng vic phn loi cht thi a ra cc gii php cng ngh x l cht thi lm nguyn liu cho cc ngnh sn xut khc. X l trit v kim sot cht ch cc sn phm x l khng gy nh hng mi trng (cht thi bnh vin, ho du ...

267

L Xun Phng 8.2 PHN LOI CHT THI

VI SINH VT HC MI TRNG

8.2.1 Phn loi cht thi theo ngun gc pht sinh - Cht thi sinh hot : pht sinh hng ngy cc th, lng mc, khu du lch, nh ga, trng hc, cng vin... - Cht thi cng nghip: pht sinh trong qu trnh sn xut cng nghip nng, cng nghip nh (nhiu thnh phn phc tp, a dng trong ch yu cc dng rn, lng, kh). - Cht thi nng nghip: sinh ra trong qu trnh trng trt, chn nui, ch bin nng sn trc v sau thu hoch... 8.2.2 Phn loi theo trng thi cht thi: - Cht thi trng thi rn: bao gm cht thi sinh hot, cht thi nh my ch to my, xy dng (kim loi, da, ha cht sn, nha, thu tinh, vt liu xy dng ...) - Cht thi trng thi lng: phn bn b pht, nc thi t nh my lc du, ru bia, nc nh my sn xut giy v v sinh cng nghip ... - Cht thi trng thi kh: bao gm kh thi cc dng c ttrong my ng lc, giao thng: t, my ko, tu ho, nh my nhit in, sn xut vt liu ... 8.2.3 Phn loi theo tnh cht nguy hi - Vt phm nguy hi sinh ra ti cc bnh vin trong qu trnh iu tr ngi bnh (Cc loi vt phm gy bnh thng thng c x l ch nhit cao, t 1.150oC tr ln; c bit c loi vi sinh vt gy bnh b tiu dit khi nhit x l ln ti 3.000oC ...). - Kim loi nng: cc cht thi sinh ra trong qu trnh sn xut cng nghip c thnh phn As (asen), Pb (ch). Hg (thu ngn), Cd (cadimi) ... l mm mng gy bnh ung th cho con ngi. - Cc cht phng x: cc ph thi c cht phng x sinh ra qu trnh x l ging ca trng, bo qun thc phm, khai khong, nng lng ... 8.3 KHI NIM V X L CHT THI X l cht thi l dng cc bin php k thut x l cc cht thi v khng lm nh hng n mi trng; ti to li cc sn phm c li cho x hi nhm pht huy hiu qa kinh t. X l cht thi l mt cng tc quyt nh n cht bo v mi trng. Hin nay, nhim mi trng v suy thoi v mi trng l mt ni lo ca nhn loi: mi trng t b hu hoi, mi trng nc b nhim, c bit mi trng khng kh b nhim nng, nht l nhng thnh ph ln tp trung ng dn c, ti nguyn mi trng cn kit. 8.3.1 Cc phng php x l cht thi rn th 8.3.1.1 Phng php chn lp. Phng php truyn thng n gin nht l chn lp rc. Phng php ny chi ph thp v c p dng ph bin cc nc ang pht trin. 268

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vic chn lp c thc hin bng cch dng xe chuyn dng ch rc ti cc bi xy dng trc. Sau khi rc c xung, xe i s san bng, m nn trn b mt v ln mt lp t. Hng ngy phun thuc dit rui v rc vi bt ... Theo thi gian, s pha hu vi sinh v lm cho rc tr nn ti xp v th tch ca bi rc gim xung. Vic rc li tip tc cho n khi bi y th chuyn sang bi mi. Hin nay, vic chn lp rc thi sinh hot v rc thi hu c vn c s dng cc nc ang pht trin nhng phi tun th cc quy nh v bo v mi trng mt cch nghim ngt. Vic chn lp cht thi c xu hng gim dn, tin ti chm dt cc nc ang pht trin. Cc bi chn lp rc phi cch xa khu dn c, khng gn ngun nc mt v nc ngm. y ca bi rc nm trn tng t st ho c ph cc lp chng thm bng mng a cht, cc bi chn lp rc cn phi thit k khu thu gom v x l nc rc trc khi thi ra mi trng. Vic thu ph gas bin i thnh nng lng l mt trong nhng kh nng v mt phn kinh ph u t cho bi rc c th thu hi li. u im ca phng php ny: - Cng ngh n gin, r v ph hp vi nhiu loi rc thi Chi ph cho cc bi chn lp thp Nhc im ca phng php ny: Chim din tch t tng i ln. - Khng c s ng tnh ca dn c xung quanh. - Tm kim xy dng bi mi l vic lm rt kh khn. - Nguy c dn n nhim mi trng nc, kh, chy, n. 8.3.1.2 t rc sinh hot: X l rc bng phng php t l lm gim ti mc ti thiu cht thi cho khu x l cui cng. Nu s dng cng ngh tin tin cn c ngha cao bo v mi trng th y l phng php x l rc tn km nht so vi phng php chn lp rc hp v sinh, chi ph t mt tn rc cao hn khong 10 ln. Cng ngh t rc thng s dng cc quc gia pht trin v phi c mt nn kinh t mnh bao cp cho vic thu t rc sinh hot nh l mt dch v phc li x hi ca ton dn. Tuy nhin, vic thu t rc sinh hot gm nhiu cht thi khc nhau sinh khi c v d sinh ra khi c dioxin nu khng gii quyt tt vic x l khi (x l khi l phn t nht trong cng ngh t rc). Nng lng pht sinh c th tn dng cho cc l hi, l si hoc cho ngnh cng nghip nhit v pht in. Mi l t phi c trang b mt h thng x l kh thi tn km, nhm khng ch nhim khng kh do qu trnh t gy ra. Hin nay, ti cc nc chu u c xu hng gim vic t rc thi v hng lot cc vn kinh t cng nh mi trng cn phi gii quyt. Vic thu t rc thi thng ch p dng cho vic x l rc thi c hi nh rc thi bnh vin hoc rc thi cng nghip v cc phng php x l khc khng x l trit c. 269

L Xun Phng 8.3.1.3 Mt s gii php khc :

VI SINH VT HC MI TRNG

1. Phng php x l rc bngcog ngh Hydromex y l mt cng ngh mi, ln u tin c p dng ti M. Cng ngh Hydromex nhm x l rc th (k c rc c hi) thnh cc sn phm phc v ngnh xy dng, vt liu, nng lng v sn phm dng trong nng nghip hu ch. Bn cht ca cng ngh Hydromex l nghin rc nh sau polime ho v s dng p lc ln p nn, nh hnh cc sn phm. Rc thi ca cng ngh Hydromex l nghin rc nh sau polime ho v s dng p lc ln p nn, nh hnh cc sn phm. Rc thi c thu gom (rc hn hp, k c rc cng knh) dc chuyn v nh my, khng cn phn loi v a vo my ct nghin nh, sau a n cc thit b trn bng bng ti. Cht thi lng pha trn trong bn phn ng, cc phn ng trung ho v kh c thc hin trong bn. Sau , cht thi lng t bn phn ng c bm vo cc thit b trn; cht lng v rc thi kt dnh vi nhau hn sau khi cho thm thnh phn polime ho vo. Sn phm dng bt t c chuyn n my p khun cho ra sn phm mi. Cc sn phm ny bn, an ton v mt mi trng. 2. Cng ngh p kin v cch ly rc Phng php p kin c thc hin trn c s ton b rc thi c tp trung thu gom vo nh my. Rc c phn loi bng th cng trn bng ti, cc cht tr c th tn dng ti ch: kim loi, ny lon, giy, thu tinh, plastic ... c thu hi ti ch. Nhng cht cn li c bng ti chuyn qua h thng p nn rc bng thu l vi mc ch lm gim ti a th tch rc. 8.3.1.4 Phng php x l rc ln men sn xut phn hu c sinh hc : 8.3.1.4.1. Nguyn l phn : sinh hc c th c coi l qu trnh n nh sinh ho cc cht hu c thnh cc cht mn, vi thao tc sn xut v kim sot mt cch khoa hc, to mi trung ti u vi qu trnh sn xut. Qu trnh c thc hin theo hai phng php: * Phng php ym kh. * Phng php hiu kh (thi kh cng bc) Qu trnh p dng i vi cht hu c khng c hi, hai yu t nhit v m lun c kim sot trong qu trnh , qu trnh t to ra nhit ring nh s oxi ho cc cht thi ra. Sn phm cui cng ca qu trnh phn hu l CO 2, nc v cc cht hu c bn vng nh lignin, xenluloza, si ... 1. Nguyn l phn ch ym kh Thc cht ca qu trnh ym kh l s phn gii phc tp gluxit, lipit v protein vi s tham gia ca cc vi sinh vt k kh. Nguyn l phn ch ym kh l s dng ch yu cc vi sinh vt c sn trong t nhin, s dng lng O 2 ti thiu trong qu trnh phn hu. y l phng php c p dng t lu, cc ph thi hu c b sung thm phn bn v mt s ch phm vi sinh vt phn gii hu c khc, 270

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

sau c nh thnh lung hoc ng v ph kn. Sau 3 - 4 thng ph kn cng vi nhit , m, xp ph thi hu c c phn hu thnh phn hu c : Rc hu c (b sung nhit , m, vi sinh vt) CH4 + H2S + H20 (N, P. K) 2. Nguyn l phn ch hiu kh Thc cht phn ch hiu kh l qu trnh sinh hc quy m cng nghip. Rc ti c chuyn v nh my, sau c chuyn vo b phn np rc v c loi ly phn rc hu c. Phn rc hu c ny c trn vi phn ngi v ch phm EMTC, vi sinh vt phn gii xenluloza (Emuni 6). Sau my xc a vt liu ny vo b ln men, c ch thi gp cng bc nh h thng qut gi. Thi gian l 21 ngy. Nguyn l ca phng php l ch yu s dng cc chng vi sinh vt c sn trong t nhin, b sung thm mt s ch phm vi sinh vt phn gii mnh xenluloza, protein, lignin... iu chnh nhit , m, oxi, thong kh, pH v cc cht dinh dng c li nht nhm kch thch s pht trin ca h vi sinh vt c trong b phn hu cc cht hu c to thnh mn. Ph thi hu c + nhit + m + d thong kh + O (phn ngi) + EM + thi gian t 1,5 - 2 thng = phn hu c.
2

+ cht dinh dng

Rc hu c = O2 (nhit , m, vi sinh vt) H20 + CHNOS (humus) CHNOS (humus) c gi l compost l thnh phn dinh dng ch phn rc. T l C/N ca mn khng phn nh t l ca t hay ca phn chung tuy nhin n phn nh s trn cht m nn c n l mt ch s hot tnh sinh hc. T l C/N khi ln hn 1 l mt ch s thm. Cn nuc c t ccbon v nit hn mn trong t. 8.3.1.4.2 Cc phng php lm phn 1. Phng php thnh ng ln men c o trn y l phng php c in nht: Rc c cht thnh ng c chiu cao khong 1,5 - 2,5 m, mi tun o trn 2 ln. Nhit trung bnh l 55 oC , m duy tr l 50 - 60%. Kt thc qu trnh sau 4 tun, 3 - 4 tun tip theo khng o trn na,lc ny hot ng ca vi sinh vt s chuyn ho cc cht hu c thnh mn.Phng php ny d thc hin nhng mt v sinh,gy nhim ngun nc v khng kh. 2.Phng php rc thnh ng khng o trn,c thi kh cng bc Rc c cht thnh ng cao 2-2,5m.Pha di c lp t h thng phn phi kh.Nh qu trnh thi kh cng bc m cc qu trnh c tin hnh nhanh hn,nhit n nh v t nhim.Phng php ny i hi trnh cng ngh va phi,d p dng. 3. Phng php ln men trong cc thit b cha Phng php ny da trn c s ca cc phng php trn,c th kim sot cht ch lng kh v nc thi sinh ra trong qu trnh ln men.Ngi ta thng b sung 271

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

cc vi sinh vt tuyn chn qu trnh ln men xy ra nhanh hn,d kim sot hn v t nhim hn. 4. Phng php ln men trong l quay Rc sau khi thu gom c phn loi v p nh bng ba ri a vo l quay nghien vi m l 50%.Trong khi quay rc c o trn do vy khng cn phi thi kh.Rc sau khi ln men c chn trong vng 20-30 ngy. 8.3.1.4.3.Cc yu t nh hng n tin v cht lng sn phm : 1. Phn loi v nghin Vic phn loi cn thn cc cht thi l rt quan trng c th t c mt qu trnh compost hon ho. Vic gim i kch thc ca nguyn liu (bng cch bm nh hoc sng pha loi) nh mt h qu lm tng nhanh tc phn hu. 2. Nhit S gii phng CO 2 ti a xy ra nhit 55 oC. N bt u tng t t trong khong t 25 n 400oC, sau tng t 45 - 55oC. Mi vi sinh vt u c nhit ti u tng trng. Nhit ti u cho qu trnh n nh sinh ho l 40 - 55oC Nhit cao (ngng tre) i vi ng th tc , mc s nhanh. Lu cn ngn nga qu kh, qu lnh phn no ca ng . 3. m m ti u i vi qu trnh t 50 - 52%. Nu vt liu qu khng m cho s tn ti ca vi sinh vt hoc nu vt liu qu m th s din ra qu trnh ln men ym kh, O2 khng lt vo c. 4. pH pH gim xung 6,5 - 5,5 trong giai on tiu hu a mt v sau tng nhanh giai on a m ti pH = 8 sau gim nh xung 7,5 trong giai on lnh v tr nn gi ci. Nu dng vi tng pH giai on u v pH s tng ln ngoi ngng mong mun lm cho nit dng mui s mt i. 5. thong kh v phn phi O2: Thng thng p l tnh l 0,1 - 0,15 mm ct nc, cn to ra y khng kh qua chiu su t 2 - 2,5 m vt liu, p lc ch cn qut gi l ch khng cn my nn. Cc ca ca b s m bo cho lm thong, ch cn o ca l mi ngy mt ln. i vi cc vt liu nh (kch thc nh hn hoc bng 25mm) O2 c th xuyn thm vo qua ca sa 0,15 - 0,2 m. S phn phi O2 cho b l rt cn thit bi vi sinh vt hiu kh cn O2, lng O2, tiu th l 4,2 g O 2/1 kg rc/ngy, ngha l khong 4m3O 2/1 tn rc/ngy. Nhu 272

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

cu O2 tiu th rt ln trong nhng ngy u ca qu trnh compost v ri gim dn. S sn sinh CO2 lun tng ng vi lng CO2 tiu th. Qu trnh k kh bt u khi t l O 2 trong cc b nh hn 10%, sau kh metan CH4 xut hin. Qu trnh k kh c bit quan trng khi t l O2 di 5%. Cn c mt qu trnh sc kh mnh h tr cho vi sinh vt ho kh v s phn hu ti u. T l O2 tiu th khng n nh, ph thuc vo nhit , s thay i trong thnh phn v mc chn ca phn compost v kch thc nguyn liu. 6. T l C/N, N/P: Tng quang C/N b lm nh dn cho n khi t l nit c nh v nit khong ho nh nhau. Sau mt qu trnh di, t l C/N ca phn cn li s bng vi t l ca vi sinh vt. Qu trnh ny cn c thi gian, nu ngay t u, t l C/N thp, s khong ho nit thu c t s c nh. T l C/N cao c th lm mt nit bi amoniac NH3. T l N/P trong mt t bo c t trong khong t 5 n 20. Nu t l N/P ca phn cn li cao hn t l ca nhng t bo vi sinh vt th cn b sung mt lng photphat trn t l 100 phn nguyn liu hu c. u th trong t l N/P khin cho s phn hu cao, gii phng mt lng nh O2 v mt lng ln hn c sn sinh. 7. Tn tht nit trong qu trnh v s bo tn nit: Nghin cu phn tch nit trong tt c cc giai on , t lc a vt liu th vo cho thy rng nitrat, nitrit c mt tt c cc mu; mu rc ti mi, c trong lp vng ca b phn hu th nghim. Nitrat, nitrit hon ton khng c trong cc mu ly di sau 70 gi b phn hu th nghim. iu ny chng t rng nitrat, nitri b s dng trong qu trnh sinh ho vi tc ln hn l tc hnh thnh chng. S bo tn nit c th s dng cc k thut mi v qun l v lc sinh hc khng kh c th thu c ti 95% mc tht thot 50% nit di dng kh trong qu trnh compost, lm cho quy trnh compost c kim sot bng lc sinh hc tr thnh k thut bo tn nit hiu qu nht. Phn compost trong b lc sinh hc dng lm cht gom nit, to ra cc k thut mi c s dng b lc sinh hc nh mt b phn ca quy trnh x l lm phn compost. 8. Bo v nc ngm v nc mt compost c kim sot c c trng bng cc phng thc qun l sao cho ngn nga c nc r r bo ho dinh dng trong dng chy thi ra t c s ch bin, c th gy nhim nc ngm v nc mt. C th s dng mt s bin php ngn nga nc r r. Cc to nh v mi che cc lung thng gi ( chn) B mt nn b tng hay xi mng t (trnh dng nha ng v khi gp nhit t phn compost d b chy v t gy). Thu gom nc ma v cc b lng bn ngoi cc lung chn.

273

L Xun Phng ma.

VI SINH VT HC MI TRNG

Dng vi che cc ng khng kh c th thot ra ngoi, ngn c nc 8.3.1.4.4. C ch phn hu rc thnh phn hu c 1. Thnh phn cc vi sinh vt trong ng Qu trnh compost l mt qu trnh oxi ho ho - sinh cc cht hu c do cc loi vi sinh vt khc nhau. Nhng vi sinh vt pht trin theo cp s nhn, u tin l chm v sau nhanh hn. Thnh phn cc vi sinh vt c trong ng lm phn compost bao gm cc chng ging vi sinh vt phn hu, xenluloza, vi sinh vt phn gii protein, vi sinh vt phn gii tinh bt, vi sinh vt phn gii phosphat. a. Vi sinh vt phn gii xenluloza Trong thin nhin c nhiu nhm vi sinh vt c kh nng phn hu xenluloza nh c h enzym xenluloza ngoi bo. Trong vi nm l nhm c kh nng phn gii mnh v n tit ra mi trng mt lng ln enzym c y cc thnh phn. Nm mc c hot tnh phn gii xenluloza, ng ch l Tricoderma. Hu ht cc loi thuc chi Tricoderma sng hoi sinh trong t, rc v c kh nng phn hu xenluloza. Trong nhm vi nm ngoi Tricoderma cn c rt nhiu ging khc c kh nng phn gii xenluloza nh Aspergillus, Fusarium, Mucor ... Nhiu loi vi khun cng c kh nng phn hu xenluloza, tuy nhin cng khng mnh bng vi nm. Nguyn nhn l do s lng enzym tit ra mi trng ca vi khun thng nh hn, thnh phn cc loi enzym khng y . Thng trong ng rc c t loi vi khun c kh nng tit ra y bn loi enzym trong h enzym xenluloza. Nhm ny tit ra mt loi enzym, nhm khc tit ra loi khc, chng phi hp vi nhau phn gin c cht trong mi quan h h sinh. Nhm vi khun hiu kh bao gm: Clostridium v c bit l nhm vi khun sng trong d c ca ng vt nhai li. Chnh nh nhm vi khun ny m tru b c th s dng c xenluloza trong c, rm r lm thc n. l nhng cu khun thuc chi Ruminococcus c kh nng phn hu xenluloza thnh ng v cc axit hu c. Ngoi vi nm v vi khun, x khun v nim vi khun cng c kh nng pha hu xenluloza. Ngi ta thng s dng x khun, c bit l chi Streptomyces trong vic phn hu rc thi sinh hot. Nhng x khun ny thng thuc nhm a nng, sinh trng v pht trin tt nht nhit 45 - 500 0C rt thch hp vi qu trnh rc thi. b. Vi sinh vt phn gii protein Trong mi trng rc ng, nit tn ti cc dng khc nhau, t nit phn gii dng kh cho n cc hp cht hu c phc tp c trong c th ng, thc vt v con ngi. Trong c th sinh vt, nit tn ti ch yu di dng cc hp cht m nh protein, axit amin. Khi c th sinh vt cht i, lng nit ny hu c ny tn ti trong t (rc). Di tc dng ca cc nhm vi sinh vt hoi sinh, protein c phn gii thnh cc axit amin. Cc axit amin ny li c mt nhm vi sinh vt phn gii thnh NH3 hoc NH 4+ gi l nhm vi khun amin ho. Qu trnh ny gi l s khong ho 274

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

cht hu c v qua , nit hu c c chuyn thnh dng nit khong. Dng NH 4+ s c chuyn ho thnh dng NO3- nh nhm vi khun nitrat ho. Cc hp cht nitrat li c chuyn ho thnh dng N2 phn t, qu trnh ny gi l s nitrat ho c thc hin bi nhm phn tch nitrat. Kh N2 s c c nh li trong t bo vi khun v t bo thc vt, sau chuyn thnh dng N 2 hu c nh nhm vi khun c nh N2. Do vng tun hon N2 khp kn. Trong hu ht cc khu chuyn ho ca vng tun hon u c s tham gia ca cc vi sinh vt khc nhau. Nu s hot ng ca mt nhm no ngng li th ton b s chuyn ho ca vng tun hon s b nh hng nghim trng. Trong qu trnh compost, nhm vi khun chnh phn gii protein l vi khun nitrat ho, vi khun c nh nit. Nhm vi sinh vt tin hnh nitrat ho bao gm hai nhm tin hnh hai giai on ca qu trnh. Giai on oxi ho NH4+ thnh NO2- gi l nitrit ho, giai on oxi ho NO2- thnh NO3- gi l giai on nitrat ho. Nhm vi khun nitrit ho bao gm bn chi khc nhau: Nitrozomonas, Nitrozocystic, Nitrozolobus v Nitrosospira, chng u thuc loi t dng bt buc, khng c kh nng sng trn mi trng thch, bi vy phn lp chng rt kh, phi dng silicagen thay cho thch. Nhm vi khun ny 6 nhm t dng ho nng c kh nng oxi ho NH4+ bng O2 khng kh v to ra nng lng: NH4+ + 3/2O2 NO2- + H2O + 2H+ + nng lng Nhm vi khun nitrat ho tin hnh oxi ho NO khc nhau: Nitrobacter, Nitrospira v Nitrococcus.
2-

thnh NO 3- bao gm ba chi

Qu trnh oxi ho NO2- thnh NO3- c thc hin bi nhm vi khun nitrat ho. Chng cng l nhng vi sinh vt t dng ho nng c kh nng oxi ho NO 2- to thnh nng lng. Nng lng ny c dng ng ho CO2 to thnh ng. NO2- + O2 NO3- + nng lng Nhm vi khun c nh nit c trong mi trng rc l cc nhm: Azotobacter l mt loi vi khun hiu kh, khng sinh bo t, c kh nng c nh nit phn t, sng t do trong t (rc). Clostridium l mt loi vi khun k kh sng t do trong rc, c kh nng hnh thnh bo t, loi ph bin nht l Clostridium pastenisium c hnh que ngn, khi cn non c kh nag di ng bi tin mao. Khi gi mt kh nng di ng. Khi hnh thnh bo t thng c hnh con thoi do bo t hnh thnh ln hn kch thc t bo. Clostridium c kh nng ng ho nhiu ngun cacbon khc nhau nh cc loi ng, ru, tinh bt ... N thuc loi k kh nn cc sn phm trao i cht ca n l cc axit hu coe, butanol, etanol, axeton, l cc sn phm cha c oxi ho hon ton. c. Vi sinh vt phn gii tinh bt Trong rc b c nhiu loi vi sinh vt c kh nng phn gii tinh bt. Mt s vi sinh vt c kh nng tit ra mi trng y cc loi enzym trong h enzym amilaza. V d nh mt s vi nm bao gm mt s loi trong cc chi Aspergillus, Fusarium, 275

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Rhizopus. Trong nhm vi khun c mt s loi thuc chi Bacillus, Cytophaza, Pseudomonas ... X khun cng c mt s cc chi Aspergillus, Fusarium, Rhizopus. .. Trong nhm vi khun c mt s loi thuc chi Bacillus, Cytophaza, Pseudomonas... X khun cng c mt s chi c kh nng phn hu tinh bt. a s cc vi sinh vt khng c kh nng tit y h enzym amilaza phn hu tinh bt. Chng ch c th tit ra mi trng mt hoc mt vi men trong h . V d nh cc loi Apergillus candidus, Pasteurianum, Bacillus sublitis, B. Mesenterices, Clostridium, A. Oryzae ... ch c kh nng tit ra mi trng mt loi enzym - amilaza. Cc loi Aspergillus oryzae. Clostrinium acetobuliticum ch tit ra mi trng - amiolaza. Mt s loi khc ch c kh nng tit ra mi trng enzym gluco amilaza. Cc nhm ny cng tc vi nhau trong qu trnh phn hu tinh bt thnh ng. Trong sn xut ngi ta thng s dng cc nhm vi sinh vt c kh nng phn hu tinh bt. V d trong ch bin rc thi hu c ngi ta cng s dng nhng chng vi sinh vt c kh nng phn hu tinh bt phn hu tinh bt c trong thnh phn rc hu c. d. Vi sinh vt phn gii phosphat Trong rc , phospho tn ti nhiu dng hp cht khc nhau. Phospho c tch lu trong rc khi ng thc vt cht i, nhng hp cht phospho hu c ny c vi sinh vt phn gii to thnh cc hp cht phospho v c kh tan. Do phospho tn ti hai dng: phospho hu c v phospho v c. Vi sinh vt phn gii ln hu c ch yu thuc hai chi: Bacillus v Pseudomonas. Cc loi c kh nng phn gii mnh l B. Megatherium, B. Mycoides v Pseudomonas sp. Ngy nay ngi ta pht hin ra mt s x khun v vi nm cng c kh nng phn gii phospho hu c. Vi sinh vt phn gii ln v c bao gm cc loi vi khun c kh nng phn gii mnh l Bacillus megatherium, B.butyricus, B.mycoides. Pseudomonas radiobacter P.gracilis ... Trong nhm vi nm th Aspergillus niger c kh nng phn gii mnh nht. Ngoi ra mt s x khun cng c kh nng phn gii ln v c. 2. S hot ng ca cc vi sinh vt trong ng Cc qu trnh sinh ho din ra trong ng rc ch yu do hot ng ca cc vi sinh vt s dng cc hp cht hu c lm ngun dinh dng cho cc hot ng sng ca chng. Cc loi vi khun v nm ng vai tr quan trng trong qu trnh phn gii cc hp cht. Cc loi vi sinh vt pht trin tt trong cc iu kin mi trng c xc nh nh bng 8.1 Bng 8.1. Cc yu t mi trng nh hng n vi sinh vt Yu t mi trng Khong xc nh 0 Nhit , C 0 - 70 Nng mui, % NaCl 0-3 pH 1,0 - 1,2 Nng oxi, % 0 - 21 p sut, mPa 0 - 115 nh sng Bng ti, nh sng mnh

276

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Cc vi sinh vt tham gia vo qu trnh phn gii ti cc ng rc c chia thnh ba nhm ch yu sau: - Cc vi sinh vt a m: pht trin mnh nhit 0 - 200C. - Cc vi sinh vt a m: pht trin mnh nhit 20 - 400C. - Cc vi sinh vt a nng: pht trin mnh nhit 40 - 700C. S pht trin ca cc loi vi sinh vt theo nhit c th hin theo th sau: Thi k u ca qu trnh rc, qu trnh hiu kh c din ra, giai on ny cc cht hu c d b oxi ho sinh ho thnh dng n gin nh protein, tinh bt, cht bo cc mt lng nht nh cht xenluloza. Trong qu trnh ny, cc vi sinh vt tip nhn mt lng nng lng rt ln v v th c tn ti mt lng nng lng ng k dng nhit. Lng nng lng nhit c to thnh bn trong lng ng c to ra nhiu hn so vi lng nhit c thot ra bn ngoi v do nhit bn trong cc ng b c tng ln. Gi tr nhit tng ti 60 - 70 0C, ko di trong thi gian khong 30 ngy. khong nhit ny, cc phn ng ho hc din ra s tri hn cc phn ng vi sinh vt bi v hu ht chng vi sinh vt khng pht trin c nhit 700C. Trong qu trnh phn hu hiu kh, cc polime dng a phn t c vi sinh vt chuyn ho sang dng n phn t v tn ti dng t do. Cc polime n phn t sau li c vi sinh vt hp th, s dng trong vic tip nhn nng lng kin to nn t bo mi. Khi O2 b cc vi sinh vt hiu kh tiu th dn th cc vi sinh vt ym kh bt u xut hin v nhiu qu trnh ln men khc c bt u din ra trong ng . Cc vi sinh vt tham gia vo qu trnh ln men l nhm vi sinh vt d dng trong iu kin c ym kh ln k kh nghim ngt. Cc cht hu c dng n gin, cc axit amin, ng ... c chuyn ho thnh cc axit bo d bay hi, ru, CO2 v N2. Cc axit bo d bay hi, ru sau li c chuyn ho tip tc vi s tham gia ca cc vi sinh vt axeton v cc vi sinh vt kh sunfat. Cc vi sinh vt axeton to ra cc axit axetic, kh CO 2 cn cc vi khun th ch to ra kh N2 v kh CO2. Cc cht ny l ngun nguyn liu ban u ca qu trnh metan ho. Cc vi khun to sunfat v vi khun to metan l nhng vi khun thuc nhm to vi sinh vt k kh bt buc. C hai nhm vi sinh vt ch yu tham gia vo qu trnh to metan, phn ln l nhm cc vi sinh vt to metan t kh N 2 v kh CO 2, phn nh (gm 2 n 3 chng loi) l nhng vi sinh vt to metan t axit axetic. Trong tng lng kh metan to thnh t ng th c ti 70% c to thnh t axit axetic. Nu nh c tn ti nhiu sunfat trong cc ng th cc vi khun kh sunfat s mang tnh tri hn vi khun metan v nh vy s khng c kh metan to thnh nu sunfat vn tn ti. Trong qu trnh chuyn ho ym kh v k kh, nhit ca cc ng gim xung v cc chng loi vi sinh vt giai on ny to ra t nhit lng hn nhiu so vi qu trnh chuyn ho hiu kh (ch bng 7% so vi qu trnh hiu kh). Nu nng ca cc axit hu c, axit bo d bay hi to ra cng nhiu th trong nc rc s c pH thp (4 - 5) v c nng COD, BOD5 cao. Nh vy, rc hu c ti cc ng c phn hu theo nhiu giai on chuyn ho sinh hc khc nhau t ra sn phm cui cng l mn hu c lm phn compost. 277

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

3. La chn cc chng ging vi sinh vt x l rc thi lm phn Tnh trng ph bin hin nay ti cc c s ch bin rc l rc t nhin vi cc vi sinh vt c sn trong rc. iu ny dn n mt s hn ch nht nh trong qu trnh x l, thi gian ko di, cht lng phn thnh phm khng cao ... khi to c iu kin thun li (nhit , m, pH ...) th khng phi ch cc vi sinh vt c li pht trin m c cc vi sinh vt c hi cng pht trin, sinh c t lm hi cy trng v nhim t. Chnh v vy, vic tuyn chn cc vi sinh vt hu hiu b sung vo ng thc s cn thit. Tuy nhin c th tuyn chn c chng ging vi sinh vt hu hiu cn phi da trn nhng nguyn tc sau: - Phi c hot tnh sinh hc cao nh kh nng phn gii xenlulozav cc hp cht cao phn t khc. - Phi sinh trng mnh trong iu kin ng ln t cc vi sinh vt khc. - Cc tc dng ci to t tt, tc l pht huy cc kh nng sau khi bn vo t. - Khng c hi cho ngi, vt nui, cy trng v cc vi sinh vt hu ch trong vng r. - C kh nng sinh trng mnh trn mi trng n gin, d kim, thun li cho qu trnh sn xut ch phm. Cc vi sinh vt c cc c im trn y khi c b sung vo rc vn c th thc hin chc nng, do c th nng cao sn lng mn m khng nh hng ti mi trng sng. C th b sung vo ng mt s nhm vi sinh vt hu hiu sau: * X khun Cc chng x khun c kh nng phn gii nhanh cc hp cht cao phn t trong rc. Trong hot tnh phn gii cc hp cht ligno, xenluloza (l hp cht rt kh b phn hu bi a s vi sinh vt) ni bt hn c. Ngoi ra cn c kh nng sinh cc cht kch thch sinh trng thc vt (gibberellin, axit indolaxetic ...). V vy, trong t x khun c kh nng pht huy tc dng vi cy trng. Nh kh nng chu nhit cao m x khun c th sinh trng v hot ng mnh m trong ng thc t. * Vi khun - Vi khun phn gii xenluloza: c kh nng sinh trng nhit cao, bn cnh hot tnh phn gii hp cht ligno - xenluloza cn sinh nhiu enzym ngoi bo phn hu cc cao phn t khc nh protein, tinh bt. u im ca nhng vi khun chu nhit ny l sinh trng kh nhanh do c th ln t cc nhm vi sinh vt khng hu ch khc. - Vi khun sinh cht kch thch sinh trng thc vt: gm cc vi sinh vt m trong qu trnh trao i cht c kh nng tng hp cc hormon thc vt nh gibberelin, axit indolaxetic, xifokinin. Cc chng vi khun ny thng c b sung vo giai on cui ca qu trnh sn xut sn phn v pht huy tc dng khi c b sung vo t trng trt. 278

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Vi khun lactic: sn sinh axit axetic t ng v mt s hydrocacbon khc c sinh ra nh hot ng ca mt s vi sinh vt phn hu xenluloza, tinh bt. Ngc li vi khun lactic li c tc dng tng cng s phn hu ca cc cht nh lignin, xenluloza, s sinh trng ca vi khun lactic khng gy tr ngi n qu trnh phn hu cc cht hu c. Trong qu trnh trao i cht, vi khun c sn sinh ra axit lactic, c kh nng c ch cc vi sinh vt gy hi. * Vi nm - Cc chng vi nm s dng trong ch phm c di nhit cho sinh trng kh rng. Ch yu hot ng ca vi nm din ra mnh giai on hiu kh. - Vi nm phn gii xenluloza: ngoi kh nng phn gii xenluloza cn c th sinh ra mt s enzym ngoi bo khc nh proteaza, amilaza. Hot ng ca chng ny phn hu nhanh chng cc cht hu c to ra cc sn phm lm c cht cho cc vi sinh vt hu ch khc pht trin. - Vi nm phn gii phosphat: rt cn trong qu trnh bin i cc phosphat kh tan thnh dng cy d th, nng cao cht lng phn thnh phm. Thc t cho thy cng ngh mi c s dng cc vi sinh vt hu hiu v tuyn chn cho nng sut v cht lng cao hn so vi qu trnh m chng trnh pht trin ca Lin hp quc khuyn co. Thi gian t 2 - 2,5 thng gim xung cn 25 - 30 ngy. Nng sut mn rc ca b l 130m3 t 25 tn n 30 - 35 tn. Phn bng vi sinh vt khng c mi hi, khng rc, hn ch ti a rui mui. Giai on x l 1 Nc bn
B xc kh Loi b ht rn khng tan

Giai on x l 2

Nc sch
B lng

Bn non

CH4
B kh Tiu th nhit

Nc s dng li

B phn hu

Lm kh

Hnh 8.1 S cng ngh x l phn gii ym kh ph thi

279

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

8.3.2. X l sinh hc ph thi sinh hot Cho n nay ph thi hot ng sng ca con ngi u c x l mt cch t nhin nh vi sinh vt. i th qu trnh ny gm mt s giai on sau: 1) Loi b phn rn, ta v cn; 2) Phn hu cc cht hu c tan trong nc nh vi khun hiu kh to ra bn non (hay cn gi l bn hot tnh). Bn non sau b loi b hoc a vo b phn ng ti s dng; 3) To ta v tch P v N (giai on ny i khi khng cn thit); 4) X l bn to ra giai on 1 v 2 bng phn hu ym kh. Qu trnh ny lm gim th tch cn, s lng vi sinh vt gy bnh, lm mt mi kh chu v to ra cn gi l biogas (hnh 8.1) 8.3.2.1. X l sinh hc hiu kh i vi ph thi: Bn cht ca n l qu trnh x l phn gii sinh hc ph thi c s hin din ca oxy. Qu trnh ny bao gm mt s cng on sau: 1) Hp th cht x l ln b mt t bo; 2) Phn hu cc cht trn bng enzyme ngoi bo; 3) Hp th cc cht tan vo bn trong t bo ; 4)Gii phng sn phm; 5) X l tip bng nhm vi sinh vt khc. C th trong vn ny c ba cng ngh x l sinh hc vn thng c s dng, l cng ngh x l qua mng lc thm thu, x l nh bn hot tnh (bn non) v x l bng "lp nn gi". 1) X l nh mng lc thm thu: Cng ngh x l ny c bit t lu v hin chim khong 70% s lng cc h thng x l lm sch Chu u v M. u im: L thit k n gin, khng tn km, thi gian s dng lu ti 30 - 50 nm. Nhc im c bn l h thng x l cho php qu nhiu vi sinh vt pht trin trong , iu ny lm gim thng kh, cn dng chy, dn n lm tc v lm hng b lc. Sau ny ngi ta ci tin a vo s dng b lc hai lp, cho php thay phin nhau s dng theo chu k thi gian. Kiu lc ny rt ph hp cho vic x l nc thi cng nghip. T nhng nm 70 ngi ta bt u thay th b lc thm cu to t clinke, si, ct... bng b lc thm bng nha, cho php x l nc thi cng nghip c nng cao hn. Ngoi ra, c th thit k b lc c chiu cao ln hn bng nha do, nh vy tng c cng sut hot ng ca h thng x l ln kh nhiu. Thay i ln nht c thc hin vo nm 1973 cng vi vic a vo s dng h thng x l quay (rotary reactor). Thit b ny c hnh dng t ong bng nha xoay c. iu ny cho php n lun thay i v tr, lc ngm trong nc, lc nm trong khng kh. Nh vy tng c din tch tip xc vi khng kh, lm cho qu trnh thng kh xy ra nhanh hn nhiu. Thng b lc thm ch gm mng nc mng nm pha bn trn lp bn non dy cha nhiu loi vi khun (trong c Zoogloea) nm v to. Trong s cc loi to thy c mt to lam Cyanophyceae v Chlorophyceae. Ngoi ra cn kh nhiu cc i din ca nhm ng vt Metazoa (trong c giun t, su b v gip xc). Rui v giun c tc dng iu ho s to mng. 280

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

2) X l bng bn hot tnh (bn non): Cng ngh x l ph thi bng bn hot tnh c cng sut ln hn nhiu so vi x l bng b lc thm. Tuy nhin n cng c mt s nhc im sau : do cng s dng ln, nn mc tiu th nng lng khuy trn khng kh cng nh s lng sinh khi c to ra ln hn. Cng ngh ny rt thch hp x l ph thi cho cc im dn c ng c, v n chim it din tch hn so vi h thng x l theo cng ngh lc thm.
B cha bn non

Ph thi B kh Bn ti s dng B cn bng hi chn khng

Khng kh Bm nn

Bt ni Nc sch

B lng

Hnh 8.2 H thng x l ph thi s dng bn non Thc t c kh nhiu kiu h thng x l theo cng ngh ny. Thit k ca chng khc nhau tu thuc vo h s thng kh v cch thc cung cp kh.. Bn non trong h thng x l ny cha nhiu nc hn so vi bn non trong b lc thm, v vy cha t chng loi vi sinh vt hn. tin vic x l t kt qu, vic xc nh thnh phn v nng cht trong ph thi l vn quan trng bc nht nhm to iu kin cho vic s dng nhm vi sinh vt x l ph hp. Trong thc t c nhiu nhm vi sinh vt tham gia qu trnh x l, quan trng nht l cc nhm vi khun t dng cht hu c nh : Achromobacter, Flavobacterium, Pseudomonas v Moraxella. Trong trng hp nc thi c hm lng cht v c cao, th ngi ta li thy c mt cc loi vi khun nh: Thiobacillus, Nitrosomonas, Nitrobacter v Ferrobacillus, chu trch nhim oxy ho S, NH3 v Fe. Do bn cht ca s phn hu ni trn rt a dng, nn khi nim phn hu sinh hc cng bao gm nhiu ni dng v cng rt a dng. Tuy nhin, bn cht ca chng th hin trong ba ni dung sau: 1) Phn hu s cp lm thay i bn cht ho hc ca cc cht cn x l; 2) Phn hu sinh hc s cp tuy ch gy bin i khng ng k, nhng n li lm thay i tnh cht ca cht cn x l; 3) Phn hu sinh hc trit bin ph thi hu c cn x l, thnh sn phm v c. 281

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

3) X l ph thi bng "lp nn gi": Cng ngh s dng "lp nn gi' x l ph thi bt u c p dng t nhng nm 80. N c coi nh l s kt hp gia hai kiu x l, x l bng lp lc thm v bng bn non. Trong thc t c hai kiu h thng x l bng "lp nn gi". a. H thng by Simore Hartley: H thng ny do Vin cng ngh thuc Trng tng hp Massachusetts (M) thit k. Trong thit b ny, sinh khi c tch lu trn tm chn bng polyester xp nm bn trong thit b x l. Cc tm chn ny theo 3 chu k s ln lt y ra ngoi mt lng sinh khi kh ln, ti khong 15kg/m cht mang. Sau khi gii phng sinh khi bng cch nn p chng, cc tm chn ny li quay ngc tr li vo bn trong thit b v bt u cng vic li t u. b. B oxy ha Dor Oliver: Trong thit b x l ny ngi ta s dng cht lt bn di l ct v theo chu k n c a ra ngoi c ty sch v ti s dng. 8.3.2.2.X l sinh hc ym kh i vi ph thi : Trong qu trnh x l ph thi ym kh (ln men to kh methane). C ba nhm vi khun tham gia vo qu trnh: 1) Nhm vi khun chu trch nhim thy gii v ln men; 2) Nhm vi khun to H2 v acetic acid; 3) Nhm vi khun to kh methane t dng s dng H2. nng cao nng sut ca qu trnh ln men, hin ngi ta vn tip tc hon thin cc loi ging, chng, vi khun ln men ym kh bng bin php chn lc t nhin hoc nh phng php cng ngh di truyn. c bit v mt cng ngh ngi ta cn phi ch khc phc cc yu t gii hn tc phn hu c cht c mt trong ph thi nh cellulose, tinh bt ... ., v tc to kh methane. Cn lu l mt s sn phm cui ca qu trnh ln men nh H 2, CO 2 v H 2S, thng c tc ng c ch ngc lm gim hot tnh hot ng ca vi khun to kh methane. 1. H thng x l ym kh: Trong thc t c rt nhiu kiu thit b ln men ym kh. T nhng dng cu to n gin hon ton th cng, cho n cc h thng x l c cu to kh phc to hin ang hot ng mt s nc pht trin. Vit Nam cc ng dng x l ym kh to biogas c bt u t nhng nm 80. Di y l hai kiu thit b ln men ym kh tng i in hnh v ang c s dng kh rng ri .

282

L Xun Phng 2. Kim sot sinh hc cc h x l:

VI SINH VT HC MI TRNG

iu kin tin quyt n nh qu trnh phn hu ym kh nc thi l s theo di thng xuyn cc tc ng c th c ca c cht c mt trong dng nc thi i vo h thng x l. iu ny cn thit nhm mc ch sao cho thit b khng b qu ti, dn n lm gim tui th ca n. Thng thng ngi ta theo di theo nhu cu s dng oxy, pH v hm lng ATP ca qun th vi sinh vt v da vo cc thng s ny kim sot v iu ha qu trnh ln men ym kh. Trong vic theo di bin thin hm lng ATP l quan trng nht. Thng thng nh gi kh nng hot ng ca h x l ngi ta tin hnh xc nh s bin thin ca hm lng ATP ni bo. th nhn c cho ta thy rng, khi trong dng dch i vo c mt cht c, th hm lng ca ATP, s lng bn hot tnh c to thnh v s lng ht rn trong huyn ph u gim mnh. Sau mt khong thi gian nht nh, cc tham s trn mi khi phc tr li trng thi trc khi xut hin c cht. 3. Kim sot ngun bnh: Mt trong nhng u im ca qu trnh ln men ym kh l n gip loi b cc ngun gy bnh. Nguyn nhn ch yu l do s c mt ca acid bo bo ha c to thnh bi phn ng -oxy ho trong dch ln men. Cc acid ny thng kt hp vi H2, cng c to thnh trong qu trnh trn, to ra octanic acid l cht khng khun rt mnh. 4. Thu nhn cc cht hu ch t ln men ym kh: Mt trong nhng nhim v quan trng nht ca qu trnh x l ph thi, l ti s dng cc cht hu c c trong ph thi. Ni dung ca vn ny bao gm hai kha cnh: 1) Tch v c c cc cht hu ch c trong ph thi; 2) Bin ph thi thnh sn phm c ch. Trong thc t, hin ngi ta c bit quan tm n vn x l v ti s dng ngun nc, x l ph thi ni chung sn xut kh sinh hc, ng thi to ra sn phm lm ngun thc n gia sc hoc phn bn hu c. a. X l ti s dng nc thi: Xu th hin nay l ngi ta tin hnh x l cc dng nc thi khc nhau v ti s dng chng phc v cho cc ngnh cng nghip nng nh ngnh nng lng, sn xut phn bn v khai thc than. V ni chung nc s dng trong cc lnh vc ni trn khng i hi sch nh i vi nc dn dng. b. X l to ngun phn hu c: Cho n nay quy m s dng phn hu c c ngun gc t ng vt v nc thi ca ngnh chn nui khng ln so vi phn v c. Tuy nhin xu th trn trong tng lai s thay i v mt s nguyn nhn sau: 1) sn xut phn v c cn phi tiu tn nhiu nng lng, v tuy hm lng NPK ca n cao, nhng s dng lu ngy s lm hng t; 2) Hin nay xut hin mt s cng ngh mi cho php to c phn hu c c hm lng NPK cao; 283

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

3) Vic x l ph thi to phn hu c bao gi cng to ra kh sinh hc, l ngun cung cp nng lng ng k (bng 8.1) Bng 8.1 Thnh phn cht dinh dng trong phn ng vt: Loi ng vt i gia sc Heo G Cht kh 4 - 23 4 - 25 23 - 68 N 2,4 - 6,5 1,6 - 6,8 9,6 - 23 P 0,4 - 1,8 0,6 - 2,1 2,4 - 12 K 2,0 - 5,8 1,7 - 3,6 3,8 - 11,6 Mg 0,2 - 0,6 0,3 - 0,7 1,2 - 2,2

c. X l ph thi to thc n gia sc: Hng nm ch ring Anh hot ng sng ca con ngi thi ra chng 2,5.10 10 kg ph thi, ngnh chn nui thi ra chng 1,8.1011 kg. T lng ph thi ny, qua qu trnh x l s to ra mt s lng bn hot tnh khng l c hm lng protein chim ti khong 30 - 40% sinh khi kh. Tip tc x l chng s to c mt ngun thc n cho gia sc rt c gi tr (bng 8.2) Bng 8.2 - Thnh phn ha hc ca bn hot tnh: Thnh phn Nc Protein tng s (N x 6,25) Protein thc s M Tro Trong khng tan trong acid Carbohydrate (theo glucose) X Nng lng tng ng (kcal/g) % Trng lng kh 7,85 37,80 31,25 1,73 25,16 12,33 9,80 10,30 16,20

Quy trnh cng ngh thu nhn protein t bn hot tnh khng phc tp v gm cc cng on sau (hnh 8.4)

284

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bn hot tnh

Bn hot tnh

Sy, phi

Sy, phi

Kh trng

X l kim

Sn phm

Lc X l acid Lc Ra Sy kh

Thc n gia sc v c

Loi b kim loi

Thc n gia sc v c

Hnh 8.4 : Quy trnh cng ngh thu nhn protein t bn hot tnh. Theo quy nh ca Anh (1981) v vic s dng protein t bn hot tnh, th vn kim sot s hin din ca mm bnh, c bit l Salmonella, phi c tun th rt nghim ngt. 8.3.3. X l sinh hc ph thi cng nghip: Trong thc t ngi ta thng phn bit ph thi cng nghip thnh hai nhm: 1) Ph thi ca ngnh cng nghip c lin quan n sinh hc; 2) Ph thi ca cc ngnh cng nghip khng lin quan n sinh hc nh cng nghip ha cht, c kh, cng nghip nng... V ph thi ca cc ngnh cng nghip khng lin quan n sinh hc rt a dng v cha nhiu thnh phn kh b phn hy bng x l sinh hc, nn trc khi tin hnh x y sinh hc, cn phi x l s b ph thi bng phng php ha hc hoc vt 285

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

l. Cho n nay, vic s dng cc chng vi sinh vt c hiu phn hy ph thi vn cha ph bin. Tuy nhin, y l mt gii php rt c trin vng : 1) Phn hy c hiu ti ch mt s loi ph thi ring bit; 2) B sung tp on cc chng vao h thng x l nhm gia tng hiu qu ca n; 3) Phn hu du nhim hoc tch kim loi; 4) Lm sch kh thi; 5) Thu nhn sinh khi c ch t ph thi; 6) Ln men to kh methane (biogas) t ph thi. V cng ngh cn c bit lu n: a) vic cung cp y oxy qu trnh phn hy sinh hc ph thi c thc hin trit . Trong thc t t c iu ny ngi ta thng hoc s dng h thng x l to bong bng kh, hoc b sung trc tip oxy vo h thng. b) x l ph thi cha c cht nn s dng h thng mng x l cha vi sinh vt (n gin nht l mng thm). Di y chng ta s xem xt mt s bin php x l sinh hc i vi mt s loi ph thi cng nghip. 8.3.3.1. X l sinh hc i vi ph thi cng nghip ch bin sa: Huyt thanh sa l ph thi ch yu ca ngnh cng nghip ch bin sa. Thnh phn huyt thanh sa ph thuc vo hnh thc s dng sa. Ngi ta thng c c huyt thanh sa s dng lm thc n chn nui. Tuy nhin c im khim khuyt l thnh phn dinh dng ca n khng c cn bng: Huyt thanh sa cha nhiu cht khong v ng lactose. Do vy, trong thc t ngi ta thng trch ly protein t huyt thanh sa bng cch li tm. Sau khi li tm dch lc vn cn cha kh nhiu lactose (35-50 g/l), vitamine, khong cht v lactic acid. Do ngi ta s dng mt s cng ngh khc nng cao hn na hiu qu s dng huyt thanh sa. Trong ch yu l cho ln men bi nm men Lactobaccillus bulgaricus hoc Candida krusei v ln men bi nm men Kluyveromyces fragilis hoc Candida intermedia. Sau qu trnh ln men ngi ta thu c sinh khi vi sinh vt v dch cn li c hm lng protein kh cao. T dch huyt thanh sa ngoi cc sn phm giu protein, ngi ta cn thu c ngun nguyn liu cho ngnh cng nghip ha hc nh ethanol chng hn. Hoc bng phn ng thy gii ha hc ng lactose to ra glucose v galactose, l ngun nguyn liu c gi tr. Bng cch s dng nm men t bin khng cha enzyme galactosidase, nhng vn c kh nng thy gii lactose v s dng glucose mi c to ra lm ngun cung cp C. Kt qu l dch lc huyt thanh sa tr nn ngt hn v hin c s dng kh rng ri trong mt s ngnh cng nghip thc phm . Hin nay lm "ngt ha" dch ph thi cha huyt thanh sa, ngi ta khng s dng cc chng t bin nh cp trn, m s dng trc tip enzyme -galactosidase c c nh trn vt liu mang khng tan trong cng ngh thy gii lactore. Cc bc x l ch yu ph thi cha huyt thanh sa c m t trong hnh 8.5. 286

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Ch bin sa Sa nguyn liu Huyt thanh sa Phoma, kem sa

Protein

Dch thu phn protecin

Dch lc cha nhiu lactose khong, vitamin v lactic acid

Thc n gia sc

Ln men bin lactose thnh lactic acid

Nm men Kluyveromyces fragilis v Candida internedia Dch giu protein

Dch giu carbohydrate

Nm men Lactobacillus bul garicuss v Candida krusei

Thc n gia sc

Sinh khi giu protein

Thc n gia sc Hnh 8.5 S x l ph thi cng nghip ch bin sa 8.3.3.2 X l ph thi cng nghip sn xut giy: Cng ngh x l ph thi cng nghip sn xut giy ph thuc vo quy trnh cng ngh sn xut bt giy t g: Sn xut bt giy bng cch x l kim hay acid. X l kim to ra ph thi dng dch mu en cha nhiu lignin kh phn gii v cc acid hu c c trng lng phn t thp. Dch ny rt kh x l bng con ng sinh hc. Do vy, trong trng hp ny, tt hn c l cho dch bay hi v t chy ly nng lng. Cn x l acid to ra dch ph thi cha khong 60% lignin, mt s loi ng trong c mannose, galactose, glucose, xylose v arabinose. Chng chim khong 30%, cn li l acetic acid, methanol v furfural. Vi thnh phn 287

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nu trn, dch ph thi ny hon ton thch hp ln men to sinh khi giu protein lm thc n cho gia sc. Lignin v cc dn xut ca n c mt kh nhiu trong nc ph thi ca ngnh sn xut giy. Cc hp cht ny rt kh b phn hy v do vy cho n nay chng vn l i tng nghin cu ca cc nh cng ngh sinh hc. 8.3.3.3. X l nc ph thi cng nghip cha cht mu: Nc ph thi ca cc nh my dt, nhum v sn xut mu thng cha cc cht mu v cc sc t. Ngoi ra n cn cha mt s cht c trong c nhng cht gy bnh ung th cho ngi v ng vt. Cho n nay nc thi cha cht mu ni trn thng vn c x l bng cc bin php ha hc, v kh nng phn gii cht mu v sc t ca vi sinh vt ni chung l yu. Th d, ngi ta c th dng bn non loi b cht mu ra khi nc thi, nhng bn non khng xy ra qu trnh phn hy bn thn cht mu, m ch xy ra s tch chng ra khi nc thi nh qu trnh hp ph. Tuy nhin cng c mt s nhm thuc nhum, trong c nhm thuc nhum l azo-, l mt trong nhng nhm cht mu quan trng nht, li d dng b phn hy bi bin php x l sinh hc c iu kin hiu kh v ym kh. Nguyn nhn ch yu l v iu kin ym kh, nhiu loi vi sinh vt c kh nng tng hp enzyme ni trn s b phn r tip bi phn ng oxy ha c enzyme aeroreductase do vi sinh vt to ra xc tc. 8.3.4 Phn hy sinh hc cc cht tng hp hu c: Qu trnh phn hy cc cht tng hp hu c trong t nhin ph thuc vo bn cht ca chng nh bn vng ca cht, ha tan trong nc. kch thc v din tch ca phn t, bay hi..., cc yu t bn ngoi nh pH, kh nng oxy ha bi nh sng, yu t sinh hc. Trong yu t Phn hu sinh hc th hin thng qua s c mt ca cng ng vi sinh vt l c ngha hn c. Chng c nhng u th sau: a) Trong cng ng vi sinh vt, cc loi vi sinh vt khc nhau thng b sung cho nhau nhng thnh phn thit yu cho s tn ti ca ring tng loi v nh vy gip duy tr s tn ti chung ca cng ng. y l mt quan h rt phc tp v ng vai tr ch o trong qu trnh phn hy. V d: cng ng vi khun phn r cyclohexane gm hai loi. Trong vi khun Norcadia chu trch nhim phn hy chnh, v n c kh nng oxy ha cyclohexane. Tuy nhin n khng th tn ti ring l v cn s c mt ca Pseudomonas, v vi khun ny cung cp biotin l cht cn thit cho s pht trin ca Norcadia , m bn thn n khng t tng hp c. Do vy, tc phn r cc cht tng hp hu c ch yu ph thuc vo cng ng vi sinh vt, ch khng ph thuc vo tng loi vi sinh vt ring l. b) Cc thnh vin trong cng ng vi sinh vt phn hy cc cht hu c tng hp theo c ch b sung ln nhau. C ngha l mi mt thnh vin trong cng ng ch chu trch nhim mt cng on trong ton b qu trnh phn hy. c) Trong cng ng vi sinh vt bao gi cng xy ra s trao i thng tin di truyn gia cc loi vi sinh vt. ch yu trao i thng tin qu plasmid. Th d, ngi ta bit c hai loi Pseudomonas, trong mt loi c kh nng sng c lp trn chlorocatechol, cn loi kia cha plasmid TOL mang gene chu trch nhim tng hp 288

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

enzimye benzodioxygenase. C hai u khng th sng c lp trn c cht cha 4cholorobenzoate. Tuy nhin sau khi nui cy chng lin tc qua nhiu th h cng nhau, ngi ta to ra c th t bin c kh nng sng trn 4-cholorobenzoate. iu ny xy ra l nh c s trao i thng tin di truyn gia hai loi ni trn. 8.3.4.1. Phn hu sinh hc cc dn xut hu c cha chlore: Cc cht hu c tng hp cha chlore thng vn c s dng lm dung mi hu c, v do vy chng l mt trong nhng nguyn nhn gy nhim mi trng. Cho n nay qu trnh phn hy cc cht ny bi vi sinh vt hy cn c bit rt t. Trong thc t ngi ta phn lp c nhng chng vi sinh vt c kh nng phn hy dichloromethane, tuy c ch hot ng ca qu trnh ny vn cha c l gii hon ton. C l chng ni trn tng hp c enzyme haloidhyrolase xc tc phn ng to chloromethanol t dichloromethane. Cht ny sau s t phn r v to ra formalehye. Cn cc dn xut nhn thm cha chlore b phn hy bi enzyme dioxygenase xc tc phn ng oxy ha gn O v nguyn t C lin kt vi Cl v lm cho lin kt C-Cl b yu i nhiu. Cc sn phm to thnh sau l dn xut catechol cha nhm halogen thay th. y l cc cht trao i ch yu trong qu trnh phn hy cc hp cht nhn thm cha Cl. Sau chng s b phn hy tip bi enzyme pyrocatechase, dn n s m vng nhn thm. 8.3.4.2 Phn hy sinh hc cc dn xut nhn thm cha cc nhm th n: Ni chung cc dn xut nhn thm cha cc nhm th n thng b phn r trong qu trnh kh ging nhau: trc ht l phn ng gn oxy vo nhn thm, sau l phn ng loi b nhm th (V d: SO3H) v cui cng l qu trnh ti to li nhn thm (hnh 5.10). Polichlorobiphenyl (PCB) l nhm cht rt bn vng trong t nhin. Tuy nhin nu xt ring tng mt th bn thn gc biphenyl ni chung cng d dng b phn hy bi v sinh vt ging nh cc hp cht cha nhn thm khc. Tuy nhin khi mc chloro ha gia tng, th kh nng phn hy ca vi vt i vi chng ta li gim mnh. Trong thc t khi s gc Cl c gn ln hn 4, tc l ln hn s Cl trong phn t tetrachloro PCB, th hu nh khng xy ra qu trnh phn hy vi sinh vt. Benzopyrene l polyme a vng. Qu trnh phn r n to ra cc dn xut cha nhm -OH v epoxy c kh nng gy bnh ung th. Trong thc t cc cht ny hu nh khng b phn hy trong h thng s l bn hot tnh. Tuy nhin ngi ta cng ghi nhn c mt s chng vi sinh vt c kh nng phn hy benzopyrene v to ra cc phc cht c cu to rt phc tp. Polystyrol cng rt bn i vi phn hu vi sinh vt. Tuy nhin cho n nay cng xut hin nhng thng bo v s phn hy bt v lp xe hi (ch yu l cao su styrolbutadiene) bi mt s loi vi sinhvt, khi b sung thm cht hot b mt vo mi trng nui cy chng. 8.3.4.3 X l sinh hc nhim du m: Vn nhim mi trng sng bi du m l mt vn ln ca loi ngi v Vit Nam cng bt u xy ra mc kh nghim trng. Do vy vn x l 289

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nhim du ni chung v x l nhim du bng cc bin php sinh hc ni ring ngy cng c quan tm. Thng thng ngi ta chia nhim du m lm hai loi: 1) Nc thi b nhim trong qu trnh khai thc du kh, 2) nhim du ni chung i vi mi trng sng. Sau y chng ta s xem xt mt s trng hp x l nhim du in hnh. Nc nhim trong qu trnh khai thc du kh thng c x l bng bin php sinh hc sau khi loi b phn ln lng du c mt trong nc bng cc bin php vt l hoc bng ha cht to nh. Hin nay h thng x l nhim s dng bn hot tnh kt hp thi oxy trong thit b dng ct c coi l thch hp nht. Trong thc t nhng s c r r du m ln nht thng xy ra bin. Sau khi thot ra du s chu cc tc ng vt oy1 khc nhau (k c gi thi). Trong qu trnh khong 2540% lng du m d r b phn hy, c bit l i vi alkanen c trong lng phn t thp. Mc phn hy vi sinh vt i vi du d r b phn tn nh trn ph thuc kh nhiu vo yu t nh: hm lng tng i ca cht bo ha, cc cht nhn thm cha N, S, v O, mc phn nhnh ca cc cht alkane cng nh hm lng ca phn on nng (nh nha ng chng hn) ca du m. Trong , thnh phn cha alkene c phn nhnh cao hoc cc hp cht nhn thm cha lu hunh v phn on cha nha ng, l nhng thnh phn kh b phn hu nht ca du m. Ngoi ra tc pht trin ca bn thn vi sinh vt phn hy du con ph thuc vo s c mt ca cc cht dinh dng c sn trong t nhin (hoc do b sung), c bit l N v P. Cng cn lu l cc yu t vt l nh nhit , nng oxy p sut thu lc v mc to huyn ph ca du nh hng nhiu ln tc phn hy ca n. S nhim du t v ngun nc ngt cng l mt vn phi quan tm. Thc t trong t lun c mt rt nhiu loi vi sinh vt c kh nng phn hy du. Tuy nhin hiu qu phn hy ca chng s gim i nhiu, nu du nhim ban u to ra cc dn xut tan trong nc hoc c hot tnh b mt, lm do du lan truyn d dng (iu ny cng c lin quan n s lan truyn do gi, thy triu ln xung). 8.3.4.4 Phn hu sinh hc thuc tr su: Hin nay vn nhim mi trng do ngnh sn xut thuc tr su ha hc, cng nh do vic s dng n trong nng nghip gy ra, ang l tm im ca nhiu nc. Do vy cc bin php phng tr v khc phc hu qu do nhim thuc tr su gy ra (c bit l cc bin php sinh hc), ang c quan tm ch . V nguyn tc, d tha lng thuc tr su trong t b phn hy bi cng ng vi khun v nm kh nhanh. Thng thng c ca thuc tr su gim mnh sau giai on bin i u tin ca chng. iu ny cho php xy dng cng ngh x l nhim thuc tr su bng vi sinh vt kh n gin. Qu trnh phn r thuc tr su c xc tc bi mt s enzyme thy phn ngoi bo ca vi sinh vt nh esterase, acylamidase v phosphoesterase. V d: enzyme parathiohydrolase do Pseudomonas SP. tng hp c kh nng phn hy ti 94-98% d thuc tr su paraythion. Hot ca enzyme ny ph thuc vo cu trc, m v dung m ca t... Do vy, trong thc t enzyme th hin hot phn ra parathion cc iu kin khc nhau th khc nhau. Ngoi ra, hin nay xut hin kh nng s dng enzyme ni trn dng c 290

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nh trn cc mng lc x l nc thi ca cc nh my sn xut thuc tr su ha hc hoc lm sch ngun nc dn dng. 8.3.4.5. Phn hy sinh hc cc cht ty ra: Theo kh nng b phn hy sinh hc, ngi ta chia t ty ra tng hp lm hai loi: Loi cng v loi mm. Vo thi k u, ngi ta s dng cc cht ty ra c phn nhnh cao nh alkylbenzosulphonate. l cc cht kh bn i vi qu trnh phn hy sinh hc. trnh tch ly cc cht alkyl mch thng d b phn hy sinh hc. Trc ht chng b phn hu bi phn ng oxy ha nhm -CH3 u cui. Mch thng cn li sau s b oxy ha tip v kt thc bng phn ng oxy ha nhn ca phn t. Ton b qu trnh trn xy ra iu kin hiu kh v cn oxy cho phn ng oxy ha. Alkyl mch nhnh cng b phn hy sinh hc, nhng chm hn v c ch ca qu trnh vn cha b bit nhiu. Hin ch bit l lin kt C-S ca cc cht ty ra ni chung l bn vi tc ng phn hy sinh hc. Lin kt ny b ph gy v to ra gc sulphonate bi enzyme hydroxylase v monooxygenase do vi sinh vt tng hp. Hin cc cht ty ra trung tnh vn c s dng to nh phc v cho cc mc ch s dng trong nng nghip v cng nghip m phm. Cc cht ny b phn hy sinh hc ch yu thng qua qu trnh oxy ha v thu phn do enzyme xc tc. Cc cht ty ra dng thng phm ch cha khong 30% cht hot ha b mt, cn li l cc cht ty trng, to bt, enzyme v ch yu l cc cht ph gia. Ban u ngi ta s dng trisodiumphosphate lm cht ph gia, nhng n li l ngun cung cp P v do gp phn lm nhim ngun nc rt mnh. Nn sau ny ngi ta phi chuyn sang s dng cc cht ph gia khng cha P v N nh CMS (carboxymethyl succinate), ODA (oxydiacetate) v EGDA (ethylene glycol diacetate): - HOOCCH2OCH(COOH)CH2COOH - HOOCCH2OCH2COOH - HOOCCH2OCH2CH2OCH2COOH - N(CH2COOH)3 CMS ODA EGDA NTA

Cc cht ny b phn hy kh nhanh bi enzyme liase do nhiu loi vi sinh vt tng hp. Ngoi ra hin nay ngi ta cn s dng rng ri NTA (nitriltriacetate), l ph gia tuy c cha N, nhng li d dng b phn hy sinh hc ngay c trong nc sng ngi iu kin t nhin, hoc bi h thng x l bng bn hot tnh. 8.3.4. X l sinh hc ph thi nng nghip: Hng nm, ngnh nng nghip ni chung (k c trng trt v c bit l chn nui) thi ra mt s lng ln ph thi. Do vn x l ph thi nng nghip (c bit l ph thi chn nui) tr thnh mt vn ln cn gii quyt. Do vy cn phi c cc qu trnh cng ngh thch hp x l ph thi nng nghip thnh nhng sn phm c ch v gp phn bo v mi trng sng. 8.3.4.1. X l hiu kh ph thi trong nng nghip: c im ni bt ca phng php x l hiu kh ph thi l vi khun tham gia vo vic x l hiu kh ph thi c cung cp oxy y . Do vy sn phm x l 291

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

kh n nh. Yu cu i vi cc h x l hiu kh hot ng n nh lu di, thao tc n gin v d dng t ng ha. Hin nay cc nc pht trin ang hot ng mt s h thng x l hiu kh sau: 1) H cha oxy ha : L m hnh x l n gin nht, l ni cha nc thi chn nui thng khng su qu 1,5m v yu cu phi c b mt rng qu trnh thng kh c d dng. Trn b mt ca h x l thng c nhiu loi to quang hp, chng gip tng hiu qu hot ng ca h x l. i vi h x l ny tc np ph thi khng ln. H x l ny c mt nhc im sau: tc x l chm, yu cu din tch ln, cn b tch ly y h v b phn gii iu kin hiu kh, to iu kin cho nhiu loi cn trng khng mong mun pht trin. Nhng h x l ny c u im l chi ph thp v khng cn phi trng coi. Trong thc t ngi ta gia tng hiu qu hot ng ca h thng x l ny bng cch gia tng thng kh (bng nhng bin php thch hp). Nh c th gim kch thc ca h thng v thi gian x l. 2) H thng x l b bc thang: H thng ny c s dng Anh. Khc vi h cha oxy ha, ph thi c np vo h ny mt cch u n v c lu gi khng lu. Nh dng chy t t theo bc thang, ph thi c oxy ha kh mnh v cn c gi li y b. Ni chung qu trnh x l ph thi trong h x l ny mnh hn so vi h cha oxy ha. 3) X l trong rnh Pasveer (Pasveer Dltch) : L h thng x l ci tin c s dng bn hot tnh (bn non). Lp dch ph thi trong rnh su khong 0,3-0,6m, c khuy trn bng ng c do vy tc x l cao thng qua qu trnh oxy ha cng bc. Hiu lc x l gia tng nh c s hin din ca tp on vi sinh vt trong lp bn non. 8.3.4.2. X l ph thi nng nghip iu kin ym kh: Bn cht ca x l ny chnh l qu trnh ln men iu kin ym kh to ra kh sinh hc (biogas), cha ch yu kh methane, CO2 v mt s kh khc. X l ny mt mt cung cp mt phn nng lng cho cc hot ng nng nghip, mt khc khng km phn quan trng l hn ch ph thi nng nghip gy nhim mi trng. Qu trnh ln men ym kh c thc hin ch yu bi nhm vi khun k kh sinh methane.