Adoleshenca

Ndue Kaza
NDUE KAZA
ADOLESHENCA STINA E SHPRTHIMEVE
Tiran, 2006
Adoleshenca, stina e shprthimeve
ADOLESHENCA Stina e shprthimeve Autor: Ndue Kaza Konsulenc shkencore: Prof. as. dr. Q. Dushku Redaktor: S.Hamzaj, Q. Sokoli Art grafika: Dafina Stojko
T gjitha t drejtat e autorit
ISBN: 99943-789-2-9
Shtypur n shtypshkronjn Mirgeeralb Tiran, 2006
Ndue Kaza
Adoleshenca, stina e shprthimeve, nj ndihmes pr zgjidhjen e problemeve t kohs

Jo rastsisht e lexova me vmendje n dorshkrim trajtesn e fundit n form eseje t Ndue Kazs Adoleshenca, stin e shprthimeve. Kjo erdhi ndoshta nga ndikimi i botimeve t mparshme t ktij autori, ndoshta nga vet titulli q m ngjalli nj krshri pr nj tem q ka gjetur trajtim t gjer n vitet e fundit, ndonse gjithmon problemet e shqetsimet e adoleshentve po vijn duke u rritur. Tashm q e prfundova s lexuari, si dhe duke i ripar me vmendje mjaft pjes t tij, e kuptoj se q n rreshtat e par pata nj ndjesi trheqse. Kjo lidhet edhe me respektin q kam pr autorin dhe, kryesorja, pr bindjen q kam krijuar n vlerat e ksaj trajtes q, pa dyshim, nuk do t kaloj pa ln gjurmt e veta n ndihmesn pr trajtimin e problemeve shoqrore e pedagogjike n fushn e edukimit, n punn me moshat e reja si n plan t prgjithshm, edhe n veprimtarin e prditshme t organizmave t specializuar, ku vendin parsor e z shkolla. Nisur nga tematika dhe kuptimi shoqror i trajtimit t dukuris s adoleshencs, vmendja e t interesuarve dhe t prfituesve t tjer m duket se zgjerohet natyrshm nga idet racionale e jetsore q e prshkojn esen. Autori i bazon ato n vzhgimet e tij shumvjeare si msimdhns dhe n nj plan m t gjer, n kndvshtrimin e studiusit t
vmendshm t tipave e t karaktereve njerzore, sidomos t t rinjve t moshs shkollore. Termat stin dhe shprthim kan gjetur trajtim bukur mir nga autori, t ndrthurur me adoleshencn, si mosha m e ndjeshme dhe njherazi shprthyse e jets s njeriut. N trajtimin e problemeve t shumta vrehet nj qndrim dashamirs dhe pjekuri pr t gjitha zhvillimet shpirtrore t ksaj moshe, q shprehin qart se kemi t bjm me nj autor njohs tashm t kujdesshm dhe interpretues t dukurive dhe fakteve, larg vshtrimit t ngurtsuar t nj msimdhnsi t zakonshm q hedh n letr n mnyr indiferente vrojtimet e veta. Duke shfletuar me kujdes, nga faqja n faqe bindesh pr masn e duhur t kndvshtrimit, pr shembujt e shpjegimet q plotsojn njri-tjetrin dhe njkohsisht hedhin drit aq t plot rreth problemeve, sa kushdo duke dal n fund t librit, mbushet me mbresa e me dshirn pr t ngritur pikpyetje me riballafaqimet prkatse t ideve. Autori, mbshtetur dhe n literatur bashkkohore, bn analiza t argumentuara pr shqetsime t tilla, si: kur fillon e prfundon adoleshenca, pr dallimet gjinore n rrugn e zhvillimit, t tranzicionit moral, formimit t identitetit, pr pjekurin biologjike e shoqrore, misterin e dshirs dhe mjaft problematika t tjera, t cilat shtjellohen deri n cakun e vetbindjes, por duke ln hapsir, q gjithkush t shtoj dika nga prvoja e vet rreth problemeve q trajtohen. Me gjer autori ndalet te evolucioni mendor i adoleshentve, sjelljet e tyre emocionale dhe shoqrore. Ai e vshtron adoleshencn n rrethana t ndryshme: familjare, shkollore dhe n jetn e prditshme ndrmjet bashkmoshatarve. Pa dyshim, n kt kuadr gjejn trajtim edhe raportet e prindit me adoleshentin, t para si nj kurb jo e njtrajtshme e
Ndue Kaza
ecuris s marrdhnieve ndrmjet tyre, si faktor i domosdoshm pr t vendosur mirkuptim e baraspesh. N planin e shkolls e t jets, autori e sheh msuesin faktor me pesh t ndjeshme si nj model shoqror q ndikon dukshm n formimin e adoleshentit. Ai i kushton vemendje rolit t grupit dhe t bashkmoshatarve n formimin e personalitetit t adoleshentit si qytetar i ardhshm, duke i mshuar rolit t tyre dhe t natyrs sakrifikuese t adoleshentit, si pjes t lidhura ngusht pr arritje t prbashkta. Argumentet e shumta i kan shrbyer autorit pr t mbshtetur prfundimet e tij nga vet jeta e t rinjve, nga marrdhniet prind-adoleshent, msues-nxns, duke u dhn nj vend m vete gjith trazimeve e tallazeve shpirtrore t adoleshentit. Pavarsisht nga ndarja n kapituj e nntema, q autori ka br n trajtimin e problemeve, ai i ka vendosur ato n nj lidhje organike tepr t studiuar. Ai ka ditur t jap n pak rreshta me qartsi prvoja e ide, q mund t bhen leht pjes e kulturs s lexuesit. Prandaj fare thjesht pas leximit nga njri kapitull n tjetrin mbetesh gjithnj n ankthin e pritjes s dikaje m t bukur e m trheqse, pr tu vn n fund t librit para dilems s papritur se cila sht pjesa m trheqse. Shtrimi i problemeve, analiza e tyre, rimarrja n rastet e duhura, shpesh edhe me kundrvnie argumentesh nga njra pjes n tjetrn t librit, pa prsritje t ideve dhe t fakteve, por me prforcim t tyre, bhet me aftsi e me kultur nprmjet nj gjuhe t qart e t kuptueshme. Fraza sht prpunuar me kujdes me fjalor t zgjedhur, n prshtatje t sqarimit sa m t mir t nj ideje apo t argumentit prkats. Jam i bindur se kushdo q do t lexoj kt libr t N.
Kazs (qoft adoleshent, prind apo qytetar i nj kategorie tjetr), do t ndjehet disi n pikpyetje pr vet jetn e vet, pr punn q ka br me adoleshencn, po njkohsisht, do t ndjehet edhe i mbushur plot, duke e kuptuar se ka prfituar dika me vler. Prof. as. dr. Sotir Rrapo
Ndue Kaza
Pak fjal lexuesit Adoleshenca sht mosh e bukur plot poezi, e cila te secili prej nesh sht prshkuar nga energji me ngarkes e ngacmime t larta modifikimesh t gjithanshme n planin biologjik, fiziologjik, psikik dhe shoqror. N kt faz na ndodhn ndryshime t mdha, morn rrug mjaft nga ndrrat tona. Por vetm prvoja vetjake nuk sht gjithka. Prandaj t mbajm parasysh se adoleshentt nuk din se far duhet t bjn e far jo, cila sht zgjedhja m e drejt, cilat objektiva do t realizojn. Atyre u mungon prvoja, prandaj e kan t vshtir t prcaktojn referimin pr t ardhmen, gjithnj i mundon ankthi e frika si do t vlersohen nga t rriturit dhe far modeli shoqror do t arrijn. T rinjt nuk jan fmij dhe smund t trajtohen si t till, por ende nuk jan plotsisht as t rritur. Ata kan nevoj t nxiten, t mbshteten, ndoshta edhe t drejtohen. Prandaj krkojn vemendje, kujdes dhe respekt t vazhdueshm nga t gjith aktort e interesuar pr zhvillimin e tyre. Adoleshentt paraqesin nj shqetsim pr t rriturit e pr vetveten pr t ndrtuar identitetin e tyre dhe pr t prcaktuar vendin q do t zn e rolin q do t luajn n shoqri. T gjith brezat krijojn paragjykime pr njri-tjetrin. Kjo sht e vrtet e pamohueshme. Por pr t bashkjetuar n harmoni dhe pr t krijuar marrdhnie t drejta, krkohen qndrime koherente, t cilat sigurojn mirkuptim, qndrueshmri dhe vazhdimsi. Disa dukuri karakteristike t t rinjve, si: ndryshimet e shpejta trupore, zbulimi i
seksualitetit, prirja pr nj largim nga tutela prindrore, trheqja dhe imitimi i moshatarve, prirja pr pavarsi n t gjith veprimtarin, mbrojtja nga paragjykimet dhe ndjeshmria e madhe etj., krkojn vlersim e trajtim profesional nga shoqria, n prgjithsi, dhe nga prindrit e msuesit, n veanti. Tashm ka ardhur koha q t rriturit t kuptojn se adoleshentt jan t mbushur nga dshira pr t krkuar, kan gjallri e padurim pr t realizuar gjithka. Ktu e ka bazn krkesa e domosdoshme pr t ndrtuar raporte dhe marrdhnie funksionale, t cilat zmadhojn mundsit e zgjedhjes s alternativave t identifikimeve apo t modeleve t sjelljeve. Dihet se perceptimi shoqror ndikon e luan nj rol t veant pr motivimin apo frenimin e zhvillimit t individualitetit t adoleshentve. N kt vshtrim, prfshirja e tyre e gjithanshme pr krijimin e konceptit t vetvetes sht nj tregues se adoleshenti prdor t menduarit dhe mban qndrim n mnyr t vetdijshme prtej aftsive q ka n nj koh t caktuar. Mendoj se mendoj..., Di se nj prson pak a shum i rndsishm, mendon se un mendoj etj., jan rrjedhoj e motivimeve t vazhdueshme q vijn nga perceptimi i t gjitha ndryshimeve q ndodhin n aspektin fiziko-biologjik dhe n kuadr t mnyrs s sjelljeve. Fakti se ata reagojn jo n t njjtn mnyr me t gjith (mund t jen t qeshur me nj shok e serioz me nj tjetr) tregon se ndjejn mjaft ndryshime n vetvete. Kjo i bn ata t mbajn qndrim vazhdimisht mbi at ka jan dhe n at q po bhen. Adoleshentt prvetsojn shpesh vlerat e familjes, prandaj prindrit mbahen pr nj koh t gjat udhheqs moral. Nse pr t rinjt detyra m e rndsishme sht t emancipuarit, pra e ndarjes s tyre
Ndue Kaza
nga prindrit drejt zhvillimit t vetvetes, prindrve u korrespondon, nga ana tjetr, detyra e prcaktimit t nj mnyre sa m t prshtatshme komunikimi dhe mbshtetjeje pr tua lehtsuar rrugn drejt zhvillimit. Ndihma m e madhe e t rriturve qndron n krijimin e nj raporti t drejt komunikimi e marrdhniesh me mbshtetje emotive, ku mund t komunikohet pa pengesa, n nj klim t hapur e t sinqert, pa dyshime e falsitete, me argumente e ide q i shrbejn t ardhmes. Adoleshenca vlersohet edhe si mosh e revolts, e shprthimeve apo e konflikteve t brendshme e t jashtme, t shprehura ose t heshtura, t cilat ndodhin pr shkaqe objektive dhe subjektive. Mbajtja nn kontroll e emocioneve, t knaqsis, vetmis, nervozizmit etj., ndikon dukshm n ruajtjen e raporteve t drejta e t domosdoshme. Analiza, vlersimi dhe trajtimi pikologjik i t rinjve prcakton n nj mas t ndjeshme zhvillimin e tyre t vrtet e normal. N kt punim, Adoleshencastina e shprthimeve, bhen prpjekje pr t paraqitur shkallt e zhvillimit t adoleshentve dhe karakteristikat themelore t ksaj faze t rndsishme t jets s njeriut. Analiza e veorive t ndryshme psikike sht mbshtetur n teorit e sotme psikologjike dhe n prvojn e drejtprdrejt t puns me t rinj t moshave t ndryshme. Vmendje i sht kushtuar trajtimit t marrdhnieve familjare, por edhe marrdhnieve q krijohen n institucionet e ndryshme edukative, ku fmijt dhe t rinjt kalojn nj pjes t rendsishme t jets. Njkohsisht, ktu jepen edhe disa parime dhe linja kryesore, t cilat mund t zbatohen nga prindr e msues n procesin e vshtir, por mjaft t bukur t edukimit. Autori
10
Ndue Kaza
11
KREU I MOSHA E ZHVILLIMEVE T VRULLSHME

Kur fillon dhe prfundon adoleshenca?
sht nj pyetje q gjithmon sht shtruar dhe vazhdon t shtrohet jo pa interes. Adoleshenca sht nj faz e jets s secils qenie njerzore, n t ciln individi prfiton aftsi e njohuri pr prgjegjsit e t rriturit. Prvojat emocionale dhe ndryshimet trupore marrin ngarkes t lart drejt vendosjes s raporteve t reja me botn e veten. Kur nis e mbaron adoleshenca, nga mosha 11-18 vje apo 20-25 vje? Pr kt e mjaft probleme t tjera ka ide dhe mendime t ndryshme, t cilat jan me nuanca t veanta, por n trajtim t prgjithshm nuk kan dallime thelbsore. Adoleshenca sht periudha e jets, e cila prfshin vitet ndrmjet fmijris dhe moshs s rritur. Ajo shoqrohet me ndryshime rrnjsore, t cilat kan t bjn jo vetm me rritjen biologjike, por edhe me zhvillimin mendor, sjelljen, komunikimin etj. N pikpamje psikike, adoleshenca sht nj periudh krize, q prfshin njkohsisht ndarje, shkputje, zhvillim e vetaktivizim t vrullshm n nj klim shndrrimesh e shprthimesh t mdha.
12
Adoleshenca nuk sht thjesht nj stin e jets, por nj mnyr riprtritjeje e psikiks, ku pasiguria dhe ankthi pr t ardhmen, ndikimi i instinkteve, nevoja pr prkujdesje dhe dshira pr liri, japin t gjitha s bashku mundsit e shfaqjes mbi t cilat mund t zhvillohet vet jeta. Por n kushte t ndryshme jetese, kemi vshtrime t ndryshme. P .sh., n vendet e zhvilluara nga ana ekonomike rritja biologjike n ditt tona bhet m shpejt nga ndodhte vite m par, edhe shkollimi q u ofrohet t rinjve sht i ndryshm, sht m i gjat. Pavarsia ekonomike arrihet m von, prtej moshs 20 vje. Ndonse pjekuria biologjike sht realizuar, statusi i t rriturve ende nuk u njihet. Vet t rinjt nuk ndjehen t rritur. Ata, si i trajton shoqria, jan n rrugn drejt formimit. Pra, adoleshenca prfaqson nj koh kalimtare nga fmijria n pjekurin relative. Ajo sht nj mosh kritike ndryshimesh dhe prjetimesh, prandaj ndikimi i faktorve shoqror n t sht shum i rndsishm. Kohzgjatja e adoleshencs mund t mos korrespondoj e njjt pr t gjith njerzit prsa u takon karakteristikave t tyre t ndryshme t zhvillimit. N vshtrim t prgjithshm, adoleshenca sht nj dukuri e prbashkt pr t gjith individt, por natyrisht pr secilin individ ose grup individsh ka ndryshime, q i ndeshim rndom. Ato ndodhin pr shkak t nivelit kulturor, periudhs historike dhe veorive individuale t do subjekti. Duke u mbshtetur n kto argumente, mund t arrijm n prfundimin se adoleshenca pavarsisht mosprputhjeve kohore n mnyr t plot, prbhet apo kalon n tri faza apo pjes, t cilat jan: paraadoleshenca, adoleshenca e hershme dhe adoleshenca e von. N etapn e par, paraadoleshenca, q lidhet me rindrtimin e organizmit, zhvillimi fizik dhe fiziologjik nuk
Ndue Kaza
13
bhet i njtrajtshm. Prandaj koha e pubertetit shfaqet jo n t njjtn koh, duke e shtrir krizn. Ritmet e zhvillimit jan t larta, por n planin e formimit t personalitetit ka paqndrushmri t madhe, megjithse bie n sy e shprehet ndjenja e t rriturit. Shfaqen dyzime e lkundje n karakter, t rinjt dashurojn vrullshm dhe urrejn papritmas, binden, nnshtrohen, por edhe rebelohen, paraqiten t sjellshm e idealist, por edhe brutal e materialist. Ata manifestojn gjendje t ngritur emocionale dhe pa u kuptuar shndrrohen n pesimist e kokfort, jo rrall hutohen, prfshihen nga ndjenja e t qenit i pavlefshm (kjo ndikon t mbyllen n vetvete). N kt mosh zhvillohet t menduarit teorik refleksiv, shkall-shkall ngrihen n nj nivel m t lart veprimet mendore: analiza, sinteza, klasifikimi, prgjithsimi etj. Lindin elementet e logjiks s t rriturit, duke u ngritur cilsia e perceptimeve, t kujtess dhe imagjinats. Adoleshenca e hershme sht koha e vrtet kalimtare ndrmjet paraadoleshencs dhe rinis. N kt mosh krijohet nj prfytyrim fillestar pr orientimin profesional, gj e cila krijon nj tendosje e frik, pavarsisht nga zgjedhjet q mund t bhen. Gjat saj marrin prparsi vlerat vetjake n krahasim me ndikimet e jashtme, ndrtohet plani jetsor dhe nevoja pr intimitet sht e paprballueshme. Ndjeshmria emocionale e adoleshentve sht e lart. Prandaj n kt mosh shfaqen reagime t forta n aste t papritura. Vlersimi dhe vetvlersimi jan mekanizma nxits, por n pranimin e tyre real ka luhatje t mdha. Ndryshimet fizike dhe emocionale t ndjeshme e t shpejta ndodhin n nj hapsir kohe t caktuar. Ato zgjasin deri n arritjen e autonomis s plot, ather kur vendosen raporte emocionale instinktive t shpejta me grupe t tjera dhe me mjedisin shoqror. Megjithat sht disi e vshtir t
14
prcaktojm kufirin kohor t mbylljes s adoleshencs. Frojdi e ka prcaktuar kt afat kohn kur adoleshenti sht i aft t doj e t punoj, ndrsa Erikson e prcaktoi si kohn kur i riu sht i aft t prfshihet pr nj raport intim me nj tjetr, duke realizuar nj takim ndrmjet dy un-ve t ndryshm. Pra, adoleshenca mbyllet kur individi sht i aft t krijoj raporte t qndrueshme me veten, me grupin e afrt dhe gjith mjedisin ku jeton. Ky koncept i bazuar n aftsin e prshtatjes me veten, me t tjert apo me botn, tregon si ndodhin ndryshimet, q e detyrojn individin t sillet e t formohet n baz t raporteve q ka me mjedisin ku bn pjes, me grupin m t afrt dhe me shndrrimet e tij t brendshme. Adoleshenca mund t karakterizohet si faz e kalimit nga bregu i friks dhe i ankthit n at t strukturs funksionuese t siguris s t t rriturit. Ky kalim nuk bhet n nj dit, as n mnyr t rrufeshme. Pr t duhet t shmangen a t kaprcehen nj mori pengesash nj nga nj dhe jo t grumbulluara n mnyr absurde. Nj i ri, edhe pse sht i gatshm t jetoj i pavarur nprmjet puns s tij, ende trajtohet adoleshent dhe mbetet pr nj far kohe nn ndikimin e t tjerve, veanrisht t prindrve t tij jo vetm pr forcn e zakonit, por pr efekte t tjera, kryesisht psikologjike, shoqrore dhe ekonomike. Prandaj themi q adoleshenca vazhdon e zgjatet. Kjo na bn t bindemi q edhe pse arrihet mosha 20 vje, individi ende nuk e ka mbaruar kt faz kritike, pra ai nuk sht i gatshm t futet n botn e t rriturve. Pikrisht prball ksaj zgjidhjeje ekziston rreziku i trheqjes, veanrisht kur t rinjt nuk arrijn t ndrtojn raporte t drejtprdrejta me realitetin. Pr kt arsye, n momente t tilla mund t paraqiten mundsi pr tu shfaqur te adoleshentt edhe prirje neorotike. N t kundrt, ka nga ata t rinj q rriten prpara limiteve t
Ndue Kaza
15
caktuara kohore pr arsye mbijetese, megjithse kapacitetin, gjykimin e kritikn ende nuk e kan t zhvilluar n nivelin e dshiruar. Nj tipar tjetr i ktij ndryshimi, sht rritja e adoleshentve me shfaqje e prirje mbrojtse, maniake e paranojake, dukuri kto t mundshme gjat zhvillimit, t cilat shfaqen ose jo gjat ksaj periudhe. Prandaj me t drejt nga shum studiues adoleshenca sht prcaktuar si mosh e cila shoqrohet me probleme tepr t ndjeshme.
Zbulimi i kontrats shoqrore

Po t gjykojm me kujdes, arrijm n prfundimin se e gjith jeta sht ndrtuar e rrjedh n mnyr t till, q t ngjason me nj sistem piramidal, brenda t cilit gjenden nj rrjedhshmri detyrash, q duhen zgjidhur n momente sa m t prshtatshme. Nse kto zgjidhje nuk bhen n kohn e nevojshme dhe n prputhje me krkesat etiko-morale, zhvillimi i individit bhet gjithnj e m kompleks, ndrsa n marrdhniet ndrpersonale paraqiten mjaft probleme. Po marrim nj shembull. N fmijri ekzistojn detyra, t cilat artikulohen nga t gjith kraht, si: T folurit; T ecurit; Vetshrbimet etj. Limiti sht i prcaktuar n koh biologjike. Po qe se pr ndonj motiv individi nuk arrin ti realizoj kto detyra, i gjith mekanizmi kompleks i evolucionit t prsonalitetit dhe zhvillimit t tij vihet n dyshim dhe fillon e kompromentohet. Paralelisht me ato q prmendm m lart, ekzistojn edhe detyra t tjera socialkulturore, si:
16
T prftohen aftsi komunikuese specifike: shkrimi, leximi; T fitohen shprehi shoqrore: t bhesh qytetar i denj, t demonstrosh prgjegjshmri n afate kohore t prcaktuara etj. T gjitha kto krkesa t argumentuara do t realizohen mir, nse respektohen parimet dhe metodat psikologjike t zhvillimit t personalitetit t njeriut. N kt fush ka tradit kulturore t trashguar, por ajo drejt s cils krkohet t prqendrohemi m tepr, mbetet edukimi i mirfillt me njohuri, parime dhe metoda bashkkohore edukimi, t cilat na lejojn dhe na ndihmojn pr t respektuar zhvillimin e individualizuar dhe efektiv t do fmije. Disa parime zhvillimi jan t prbashkta dhe t pandryshueshme pr do kultur njerzore. T tjera jan t pranishme n disa shoqri t caktuara. Natyrisht, t gjitha kto parime ndikojn drejtprdrejt n tipin njerzor, q shoqria ka mision pr t realizuar. P .sh., prgatitja pr nj karrier pune n nj shoqri t prapambetur sht detyr e thjesht, pa krkesa thelbsore, sepse ndarja e puns bhet vetm n baz t nj kriteri, t kriterit gjinor. T gjith antart e shoqris, me prjashtime t vogla, kan t njjtn pun, prandaj prgatitjen e pasardhsve e realizojn pothuajse n mnyr standarde. Ndrsa n shoqrin e sotme t konsumit procesi i edukimit paraqitet m i ndrlikuar, m i vshtir, sepse individi duhet t prgatitet n t gjitha drejtimet, q t prballet e t zgjidh nj numr situatash e detyrash, t cilat n jo pak raste mund t jen edhe t paparashikueshme. Shoqria demokratike krijon mundsi t panumrta, pun e probleme me t cilat individi prplaset. Pra, q nj individ i till t triumfoj dhe t realizoj qllimet e tij n jet, krkohet t ket nj shkall t lart zhvillimi, prgatitjeje t gjithanshme, e cila arrihet me nj sistem t prparuar e kompetitiv edukimi.
Ndue Kaza
17
N praktik, q n mosh t re prpiqemi ti edukojm fmijt t zbatojn disa rregulla. Dalngadal gjat jets individi nis t kuptoj vlern e vertet t zbatimit t tyre n mnyr t prpikt. Hap pas hapi ai arrin t prvetsoj edhe koncepte t tjera, si: kooperimi, drejtsia, mirkuptimi etj. Prandaj Piazhe e karakterizon kt veprimtari si proces ku fmija zbulon kontratn e tij shoqrore. N kt mnyr, individi jo vetem vendos raporte me realitetin n t cilin jeton, por ndrgjegjsohet pr at q n t vrtet duhet t bj e duhet t jet. N t gjith kt proces roli i familjes sht parsor. N kt faz zhvillimi, krijimi i steriotipeve t gabuara krijon vshtrsi pr marrjen e prgjegjsive, t cilat rriten n mnyr t prshkallzuar s bashku me fmijn. Prandaj metodat e edukimit familjar, orientimi, komunikimi dhe parimet e organizimit t puns konkrete krkohet t prshtaten e t modelohen me veorit individuale t secilit fmij. Mbi kt baz realizohet n mnyr t natyrshme dhe pa sforcime kontrata me realitetin shoqror, e cila zgjerohet do dit.
Vajzat e djemt-orientime t identifikuara, adoleshenca mbetet universale

Qllimi i do akti moral t njeriut sht krijimi i nj strukture drejtsie, ashtu si e percepton dhe e koncepton ai, gjithnj me synim pr t siguruar kushte sa m normale, pr t realizuar barazi pr t gjith. Kur nj norm shoqrore shkon kundr t drejtave individuale t njeriut, prkundrejt qoft edhe t nj minorance, ajo norm normalisht del e paligjshme, e papranueshme, prandaj duhet ndrruar sa m shpejt t jet e mundur. Prve linjave t prbashkta pr t
18
dyja gjinit, ka edhe dallime t cilat n punn edukative sht e domosdoshme t trajtohen n mnyr t individualizuar. Vajzat edhe djemt sillen n prshtatje me pozitn n shoqri. Vlersimet e tyre jan rrjedhoj jo vetm i gjykimit, por edhe e prvojs. Ata kan besim e binden pr veprimet q kryejn, gjithnj mendojn pr vete, pr probleme etiko-morale. Zbulimi i bots subjektive, nxjerrja n pah e fshehtsis s saj, shkakton nj periudh kalimtare mbylljeje. Kjo tregon se adoleshentt kan filluar prjetimin e vetes dhe t bots q i rrethon. Zhgnjimet dhe vshtrsit jetsore mund t sjellin gjendje kritike psikike, t cilat ojn n dilemn a ia vlen t jetohet. Sipas nj sr studimesh dhe vzhgimesh t kryera, sht arritur n prfundimin se zhvillimi i femrave sht i orientuar kryesisht drejt marrjes nn kujdes. N t kundrt, te zhvillimi i meshkujve. Kto orientime t identifikuara shpjegojn edhe arsyen pse vajzat e ndrtojn identitetin e tyre n nj raport t thell e shum t fort me nnn, figur kryesore q kujdeset pr to, kurse djemt e zhvillojn realisht identitetin pikrisht n momentin e ndarjes nga nna. Prandaj kt koh ata e vlersojn si m t rndsishmen n jetn e tyre t pavarur. Gjat procesit t zhvillimit vajzat vazhdojn t marrin tipare t identifikuara me nnat e tyre dhe t manifestojn nj ndjenj t theksuar kujdesi e ndihme ndaj t tjerve. Fmijt e moshave t vogla kuptojn shum mir gjendjen emocionale t prsonave q i rrethojn dhe prpiqen t reagojn n mnyr sa m t prshtatshme. Fillimisht djemt orientohen drejt atyre q njohin m mir, ndrsa rreth moshs 9-10-vjeare kjo ndjeshmri shndrrohet n ndjenja altruizmi dhe kujdesi t vertet ndaj problemeve t ndryshme t karakterit universal. Pr zhvillimin e ksaj ndjeshmrie, luajn
Ndue Kaza
19
nj rol t rndsishm dhe disa faktor kulturor, t cilt kan forc m t madhe n shoqrit tradicionale se n shoqrit moderne. N shoqrit e ashtuquajtura postindustriale duket se nj problem ky sht edukimi i ndjenjs s solidaritetit. Sidoqoft, n periudhn e adoleshencs sjellja morale pr nj koh t gjat merr vlerat e familjes, prindrit vazhdojn t mbahen si modele morale pr ta. Prirja karakteristike e t rinjve sht se duan t marrin e t trajtojn gjithka seriozisht. Ata krkojn t jen t respektuar. N disa raste kto dukuri krijojn edhe nj far mbingarkese dhe humbje t panevojshme energjish, gj q e ngadalson procesin e zhvillimit. Nse kt dukuri arrijm ta vm n baraspesh, pjesmarrja e adoleshentve n jetn shoqrore e familjare do t jet m pozitive, m terheqse dhe m prodhimtare. N t kundrt, dshtimet, zhgnjimet dhe mungesa e perspektivs sjellin rregullime t mdha. Kjo sht m e theksuar tek tipat sentimental, veanrisht tek vajzat. Do t doja q mos t kishte mosh ndrmjet dhjet dhe njzet e tre vjetve ose q rinia t flinte gjith kt interval kohor, sepse n kt periudh ka vetm mashtrime deri n prdhunime, vjedhje, sharje, rrahje etj. Kt prcaktim e kam shkputur prej nj testi t br me disa vajza maturante. Prgjigje t tilla ose t prafrta me to dhan rreth 8,5% t pjesmarrseve, pra nj numr i kufizuar i ktyre vajzave jan t zhgnjyera dhe t paknaqura me periudhn m t mir t jets s tyre. Shkaqet mund t jen t shumta, por dukuri t tilla ndeshen kudo n shoqrin ton, gj e cila shtron domosdoshmrin e parandalimit, por edhe t shrimit t ktyre plagve nprmjet projekteve t mirfillta edukative. Adoleshenca, pavarsisht se shfaqet n mnyr t ndryshme sipas kulturave t caktuara, karakterizohet nga disa
20
dukuri t veanta q mund t merren si universale. Adoleshenca sht nj koh e zhvillimeve t shumta, n t ciln veprojn faktor t natyrs biologjike, psikologjike e shoqrore. Ndryshimet somatike t pubertetit, hyrja n nj shkoll, ndikojn ndjeshm n raportin e adoleshentit me vetveten dhe me t tjert. Puberteti biologjik sht koha kur arrihet statusi biologjik i t rriturit. Vmendja n kt koh drejtohet m tepr tek trupi, tek pamja e jashtme, tek prshtypja q u lihet t tjerve, tek pranimi ose jo i tyre. T gjitha kto ndryshime bjn q do individ t trajtohet n mnyr t ndryshme nga t tjert, pak a shum t individualizuar. Ndryshimet fizike shoqrohen me prvoja emocionale intensive: ndryshimet trupore ojn n krkimin e qndrimeve e t vlersimeve t reja me vetveten dhe t tjert. Zhvillimi m i ngadalt i disave shkakton ankth dhe paqartsi. Ndryshime t shumta n raport me botn q na rrethon, jan t nxitura nga ngacmuesit, t cilt bhen trheqs pr adoleshentin. N kt kuptim, relacionet shoqrore, miqsia, dashuria e mosmarrveshjet familjare marrin kuptim t veant dhe mund t bhen objekt preokupimi pr adoleshentin. Shum ide dhe mendime t konsoliduara vihen n diskutim edhe pr faktin se prballimi i s ardhmes duket i vshtir. Adoleshenti n kt periudh krkon t riorganizohet n vetvete. Ndryshimi sht gjenetik dhe ka t bj me kalimin nga varsia fminore n pozicionin e t rriturit gjat nj intinerari pak a shum t gjat q ndryshon sipas kulturave. Njkohsisht, ky proces synon pr t fituar forcn riprodhuese, forcn e iftzimit, forcn n shoqri e mbi t gjitha vetrealizimi si individ, si njeri. Konfliktet e t rinjve me m t rriturit shkaktojn vshtirsi, t cilat mund t prshkallzohen sipas disa niveleve, q prkojn me tiparet
Ndue Kaza
21
e karakterit dhe veorit e personalitetit t tyre. Prve ndryshimeve brenda s njjts gjini dhe t gjinive t ndryshme, ka ndryshime t ndjeshme individuale q lidhen me stilin konjitiv. Aftsia pr t prvetsuar rregulla, njohuri dhe sjellje, prcaktohet sipas variacioneve intelektuale t do individi. Adoleshentt impulsiv kan nj ritm t shpejt n fitimin e aftsive t t kuptuarit. Ata mendojn dhe prgjigjen menjher, ndrsa t rinjt reflektiv duan koh prpara se t prgjigjen dhe vlersojn alternativn m t drejt. Adoleshentt jan mbase t ngatht pr tu ndrgjegjsuar pr rritjen e tyre t vrullshme, gj e cila sjell edhe shqetsime t natyrave t ndryshme q shfaqet n qndrime dhe sjellje n jo pak raste t paparashikuara. Kjo bn q prindrit dhe msuesit edhe t zhgnjehen pr momentin, duke vn n pikpyetje shum nga mendimet q kishin krijuar m par n vlersimet e tyre pr t rinjt. Reagimet shfaqen t ndryshme tek individ t veant, por kjo dukuri sht m e shprehur dhe m e dallueshme pr djemt dhe vajzat, gj e cila ndodh pr shum arsye. Jan djemt ata q krijojn alarm me veprimet e tyre t papritura kundr normave e kundr autoriteteve n familje, n shkoll e bashksi. Situata e vuajtjeve t djemve shprehet nprmjet veprimeve, kundrshtimeve dhe aksioneve t prditshme. Vajzat vuajn n heshtje e vetmi, fshihen n dhimbjet e tyre. Prandaj ato i mbajn dhe i prjetojn m tepr s brendshmi kto dukuri. Mjafton ktu t prmendim problemet e paraqitjes s jashtme, mnyrn e shijen e t ushqyerit etj. N kto kushte, familja dhe shkolla sht me vend t sjellin tek psikologu t rinjt m problematik me shpresn se nj specialist i till arrin ti kthej aksionet n mendime dhe t modifikoj sadopak veprimet e tyre. N raste t kundrta kemi posoja deri t pariparueshme. Ndryshimet
22
n mes t djemve dhe t vajzave shikohet edhe tek elaborimi i riprodhimit, domethn formimi i aftsive materne dhe paterne, t cilat tek vajzat jan evidente, spektakolare e prodhojn mendime, ndrra e fantazi, ndrsa tek djemt ato dukuri shfaqen t heshtura, t rastsishme dhe jo aq t thella. Dallimet ndrmjet sekseve, jo sa ngjashmrit, na terheqin vemendjen dhe nxisin nj far interesi studimor. Edhe n paraqitje ka ndryshime t ndjeshme: femra sht m e shkurtr, zotron m pak muskuj dhe, prgjithsisht, sht m e leht. Vajzat hyjn m shpejt n pubertet dhe kan 25% m tepr aftsi pr t dalluar ngjyrat. Djemt prballojn m shpejt depresionin. Ata jan m pak t ndjeshm ndaj shijeve dhe kan m shum prirje pr t kryer akte t padshiruara; jan m tepr agresiv, sidomos n planin fizik. Ndryshime vrehen edhe n krijimin e marrdhnieve shoqrore dhe n mnyrn e ndrtimit t komunikimit. N sjelljen e meshkujve pasqyrohet pothuajse gjithnj shqetsimi pr superioritet e pavarsi, ndrsa tek femrat vrehet m shum prirja pr vartsi e nnshtrim, gj q shoqrohet me buzqeshje dhe tolerim t ndrhyrjeve. Kshtu, meshkuj dhe femra n adoleshencn e tyre ndjekin rrug t ndryshme zhvillimi. Ata shprehin e prjetojn n mnyra t veanta vuajtjet dhe shqetsimet, q shkaktohen kur perkorsi evolutiv pson nj ndalim duke reaguar n mnyra t ndryshme: vajzat dmtojn trupin e tyre, ndrsa djemt sulmojn realitetin, shoqrin, shkolln e familjen. Djemt luftojn pr pavarsi. Ata e prcaktojn identitetin e tyre t ndar nga njerzit q prkujdesen pr ta. Ndrsa vajzat e mirpresin pavarsin. Ato e prcaktojn identitetin e tyre prmes lidhjeve shoqrore. Djemt prfshihen n veprimtari me grupe t mdhaja, ndrsa vajzat n grupe m t kufizuara, me m pak agresivitet, me m tepr
Ndue Kaza
23
prfshirje, me intimitete diskutimesh e marrdhniesh. N grupet shoqrore djemt shprndajn informacion, ndrsa vajzat ndajn ide pr t dhn ndihmes e mbshtetje.
Tranzicioni moral
N pamje t par, qndrimi socialopolitik e shtjet publike duket se jan larg interesave dhe vemendjes s adoleshentve. Duke i vlersuar nga ky kndvshtrim, mund t themi se ata jan t lir, t painteresuar. Prandaj ngjajn sikur rrin n heshtje. Shoqria e t rriturve sht e domosdoshme dhe mjaft e nevojshme q t dekodifikoj t gjitha mesazhet e t rinjve. Jo vetm ato q kan t bjn me miqsin, me raportet ndrmjet bashkmoshatarve, me raportet me familjen e me relacionet e dashuris etj., ku pr probleme t tilla adoleshentt nuk del se rrin t njanshm e t heshtur. Ka faktor t mjaftueshm pse adoleshentt propozojn shndrrimin relacional n botn e dashuris dhe jo n at t politiks. T rinjt kan dshir, veanrisht gjat viteve t shkolls s mesme, t jen gjithnj e m t pavarur. Kjo vrehet n veshjen e tyre, n pjesmarrjen n diskutime, n mendimet e vlersimet q shfaqin, n teknikat q prdorin pr zgjidhjen e problemeve. Ata jan t shqetsuar se far t tjert thon e mendojn pr ta. T gjitha kto krijojn nj periudh stuhie, trazirash dhe stresi, t cilat, ve t tjerash, rrjedhin dhe nga prirja pr ti zgjidhur t gjitha gjrat prnjher. Jo n pak raste adoleshentt q dshtojn, manifestojn akte brutaliteti e vandalizmi. Reagime t tilla t rnda amortizohen me marrdhnie t ngrohta, me shprehje t besimit reciprok, me qndrime dashamirse, me respekt
24
duke shmangur vrejtjet, britmat dhe ironin. Vlersimi i anve pozitive, krijimi i besimit n aftsit dhe mundsit q kan t rinjt, krijojn kushte reale pr t ndrtuar projektin e suksesshm edukativ. T rinjt q kan vlersim t tepruar n shkoll apo familje, pa baza e arritje konkrete, rrezikohen t shndrrohen n idhuj t rrem. Baraspesha e krkesave, kritikave e vrejtjeve me vlersimet dhe vetvlersimet krkohet t ruajn raporte q t shrbejn pr nxitje e motivim t mtejshm. Koha e adoleshencs mund t karakterizohet si kalim ndrmjet moralit t detyruar dhe bashkpunimit. N fund t shkolls s mesme vajzat kan m shum rregullime emocionale se djemt. Ato jan t shqetsuara dhe n disa raste t friksuara pr t ardhmen e tyre. Ato shfaqen t orientuara n pun t ndryshme. N msime marrin vlersime t paknaqshme. Adoleshentt me rregullime emocionale bhen depresiv. Niveli dhe shkalla e prekjes s tyre nga depresioni varet nga cilsit e karakterit. Ata t cilt ndjehen t paaft pr t realizuar detyrat, t painteresuar pr shokt, familjen dhe q sundohen nga mendimi negativ, kan shfaqje tipike depresive. Shkaqet e burimet e depresionit jan t ndryshme, por m s shpeshti pr adoleshentt mbeten dshtimet n jetn e prditshme, edhe n msime, t cilat analizohen e vlersohen me prgjegjshmrin karakteristike t moshs s tyre. Nse nj adoleshent pr dshtimin n nj provim fajson veten, ai fillon t mendoj dhe mund t arrij n prfundimin se sht me mangsi mendore. Duke e mbshtetur dshtimin kshtu n nj tez t padrejt, ai fillon t inatoset me veten. Thellimi i nj mendimi t till pesimist e vetfajsues nuk sht gj tjetr, vese nj ndjenj depresioni e mungess s shpress. Gjendjet shpirtrore i japin ngjyr mendimit, kur ndjehemi
Ndue Kaza
25
t lumtur, kujtojm e mendojm gjra t bukura. Nse gjendja shpirtrore errsohet, mendimet marrin udh t till, fillojn e grumbullohen ide e mendime t errta dhe ngjarje negative. N kt moment marrdhniet e adoleshentve zbehen, sjellja ndryshon, ata ndjehen t vetmuar, t veuar nga t tjert dhe pa perspektiv pr t ardhmen, gj e cila mund t nxis prvoja negative. Pr tu dhn fund situatave t tilla, krkohet nj pun kmbngulse. N raste t tilla, fmijve n kohn e prshtatshme u duhet dhn nj shpjegim alternativ pr shqetsimin dhe dshtimet e mundshme, pr t kuptuar shkakun e tyre t vrtet. Prandaj sht mir q t rinjt t marrin informacion pr mundsit e aftsit q n t vertet kan, gj q do ti ndihmoj pr t krijuar sfondin emocional pozitiv pr ti motivuar n veprimtarit e ardhshme. Krijimi i prfytyrimeve dhe i besimit pr arritje m t mira, rrit dshirn e nivelin e krkesave dhe t synimeve pr objektiva m t lart.
Vlersimi i motivon t rinjt

Nse adoleshentt nuk vlersohen apo dyshojn se mendimet e tyre u lihen pas dore, pasqyrimi i ksaj gjendjeje do t ndikoj n marrdhniet me prindrit, si dhe me t tjert, duke u br gjithnj e m problematik n familje dhe n shoqri. Krijimi i nj sistemi sa m t drejt vlersimi, pa teprime, fyerje, por dhe pa sentimentalizm, krijon kushte dhe jep mundsi pr ta kthyer at n nj mjet t vrtet motivues edukimi. Vlersimi n adoleshenc ka lidhje sidomos me motivimin msimor. Prandaj n disa raste kur n kt proces nuk tregohet kujdesi i duhur, lindin keqkuptime dhe shkaktohen prjetime t rnda.
26
Koncepti pr vetveten ndikon vazhdimisht gjat gjith veprimtaris njerzore, por n momente t caktuara vetvlersimi bhet m i dukshm. Pikpamjet teorike dhe studimet bashkkohore rreth ktij problemi jan t shumta dhe t ndryshme. James ka thn se vetvlersimi bazohet n vlersimin q i bn individi mnyrs s funksionimit t tij n vende t rndsishme pr t. Nse ai frekuenton mjedise q nuk kan ndonj interes pr t, vrejm se vetvlersimi sht n nivele t ulta. Mead, nj tjetr studiues i ksaj fushe, thekson se pr formimin e vetvlersimit nj rol t veant kan gjykimet dhe vlersimet e t tjerve. Pr kt arsye vrejm shpesh se individi bn t vetat sjellje q nuk i prkasin atij, t cilat jan t t tjerve. Psikologia Suzan Tharter mbshtet iden se vetvlersimi sht i ndikuar drejtprdrejt nga ajo si individt ndjehen t aft, t frytshm dhe t nevojshm n mjedise ku suksesi ka shum rndsi pr ta. Edhe vlersimi q ata bjn ndaj sjelljeve t t tjerve, sht i lidhur me vlersimin q kan pr veten e tyre. Kjo dukuri sht e dukshme n adoleshenc, megjithse vazhdon t ndeshet edhe m von, gjat gjith jets. Adoleshenti kur ndjehet i vlersuar dhe i mbshtetur nga faktor q i vlerson t rndsishm, nxitet e fiton energji t reja. Problemet fizike, sidomos pr vajzat, jan faktor vendimtar pr prcaktimin e vetvlersimit. Paraqitja e jashtme ka m tepr vler krahasuar edhe me aftsin shkollore apo sjellje t tjera. N adoleshenc prindrit dhe msuesit ndikojn n mnyr t ndjeshme pr zhvillimin e vetvetes, shkall-shkall rritet edhe roli i moshatarve dhe i t njohurve n rrethe t ngushta n kt fush. Pr tu theksuar sht fakti se ka nj vartsi t veant ndrmjet faktorve kulturor, shoqror dhe vetjak n formimin e konceptit t vetvlersimit. Ideja e vetes lind dhe zhvillohet gjat gjith qenies s
Ndue Kaza
27
njeriut. Ajo sht nj ndr elementet m t rndsishme q ndikon jo thjesht pr mbijetes, por pr nj prirje pozitive identifikimi. Me shpresn se do t ln prshtypje t mira tek t tjert, jo pak njerz shpenzojn shum energji, mund t bjn sakrifica t mdha dhe kufizime t vazhdueshme. Ata shqetsohen pr vetparaqitjen, vzhgojn me vmendje sjelljen e t tjerve pr t qortuar sjelljen e tyre. Adoleshentt shqetsohen nga fakti si i perceptojn t tjert, si i vlersojn ata. Nga ana tjetr, ata luftojn t paraqitet sa m dinjitoz dhe t aft n lidhjet q realizojn. Secili adoleshent shpreh interes se far mendojn shokt dhe prindrit e tij pr t. Pr t ln nj prshtypje t mir, nga secili prej tyre mund t mbahen qndrime dhe t kryhen veprime te t cilat nuk besohet plotsisht, por veprohet vetm se shtyhen m tepr nga ideja e administrimit t mendimit t t tjerve. Prandaj sht me vler ti ruajm t rinjt nga vlera e mendimeve dhe e prshtypjeve t t tjerve, q ato t mos kthehen n mnyr t menduari dhe t vepruari, pasi reagimi dhe rregullimi i marrdhnieve shoqrore vetm mbi kt baz, nuk jep ndonj prfundim t dshiruar. Madje shpesh qndrime t tilla t strzmadhuara, duke mos e prputhur sjelljen me situatn konkrete, i kthejn adoleshentt n njerz qesharak, n mizantrop a don kishot t kohve moderne. T rinjt q drejtohen nga bindjet e tyre t brendshme, q veprojn ashtu si besojn, kan rezultate m t larta n t gjitha fushat e jets. Prandaj mnyra e sjelljes, qndrimet apo veprimet sht mir t ndryshojn vetm pasi i riu t ket motive t qarta, pa ndonj trysni pr t rivlersuar qndrimet dhe sjelljet e mparshme. Ktu do treguar kujdes edhe prsa i takon vetvlersimit. N prgjithsi, ai zhvillohet n vartsi t asaj q individi kupton se shkon mir n mjediset, t cilat pr t
28
kan rndsi, pasi n to ai ka sukses. N ato veprimtari q vlersohen t pasukseshme, ndikimi n vetvlersim sprmban ndonj motivim t brendshm. T rinjt q nuk e mbajn veten pr t zotin n veprimtarin msimore, shfaqen me pasoja edhe n zhvillimin e personalitetit. Vetvlersimi, pra pr t qenit i aft, sht domosdoshmri pr t krijuar atmosfern e ngroht psikologjike, prkrahjen dhe nxitjen pr arritje t knaqshme. N kt drejtim, jo pak interes paraqesin edhe gjykimet e t tjerve. Ajo ka ata mendojn, vlersojn e shprehin, ndikon dukshm n qndrimin dhe sjelljen e t rinjve. Kjo nuk duhet vlersuar thjesht dhe vetm si ndikim i mendimit t t tjerve n kuptim t tij klasik, por si nj shtys reale, vlersuese q na nxit pr t ecur prpara. Kt proces nuk duhet ta ngatrrojm me manit q kan disa individ, t cilt pr nga vlera q i japin vlersimit t fardoshm t t tjerve, duket sikur jetojn pr botn, jo pr veten e tyre. Pavarsisht nga lkundjet n nivelet e vetvlersimit, mund t flasim pr nj far stabilizimi t personalitetit t adoleshentit, q lidhet me formimin e konceptit un n kufinjt e paraadoleshencs dhe t moshs s rritur. N kt mosh respekti pr veten sht m i lart, rritet aftsia vetrregulluese dhe vetkontrolluese pr sjelljet, qndrimet dhe emocionet. Kemi nj qndrushmri morale t personalitetit q dallohet n veprimet dhe sjelljet e adoleshentve n shkoll, familje dhe n kryerjen e detyrave t ndryshme. Prirja e vlersimit nuk sht karakteristike vetm pr periudhn e adoleshencs, por edhe m tej, gjat gjith jets s njeriut. Pavarsisht se n far moshe e shkalle zhvillimi sht individi, ai ka nevoj t brendshme t ndjehet i vlersuar jo thjesht pr knaqsi, por si nj tregues pr nxitje t mtejshme.
Ndue Kaza
29
Njeriu q ndjehet i mbshtetur e i vlersuar nga bashkpuntort e tij, t cilt natyrisht mbahen t rndsishm pr t, do t ket m tepr shtysa pr t prjetuar nj vlersim pozitiv pr vetveten. Perceptimi q kan individt mbi sjelljen e t tjerve, sht i lidhur me vetvlersimin e tyre. Natyrisht q shkalla e ktij ndikimi ndryshon n vartsi me nivelin e formimit dhe me moshn e subjektit. N konceptin e vlersimit t vetes ka nj kuptim domethns gjendja fizike, pranimi nga ana e bashkmoshatarve, aftsia shkollore, sjellja etj. Problemet q lidhen me ann fizike, kan m tepr vler pr vajzat se pr djemt. Prandaj n shum raste ato bhen n mnyr t menjhershme t paknaqura me nj situat t pafavorshme, qoft dhe e krijuar rastsisht. Ky qndrim te to ndeshet me shpesh se te meshkujt. sht kjo arsyeja q nj adoleshente sapo fillon t ndjehet se nuk sht e kndshme, trheqse, e bukur, do t ket edhe nj nivel m t ult vlersimi nga moshatart e saj djem. Ky fakt sjell nj lloj nnshtrimi e trheqjeje n vetvete, t cilat shkaktojn dhimbje dhe n ndonj rast edhe brenga, t cilat mund t ln gjurm e t mbarten pr nj koh t gjat. N shum analiza pas studimesh t njohura, t kryera n vende t ndryshme me nj nivel t lart shkollimi, vrtetohet fakti se prindrit dhe msuesit ndikojn mjaft dhe kan nj rol t pazvendsueshm n zhvillimin e konceptit t vetvetes. Kjo ka t bj me t gjith t rinjt q bjn jet t organizuar. Ndrsa pr pakicat e detyruara nga kushte t caktuara pr t jetuar npr rrug, jan moshatart e tyre, t cilt ndikojn m shum n kt drejtim. Nj dukuri e till shpjegohet me faktin se shpesh bashkshoqruesit e tyre mbeten e vetmja pik referimi pr ta. E njjta gj ndodh gjat rritjes s individit, sepse lidhjet shoqrore sjellin mnyra t
30
reja t t menduarit dhe t sjelljes. Ky moment vlersohet jo vetm n konceptimin e nj shembllimi q mund t kopjohet apo t modelohet, por n drejtim t prvojs s fituar.
Prpjekje pr sisteme sjelljesh t reja

Adoleshenti e zhvillon konceptin pr veten dhe pr t tjert pikrisht pr faktin se n kt mosh kan rndsi dhe vlersohen lidhjet e raportet e panumrta shoqrore. Ky koncept sht i shoqruar me zhvillimin e ndjenjave t natyrave t ndryshme. Shum studiues mbshtesin teorin e evolimit t vetvetes t karakterizuar nga nj vazhdimsi prvojash dhe zbulimesh, ku do njra prej tyre mund t shmanget duke zgjedhur dika tjetr m t re. N praktik kjo sht mnyra e funksionimit t do njeriu. Dshira pr ndryshim t vazhdueshm z vendin e qndrueshmris q mbisundonte m par. N adoleshenc dallohen qart karakteristika t tilla, si: paqartsia, lkundshmria, mosvendosmria, humbja npr qindra mendime dhe ide t ndryshme. Nse raportet shoqrore t fmijve bazohen nga largsia q kan, apo nga aftsit fizike, kjo lidhje mund t mbaroj n momentin kur fmijt fillojn t frekuentojn shkolla t ndryshme. Hap pas hapi me rritjen zhvillohet dhe koncepti i kohs. Tashm nj shok sht ai me t cilin kalojn nj etap kohore t rndsishme, me t cilin ndahen t mirat e t kqijat pa formuar paknaqsi, por afrimitet, besueshmri e ndrsjell etj. Aftsia dhe mundsia e t folurit, e shkmbimit t pikpamjeve pr gjra t rndsishme dhe t parndsishme etj., prbjn bazn dhe themelin e shoqris s vrtet t adoleshentve. Problemet e shumta q lindin
Ndue Kaza
31
n kt etap, pr cilsin e shoqrimit, krkojn t trajtohen me kujdes t veant, larg recetave t gatshme. M tepr vler merr n raste t tilla ndrgjegjsimi dhe bindja. Kshillat, urdhrat, diktati dhe moralizimet jo n pak raste jan me pasoja negative. Ato ngjallin paknaqsi t brendshme dhe n momente t caktuara sjellin kundrveprimin e t rinjve. N praktik, t vegjlit e pranojn n heshtje faktin q prindrit dhe msuesit t jen autoritar, duke i dhn ksaj nj nuanc t pranueshme apo m t rnd se kaq. Ndrsa t rinjt nuk e shohin m veten n kt nivel. Ata e din se duhet vetm t ndjekin rregullat pr t qen brenda normave, pra e pranojn n form t bjn far u thon t tjert. Prandaj prpiqen n shumicn e rasteve q ti prcaktojn sa t jet e mundshme vet rregullat, veprimet dhe mnyrat e sjelljes. Fal ktij zhvillimi, nuk jan t pakta rastet n t cilat adoleshentt prfytyrojn dhe prpiqen t praktikojn sisteme sjelljesh shoqrore t reja pr t shmangur e pr t kaprcyer padrejtsit, t cilat i vlersojn si t tilla n jetn e prditshme. Prandaj ata gjithnj luftojn t ndrtojn me shum pasion nj shoqri sa m t drejt dhe mundsisht t barabart pr t gjith. Ky idealizm njerzor bie ndesh me moralin q ndeshin n shoqri, i cili jo rrall sht i zhveshur n nj far mase nga humanizmi, toleranca dhe mirsia. Autoriteti i prindrve dhe msuesve sht mir t kuptohet qart; t trajtohet e t prceptohet ai si dika e drejt n kuptimin relativ t ktij koncepti, pr t shmangur keqkuptimin me nj autoritet t rrem, t detyruar e dhunues, i cili nuk buron nga mirkuptimi dhe toleranca, por lind mbi bazn e nnshtrimit t padiskutueshm. Prindr q fitojn nj autoritet t till, pra q krkojn nnshtrim t plot t fmijve t tyre, kan prirje ndshkuese dhe agresive. Ata prpiqen ti bindin fmijt me t brtitur, me ulrima.
32
Nprmjet dhuns prpiqen ti msojn ata q t zgjidhin e t prballen me problemet e jets. Dhuna brenda familjes on n dhun, prandaj n familje t tilla prodhohet edhe prqindja m e lart e prindrve t ardhshm abuzues dhe t kontigjenteve t t rinjve t prfshir n krime. Ktu do vn n dukje se edhe kujdesi i tepruar dhe shfaqjet e ngushta emocionale n mnyr t vazhdueshme, nuk jan t frytshme, sepse nxisin pasivitetin, varsin dhe shkaktojn vshtirsi komunikimi n mjedise jofamiljare. Edukimi nprmjet kontradiktave n marrdhniet prind-fmij ka pasoja negative, t cilat pasqyrohen n zhvillimin e prgjthshm t personalitetit t t riut. Prandaj kmbngulet q raportet n marrdhniet familjare sht e domosdoshme t ndrtohen drejt. Ato krkohet t jen t ndrsjella, ku, prve kontrollit, merr vler vemendja e kujdesi pr fmijn, dashuria, respekti, pranimi dhe trajtimi i tij sipsas veorive individuale moshore. Fmija mson nga shembulli, nga modeli q i jepet n do moment, por ai ka nevoj t lejohet t rritet edhe si dshiron, me nj pavarsi t arsyeshme, e cila liron energji e zhvillim.
Lindja e projektit pr jetn

Psikologu amerikan Stanley ka argumentuar shkencrisht, ndr t tjera, edhe shum veori t adoleshencs. Ai, duke vn prball njra-tjetrs botn e fmijs dh t adoleshentit, e ka prcaktuar kt t fundit, pra botn e adoleshentit, si lindje e re apo rilindje. Kjo ndodh se n kt mosh sht koha e ndryshimeve dhe e shprthimeve t mdha, t menjhershme, t cilat pr nga prmasat e shpejtsia e veprimeve dhe t dukurive, mund t krahasohen me vrshimin e rrmbyeshm t nj katarakti.
Ndue Kaza
33
Ajo q m par dukej si nj ndrr, papritmas sht br realitet, fillon t marr trajta t vrteta, lind projekti i ri, q i prket t ardhmes s afrt, jets. Fmija sht i orientuar kryesisht drejt bots s jashtme dhe dukurive t saj t shumta, ndrsa adoleshenti sht i interesuar m shum drejt zhvillimit t nj jete t brendshme, pra t unit, q ka karakter intensiv. Kjo realizohet n baz t aftsis s autoeksplorimit, kaprcimit, kalimit nga njra tek tjetra, t cilat vijn shpesh edhe n mnyr dramatike. Pr kt arsye, etapa e adoleshencs sht gjithnj e shoqruar me ndjenja e vshtrime t kundrta, me gjendje shpirtrore her entuziaste, her pasive, e fjetur. Kalimi i menjhershm nga njra gjendje n tjetrn shkakton edhe trauma. Prandaj vmendja e edukatorve krkohet t prqendrohet, s pari, n shmangien e faktorve q i krijojn ato. Ndrsa n rastet kur ndodhin, sht e domosdoshme t mbahen nn kontroll t plot pr t ulur sa t jet e mundshme ndikimet e tyre negative. Kjo mnyr vshtrimi e prjetuar nga brenda, por edhe shoqrimi me t tjert dhe me botn n marrdhnie t shumllojshme provokon, pa dyshim, nj far prhumbjeje, shprndarjeje, e cila, nse manifestohet pr nj koh t gjat, e bn adoleshentin t paaft t zgjedh n jet nj rrug t tijn. Kjo shpjegohet edhe me faktin se do zgjedhje q bn, i jep atij prshtypjen, qoft edhe iluzive, se po humbet nj sr mundsish, t cilat i dalin prpara dhe q mbeten pa u shfrytzuar. Megjithat, edhe t shmangurit, edhe trheqja prball zgjedhjeve, sjellin nj lloj shprndarjeje apo pamundsie pr t provuar e pr t vepruar n realizimin e projekteve rreth vetes dhe vendit q i takon t zr n botn q e rrethon. Prandaj krkohet vendosja e nj baraspeshe dinamike n kt drejtim.
34
Lindja e ndjenjs s t rriturit varet nga mjedisi n t cilin rritet adoleshenti, shfrytzimi i kohs, veprimtarit n t cilat prfshihet, dhe pavarsia q zotron, e krahasuar kjo edhe me moshatart e tij. Rol ky n kt fush ka sistemi i marrdhnieve n t cilat sht prfshir fmija, pranimi apo mospranimi i tij nga prindrit, msuesit dhe moshatart. Zbulimi i bots s brendshme dhe prjetimet e thella n marrdhniet e reja ndikojn pr vetnjohje t prshkallzuar, n t ciln ka jo pak edhe doza pasioni. Evolucioni i vetes, n raste t tilla, merr rndsi t veant. Ai merret dhe prforcohet si nj vazhdimsi prvojash dhe eksplorimesh, ku secila prej tyre mund t braktiset pr t paraplqyer apo pr t prqafuar nj tjetr. Kshtu krijohet nj nga mnyrat tipike t t funksionuarit t jets njerzore n epokn ton, n t ciln nxitja e ndryshimit t krijon iden e t duket se ka zn vndin e qndrueshmris, t jets s rregullt. Kjo dukuri sht e lidhur edhe me paqartsin shprndarse, e cila prbn nj nga tiparet m t dallueshme t adoleshencs. Krijimi i prfytyrimit pr nj model t ndrruar apo pr nj form t plot t projektit shoqrohet me interesa intelektuale e estetike, me shfaqjen e padurimit dhe me prirjen pr pavarsi prej t rriturve.
Formimi i identitetit
N lidhje me formimin e identitetit n moshn adoleshencs, Erikson ka thn se ky proces sht rrjedhoj pozitive e konflikteve jetsore, t cilat i japin ritmin ciklit t jets nga lindje gjer n vdekje. Adoleshentt pr t prballuar vshtirsit me mjetet sa m racionale, duhet t ken nj mbshtetje t veant shoqrore, e cila u jep atyre edhe nj far sigurie.
Ndue Kaza
35
Shprndarja e vetes prbn zgjidhjen negative t t njjtit konflikt. Psikologt e kan prshkrur identitetin si nj lloj ose si vendosje e nj baraspeshe ndrmjet impenjimit dhe konfuzionit rreth vlerave shoqrore. Marcia e ka lokalizuar interesin e tij pr llojin dhe mnyrat e impenjimit t do adoleshenti prball realitetit n t cilin ndodhet. do impenjim sht cilsuar si nj nivel indentiteti dhe do nivel sht i prcaktuar mbi dy mundsi. E para sht eksplorimi i alternativave t mundshme n fushn e puns, t politiks etj. E dyta sht impenjimi me alternativn e zgjedhur. Sipas Marcias nivelet e indentitetit jan katr: Fitimi i indentitetit; Bllokimi i indentitetit; Vonesa; Prhapja e indentitetit. Kush ka fituar identitetin, e ka arritur at fal nj procesi eksplorimi n t cilin indetifikimet e mparshme jan radhitur n nj paraqitje t vetes, e cila nga ana cilsore sht superiore nga shuma e komponentve q e prbjn. Duke formuar identitetin, adoleshenti braktis konceptin e vetvetes, q sht krijuar n baz t opinionit t prindrve, duke e zvendsuar me at q formohet nga vlersimet q vijn nga moshatart. Ky koncept i ri i vetvetes prmban aspektin fizik, trheqjen seksuale dhe inteligjencn. Po u vlersua negativisht nj nga kto elemente, shkaktohet ankthi. Duhet kaluar nj prvoj eksplorimi, duhet kaluar kriza e zgjedhjeve t zhvillimit pr t arritur stacionin e dshiruar, pr kapjen e t cilit ka shum mundsi, megjithse ai mbetet i njjt. Ndrsa adoleshentt q jan n nivel bllokimi ende nuk kan filluar asnj lloj eksplorimi t nevojshm pr t formuar nj identitet origjinal. Kshtu, identifikimi me njerz
36
t tjer t afrt e t rndsishm qndron si e vetmja alternativ pr t zgjidhur problemin, pr tu rritur n kuptimin e vertet t ktij koncepti. Ekziston nj anologji ndrmjet voness dhe prhapjes. T dyja jan indikator t nj mungese impenjimi t sakt n drejtim t identifikimit t realitetit n t cilin veprojm. N fazn e voness kemi nj lloj sforcimi eksplorimi drejt roleve shoqrore konveniente e t prshtatshme me natyrn e veorit individuale t do subjekti. Prhapja i korrespondon fazs q shoqrohet me identifikime t zbehta dhe t momentit, pa zhvillimin e nj interesi t vrtet, i cili on n marrjen e impenjimeve moshore. Pengesat drejt fitimit t identitetit jan t shumta. Disa jan t lidhura me nj lloj sjelljeje t karakterit mbrojts t familjes, e cila e detyron dhe e bn individin t mos dij, t mos jet i aft t kaprcej identifikimet fminore. Rezultati i ksaj gjendjeje sht mungesa e eksplorimit, bllokimi i identitetit n nj nivel zhvillimi t karakterit pothuajse primitiv. Mbrojtja q u bhet t rinjve nga prindrit e tyre, mbajtja nn kontroll pr gjithka n jo pak raste, jep ndikime negative n edukim. Ndoshta sht paksa paradoksale, por e njjta gj ndodh dhe kur individi jeton n mjedise jashtzakonisht t varfra me pak mjete nxitse. Kjo gjendje prgatit nj tip t veant mjedisor, nga i cili adoleshenti nuk mund t shkputet leht. Kshtu, duke qen se nuk ka alternativa t tjera pr t zgjedhur, adoleshentit i mbetet t prcaktoj identitetin e tij n t vetmen mnyr q kushtet i mundsojn. Shprndarja sht niveli n t cilin individi nuk arrin t kaloj t bj dallimin ndrmjet vetes reale dhe ideales.
Ndue Kaza
37
Ai nuk merr prsipr detyra, pasi mendon se do t gjej dika m t rndsishme pr tu prshtatur me normat shoqrore. Nga ana tjetr, nuk arrin t eksploroj alternativat, q ka prpara, sepse zotrohet nga ankthe t shumta dhe konflikte t brendshme, t cilat pengojn procesin normal t zhvillimit t individit. Vonesa sht faza n t cilin individi ndrron, ka objektiva gjithnj e m ambicoz. Mbase pr kt, nxitja dhe eksplorimi n nj far mase jan t bllokuara. Kjo koh mund t vlersohet si momenti kur individi prpiqet t dalloj n vetvete realen dhe idealen. Nse njeriu do t dij t shfrytzoj paknaqsin q lind nga shkaqe t ndryshme, pa i ln vend zhgnjimit, ndjenjs s impotencs, pamundsis etj., sforcimi i tij mund t ndihmoj pr t fituar identitetin. Kjo shoqrohet edhe me prcaktimin e projekteve ambicioze pr jetn. Ndrsa przgjatja e ksaj faze do ti ngjaj nj periudhe prhumbse, e cila do t shoqrohet me nj frustacion, q shkaktohet prej mundsive t pashfrytzuara. T gjitha kto procese mund ti shpjegojm me pak fjal me kto argumente: Nse ka shqetsime t dukshme n rrugn e zhvillimit t konceptit t vetvetes n mosh t re, krijmi i identitetit do t shoqrohet me komplikime, t cilat jan pasoj e tyre. Kto shqetsime mund t vijn si rrjedhoj e paaftsis. Prandaj zhvillimi n nj moment t caktuar lidhet me mjedisin shoqror, mund t jet edhe rrjedhoj i limiteve t rnda q vijn nga vet mjedisi q na rrethon. Mundsia e t prballuarit n mnyr pozitive me kto dhe vshtirsi t tjera t mdha n dukje, lehtsohen nga mbshtetja shoqrore. N jetn e do njeriu, zgjidhja e detyrave t zhvillimit, nga m t lehtat gjer tek m t vshtirat, realizohet fal mbeshtetjes shoqrore, tek e cila individi
38
shpreson dhe pret ndihm konkrete. Parsore sht familja, e cila sht prgjegjse kryesore. Por pr realizimin e procesit t edukimit, ka edhe mjaft faktor t tjer, vlera e t cilve sht e madhe dhe n momente t caktuara mbetet vendimtare. Prfitimi i identitetit zgjat shum. Ai arrihet pas prvojash e identifikimesh, duke provuar, si nj aktor, situata reale, njohje personash, vzhgime, shfaqje ndjenjash t ndryshme: habi, irritim e knaqsi.
Bindjet - pjes e identitetit

Duke u nisur nga mosha e adoleshentve, e cila sht mjaft e ndjeshme, bindjet morale bhen pjes e rndsishme e identitetit t tyre personal. Pr kt arsye moralin si kategori mund ta prcaktojm si nj respekt t veant pr rregullat dhe normat shoqrore, pr drejtsi, t paturit kujdes pr t tjert etj. Prsa i prket detyrave me t cilat prballohen adoleshentt, Harighurst veon, ndr t tjera, krkimin e pavarsis si nj ndr eshtjet kryesore t ksaj moshe. N nj studim t tij, ai ka paraqitur nj list me dhjet detyra q vlersohen si m vendimtaret, t cilat mendohet se e dallojn adoleshencn nga grup-moshat e tjera: Ndrtimi i raporteve t reja me moshatar t t dyja gjinive; Prfitimi i nj roli shoqror; T pranoj dhe t prdor n mnyr t frytshme trupin e tij; T ket pavarsi emotive nga prindrit dhe t tjert; T arrij nj siguri q rrjedh nga pavarsia ekonomike; T orientohet e t prgatitet drejt nj pune e profesioni;
Ndue Kaza

39
T prgatitet drejt n jetn familjare (martesa); T zhvilloj intelektin; T ket sjellje shoqrore t prgjegjshme; T fitoj nj sistem vlerash etike, t cilat duhet ti shrbejn si udhheqje e sjelljes n jet. N shoqrin q po ndrtojm, demokratike e komplekse, sidomos n kohn e trazicionit, vshtirsit q duhen prballuar, nuk jan t njjta dhe t ngjashme pr t gjith njerzit. Disa prej tyre jan pjes e udhtimit njerzor, por disa nga ato n nj mas t ndjeshme nuk jan t pashmangshme. Adoleshenca sht periudha e jets me m shum ndryshime, t cilat rrjedhin me shpejtsi, me intesitetin e vrullit t tyre dhe n mjaft raste t krijojn iden se ndodhin pa ndonj kontroll t vetdijshm. Objektivi q ka do fmij pr tu br sa m par i rritur, pr t vepruar i lir dhe i pavarur jo vetm e shoqron at gjat gjith periudhs s adoleshencs, por edhe e mundon n do hap, e streson dhe e detyron q shpesh me veprimet e pakontrolluara t dal jasht vetvetes. Krkesa pr t fituar hapsira m t mdha, mbetet permanente. Kjo edhe pr arsye se n shum raste ato u mungojn n mnyr t pakuptueshme. Nj dukuri e till shpjegohet kryesisht nga mungesa e emancipimit t brezit m t rritur, i cili, i mbrthyer nga psikologjia e m t fortit, e m t diturit, v n plan t dyt n mjaft raste arsyen.
40
Ndue Kaza
41
Kreu II TEORI T EVOLUCIONIT MENDOR DHE T SJELLJEVE SHOQRORE

T menduarit abstrak e refleksiv
alimi nga fmijria n adoleshenc shoqrohet me ndryshime t strukturave mendore, t mentalitetit, me lindje mendimesh, idesh, objektivash, interesash, synimesh dhe dshirash t tjera. Mosha e re, ende pa identitet t formuar, nuk mendon prtej asaj q sht veprim i astit, pavarsisht se sht e mbushur nga dshira pr t krkuar. Studiues t ndryshm theksojn se sfera mendore e fmijve ndryshon trsisht nga struktura psikike e t rriturve. Piazhe mbshtet teorin e psikologjis s zhvillimit mendor. Intelekti, sipas tij, krijon forma prshtatjeje tek fmijt nprmjet asimilimit t skemave mendore. Ai ka br prcaktimin e niveleve t zhvillimit mendor, t cilat sipas teoris s tij jan: sensomotor, q karakterizohet nga ndikimi i marrdhnieve me mjedisin dhe krijimi i prfaqsimeve simbolike;
42
konceptual, q prfaqsohet nga pasqyrime t brendshme dhe lojra simbolike; intuitive, q prmbledh operacione mendore, operacione konkrete dhe operacione formale. Ndrsa Bowlby ka zhvilluar teorin e atakimit, pr t ciln jan t rndsishme lidhjet e para afektive pr formimin e sjelljeve shoqrore. Perceptimi nuk qndron n prgjigjen ndaj nj nxitsi, por sht nj proces i brendshm i ndikuar nga vlera, motivime dhe besime personale. Njeriu ka qllime dhe parapritje n lidhje me realitetin. Me zhvillimin e pandrprer t shkencave shoqrore, zhvillohen modele prcaktuese, unishkakore, t cilat nxjerrin n pah shkaqet e sjelljes t mbshtetura tek mjedisi ose tek faktori biologjik prej nga prcaktohet rryma e sjelljes, bazuar tek modeli nxitjeprgjigje. Zhvillimi mendor sht mnyra me t ciln fmija njeh dhe percepton botn dhe realitetin. Jan veuar disa reflekse q shmangen me rritjen e fmijs, si: rrotullimi i koks, thithja e gishtave, prqafimi virtual etj. Procesin e t folurit, Skinner e trajton si imitim, ndrsa Komski e karakterizonte si proces aktiv dhe kreativ. Zhvillimi i emocioneve bhet paralel me zhvillimin shoqror e mendor. Ka nj sistem motivimi q e orienton individin dhe ka t bj me mjedisin rrethues. Motivimi nis nga nj ndryshim i brendshm i organizmit q mund t jet i karakterit: a.biologjik; b. emotiv; c. mendor. Disa nga motivimet parsore jan: t ushqyerit, t pushuarit, seksualiteti. Ndrsa si sistem motivues mund t prmendim kujdesin dhe bashkveprimin. Zhvillimi shoqror ndahet n disa faza, ndr t cilat m e ndjeshmja sht
Ndue Kaza
43
paraadoleshenca. Ndjeshmrin e ksaj faze e shton ndjenja e kundrshtimit dhe e konfliktit, q shfaqet sidomos n familje. Kjo sht nj ndr arsyet kryesore pse fmija trhiqet lehtsisht nga grupe t padshiruara, q n t vrtet nuk i prkasin atij, por i bhen pjes kryesore e veprimtaris s prditshme, sa mund t shkaktojn edhe sjellje shoqrisht t rrezikshme. N adoleshenc individi arrin t mendoj n mnyr abstrakte. N prgjithsi, t rinjt mendojn e paraqesin jo vetm botn familjare, shkollore dhe shoqrore, si sht n realitet, por edhe si mund t jet, nse kushtet ndryshojn. Kjo bn q ata t zgjerojn mundsit e t menduarit, t analizojn e t vlersojn botn q i rrethon. Adoleshentt prfytyrojn hipoteza t ndryshme dhe pasojat q rrjedhin prej tyre. Kjo aftsi ka qen e pranishme edhe m par, pra n moshn para adoleshencs, por tani i riu bhet i vetdijshm pr forcn mendore q zotron. Vlersimi dhe mbajtja e qndrimit pr mendimet e tij dhe t tjerve, pr cilsin e raporteve t ndryshme, prgatit kalimin nga egoizmi fminor n altruizmin e t rriturve. Rezultatet e mira n msime ndikojn n rritjen e besimit, por kapaciteti i t menduarit prtej mundsive reale shton kriticizmin dhe nxit zgjidhje jo t drejta pr t ardhmen. N adoleshenc zhvillohet procesi i individualitetit dhe krijohen projekte duke marr vendime pr veten e tyre. Tani interesat e t rinjve ndryshojn, ata prpiqen t kuptojn e t shpjegojn prsen, shkaqet e mjaft gjrave etj. N kt moment shfaqen ide dhe mendime t pavarura, prandaj lindin edhe prplasje me mendimet e t rriturve. Mnyra e re e t menduarit dhe t arsyetuarit vihet re, n radh t par, n lidhje me kushtet dhe jetesn n familje. Pr faktor, t cilt nuk e prekin adoleshentin n do hap t jets s prditshme, mbahet nj
44
qndrim m i trhequr, por pranohen ashtu si jan. Fakti se adoleshentt fillojn t mendojn ndryshe, bn q t prftohet nj sjellje jokoherente pr prindrit dhe t rriturit, gj e cila kritikohet shpesh. Zhvillimi i t menduarit abstrakt prfaqson nj nga karakteristikat m universale t adoleshencs. Studiues t shumt kt dukuri e vlersojn si nj ndryshim t pashmangshm dhe t detyrueshm t zhvillimit njerzor. Mendimi abstrakt dhe t arsyetuarit mund t arrihet vetm n nj mjedis shoqror, q e nxit dhe e mbshtet pandrprer at. Zmadhimi i kapacitetit t t menduarit nuk u prket thjesht disa fushave. Interesat pr t br udhtime, pr t njohur vende t reja, interesat pr probleme kulturore apo pr probleme t ndryshme q lidhen me botn institucionale, t gjitha kto lidhen edhe me hapsirat kohore. Sjellja aktuale e t rinjve n t tashmen ndikohet jashtzakonisht nga ajo ka do t ndodh n t ardhmen, ka ata presin, prandaj manifestohet frika, shpresa etj. Adoleshentt, n nj far mnyre, shpesh her vn re sesi n kohn dhe kushtet n t cilat jetojn, disa nga objektivat, q dshironin t realizonin, mbesin thjesht ndrra t paarritshme apo kshtjella n ajr. Ky moment prfaqson shkalln m t lart t abstraksionit, q ka t bj me t ardhmen e tyre. Dallimi ndrmjet ideales dhe reales realizohet kur i korrespondon realiteti objektivit q prcaktojm. Kjo ndodh tek do individ q ka dhe bn projekte. T rinjt jetojn nj prvoj t vaant, ata kan nj projekt, i cili ndikon gjat gjith jets s tyre. T rriturit, prindr e msues, u krkojne idealen t rinjve dhe, njkohsisht, shpesh i trajtojn si ndrrimtar, duke i qortuar q t mbajn kmbt n tok, gj e cila krijon nj far paqartsie.
Ndue Kaza
45
Pr zhvillimin normal t adoleshentve ndikojn nj kompleks faktorsh, ndr m mbizotruesit mund t veojm: faktort kulturor, shoqror e vetjak, t cilt prthyhen tek njri-tjetri, si dhe veprojn e diktojn reciprokisht, gj e cila prcaktohet sipas peshs s tyre t rndess n nivele t caktuara t zhvillimit t individit. Adoleshentt impenjohen, shqetsohen e interesohen pr t ardhmen dhe zhvillimin e tyre, pikrisht pr kt prpiqen t provojn dhe jan krkuesit e prhershm t t menduarin refleksiv e racional. Mendoj se mendoj, Di q nj tjetr i rndsishm pr mua mendon se un mendoj, Un jam...,- jan disa nga prfundimet q prpiqen t argumentojn adoleshentt. Ky motivim pr tu vetpyetur vjen si rrjedhoj e nj sr procesesh, t cilat shkojn nga ato fiziko-biologjike, deri n proceset shoqrore, lidhjet e raportet e caktuara, t mbartura ose t krijuara rishtas. Adoleshentt arrijn t bjn dallime, t kuptojn dhe t shpjegojn sjelljet e tyre duke identifikuar sjellje t natyrave t ndryshme n baz t njerzve me t cilt kan bashkpunuar ose me t cilt ndodhen prball, por pa u ndikuar vetm prej tyre. Ata vazhdimisht e krahasojn veten me bashkmoshatart dhe bhen gjithnj e m t vetdijshm pr dallimet q n t vrtet ekzistojn. Kjo i bn q gjithmon t mbajn qndrim mbi at q jan dhe at q duhet t bhen. Vendosja e vetes n raport me t tjert dhe botn q i rrethon, ndonjher shkakton nj lloj shprndarjeje, krijon nj ndjesi dshtimi, e cila, nse zgjat n koh, sjell paaftsi zgjedhjeje t mundsive, t cilat krijohen nga frika e dshtimit. Adoleshentt msohen t prballen me vshtrsit dhe kur dalin triumfues, fitojn besim m t madh te vetja. Arritjet nxisin e shtyjn prpara, sidomos kur pasqyrohen n vlersimet e m t rriturve. Ndrsa n
46
fmijri kjo aftsi thuajse nuk ekziston, ose sht n nj nivel t ult, adoleshenti aftsohet t shpjegoj. Ai u jep nj kuptim t caktuar, lidh kohn e tashme me t kaluarn, me at q ndrton, imagjinon, parashikon dhe shpreson t jet e ardhmja e tij jo e largt. T menduart refleksiv u krijojn mundsi t rinjve t analizojn idet abstrakte, t prcaktojn gabimet dhe mosmarrveshjet n vlersimet dhe gjykimet e veta. Zhvillimi i nivelit t inteligjencs zgjeron interesin pr problemet q prmbajn m tepr abstraksion, duke krijuar n shum raste edhe ide vetjake. Formimi i bazave botkuptimore shprehet e manifestohet me pikpamjet m t qarta dhe m prgjithsuese pr t ardhmen, fakte kto q flasin pr nj nivel m t lart t operacioneve t t menduarit. Adoleshentt prfitojn nga mundsia e t arsyetuarit. Ata fillojn t zhvillojn t menduarit abstrakt duke arritur t prgjithsojn jetn familjare, shkollore, shoqrore e politike. Jo vetm si sht, por edhe si duhet t jet n nj moment tjetr, nse disa situata do t jen t ndryshme nga ato q jan n kohn e tashme. Kjo sjell zhvillimin e mendimit t pavarur pr dika, e cila, ndonse nuk shihet e preket n t tashmen, mund t ekzistoj, pra t mendohet e t luftohet pr t arritur nj bot tjetr m ideale. Natyra e ksaj moshe karakterizohet nga ndrrime, t cilat shrbejn si motive t jets s tyre. Ktu ia vlen t nnvizojm se ndrrimet nuk duhet t ndikohen nga iluzionet, q adoleshentt t mos i perceptojn n mnyr t gabuar ngjarjet dhe vetm me qellim pr t mbshtetur bindjet e tyre, apo t krkojn arsye t paqna pr t shpjeguar paqndrushmrin e gjendjes s tyre shpirtrore.
Ndue Kaza
47
A matet inteligjenca?
Ka studiues q mendojn se egziston nj inteligjenc e prgjithshme q prfshin arsyetimin, shkathtsin e t folurit, aftsin pr t kryer detyrat e ngarkuara etj. Aktualisht, verifikimi i inteligjencs bhet duke vlersuar aftsit e t folurit, shkathtsit e t parit, orientimin hapsinor dhe aftsin manipuluse. Pasuria gjenetike ka nj rndsi t pakundrshtueshme pr t prcaktuar bazat e zhvillimit t personalitetit, por sht e nevojshme q kjo t realizohet n shoqri dhe n nj mjedis t prshtatshm pr zhvillimin normal t inteligjencs. Nga studimi i fmijve dhe t rinjve binjak sht vn re se pasuria gjenetike luan rol n masn 50% n t gjith formimin e tyre. Duhet theksuar ktu se faktort shoqror kan prparsi mbizotruese para se fmijt t shkojn n shkoll. Kjo tregon rolin e rndsishm dhe t pazvendsueshm t familjes n formimin intelektual t adoleshentve. Jo rrall n literaturn shkencore kan trhequr vmendjen edhe faktor t tjer. Kshtu, n kohn e sotme po bhet nj debat i ashpr rreth shtjes s ndikimit t racs n zhvillimin e intelektit t individit. Por, sado q t mnjanohen paragjykimet, prsri ndjehet prania e ndikimit t tyre. N ShBA rezultatet e testeve t iteligjencs flasin pr superioritetin e t bardhve, por nuk vrtetohet se ky fakt sht pr shkak t racs, por rrjedhoj e ndikimit t ndryshimeve t theksuara t gjendjes shoqrore ku ndodhen prfaqsues t tyre t ndryshm. Testet e ndryshme japin t dhna edhe pr inteligjencn verbale, joverbale dhe vlern e saj t prgjithshme. Ato kan rndsi dhe an pozitive, por nuk duhet t absolutizohen,
48
sepse kan edhe kufizime, t cilat rrjedhin kryesisht nga cilsia e analizs s tyre. Pr t patur informacion t sakt pr kto probleme, duhet t merren n vlersim faktor t ndryshm intelektual, pa i veuar artificialisht ata. Vetm mbi bazn e njohjes s inteligjencs s prgjithme mund t shpjegojm 2/3 e ndryshimeve dhe t suksesit t t rinjve. N kt mosh lidhjet shpirtrore prind-msues-adoleshent kan nj rol t ndjeshm n arritjen e rezultateve t knaqshme n edukim. Sistemimi e vetdija kan eprsi kundrejt kmbnguljes dhe pavetdijes edhe n rastet kur niveli i inteligjencs sht i njjt. Kjo gj vertetohet me shkalln e prvojs, nivelin e shprehive dhe rezultatet n msime. N kt vshtrim edhe prapambetja mendore mund t klasifikohet si zhvillim intelektual i vonuar, por kjo ka mjaft rndsi t njihet e t prcaktohet q n mosh t hershme t fmijve. N kt kategori t rinjsh nuk prfshihen kontigjentet t cilat lindin si pasoj e dmtimeve ose t rnies s strukturave nervore. N jetn e prditshme, prapambetja mendore mund t jet e leht, relative ose e rnd. Karakteristikat e ktyre grupeve jan t shumta, por ndr m t thjeshtat, t cilat duhet ti dallojm t gjith, mund t prmendim: mungesa e interesit, paaftsia n t menduarit abstrakt, artikulimi i dobt, reagimi i ngadalshm ndaj ngacmuesve, ruajtja e gjendjes emocionale pr nj koh t gjat, mungesa e aftsis pr prshtatshmri n rrethana t ndryshme, mungesa e bashkrendimit t veprimit t sistemit muskulor etj. Pr grupe me probleme m t thella t prapambetjes mendore, rregullimi i reagimeve psikoemocionale sht m i rnd.
Ndue Kaza
49
A lidhet disleksia me inteligjencn?

Jo vetm nga prapambetje n msime, por edhe pr shkaqe psikofizike ka mjaft fmij q manifestojn vshtirsi dhe rregullime n t shprehur.Vshtirsit e tyre pr t lexuar, pr t shkruar dhe pjesrisht edhe n t folur, jan kto dukuri q lidhen me shprehit artikuluese dhe n t shprehurit e mendimit pr disa kategori nxnsish, t cilat paraqesin probleme t natyrs dislektike. Shfaqje t para q manifestohen nga kategori t tilla fmijsh, jan ngatrrimi i orientimit majtas-djathtas, veshja mbrapsht e rrobave dhe kpucve, paaftsi n shqiptimin e tingujve etj. Prindrit dhe msuesit n kto raste sht mir t jen t vmendshm dhe t bindur se kto dukuri nuk lidhen me mungesn e inteligjencs s fmijs. Nse do t arrinin n nj prfundim t till jo t sakt, do t ishte nj veprim sa i gabuar aq edhe i dmshm. Pr t gjith duhet t jet e qart se disleksia nuk sht pasoj e inteligjencs s ult. N historin e njerzimit jan prmendur shum personalitete t famshme me shfaqje dislektike. Ajnshtajni ka filluar t lexoj n moshn 9-vjeare, Leonardo da Vini ka shfaqur disleksin e tij n t shkruar, Tomas Edison, mjeshtri i madh i zbulimeve t shumta, i aparateve fotografike, mikrofonave, telefonave etj., nuk i msoi kurr shkronjat e alfabetit dhe tabelat e matematiks, ndrsa msoi t shkruante shum von dhe shum e shum t tjer. Prkundrazi njerzit me inteligjenc t ult nuk jan dislektik. Pr t dalluar nj dislektik nga nj person me inteligjenc t ult bhen testime t veanta. N munges t prcaktimeve me prgjegjsi shpesh fmijt dislektik kan prfunduar n grupin e fmijve handikap dhe jan trajtuar si t till.
50
Cili sht ndikimi i kushteve shoqrore?

Kontigjente dislektiksh ndeshn kryesisht n zonat urbane, me kushte t vshtira jetese, n familje me prindr t dhunshn, n fmijt e familjeve t emigrantve q nuk zotrojn mir gjuhn e vendit ku jetojn, tek fmijt me shndet t dobt, tek fmijt me mungesa n t ushqyer, tek fmijt e familjeve q nuk u kan nxitur n fmijrin e hershme dshirn pr t msuar, n familje t prirura drejt analfabetizmit etj. Nj mangsi e till ka lidhje t drejtprdrejt me veprimtarin e trurit. N raste t veanta mund t ken ndikuar smundje t ndryshme, t cilat kan sjell rregullime n funksionimin normal t trurit, veanrisht n aparatin e t folurit, n sistemin viziv dhe levizor. Pr t parandaluar nj dukuri t till, sht mir q kto elemente t kapen q n moshat m t vogla, kur fmija ende nuk ka hyr n shkoll dhe ka dhn raste sjelljeje q duhet t shqetsojn prindrit, t tilla si: Qendron mnjan dhe tregon munges dshire pr t qendruar me fmijt e tjer; Nuk merr mbi vete prgjegjsi sado t vogla; Nuk tregohet kureshtar pr t njohur ngjarje e dukuri; Ka vshtrsi n ritregimin e gjrave; Tregon fare pak interes pr t msuar; I prdor lodrat pa ndonj qllim t caktuar; I kryhen veprimet e ndryshme pa asnj rend; Nuk paraqet interes tu prgjigjet pyetjeve q i bhen etj. Prgjithsisht, kur fillojn t shkojn n shkoll, kta fmij lihen mnjan, nuk prgjigjen e nuk shkruajn si t tjert, nuk nxiten, nuk aktivizohen. N kt koh fillojn t
Ndue Kaza
51
shprehen dukshm shqetsimet e prindrve, por tashm sht mjaft von. Dalngadal vrehet se kta fmij kan vshtirsi n t msuarit e matematiks, nuk dallojn dot kuptimet e fjalve: ndryshim, qarkim, minus, plus; nuk dallojn dot shenjat <, >, +, =, nuk prcaktojn drejt format, shkruajn gabim numrat e ngjashm etj. Ata shfaqin vshtrsi edhe n orientimin e prcaktimin pr format, ngjyrat, drejtimet; nuk i kuptojn shpesh konceptet abstrakte; kan vshtirsi pr t emrtuar sendet dhe njerzit. Gjithashtu, ata lexojn shum ngadal dhe shpesh hezitojn pr t lexuar; vendosin theksin gabim n fjal t ndryshme; lexojn duke i prsritur nga dy ose m shum her fjalt q i kan lexuar; shtojn ose heqin vend e pa vend fjal n nj tekst; jo rrall ata u shtojn ose u heqin fjalve parashtesa ose prapashtesa; nuk respektojn shenjat e piksimit; krijojn paqartsi n leximin dhe kuptimin e prmbajtjes. Gjithashtu, ata kan shkrim t keq, bjn gabime t shumta kur shkruajn; nuk i dallojn dhe si pasoj nuk i shkruajn t gjitha shkronjat, kur fjaln e kan dgjuar n largsi etj. Pr nxns t till nuk duhet humbur koh. Q ata t fillojn t punojn si t tjert dhe madje ta krkojn suksesin, rolin kryesor e kan msuesi dhe prindi. Ata n bashkpunim t ngusht, duhet t rritin prpjekjet pr motivimin e tyre. Vet nxnsit duhet t mbshteten me mnyra dhe forma pune pr t br q t kuptojn se mund ti kaprcejn vshtirsit, t ndjejn se msuesit dhe prindrit i kan n krah t tyre. Pavarsisht reagimit t astit, i cili shpesh sht negativ, asnjher nuk duhet rreshtur n prdorimin e formave t larmishme q ndihmojn pr mnjanimin e rregullimeve nprmjet nj komunikimi t ngroht e dashamirs.
52
Nga pjekuria biologjike n pjekurin shoqrore

Procesi i shndrrimit fizik t adoleshentve shoqrohet me modifikimin e marrdhnieve me prindrit dhe bashkmoshatart. Ata nprmjet autoerotizmit, njohin veten e tyre, prvojat e munguara dhe t gjykuara negativisht n koh t mparshme. Thuhet shpesh se kjo dukuri sjell verbim, shurdhim, paralizim dhe demoralizim. Disa studiues shprehin shqetsimin e tyre se autoerotizmi mund t bhet form knaqsie dhe mund ta largoj adoleshentin nga dshira pr tu vendosur n marrdhnie me seksin tjetr. Nj dukuri e till mund ta oj at n vetizolim. Nevoja e adoleshentit pr tu rritur, e bn at t pushtetshm dhe e vendos n lidhje t ngushta sentimentale q vlersohen si rrug e mnyra pr t shuar ndjenjat afektive ose pr t shuar pulsionet. N kohn e sotme adoleshentt kan nj vizion stereotip pr seksualitetin. Djemt krkojn lidhje q tu sjellin knaqsi imediate, ndrsa vajzat nj raport t qndrueshm dhe romantik. N fakt, zgjedhja q secili bn, varet shum nga perspektivat t cilat afron mjedisi dhe nga presioni i bashkmoshatarve. Ka adoleshent q gzojn m pak hapsira lirie, veanrisht vajzat pr motive fetare ose etike jan shum t kontrolluara. Adoleshentt marrin mesazhe kontraditore pr seksin nga televizioni, publiciteti, shtypi dhe bashkmoshatart, t cilt shpesh nxisin veprime t lira, ndrsa edukatort dhe prindrit krkojn t jen t kujdesshm. Adoleshenti mund t ket arritur pjekurin biologjike, por jo pjekurin shoqrore pr nj veprimtari t till. Ai megjithse ka nevoj t shpreh seksualitetin e tij, nuk mund ta bj. Sipas disa statistikash, raportet e para seksuale u prkasin moshave 15-16 vje.
Ndue Kaza
53
Ndonse vet t rinjt shprehen se do t ishte m mir q nj veprimtari e till t fillohet m von, mbase pas moshs 18 vje. Mundsia pr t zgjedhur n mnyr t vetdijshme nj partner ka disa prparsi, si: bn q t kesh me k t shkmbesh mendimet, t kesh mbshtetje efektive, t vendossh nj baraspesh t drejt ndrmjet dashuris dhe seksualitetit. Nj adoleshent nuk mund t bj vet zgjedhje t lir dhe t vetdijshme, sepse kontrollohet rreptsisht nga familja. Ai mund t paraplqej q t jet edhe agresiv pr t kaprcyer pengesat ose mund t bhet apatik dhe i paaft pr t marr nisiativn. Por, liria e plot mund t oj adoleshentin n vlersimin e partnerit seksual si nj gj t nevojave t astit, sa pr ta prdorur dhe pr ta hedhur, pra pa vler, q mund t sigurohet madje edhe n mnyr t dhunshme.
Misteri i dshirs
Psikoanalisti italian Fornari ka dhn mendime pr raportin ndrmjet seksualitetit dhe kulturs. Ai i trajton si t pandara aspektet natyror dhe kulturor. Pa kt lidhje, nuk mund t flasim pr seksualitet njerzor, i cili sht i karakterizuar nga dshira q lind vetm tek njeriu. Efekti i skenave erotike, q transmeton media televezive, sht i ndjeshm. Shfaqje t tilla provokojn zbulimin e parakohshm t mistereve t seksit dhe kjo rrezikon shuarjen e kuriozitetit. Nga nj pik shikimi, mbulimi i organeve gjenitale me an t rrobave mund t merret si penges ndaj seksualitetit. Por, njkohsisht, nj veprim i till mund t jap
54
edhe efektin e kundrt, pra t nxis forcimin e dshirs. Ka mjaft studiues q e konsiderojn t rndsishme pengesn n shtimin e ksaj dshire. Po far e prcakton tek njeriu eksitimin seksual: natyra apo kultura? Fornari ksaj pyetjeje i prgjigjet n kt mnyr: Fakti q dallon seksualitetin e kafshve nga ai i njerzve sht i prcaktuar nga pamja e jashtme (ritmi ciklik). Tek kafsht eksitimi seksual ndjek nj ritm ciklik. Tek njeriu ky ritm sht zhdukur dhe sht zvendsuar nga nj eksitim i qendrueshm dhe i vazhdueshm. Kjo shpjegohet me faktin se me zhvillimin e turpit dhe me prdorimin e veshjes, njeriu ka arritur t kontrolloj veprimtarin seksuale: duke u veshur, e frenon dhe n rastin e kundrt e nxit. Kshtu mund t realizohet nj kontroll kulturor i eksitimit. Situata misterioze tek njeriu bhet trheqse pr faktin se sekreti shton dshirn. Veshja dhe zhveshja nuk mjaftojn pr t shpjeguar kalimin nga veprimtaria ciklike n stabilitet t erotizmit tek njeriu. Seksualiteti njerzor nj ka origjin. Fmija i prjashtuar nga dhoma e prindrve, shrben si baz e dshirs s prhershme njerzore, si tension i vazhdueshm drejt sekretit, q ushqen gatishmrin e vazhdueshme pr tu eksituar. Dshira e pjesmarrjes e prodhuar nga prjashtimi, prqendrohet n pavetdijen njerzore e bhet nj struktur e qndrueshme. Njohja e ktij fakti ka shum rndsi edhe pr qndrueshmrin e dshirs s t rriturit. Prandaj me t drejt konsiderohet i domosdoshm edukimin seksual jo vetm pr adoleshentt, por edhe pr t rriturit. Idet e deformuara pr seksualitetin, t cilat fmija i merr q n fmijrin e par, modifikohen me vshtirsi. Fmija n kt koh, duke mos kuptuar aktin seksual pr t cilin dgjon ose mund t shoh, krijon prshtypjen e nj dhune t babait kundr nns.
Ndue Kaza
55
Eksitimi seksual shoqron perceptimin e do gjje q ka t bj me seksin. Tek vajzat nj perceptim i paqart i aktit seksual mund t shkaktoj ndjenjn e friks ndaj nj akti t till. Kshtu ato mund t bhen depresive. Kur t rriten, nuk do ta ken t leht t lshohen ndaj burrit n aktin seksual. sht kjo arsyeja q jo rrall vajza t tilla u ngjasojn bashkshortve si imorale. Edukimit seksual ia shton vshtirsit edhe topografia anatomike, pasi mund t themi se organet seksuale jan t lidhura me funksione t tjera. Kshtu, krijohet prshtypja tek fmijt sikur kemi t bjm me ndonj gj t pist, prandaj n fmijrin e par ata habiten si t mdhenjt bjn gjra t tilla. Ant teknike t instruktimit seksual nuk mund t ndahen nga ant etike. Nevojitet t dilet nga tentimi egoist i veprimtaris seksuale, pr tu br i ndrgjegjshm pr tjetrin e pr t plotsuar nevojat e tij, por kurr t mos trajtohet personi si objekt ose instrument pr realizimin e knaqsis. Duhet t synohet drejt nj harmonie ndrmjet elementeve trupore dhe shpirtrore. Ka mendime se informacioni seksual dhe liria n realizimin e akteve erotike nuk jan domosdoshmrisht pozitive. N vendet skandinave nj revolucion i shpejt seksual ka favorizuar ushtrimin erotik, por jo aktet e dashuris. Problemi qndron n faktin se dihet shum rreth jets seksuale, por sht mjaft e vshtir q tu shpjegohen ato fmijve dhe adoleshentve. Prandaj msuesi gjendet prher prball nj kurioziteti t jashtzakonshmt t rinjve. Pasuria ekzistenciale e adoleshentve do t integrohet e do t pasurohet gjithnj e m tepr n shkoll me njohjen e veprave artistike t njerzimit. Vetm kshtu mund t bashkohet seksualiteti me dashurin dhe bukurin. Prvojat e adoleshentve jan intensive, n t cilat seksualiteti dhe poezia, seksualiteti dhe
56
lumturia, seksualiteti dhe dshprimi jan t lidhura ngusht. N baz t do vepre arti ka thuajse nj histori dashurie plot konflikte, shpresa e deluzione. N to prshkruhet me ndjenja jo vetm intensiteti i pasionit, por dhe tensioni, zhgnjimet e konfliktet n dashuri dhe n shoqri, gjra q prekin nga afr t gjith t rinjt. N kt rrug ata jo vetm emocionohen, por prfitojn prvoja, t cilat do ti ndihmojn n jetn e tyre emocionale. Njerzit kan nevoj t domosdoshme t ndryshojn veten para se t fillojn misionin pr t ndryshuar botn.
Personaliteti formohet shkall-shkall

Tiparet e personalitetit dhe sjellja shoqrore shkojn paralel me mendimin pr qndrimet dhe sjelljet. Veprimi i njeriut ndikohet nga motivimet dhe prirjet e tij t brendshme, pa hedhur posht e pa mohuar vlern e faktorve kulturor dhe shoqror. Qndrimet e brendshme parashikojn n mnyr t prsosur nj veprim t veant dhe sjelljen e individit n situata t fardoshme. Prshtatshmria dhe bindja jan dukuri universale, por dallojn nga ndikimi i kulturs. Shoqria dhe familja jan prgjegjse pr edukimin e fmijve t tyre. Ato nderohen ose turprohen nga prodhimi q nxjerrin n drit. Tiparet e personalitetit prmbajn aspekte t cilat e bjn individin njlloj si t tjert, t ngjashm me ta ose nj person t vetm, t paprsritshm. Prandaj personaliteti vlersohet si mnyra e t qenurit, mnyra e t njohurit, e t vepruarit, t cilat garantojn qndrueshmri, vazhdimsi, koherenc n marrdhniet ndrmjet individit dhe bots prreth tij. Bashksia e ktyre karakteristikave q mishrohen tek
Ndue Kaza
57
nj i individ, megjith ndryshimet, na lejon q t jemi vetvetja, q t kemi t njjtn prirje pr t vepruar, pavarsisht nga ndryshimi i situatave. Po trajtoj nj shembull. Kam njohur fmij t ndryshm, q secili prej tyre gzohej kur shokt e tij merrnin nota m t ulta se ai, edhe kur ata nuk arrin rezultate t mira. Por kur rritet, nj tip i till ka vshtirsi e dobsi n formim. Ai nuk do ti ndaj meritat dhe arritjet me t tjert. Persona t till ndjehen t lumtur kur i gzojn t vetm sukseset. Dihet se personaliteti formohet dalngadal gjat zhvillimit pr tr jetn. Ai sht rrjedhoj e ndeshjes s predispozitave tona me realiten q na rrethon. Njkohsisht, edhe trashgimia dhe mjedisi bashkveprojn q nga lindja dhe prcaktojn at q do t jemi. Ndrsa inteligjenca e pajisur me aftsi pasqyrimi ndihmon n mnyr aktive pr t ardhmen e njeriut, duke seleksionuar dhe duke e shndrruar mjedisin. Duke u kthyer tek shembulli i personit egoist, nuk sht e thn q ai t mbetet i till tr jetn. Disa rrethana mund t ojn n modifikimin e sjelljeve t tij. P .sh., nj fatkeqsi, e cila mund ti ndodh, bn q t tjert t modifikojn bindjet e tyre e si rrjedhoj edhe ai mund t ndryshoj sjellje. T rinjt manifestojn paqndrushmri personaliteti. Synimet, prirjet dhe tiparet e kundrta luftojn e bashkjetojn me njra-tjetrn. Ata n disa raste e vlersojn veten si qendra e gjithsis, futen n marrdhnie pasionante, por edhe i ndrpresin ato menjher, papritmas, ashtu si i filluan. Shpesh ata prfshihen nga entusiazmi pa asnj prmas n shoqri, shkoll e familje dhe shpejt mund t bien n vetmi e mbyllje. Binden e nnshtrohen ndaj drejtuesve, por rebelohen dhe nuk pranojn asnj pushtet mbi vete, duke
58
manifestuar kokfortsi t pashembullt e sjellje brutale, megjithse jan jashtzakonisht t ndjeshm. Ata shpesh mbizotrohen nga ndjenja idealiste, por ndodh q njkohsisht menjher t tregohen egoist e t dhn materialisht. Dalngadal kur te ata fillon pjekja dhe prqendrimi, bhet shkputja nga ndjenja e dyzimit, e cila sht m tepr remenishenc e paraadoleshencs. Pra adoleshentt dalin vrullshm nga korrnizat q prshkruam m lart, dhe prpiqen n mnyra t ndryshme t kapercejn periudhn kalimtare pr tu bashkuar me t rriturit. Pr kt arsye ata shpesh tundohen nga nj ngacmim emocional, i cili shoqrohet me ndrojtje, frik e padurim. Tek adoleshentt rritet e forcohet synimi pr t ardhmen, duke krijuar nj perfytyrim jetsor larg ndrrave t fillimit t ksaj moshe. sht koha kur i shrbehet qllimit pr t msuar, pr t realizuar gjra me vler, duke menduar seriozisht pr perspektivn e jets. Gjithnj e m shum ata largohen nga fantazia e moshs, vetprmbahen e vetkufizohen duke u ndrgjegjsuar do dit e m tepr pr t ardhmen q i pret. N kt koh t rinjt e prjetojn veten her si fmij, her si tepr t rritur, sikur i kan provuar t gjitha. Kshtu kuptohet se dalngadal bhet kalimi sipas radhs i t tanishmes dhe s ardhmes, duke rritur piksynimin pr kt t fundit, jo pse ndjehet keq aktualisht, por se n t ardhmen do t jet edhe m mir. Kuptimi dhe vlersimi pr perspektivn rrit besimin n vetvete, por nxit e motivon edhe pr nj dinamik t re zhvillimi. Mosha e parapubertetit apo mosha e re shkollore, q prbn nj nivel t rndsishm zhvillimi, lidhet kryesisht me edukimin e dashuris pr punn. Fmijt ndjejn domosdoshmrin e prvetsimit t njohurive. N kt proces t formimit t tyre, ata jan t ndjeshm ndaj
Ndue Kaza
59
vlersimeve t t tjerve. Tek ta fillon t shfaqet ndjenja e t qenit kompetent. Nse rezultatet e puns msimore jan t ulta, fmija fillon t prjetoj ndjenjn e paaftsis, t inferioritetit, t injorancs dhe ndjenjn e t mos ndjerit mir n mes t moshatarve. Kshtu, n t kundrtn e t ndjerit kompetent, fillon t shfaqet ndjenja e t qenit i pavlefshm. N procesin e t msuarit n kt etap fillon t shfaqet identifikimi profesional ose lidhja e fmijve me profesione t ndryshme. Mosha e mesme e adoleshencs apo rinia e hershme, si quhet ndryshe, prbn fazn ky t formimit t personalitetit. N kt koh ata prjetojn fundin e fmijris s tyre. Ky sht fund i nj rruge t gjat jetsore dhe shnon formimin e identitetit. N kt identitet prmblidhen e shndrrohen identifikimet e mparshme dhe shtohen tipare t reja t moshs. Fusha e marrdhnieve shoqrore del se sht zgjeruar s teprmi. Ky identitet i plotsuar i personalitetit u jep mundsi t rinjve t zgjidhin detyrn m t rndsishme n prcaktimin drejt t rrugs s jets. N t kundrt, nse t rinjt nuk e konceptojn veten n mjedisin shoqror, shfaqet tipari i identitetit difuz, tipar ky q shfaqet me ekzistencn e nj dshire t t rinjve pr t mos u futur n jetn e t rriturve. Duke u ndjer t shqetsuar n bashkpunimin me t rriturit, ata n raste t tilla, priren drejt nj vetmbylljeje t vazhdueshme. Jeta na bn t besojm se do element i personalitetit ka polin pozitiv dhe polin negativ, q mund t prkojn me persona t hapur dhe t mbyllur. N jetn e prditshme vlersohen dhe krkohen personat q vendosin raporte me t tjert, flasin lirshm n publik, mbrojn idet e tyre dhe kan aftsi bashkpunimi e pune n grupe. Por suksesi n jet nuk varet shum nga karakteri. Sepse praktika na jep shembuj t shumt e t ndryshm: nj person rigoroz mund
60
t ket sukses n pun dhe shkenc, ndrsa nj person sentimental dhe konfuz mund t bhet artist etj. Raste t tilla ndeshen rndom n jet. Prandaj do mbajtur parasysh se gjykimet e bazuara mbi vlerat jo rrall jan t fshehura n gjuhn e psikologjis shoqrore, si dhe sht me vler t krkohet t bhet nj interpretim i drejt, prpara se t bhet etiketimi i nj veprimtarie njerzore. N t kundrt, jemi t pambrojtur ndaj prcaktimeve t gabuara.
Ndue Kaza
61
Kreu III ADOLESHENTT DHE FAMILJA
Prindr dhe adoleshent raport tepr i vshtir

kushtet e sotme ku fmija krijon raporte me institucione t ndryshme, q nga erdhja, kopshti etj., krkesa pr autonomi duket se shfaqet q n mosh t vogl. Por ajo bhet m e theksuar sidomos gjat adoleshencs. Pr kt mosh, emancipimi nga prindrit dhe zhvillimi i vetvetes jan detyra t rndsishme q shkojn paralel me njra-tjetrn, q krkojn nj mnyr sa m t prshtatshme zgjidhjeje. Ky problem duhet vlersuar jo njanshmrisht, sikur u prket vetm adoleshentve, t cilt po rriten, por si nj proces zhvillimi i prindrve dhe fmijve, t cilt prpiqen t krijojn lidhje t ndrsjella efektive pa prarje e marrdhnie t pandreqshme. Rritja nuk sht e njjt pr t gjith adoleshentt. Kjo gj sjell pasoja psikologjike. Prandaj krkohet t drejtohet me kujdes e pjekuri procesi i kalimit nga kontrolli familjar n pavarsi, paralelisht me zgjerimin e vetdijes dhe t njohurive edhe pr intimitetin
62
seksual. sht koha kur t rinjt prcaktojn te vetvetja personin q do t bhet, pra zgjedhin vlera dhe ideale n t cilat ata besojn. Kta objektiva realizohen edhe prmes zhvillimit t marrdhnive t drejta dhe zgjidhjes s mosmarrveshjeve prind-adoleshent, ku natyrisht kta t fundit kan nevoj pr mbrojtje, por edhe pr autonomi. Rrjeti prind-adoleshent-shoqri ka vler t madhe edukative, por marrdhniet ndrmjet palve duhet t jen t hapura, t qndrushme dhe me mbshtetje emotive. Qndrimi indiferent apo prkujdesja e tepruar nga prindrit, raportet e mbyllura dhe t lvizshme shoqrore sjellin deformim t personalitetit t adoleshentve. Ndihma m e madhe q mund tu jepet t rinjve nga prindrit, sht vendosja e raporteve t drejta gjat dialogut, pa pengesa dhe pa paqartsi t roleve q kan. N raste t tilla nuk mjaftojn vetm qortimet e kritikat. T mbahet parasysh se ato nuk duhet t shndrrohen n qllim parsor, por me adoleshentt t bisedohet hapur, n mnyr t sinqert. Pra, t rinjt t dgjohen e t vlersohen pa dyshime, pa interesa. Kshtu prftohen ide dhe argumente, t cilt mund t prdoren nga t rinjt n t ardhmen. Edhe n trajtimin e sjelljeve jonormale, prindrit t vlersojn nj bashksi elementesh, t cilat n form t veuar nuk luajn ndonj ndikim t madh, por kur bashkohen jan me pasoja tepr negative. Neglizhenca, indiferentizmi, mungesa e liris apo e vlersimit nga ana e prindrve shkakton agresivitet dhe inat te t rinjt. Nga niveli i ult i aftsive gjykuese pr t perceptuar veprimet e prindrve, mund t ndodh q adoleshenti t dal jasht kontrollit. Shum studiues kan theksuar se raportet prindfmij n adoleshenc modelohen dhe zhvillohen njkohsisht me vet vlerat e do shoqrie n nj moment t saj t caktuar historik. Duhet pranuar se familja nuk sht
Ndue Kaza
63
i vetmi faktor i shoqrimit t fmijve n procesin e gjat dhe t mundimshm t edukimit. Prandaj sht e kuptueshme se raporti prind-fmij nuk mund t kuptohet m vetm me termin e vjetr tradicional t varsis s t dytve ndaj t parve, vartsi q shoqron fmijn jo vetm gjat moshs s adoleshencs, por gjer n momentin e daljes nga familja e lindjes, pr t formuar nj familje t re dhe pr t ndrtuar nj jet t pavarur. Kjo sht nj faz kritike pr t dyja palt, jo vetm pr adoleshentin, po edhe pr prindin. Prandaj duhen menduar e duhen gjetur mnyra adekuate ndarjeje. Ndarja pr adoleshentin do t thot krijimi i nj autonomie n kuptimin relativ t ktij termi, gjithnj me shpres se mund t mbshtetet vazhdimisht dhe se do t ket m tepr prkrahje jo vetm t karakterit psikologjik nga familja prej s cils shkputet. Ndrsa pr prindrit, n raste t tilla flitet pr nj ndarje q shkakton m tepr dhimbje me shijen e nj humbjeje t prkohshme, t ciln duhet ta pranojn e ta prjetojn me nj shikim, me nj zemrgjersi nga kufinjt e mparshm familjar. Pra, tani i biri a e bija jan jasht, por vazhdojn t mbeten ende pjes e familjes pr kujdesin e shqetsimin e domosdoshm, q ajo u afron. Ndrsa vet prindrit shpresojn tek ata pr t njjtn ndihm n t ardhshmen kur t jen tepr t moshuar. Familja sht nj sistem dinamik i hapur, n t cilin do prfaqsues i saj sht i lidhur n mnyr t pavarur, e shprehur me ndikime t ndrsjella dydrejtimshe. Duke u nisur nga kjo baz, pr t vazhduar m tej n kuptimin e zhvillimit shoqror, duhet pasur parasysh ndikimi q ushtrojn prindrit dhe vllezrit mbi adoleshentin, si dhe ndikimin q kan ndryshimet, t cilat ndodhin tek adoleshenti n raportet familjare. Sistemi familjar synon t funksionoj n mnyr t vazhdueshme e t qndrueshme, duke tentuar t gjej
64
baraspesha t reja e forma t larmishme organizative, q i sherbejn rregullimit sa m normal t familjes, pr t gjitha rastet kur lindin kriza t prkohshme apo konflikte t hapura ose t mbyllura. Ky proces shoqrohet me vshtirsi t shumta. N situata t caktuara lindin probleme t thella psikologjike, q meritojn vemendje, qetsi dhe profesionalizm n trajtimin e tyre. Ato jan jo vetm t karakterit t rritjes, por edhe rrjedhoj e vet natyrs delikate t misionit familjar, i cili n do ast prshkohet prej problemeve t natyrave dhe karaktereve t ndryshme. Gjat progresit, rritjes n mosh, dhe me fitimin nga ana e adoleshentit t kapacitetit e aftsis pr t arsyetuar n mnyr abstrakte e refleksive, raportet ndrmjet t rriturve e fmijve brenda familjes synojn t bhen, ns nuk ekzistojn, sa m adekuate, t prshtatshme, m simetrike e t barabarta. Ktu bhet fjal pr prindr, t cilt prpiqen t komunikojn n mnyr sa m efektive me fmijt, pr t ruajtur nj raport t drejt me djalin a vajzn. Kjo krkon durim dhe aftsi pr t gjetur nj rrug sa m racionale, q t rinjt t lirohen nga tutela e prindrve. Ngarkesa psikologjike jo rrall on n prishjen e marrdhnieve t ngrira n mes t dyja palve. Natyrshm lshimet krkohen t jen reciproke dhe t sunduara jo thjesht nga pragmatizmi, por, n radh t par, nga objektiviteti. Ndrsa n familjet ku ndrtohen raporte fiktive, ose ku krijohen pal, t cilat luftojn pr t ruajtur pozicionet e tyre, gjendja prshkohet gjithnj nga pasiguri e trazira t shpallura ose jo. Nj tjetr proces sht prcaktimi i sforcimit t adoleshentit, i cili arrihet me synimin pr t fituar nj qndrim origjinal, gj q realizohet duke kaluar identifikimet e ndryshme t bra me familjart ose me persona t tjer t rritur. Kjo ndodh shpesh n nivelin e bllokimit, sidomos te
Ndue Kaza
65
fmij profesionistsh, t cilt pa asnj lloj prcaktimi apo orientimi prpiqen t marrin vlerat, aftsit dhe stilin e puns s babait ose t nns, domethn imitojn e marrin prsipr role t frymzuara apo t nxitura nga figura familjare ose t tjera t rritura, me t cilat kan t bjn. N kt mnyr, ata e bindin veten pr t arritur kt ideal. Ky proces shnon nj lloj rritjeje efektive edhe t koncepteve mendore, t cilat lejojn e bjn t mundshme individin t nxis mundsit e eksplorimit t shum alternativave, q i ofrohen. Kjo sjell edhe nj shndrrim t raporteve familjare, ku do komponent gjen nj pozicion t ri n lidhje me t tjert. Adoleshentt krkojn gjithnj e m shum autonomin e tyre, ndrsa prindrit hezitojn prball ksaj krkese t trheqjes s kontrollit, q gjer n at moment ushtrohej mbi vajzn apo djalin. Nga kjo situat e paprshtatshme lindin tensione e mosmarrveshje t ndryshme, t cilat nuk mund t mbyllen me masn e shpejtsis q i lind. N shum raste ndodh q t prishen seriozisht raportet. Kjo ngjet vetm nse t rriturit kmbngulin t ruajn vazhdimisht me adoleshentin t njjtin raport t krijuar n moshn e fmijris. Ky fakt bn q krejt natyrshm t ndjehen tej mase t lodhur e t bezdisur nga kundrshtimet e ngacmimet e tyre t vazhdueshme. N fazn e formimit t personalitetit t adoleshentit cilsia e komunikimit ndrmjet komponentve familjar sht veanrisht e rndsishme, prcaktuese jo vetm pr adoleshentin, por pr t ardhmen e vet familjes. Ktu nuk bhet fjal pr ruajtjen e gjendjes, por pr krijimin e marrdhnieve sa m efektive dhe t pranuara nga t dyja palt. Raportet prindr-adoleshent nuk jan t njjta dhe t nj forme t prer. Ato kan veorit e tyre, t cilat varen si nga gjinia e adoleshentit, edhe nga figurat prindrore, nna apo babai.
66
Dihet se n marrdhnit q vendosin, adoleshentt bjn dallim ndrmjet nns e babait pr shkak t veorive t secilit, kohs q kalojn, por dhe nga mnyra e komunikimit. Prgjithsisht, n krahasim me baballart, nnat jan disi m t hapura n trajtimin e problemeve, n ndihmn q ofrojn, n vlersimin e ndjenjave. Afrimiteti dhe kujdesi i nnave ndjehet m shum nga vajzat. Komunikimi nn-vajz sht prcaktuar si shum m i hapur se ati me djalin. Vajzat e konsiderojn babain paksa m t largt nga nna, m pak t interesuar n problemet e zemrs. Pr m tepr, ato e vlersojn si shum kritik qndrimin e tyre n marrdhniet dyshe, pasi ndjehen se i trajtojn sipas imazhit q babai ka krijuar pr to me koh, q kur ishin t vogla, pa marr parasysh ndryshimet q kan ndodhur n t vertet. Djemt flasin pr veten e tyre n mnyr m t ndryshme se vajzat, por duket se nuk bjn dallime tek t dy prindrit rreth asaj q mund t flasin e tu tregojn. Marrdhniet, pra raportet at-djal, jan prgjithsisht asimetrike, babai ndjehet jo i respektuar dhe i nderuar, pa dashamirsin q pret t shprblehet prindi. Jan t shumta rastet q ndeshen n jetn e prditshme pr t cilat djemt duket se krkojn kshilla, por u duket shum m e vshtir t arrijn t flasin pr probleme emotive, ndjenjash dhe prjetimesh. Edhe raporti nn-djal duket si i bazuar mbi autoritetin. Nna shihet si ajo q kontrollon m nga afr, por me qndrim dashamirs. Mbase pr kt mund t jet objekt afrimiteti ndonj gj rutin, por shpesh her ky interes vlersohet si i teprt. Pr kt arsye shfaqen prirje shkputjeje dhe mnjanimi, duke u ruajtur marrdhniet e ngrohta n planin formal.
Ndue Kaza
67
Nga buron konflikti?

N do koh kan ekzistuar konfliktet prind-fmij dhe vllezr-motra si pasoj e ndryshimeve n krkesat pr objektiva dhe zgjedhje t ndryshme. N prgjithsi, nj burim i tyre jan edhe marrdhniet q vendosen, pasi adoleshentt nuk kan dshir t pranojn m vartsin. Ajo u shkakton dyshime edhe n skemat mendore t deritanishme, prandaj irritohen shpesh dhe n ndonj rast krkojn t heqin dor nga ndihma dhe mbikqyrja. Tani me shum siguri ata fillojn t rishikohen, e ardhmja e imagjinuar u vihet prball vshtirsive t jets s vrtet. N kto momente kritike kemi nj riorganizim t sistemit t vetvetes, fal raporteve t reja q lindin. Me kalimin nga kontrolli n pavarsi adoleshentt prpiqen t shmangin edhe kontrollin emotiv t prindrve. Pr kt krkojn ortakri, pra mbshtetje nga bashkmoshatart e tyre pr t kaprcyer pengesat emocionale. Me rritjen, vazhdimisht adoleshenti i shton krkesat. Prandaj prindrit duhet t ndryshojn shum gjra pr t mos krijuar mosmarrveshje t panevojshme. Ktu ia vlen t vihet n dukje se ka nuanca t veanta e dallime edhe n marrdhniet e komunikimin me nnn dhe babain. Zhvillimi i brendshm i adoleshentve n jo pak raste bie ndesh me ato q krkojn prindrit. Kta t fundit duke qen se kan frik se mos sjelljet e gabuara t fmijve do t vazhdojn gjith jetn, shpesh bhen t mrzitshm me prsritjen pa vend t lloj-lloj krkesash. Disa her qndrime t tilla bhen ekstreme, si pasoj e t cilave thellohet m tej konflikti. Nga nj qndrim i till, si dhe nga praktikat q ndiqen, me kufizimet, rregullat dhe mungesn e vlersimit, jo rrall lindin mosmarrveshje.
68
N raportin prindr-fmij sht e padiskutueshme q prirja e prindrve pr t ruajtur nj lloj largsie nga fmijt n emr t forcimit t autoritetit, bhet burim i pashmangshm mosmarrveshjesh. Kjo sht e lidhur dhe e kushtzuar nga shkalla e niveli i lidhjeve emocionale, q ekziston n marrdhniet e prindrve me djalin apo me vajzn. N familjet pa ndonj lloj interesi, nuk krijohet mundsi pr konflikte reale. Ato ndodhin n familjet me probleme ekonomike, vshtirsi pozicionimi n shoqri, me smundje etj., arsye kto t mjaftueshme pr t kufizuar n maksimum marrdhniet e nevojshme. Nj dukuri e till mund tu prkas edhe prindrve t nj niveli shkollimi t mesm apo t lart, q posht nj perdeje moderniteti e lejueshmrie, n pamje t par, nuk arrijn t ndrtojn ndonjher raporte t thelluara, t qndrueshme e domethnse me fmijt e tyre. Mungesa e konflikteve n kto raste, duhet ven n dukje se nuk shihet e vlersohet nga t rinjt si sinjal kuptimi apo kujdesi. Prkundrazi, krijohen kushte pr nj revolt t brendshme t pashpallur, e cila shprthen n astin, kur askush nuk e pret. Prfshirja n konflikte, nse vlersohet drejt, mund t konsiderohet si gjithprfshirje e kujdes, q mund t nxis marrdhnie t reja dhe t prmirsuara. Paqja n familjen e adoleshentit mund t arrihet si prfundim i zgjidhjes s nj konflikti t hapur t administruar me kujdes, n t cilin palt njohin dallimet dhe ngjashmrit e tyre. Ruajtja e mbajtja e nj qndrimi t drejt, t baraspeshuar, pa shfrytzuar dobsit e prindrve, por sidomos ato t adoleshetve, t cilt jan m t ekspozuar n kt drejtim, prbn nj kusht t rndsishm pr krijimin e gjendjes s shndosh n familje. Ka edhe tipa prindrish, t cilt veprojn ndryshe, q prpiqen t monitorojn dhe t mbajn nn vzhgim t
Ndue Kaza
69
pandrprer lvizjet, qndrimet dhe sjelljet e fmijve. Nga ana tjetr, nuk duhet t mendojm se adoleshenca sht gjithnj e sunduar domosdo nga konflikte, edhe pse procesi i zhvillimit t fmijve mbi dhjet vje sht bashkudhtar i pashmangshm me to, pavarsisht nga prmasat dhe kohzgjatja e tyre. M tepr nga fakti se perceptimet jan t sakta apo t gabuara pr palt n konflikt, merr m shum rndsi bilanci, q pr njrn pal llogaritet si prfitim, ndrsa pr tjetrn humbje. Arsyet e konfliktit nuk mund t merren vetm si pasoj superioriteti apo dualitet i pashpallur, por mbi t gjitha si rrjedhoj e pikpamjeve t ndryshme, t prplasjes s dy kndvshtrimeve, t dy mentaliteteve pr problemet e dukurit e ndryshme, mbi jetn n prgjithsi, dika krejt normale dhe pjes e zhvillimit. Kto konflikte prgjithsisht nuk u prkasin shtjeve fondamentale t tipit politik, besimit apo moralit, por jan t lidhura m shum me probleme t nj niveli m t ult, si: Mnyra e t veshurit; Mnyra e kalimit t kohs s lir; Orari i kthimit n shtpi; Ndihmesa n punt e shtpis dhe prdorimi i t hollave; Shqetsimi i prindrve n lidhje me raportet sentimentale t fmijve, por sidomos raportet e vajzave, me iden e friks se kto lidhje mund t deformojn zhvillimin e adoleshentve. Mosmarrveshjet lindin edhe n momentin kur prindrit sillen me t rinjt sikur t ishin fmij t vegjl, kur kontrollojn e mbikqyrin do veprim t tyre, kur nuk presin aspak pr rezultatet, kur nuk shtrojn krkesa t argumentuara, kur nuk jan t rregullt dhe nuk krijojn marrdhnie t ngrohta me ta etj.
70
Edhe n lidhje me trajtimin e dy termave t rndsishm: autoriteti dhe legjitimiteti, ndeshemi me shfaqje t ndryshme. Prgjithsisht vihet re se adoleshentt e pranojn, e njohin autoritetin e atyre q kan t drejt pr ta ushtruar. Konkretisht, pr t pranuar autoritetin e prindrve, fmijt, para s gjithash, duhet t jen t bindur, t ndrgjegjsohen me kmbngulje e durim n lidhje me do shtje, vlern dhe dobin e saj. Njkohsisht, sht mir q i gjith ky proces t prballohet me nj klim respekti t ndrsjell. Si del nga mjaft studime t kryera n kt fush, sht vn re se pr sa i prket aspektit moral, sjelljeve t lira dhe t prcaktuara nga norma shoqrore, adoleshentt n shumic ndajn me prindrit t njjtin vlersim n lidhje me qndrimin ndaj autoritetit. Por n praktik ndodh ndryshe. Prsri vrehen probleme t tjera t shumta, t cilat adoleshentt me t drejt i marrin si ndrhyrje t panevojshme n t drejtat e tyre vetjake, t tilla si: Paragjykimet pr rrethin e tyre shoqror; Pr kohn q duhet t qndrojn jasht shtpis, pra jasht kontrollit; Pr mjediset e ndryshme q frekuentojn me shoqrin e tyre; Pr rregullat mbrojtse kur kalojn nga nj vend n nj tjetr etj. Pra, prirjet e prindrve pr t ushtruar autoritet pa kushte, pr t kontrolluar gjithka bjn fmijt e tyre, sjell pr pasoj mosmarrveshje, t cilat n rastet kur jan t pashpallura, kan pasoja tepr negative n edukimin e t rinjve. Edhe krkesat e forta, t shoqruara me ftohje t marrdhnieve emocionale, ndrlikojn procesin dhe krijohen mundsi pr humbje t lidhjeve prind-fmij. Dihet
Ndue Kaza
71
se dashuria prindrore sht e domosdoshme, por ajo e vetme nuk prbn nj kusht t mjaftueshm pr zhvillimin e suksesshm t personalitetit t t rinjve.
Pranimi dhe kontrolli

Sjellja prindrore apo modeli q praktikohet npr familje t ndryshme sht e natyrave t larmishme e t shumllojshme. N kt drejtim, nuk mund t jepen prkufizime t prera. Secili prdor at mnyr apo metod, q e vlerson m efektive. Psikologia amerikane Diana Baumrind pranimin dhe kontrollin mbi fmijt e t rinjt i bazon mbi dy qndrime fondamentale, t cilat jan: a. Pranimi, i cili ka t bj me faktin se prindi duhet t pranoj fmijn pr at q n t vertet sht, duke vlersuar cilsit, t cilat ka synuar ti modifikoj me do mim sipas imazhit t tij. b.Kontrolli, i cili qndron n drejtimin e fmijs, n ndihmn e studiuar me zgjidhjet q bn, duke i msuar e duke i afruar ritme jetese q i prshtaten karateristikave t tij individuale. Kontrolli shpesh her bhet si n nivelin psikologjik, duke u treguar i pranishm, duke e nxitur dhe duke e kontrolluar, ashtu edhe n aspektin e sjelljes, duke e nxitur t zgjedh, duke i kritikuar ose duke i vlersuar zgjedhjet q bn, por gjithnj duke respektuar individualitetin e subjektit. N do stil edukimi familjar, kto qndrime jan t paraqitura n mnyra t ndryshme, por duhen praktikuar n mnyr krijuese, pavarsisht nga fakti se prindrit mund t jen q t dy me apo pa nivel t lart formimi. Me qndrimin q shfaqet, prcaktohet edhe karakteri i prindrve.
72
P .sh., prindrit q marrin pik t larta, pra ata q prdorin shum pranimin e kontrollin si n ann psikologjike, edhe n sjelljen n lidhje me moshn e fmijs, prcaktohen si hijernd. Ndrsa vlersohen si prindr m sjellje t prgjegjshme prkundrejt fmijve, ata q ushtrojn n mnyr t ndrgjegjshme nj funksion mbshtetjeje, ata q shrbejn si udhrrfyes n edukimin e tyre, q tregohen t ndjeshm ndaj nevojave, por ln t dallojn dhe t ken parasysh kapacitetin, aftsit e fmijve. T till prindr krkojn detyrime n prshtatshmri me aftsit q kan realisht, diskutojn dhe prpiqen tu hapin rrug adoleshentve drejt lidhjeve t ngushta shoqrore, por m e rndsishme sht se e vlersojn dhe e pranojn gjithnj mendimin e tyre. Ky model m shum se t gjitha modelet e tjera lejon dhe bn t mundshme nj hyrje t leht dhe t natyrshme n mjedisin shoqror, duke qen se tashm t rinjt kan fituar aftsin pr t pasur nj qndrim kritik t vlersimit t ngjarjeve dhe t dukurive t ndryshme me t cilat prballen n jetn e prditshme. Aftsimi pr t mbajtur qndrim kritik i bn m t sigurt n vetvete t rinjt, u jep nj mundsi vetkontrolli, pr m tepr u jep mundsin t zhvillojn sjellje t drejta n vartsi t kushteve ku ndodhen e veprojn. Prkundrejt qndrimit hijernd, sht stili autoritar. Ktu sht e domosdoshme t bhet dallimi ndrmjet tyre. Te autoritart bjn pjes prindrit t cilt kan prvetsuar modelin e kontrollit, ndrsa thuajse se njohin pothuajse aspak mblsin prindrore. Ata i kontrollojn dhe prpiqen ti modifikojn fmijt n baz t idealeve, ndrrave dhe dshirave t tyre; vazhdimisht ata shprehin vlersime pr sjelljen e fmijve, duke u diktuar nj lloj t sjelluri standard, t cilin e marrin shpesh si t vetmen mnyr pozitive t
Ndue Kaza
73
veprimtaris s tyre. Pr prindr t ksaj natyre bindja ndaj autoritetit sht virtut, prandaj prpiqen ta rrnjosin kt tek fmijt, duke ndrhyr shpesh edhe me prdorimin e ndshkimeve. Ata kundrshtojn njohjet shoqrore dhe krkojn q fmijt t ndjekin rregullat e kshilluara, pa u dhn ndonj shpjegim. Ata jan kaq t vendosur n kt rrug, derisa arrijn t prodhojn frik, ankth, fiksacion tek fmijt e tyre. N kto kushte nuk sht e vshtir t kuptohet se fmij t till, t edukuar nga prindr autoritar n jet jan: Egocentrik; Kan nivel t ult vetvlersimi; Shfaqin sjellje negative ndaj t tjerve etj. T gjitha kto karakteristika sjellin probleme prshtatjeje ose sjelljeje mnjanuese prkundrejt shoqris. M s fundi, kemi nj kategori tjetr prindrish, t cilt prcaktohen si lejues dhe pranues. Prindr t till pranojn pa mdyshje dshirat e fmijve edhe pse shpesh jan t pakuptimta. Ata nuk krkojn sjellje t rregullta dhe t prgjegjshme n familje, lejojn q fmijt t marrin dhe t bjn vet zgjedhjet e tyre. Prpiqen ti kontrollojn dhe nuk i shtyjn t respektojn standardet e prcaktuara, prpiqen ti bindin fmijt duke arsyetuar e duke u shpjeguar atyre pa ushtruar pushtetin, t cilin duhet ta zbatojn. Shpesh ata nuk ofrojn asnj lloj mbshtetjeje pr formimin e fmijve, i lejojn ata t bjn gjithka munden, jan indiferent e t painteresuar. Pr kt arsye, kjo kategori prindrish perceptohen nga ana e fmijve si t largt dhe jo t aft tu garantoj ndonj mbshtetje aq t domosdoshme pr ta. Prindrit lejues e pranues prgjithsisht nuk tregojn interes pr at ka bjn fmijt, gj e cila e dmton n prmasa t mdha procesin e edukimt t adoleshentve.
74
Prjetim i marrdhnieve t brezave

N do koh kan ekzistuar mosmarrveshje ndrmjet brezave, si nj dukuri q shprehet n zhvillimin e vazhdueshm t shoqris. sht e kuptueshme q ktu ndikon edhe formimi i brezit t moshuar, mnyra e tij e jetess, ndryshimet e vrullshme q ndodhin etj. Por n trsin e tyre kemi edhe dukuri t qndrueshme, t cilat jo rrall ndikojn edhe ato n krijimin e nj klime t paprshtatshme. Ndoshta nj dukuri e till lidhet me bindjen e t moshuarve q t shmangin n veprimtarin e bijve ato dukuri q n jetn e tyre kan dal t pasuksesshme. Ka ktu vend edhe pr pamundsin pr tiu prgjigjur krkesave n rritje. Trupi q ndryshon, zbulimi i seksualitetit, prirja pr autonomi, imitimi i bashkmoshatarve, mbrojtja nga paragjykimet, ndryshueshmria dhe identifikimi jan sfida pr prindrit dhe vet adoleshentt. Pr t qen koherent, prindrit, apo edhe prgjithsisht t rriturit, duhet t drejtojn, t mbshtesin, t kujdesen e t respektojn t rinjt. Ndryshimet mes brezave nuk jan m ato t dikurshmet, por ato jan t pranishme gjithnj pr zgjedhjet, sjelljet, objektivat etj. Kur nuk arrihet mirkuptimi, t rinjt dalngadal u shmangen t rriturve dhe vjen nj moment q prpiqen t ruhen dhe nuk dshirojn t prballen m me ta. Ata edhe kur n thelb nuk i pranojn apo i qortojn t rriturit n heshtje, i trajtojn e i vlersojn si t pranueshm prindrit e vet ose u qajn hallin si varfanjak, t cilt, pavarsisht nga niveli arsimor q mund t ken, koha i ka ln prapa. Megjithse jo pr gjithka q ndodh nuk sht faji i tyre, prsri ata nuk arrijn ta kuptojn jetn ashtu si krkohet. Ndonse nga mjediset familjare vjen duke u zhdukur armiqsia e hapur, pr shkak t prmbajtjs apo t
Ndue Kaza
75
lodhjes reciproke, n thelb ajo mbetet e njjt. Kur adoleshentt thon pleqt e mi, gj q nnkupton prindrit e tyre, ata shprehen me rezerva edhe pse e din q jeta pr ta ka ende shum t papritura. N fakt, nj qndrim i till nuk sht krejtsisht pa t keq. Me t ata shprehin nj dyqndrimsi. Pleqt jan pak si gjyshrit q do t dshironin ti kishin afr, ndrkoh q i kan larg ose kan vdekur. Por jan edhe pleqt, sepse ndoshta prindrit lvizin n nj bot t vjetr n krahasim me t rinjt, q presin nj ndryshim t shoqris. Presin t tjera prligjje, t tjera qllime, n nj mjedis ku gjithka duket e mbyllur, me prirje pr ta frenuar jetn, pr ta mbajtur at t pandryshueshme, n vendnumro. N kohn q jetojm, adoleshentt jan br thuajse t huaj pr prindrit, pasi ata nuk flasin t njjtn gjuh; veshjet e reja, tualeti, seksi, informatika, muzika, shkolla n ndryshim t pandrprer etj., kan sjell t tjera krkesa. Prandaj t rinjt nuk kan ato mendime, sjellje e qndrime, t cilat do ti dshironin prindrit e tyre. N shoqrin ton krahas zhvillimit, ndeshim edhe dukuri t dmshme, t padgjuara vite m par ose t njohura, por jo n kto prmasa, si: droga, alkooli dhe prostitucioni, t cilat me shtrirjen q kan marr, po kthehen n nj rrezik serioz pr t ardhmen e shoqris, n prgjithsi, dhe t familjes, n veanti. Kto dukuri vazhdojn t mbeten burime konflikti mes t rinjve dhe prindrve t tyre. Prgjithsisht, ata q nuk notojn n ujra t tilla, nuk kan mosmarrveshje t ashpra me prindrit. N kt mnyr, konfliktet mes t rinjve dhe prindrve jan ngritur n nivele t reja, me tipare e trajta t ndryshuara, krahasuar edhe me ato t disa dhjetvjearve t mparshm. Nse dikur mund t lindte nj konflikt pr nj mosrespektim orari, apo pr dika tjetr t prafrt, tani kjo nuk ka m at rndsi q kishte.
76
Probleme m t mdha kan dal n sken. Prirje q shpesh trajtohen si negative nga prindrit, duken shum argtuese nga t rinjt. Mosmarrveshjet q ndodhin n jetn e prditshme, t rinjve u duken si nj rrnim t bindjeve e t psikologjis s prindrve, thn shkurt, si nj dshtim n ndrrn e tyre pr t jetuar. Ktu ata vn re tatpjetn, paefektshmrin, lodhjen dhe dshtimin e prindrve. Probleme t ksaj natyre komunikimi u prkasin disa fushave, sepse n jo pak raste objektivat dhe qndrimet e prindrve nuk mbshteten dhe nuk nxisin nj raport t drejt e t plqyeshm marrdhniesh me adoleshentt. Sipas tradits, m tepr synohet q adoleshentt t sillen e t veprojn sipas skemave t prcaktuara nga prindrit. Vetm n kt mnyr, gjithnj sipas tyre, t rinjt, do t ruhen dhe do t rriten t shndetshm. Kto qndrime nxiten e realizohen nga siguria q rrjedh prej prvojave t mparshme, t cilat vlersohen gjithnj si t suksesshme, t provuara e si t vetmet rrug q duhen shkelur pr t realizuar idealet edukative. Secili prej nesh ka nj bot t brendshme, q mund ta quajm fush perceptive, e prbr nga emocione, ndjenja, motivime etj., t cilat na lejojn t flasim pr botn e brendshme, nj fush q shkon nga individualiteti deri tek ndjenjat dhe prvojat e jetuara. Nuk mund t dim kurr se far ndjejn dhe mendojn adoleshentt me t cilt krkojm t vihemi n marrdhnie, nse nuk kuptojm sa i rndsishm sht fakti q t dim se me far kndvshtrimi e shohin ata botn, far idesh dhe mendimesh kan pr ngjarje e dukuri q i rrethojn. Ky element krkon nj vlersim t posam, sepse ka t bj drejtprdrejt me fatin dhe rrugn q do t marr e ardhmja e fmijve. Duhet t largojm nga mendja faktin se adoleshentt duhet t jetojn e t zhvillohen n prshtatje
Ndue Kaza
77
t objektivave dhe qllimeve tona, se ata domosdo duhet t marrin at form q dshirojm tu japim ne, t rriturit, pa vlersuar e pa respektuar tiparet e veorit e tyre individuale, pa mbajtur parasysh ndryshimet e shpeshta e t shpejta q ndodhin n psikologjin njerzore. Objektivat, qllimet dhe krkesat tona far presim nga bijt tan, bjn q t krijohet nj mur i lart ndrmjet nesh dhe adoleshentve, mur t cilin edhe po e prekm, kurr nuk do t mund ta kaprcejm, vshtir se shkputemi pa dmtime prej tij. Ndonjher problemet nuk jan edhe aq t vshtira. Mosmarrveshjet lindin edhe nga gjra fare t zakonshme, t thjeshta. P .sh., nj prind krkon ta bj fmijn e tij biolog, por fmijs mund ti plqej dhe ka prirje pr letrsi. Kshtu lind konflikti ndrmjet krkess s prindrve, dshirs s tyre, dhe prirjeve t vet subjektit, gj e cila prgatit jo vetm nj prplasje interesash, por v n pikpyetje t ardhmen e adoleshentit. Pr do t ri, prve raportit q duhet t vendos me prindrit e tij, sht e domosdoshme t gjej mnyrn t ndrtoj edhe raporte me bashkmoshatart e vet, q jan n ndryshim t vazhdueshm prsa i prket mnyrs s sjelljes, t veshjes etj. Me rndsi sht q ti lejojm fmijt t bjn gjithnj zbulime rreth jets s tyre dhe t prcaktojn nj rrug t drejt zhvillimi. Problemi sht se disa prindr krkojn ti detyrojn fmijt q t sillen n veprimtarin e tyre si t ishin ata vet. Nj gj e till nuk arrihet. Secili mund t bj far dshiron, madje edhe gabime, por ne duhet t jemi t gatshm pran tyre t ndikojm n rastet m t rnda pr t ndalur m t keqen, t pariparueshmen. Kjo lloj pranie apo ky vzhgim krkohet t jet i specializuar, sa m pak i ndjeshm, por gjithnj rezultativ n momentin e duhur. Nga ana e adoleshentve prindrit krahasohen me prindr t tjer m t mir, m t hapur,
78
q japin m shum liri pr bashkmoshatart. Prandaj prindrit duhet t prballen do dit me shtje nga m t ndryshmet q ngrejn bijt e tyre, t cilat prmbajn n vetvete nj loj t vazhdueshme t ideve e bindjeve filozofike. N fund t fundit, do mbajtur parasysh se qllimi i prindrve sht gjithnj i mir, ti ndihmojn fmijt, q t bhen e t veprojn t pavarur nga skemat e parafabrikuara. Kjo krkon q t rriturit t zotrojn forcn e mjaftueshme pr t kuptuar e pr t pranuar gabimet e tyre. E gjitha kjo bhet me synimin q adoleshenti t fitoj aftsi e besimin n vetvete, pr t realizuar prirjet dhe talentin e tij.
Nevoja pr baraspesha t tjera

Pr t arritur rezultatet e dshiruara n edukim, familja sht e domosdoshme t identifikoj disa aspekte t veanta, t cilat ndikojn n procesin e zhvillimit t personalitetit t fmijve, si: 1. T njihen vshtirsit vetjake gjat veprimit t edukimit, 2. T mbshtetet te informacionet e kohs pr metodat e edukimit, 3. T sigurohet bashkpunim efektiv prind-fmij, 4. T mbshteten fmijt pr plotsimin e nevojave materiale, 5. T njihet realiteti familjar, po kshtu dhe realiteti shoqror. E rndsishme sht q t zotrohen e t realizohen prgjegjsit e secilit komponent t familjes dhe t njihet si i prjetojn s brendshmi fmijt problemet q kan,
Ndue Kaza
79
pavarsisht nga mjedisi ku kan lindur, pra konkretisht si ndjehet n familje, n bashksi apo n shkoll. Vetm pas nj veprimtarie t till mund t prcaktohet nj strategji e prbashkt pr t realizuar objektivat pr t prballuar problemet dhe vshtirsit, q lindin n kt proces t ndrlikuar. Qllimi i mbshtetjes s familjes sht krijimi e forcimi i nj sistemi racional pr t edukuar fmijt me cilsit e virtytet m t mira, me besim n vetvete dhe tek njri-tjetri. N kt drejtim, krkohet q prindrit e fmijt t rishikojn vazhdimisht sjelljet dhe qendrimet e tyre. I rndsishm mbetet vlersimi i vetvetes dhe i sistemit me t cilin veprohet n marrdhniet q vendosen. Mbetet aktuale thnia e njohur e A. Frend, se: Un them q sht normale pr nj adoleshent q pr nj koh t ket sjellje jokoherente dhe t paparashikuara... Nj i ri arrin t doj dhe njkohsisht t urrej prindrit e tij, t revoltohet kundr tyre, t ndiej turp kur sht duke biseduar me nnn e tij n prani t t tjerve, e papritmas t dshiroj t bashkbisedoj me gjith zemr me t. Prandaj mendoj se sht e nevojshme q do adoleshenti ti lihet koha dhe liria e domosdoshme pr t vepruar e pr ta gjetur vet rrugn e tij. Por kjo ssht e leht. Pr ta realizuar kt prindrit kan nevoj pr ndihm dhe kshilla, pr vetprsosje. Secili prej nesh ka ndeshur e ka prjetuar situata q prshkruam m lart ose t ngjashme me to, por n pak raste qndrimi q ka mbajtur, mund t ket qen i njjt apo i prafrt. Prandaj lind edhe domosdoshmria e zotrimit t disa mekanizmave universal t edukimit pr do prind, pavarsisht nga prvoja vetjake q n nj moment t caktuar mund t zotroj. Adoleshenca mund t merret si fillimi i nj aventure ose i nj lindjeje t re. Ajo shoqrohet me nj numr t pacaktuar nxitjesh t brendshme dhe t jashtme, t cilat her
80
shfaqen e her jo. Shkall-shkall inteligjenca dhe qndrueshmria psojn ndryshime t mdha, t cilat pasqyrohen n marrdhniet n familje, n shkoll dhe shoqri. Nse nuk i analizojm drejt kto dukuri, do t krijojm ide t gabuara. Pr kt arsye n disa raste na duket sikur e kemi kmbyer fmijn, na krijohet ideja sikur nuk e njohim at. Konfliktet, kriza, revolta dhe shprthimet t ngjajn me nj thyrje a prmbysje t pazvendsueshme, t cilat ndodhin n t vrtet. Por ato sjellin nj qndrim t ri, nj zhvillim m t lart fizik e psikik, nj forc t re ende t pazbuluar n universin e shpirtit, q ngjason me nj vullkan, i cili shoqrohet me shprthime, me interesa, nevoja dhe aspirata t reja. Kriza psikologjike e ksaj moshe merr nj pamje interesante, duke u grshetuar me reaksione, fiksasione, paaftsi, dyshime. Kjo periudh mund t prjetohet edhe si dram e shprthimeve t mdha pr shkak t reagimit ndaj mjedisit prreth, i cili i kundrprgjigjet mnyrs s re t sjelljes s adoleshentit. sht koha e nj revolte apo e nj kryengritjeje t madhe, q t krijon iden e gabuar sikur po rrzohet gjithka e ndrtuar me sakrifica deri n kto momente. Kjo luft e heshtur, n mjaft raste e pashpallur, krkon vendosjen e marrdhnieve t reja, pranimin e nj marrveshjeje t re dhe jo kurrsesi pajtimin formal apo trheqjen pa kushte t ndonjrs pal, gj e cila do t shnonte shkatrrimin e gjith procesit t edukimit. Paralelisht me pjekurin seksuale n kt periudh shfaqen dukuri tranzitore edhe n planin psikologjik. Ndjenjat e reja q lindin, paraqiten me ngarkes t ndryshme tek djemt dhe vajzat, me orientim drejt funksioneve seksuale t burrit e gruas. Kemi nj largim psikofiziologjik t dyja sekseve n moshn e adoleshencs me mosprputhje, hallakatje t
Ndue Kaza
81
vajzave dhe padurim sentimental t djemve. Siguria dhe qetsia e mparshme vihet n sprov. Mjedisi familjar dhe shoqror jan po ata q ishin, por brenda vetes gjrat kan ndryshuar. Prandaj ndihet tronditja n trup dhe n shpirt. Kshtu lindin shqetsimet pr ta kaprcyer kt situat t papritur anormale, prandaj pr kt arsye n jo pak raste adoleshentve u dalin prpara prfytyrimet e kohs s kaluar, kur ishin t lumtur. Kjo mosh e ashpr me t papritura prbn pr t rinjt nj shqetsim t madh, ajo karakterizohet nga shpenzime t mdha energjish. Kureshtja, ndrhyrjet, veprimtaria e fshehur, impulset etj., sjellin ankth dhe n ndonj rast fajsi pr manifestime t ndaluara. N vitet e para t adoleshencs, fmija bhet rival i nns dhe babait, pr shkak t ndalesave dhe moralizimeve t pafundme. ndrrimet, aventurat e bota imagjinare q krijohet nga kjo mosh, krkojn koh dhe liri pr t menduar e pr t vepruar, jo prndjekje e kontroll pr gjithka. Edukimi realizohet me efektivitet kur t rriturit mendojn dhe besojn se statusi i fmijs ka ndryshuar, se ai nuk sht m i till jo thjesht n paraqitjen e jashtme, por kryesisht n botn e brendshme, gj t ciln duhet ta pranojn n t gjitha prmasat e saj. Pavarsia, revolta, mbyllja n vetvete, zemrimi, kundrshtimi jan tipare t adoleshentve. Shfaqje t tilla bjn thirrje, por edhe kryengritje pr m tepr liri, pr t njohur unin e tyre. Kto dukuri nuk jan ndar n mnyr t prpjesshme me shqetsimet q kan n fakt adoleshentt. Vetvlersimi nuk varet vetm nga situata e prgjithshme, por nga orientimet vetjake t t rinjve, q prcaktojn elementet plotsuese e vlersuese t qenies s unit. Krizat, kthesat dhe ndrlikimet sjellin rishikim t pozicioneve dhe shoqrohen edhe me zhgnjime t mdha. Thellsia e dshprimit n disa raste sht e madhe, prandaj
82
krkohet maturi dhe profesionalizm n marrdhniet prindfmij apo msues-nxns. Nj far agresiviteti q manifestohet n kto lidhje, sht real n t tra mjediset, prandaj nuk duhet ln jasht vmendjes prpjekja dhe lufta pr shmangien deri n mnjanimin e tyre t plot. Edhe veprimet e fmijve q jo rrall ven n drejtim t kundrt me ato q krkojn apo kshillojn prindrit, nuk duhet t alarmojn asknd, sepse jan n natyrn e zhvillimeve fiziologjike dhe psikike t ksaj moshe. Vlersimi i ndryshimeve t mdha q ndodhin nga asti n ast, nuk bhet me moralizime apo me receta t gatshme, por me veprime t studiuara, shpesh t padeklaruara. Megjithse inteligjenca sht e zhvilluar edhe n drejtim t mendimit abstrakt, varsia nga mendimi i t rriturve edhe n kt mosh mbetet mbizotrues. Kriza e rritjes t krijon iden e gabuar apo iluzive sikur edhe egzistenca po shkatrrohet, prandaj ndarja n dy kampe, dy breza t ndryshm, merr trajta t qarta, here-her me qndrime gati armiqsore. do i rritur mbart brenda vetes fmijrin, por edhe do fmij ndrton n imagjinatn e tij dhe prjeton vazhdimisht imazhin e nj t rrituri. Ky fakt duhet t sherbej jo vetm pr mirkuptim n marrdhniet e prditshme, por n krye t gjithkaje prindi duhet t bindet n ndrgjegjen e tij, q t mos e trajtoj adoleshentin si fmij, mos ta ndaloj at q t sillet kur ka nevoj si i rritur. Paragjykimet, penalizimet, alarmet e panevojshme krijojn nj gjendje shkatrruese, e cila l pasoja shpesh t pariparueshme n karakterin e t rinjve. Adoleshenca sht mosha e ndryshimeve t vrullshme, e cila karakterizohet nga zhvillime fiziologjike dhe psikike gati t pakonceptueshme n kufij kohor. Lind nj bot e re mbi nj lum me ndrra, por sht prball tyre nj mal me pengesa, t cilat n shum
Ndue Kaza
83
raste jan t karakterit subjektiv dhe t paargumentuara. Prandaj krkohet maturi e shum prkushtim pr t ndrtuar e pr t manifestuar sjellje t tjera, t cilat knaqin t dyja palt. Kontradiktat e brezave veprojn n mnyr t uditshme. Kjo gj sht vshtir t kapet. M tepr dallohen pasojat e tyre. Idet, pikpamjet, konceptet dhe, prgjithsisht, botkuptimi i dy apo tre brezave q bashkjetojn, kan ndryshime. Kjo sht e shpjegueshme, por jo rrall qndrimet jan edhe prjashtuese, duke mos marr parasysh as rreziqet e ndarjes s prhershme. Nse nuk tregohet vmendje dhe nuk praktikohet mirkuptimi e respekti i ndrsjell, ashtu pa u ndjer, si vepron nj brejts i padukshm, grryhen hapsirat n mes brezave. N disa raste kto marrdhnie acarohen n at mas, sa nuk mund t flitet pr riparimin e tyre. Vetm ather palt kujtohen pr t keqen q i ka zn, gjithmon sipas mnyrs s tyre. Prandaj edukatort, t kultivuar ose jo, krkohet t jen t prgatitur pr kto sfida, pr t triumfuar mbi to, pa mim e kosto t paprballueshme. Nuk mjafton thjesht ta duash fmijn, ti plotsosh kushtet e krkesat e panumrta, por mbi t gjitha duhet t dish ta duash e ta vlersosh, ta edukosh pr t fituar prmasat e t rriturit. Kshtu plotsohen ndrrat e fmijs dhe ideali i prindit. Natyrisht, kjo detyr sht e vshtir, por asnjher e pamundshme pr tu realizuar. Studiusi Hall thekson se n agimin e adoleshencs prishet uniteti dhe harmonia e vjetr me natyrn, fmija trhiqet nga parajsa e tij dhe duhet t hyj n t prmes nj ngjitjeje t gjat, duhet t nnshtroj mbretrin e lartsis s njeriut, t flak tej sfern e re dhe t zhvilloj nj histori m moderne t natyrs s vet psikofizike. Ndrsa Platoni mendonte se gjendja e pastabilizuar emocionale e adoleshentve nxitet nga impulse natyrore, t cilat prodhojn gjaknxehtsi, xhelozi
84
dhe trazira t tjera psikike. Nse e vlersojm me vmendje kt nivel moshor, arrijm n prfundimin se adoleshenca mund t karakterizohet si koh e alternimit t entusiazmit, t pasionit e t trheqjes intelektuale me indiferencn, neglizhencn dhe apatin, e cila shoqrohet me knaqsi e eufori t menjhershme, me dhimbje e melankoli ekstreme. Kjo mosh, duke e pranuar veten si i vetmi objekt i rndsishm dhe qendr e gjithsis, vallzon ndrmjet atyre q ndjen e di dhe atyre q mendon e bn. Prandaj jo rrall adoleshentt prfshihen nga entuziazmi i pakontrolluar dhe papritmas bien n vetmi, oshilacione kto, t cilat duhen mbajtur nn kontroll t vazhdueshm. Pr kto shkaqe, ka studiues q mendojn se n periudhn e adoleshencs ndrpritet zhvillimi i personalitetit, gj e cila argumentohet me sjelljet e tyre t pavetdijshme dhe t paparashikueshme.
Krkesa pr statusin e t rriturit

N t vrtet, t gjitha qendrimet e turbullimet emocionale jan t pashmangshme. Ato rrjedhin, prve faktorve t tjer, edhe nga prvoja, q krkon t fitoj adoleshenti pr tu br i pavarur. Prandaj n kt mosh kemi shfaqje t vetmis, t mbylljes n vetvete dhe paqartsi. Adoleshenti dalngadal i kaprcen shprehit e fmijris. Ai arrin t kaloj krizn e identitetit dhe t shoh qart se lloj personi sht, duhet t bj me veten e tij. Natyra e zhvillimit t adoleshentit on n konflikte ndrmjet tyre dhe prindrve, prgjithsisht ndrmjet t rinjve dhe t rriturve. Rinia prballet me pengesa pr t fituar statusin e t rriturit. Hendeku q mund t krijohet n kt mosh, krcnon seriozisht procesin e edukimit, q mund t shemb shum
Ndue Kaza
85
gjra t ndrtuara me sakrifica t mdha. Rebelimi i t rinjve rrjedh e shtohet sidomos nga kontrolli pr gjithka. Prirja e t rriturve pr mbizotrim me komunikime t kontrolluara, predikimi pr kohn e art t rinis s tyre, t ciln e kshillojn si modelin e provuar t suksesit, kthehet n ritual t prditshm. Kjo nostalgji pr kohn e kaluar sht e shpjegueshme. Por pavarsisht nga cikli historik, zhvillimi i jets njerzore ka ligjet e veta, t cilat nuk mund t komandohen nga dshirat subjektive t askujt, pandaj krkohet n do koh nj taktik e re edukimi. Adoleshentt kan individualitetin, karakterin, personalitetin e tyre q sht divers, ashtu si i t rriturve, q mbart nj baraspesh ndrmjet vlerave dhe antivlerave. Detyra e t rriturve mbetet q zhvillimi mundsisht t jet i prshkallzuar, jo me shprthime e krcitje, sepse kjo mosh rrezikohet nga trheqja e antivlerave, si rrjedhoj e kundrshtive q e karkterizojn kt periudh t jets. Nga anketimet e kryera me nj grup t rinjsh t shkollave t mesme, afr 80% e tyre krkojn t jen t pavarur nga t tjert, q t afirmojn vlerat individuale t personalitetit, prandaj kur u kshillohet ndonj veprimtari, shfaqin m tepr paknaqsi. Vet ndrgjegjsia e t rinjve se me personalitetin q zotrojn, u takon nj vend n mjedisin q i rrethon, sht nj cilsi e re me mjaft vler, q i dallon ata nga fmijria e mparshme. Njohja e aftsive t tyre i shtyn adoleshentt jo vetm t marrin informacion pr gjithka, por edhe pr t arritur nj pozit m t lart shoqrore. Ktu buron konflikti me t rriturit, t cilt dyshojn dhe nuk besojn n aftsit e t rinjve. Kta t fundit me t drejt krkojn statusin e tyre n destinacionin e ri shoqror, i cili shoqrohet me hopin n sfern intelektuale e njohse, emocionale e volitive dhe zhvillimit t personalitetit, n prgjithsi. Bota e brendshme
86
psikike gjat procesit t rritjes shoqrohet me nj prjetim t thell emocional. Duke menduar vendin q ka adoleshenti, por edhe ku dshiron t arrij, krkesat q shtron ndaj vets s tij vijn n rritje pr t zhvilluar botkuptimin, interesat, aftsit dhe karakterin. Kshtu lind ndrgjegjshmria q shoqrohet nga nj formim i ri, i cili shprehet n raportet e reja m dinamike jo vetm me moshatart, por edhe me t rriturit. Duke qen m realist n kto marrdhnie, adoleshentt ndjehen t frenuar, t paplotsuar dhe n disa raste t pavlersuar. Pikrisht, n kt moment kemi nj sistem m t plot mendimi e vlersimi dhe nj konceptim t drejt t unit t vet, pavarsisht se zhvillimi n sfera t ndryshme nuk sht i njtrajtshm. Prirja pr pavarsi e adoleshentit nuk ka t bj me shkputjen e tij nga shoqria, por me afirmimin dinjitoz t personalitetit t tij n shoqri, q realizohet me zhvillime t brendshme dhe t jashtme. Varsia e t rinjve ka natyr shoqrore, morale dhe sidomos ekonomike. N nj prgjigje q japin adoleshentt e pyetur, vetm 40% e tyre krkojn dhe vlersojn kshillat q marrin nga drejtime t ndryshme. Piazhe mendon se formimi i t menduarit n periudhn tranzitore nga fmijria n adoleshenc kalon npr nj ser nivelesh, gj e cila lidhet me presionin biologjik pr tu prshtatur n mjedisin prkats. Rritja intelektuale e adoleshentit manifestohet n mnyrn e prvetsimit t dijeve, t thellimit dhe zgjerimit t ndjenjave intelektuale. Ajo shprehet n veprimtarin e tyre studimore, duke vlersuar gjithnj e m shum jo vetm pamjen e jashtme t gjrave, por sidomos thelbin e tyre. N kto momente lind ndjenja e braktisjes s nnshtrimit, q shoqrohet me iden e barazis me t rriturit, gj e cila shkakton rebelim idealist. Hapja, sinqeriteti, konformizmi me t rriturit, n disa raste rrjedh nga
Ndue Kaza
87
papjekuria. Kshtu prodhohen qendrime t dyzuara e shpesh hipokrite, t cilat duhet t kurohen q n shfaqjen e tyre. Krkesa pr qndrim t rregullt duhet t jet e vazhdueshme, ajo duhet shoqruar me ngrohtsi, mbshtetje, pranim, respekt, besim, ajo duhet t mbshtetet n shpjegime racionale pr vlerat e saj morale. Metodat e ndshkimit, sharjet, fyerjet etj., ndikojn n krijimin e reflekseve negative t sjelljes, i bjn t rinjt t pandjeshm ndaj moralit prindror dhe me mangsi n bilancin e prgjithshm. Prindi duhet t udhheq formimin e personalitetit t adoleshentit prmes shembullit t tij. N kt kuptim, edhe kontrolli ndaj tyre t synoj tu jap sa m shum hapsira e pavarsi. Djemt kan aftsi zhvillimi e gjykimi moral m t shpejt se vajzat, sepse kan m shum liri n mjediset brenda dhe jasht familjes. Por kto t fundit jan m t ndjeshme dhe m t respektueshme.
Atmosfera familjare
Formimi moral ska t bj vetm me msimin formal t vlerave morale, por sidomos me zhvillimin e qndrimit t drejt dhe t pjekuris emocionale. Prandaj ndr faktort familjar q ndikojn me prparsi n edukimin e adoleshentve, mund t veojm, krijimin e nj atmosfere t ngroht familjare me nj klim respekti, besimi dhe pranimi i fmijs ashtu si sht, me ant pozitive dhe negative q ka, pa i dramatizuar ato, sidomos kto t fundit. Lidhur mesa trajtuam m sipr, trheqja emocionale e fmijve ndaj prindrve pr t zhvilluar vetdijen dhe pr t krijuar raporte t favorshme komunikimi, prcaktohet nga disa faktor: Shkmbimi i ndrsjell e ritmik i informacionit ndrmjet fmijve e prindrve pa pengesa e kufizime.
88
Krkesat e vazhdueshme t shoqruara me ngrohtsi e mbshtetje, me ndihm e shpjegime racionale, duke shmangur qndrimin e rrept pr nj disiplin t panevojshme dhe, sidomos, dhunn fizike. Trheqja e vazhdueshme prej shembullit t prindit pr formimin e identitetit t fmijs. Kontrolli i prindrve ndaj fmijve, duke synuar n dhnien ktyre t fundit t autonomis dhe t pavarsis s plot. Vetm me vendosjen e marrdhnieve t drejta dhe t mirkuptimit ndrmjet brezave t ndryshme, do t arrijm t kemi nj familje t shndosh, q do t luaj rolin e saj si njsi themelore e strukturs s shoqris. Kjo form organizimi ka ekzistuar pothuajse q me lindjen e njeriut. N kt rrug t gjat n mes problemesh t shumta, ajo ka mbijetuar dhe srish qndron si form efektive e organizimit shoqror. Smund t ket shoqri t shndosh, pa nj familje t shndosh. Kjo sht arsyeja, prse edukimit familjar i duhet kushtuar nj rndsi e dors s par. Dukuri t ndryshme negative q jan vrejtur n marrdhniet brenda familjes, veanrisht n kto vitet e fundit, lidhen edhe me nivelin e lart t stresit, n prpjekjet pr tiu prshtatur ndryshimeve t vlerave n shoqri dhe familje. Edhe prpjekjet pr prballimin e konkurrencs n punsim, arsimim, strehim dhe pr nj jet m t mir, n prgjithsi, jan nj faktor vendimtar n rritjen dhe akumulimin e problemeve familjare. Ndryshimet politike, shoqrore dhe ekonomike q po ndodhin, po shoqrohen me nj rnie t theksuar t nivelit t puns s shkolls, si dhe n uljen e nivelit arsimor t shoqris, ka prbjn nj rrezik tjetr q dhuna dhe abuzimi n familje t vazhdoj t jen t pranishme pr nj koh t gjat n jetn ton t prditshme.
Ndue Kaza
89
Mungesa e arsimimit, duke u shoqruar me mungesn e njohurive pr jetn, pr familjen, pr ligjin, pr t drejtat, pr mnyrn e komunikimit e t trajtimit t konflikteve, n prgjithsi, mungesa e mundsive pr nj jet m t mir, do t vazhdoj t prodhoj familje monstra pr aq koh sa t ekzistojn kto dukuri. Po kshtu, pabarazia e theksuar shoqrore apo individualizimi ekstrem i varfris, mungesa e burimeve mbshtetse socialekonomike, mungesa e prgjegjsive kolektive pr nivelin e jetess, jan faktor q mbyllin dritn e perspektivs dhe sjellin rnien e perdes s zez pr shum familje. Kur varfria vjen tek dera, dashuria fluturon nga dritarja,- prcaktohet n nj fjal t urt popullore. N momente t tilla krize, jo vetm q numri i t smurve mendor sht n rritje, por dhe kujdesi apo edukata e trajtimit t rregullimeve t tilla paraqitet n nivelet m t ulta. Po kshtu, krijohet nj klim favorizuese pr shprthimin e krimeve t ndryshme, ku dhe krimet e rnda do t jen m t shumta. Humbja e besimit n institucionet shtetrore pr zgjidhjen e konflikteve bn q jo pak individ t shmangen nga prpjekjet pr nj jet m t mir. T gjitha kto shkaktojn q, n plan t par, t dal vetgjygjsia pr prballimin e problemeve q krijohen.
Kriza e komunikimit
Kriza e madhe e komunikimit q po thellohet gjithnj e m shum, ka prekur edhe familjen, duke ndihmuar kshtu q ajo t kthehet nga nj streh paqeje n nj vatr armiqsie. Ndero nnn dhe babain tnd,- ky sht parimi m i rndsishm mbi t cilin qndron forca e nj familjeje. Prindrit, duke u ndodhur n moshn e mesme, kuptojn
90
dhe ndjejn mangsit, q kan ndikuar n plotsimin e dshirave dhe t qllimeve t tyre n jet. Ndryshe nga ata, n moshn e adoleshencs krijohet nj prirje pr t qen i pavarur n problemet e shkolls, t shoqris, t argtimit etj. Tek t rinjt ndeshet prirja pr ta ndjer veten sikur secili prej tyre di gjithka dhe vetm kur e pson, e kupton se prindrit e kishin mir q n fillim, kur prpiqeshin ta ndalonin t kryente ndonj veprim apo sjellje jo t rregullt. Mes mungess s prvojs s t rinjve dhe qartsis s prindrve pr pasojat e veprimeve t fmijve t tyre, sht hapsira q bhet shkas pr konflikte t vazhdueshme n familje. I ndodhur nn nj trysni n rritje, prindi ndjen nj rnie t autoritetit t tij. Kshtu lind nj papajtueshmri mes autonomis n ngjitje t fmijs dhe autoritetit n rnie t prindit. Pasoja t ksaj papajtueshmrie jan konfliktet e vazhdueshme mes tyre. N kt tension dypalsh vrehet prirja e adoleshentit pr t mos toleruar n qndrimet e tij. Kjo munges fleksibiliteti nga ata shoqrohet dhe me kundrshti t plot t prindrve, t cilt ndiehen t sigurt n saktsin e qndrimeve t tyre n t mir t fmijve. Zhvillimi intelektual i t rinjve shoqrohet me shtimin e njohurive pr botn, duke ndrtuar pikpamje botkuptimore pr t, por kjo bhet duke u mbshtetur m shum tek vetja, tek prjetimet vetjake. Krizat, kthesat dhe ndrlikimet e tjera m von bjn q t rishikohen shum nga qndrimet e tyre t mparshme. sht koha kur ata prpunojn nj sistem bindjesh t qarta dhe n mnyr t ndjeshme, edhe t qndrueshme. Ata e ndjejn se jan n prag t jets s rritur, prandaj e ardhmja jo i vetm trheq, por edhe u shkakton shqetsime botkuptimore.
Ndue Kaza
91
T rinjt fillojn t qndrojn gjithnj e m larg shtpis. T dhnat tregojn se mbi 28 % e t rinjve t anketuar shprehen se pjesn m t madhe t kohs e kalojn jasht familjes. Prvoja e tyre e hidhur n vitet e rinis nuk i lejon prindrit t marrin pjes n entuziazmin e t rinjve pr shum gjra q ata dshirojn t realizojn. N disa familje bhen diskutime t ashpra pr mnyrn e veshjes, pr qndrimin ndaj seksit t kundrt, ndaj prdorimit t drogs, alkoolit, duhanit, orarit t kthimit n shtpi, zgjedhjes s shokve me t cilt shoqrohen, krkesave t tepruara t tyre etj. Dshira e madhe pr t mbrojtur fmijt nga gabimet, bn q prindrit t prpiqen t kontrollojn gjithka q ata mund t bjn. Shum t rinj t vetdijshm pr gabimet e bra, prpiqen ti fshehin ato. Ata bjn nj jet t dyfisht, duke kryer kshtu shum gjra pa dijenin e prindrve. Mjaft studiues t ndryshm theksojn se abuzimi mbi fmijt sht nj problem me pasoja n zhvillimet e mvonshme t vet familjes. Studimet provojn se shumica e prindrve q keqtrajtojn fmijt, kan qen dhe vet t keqtrajtuar nga prindrit e tyre n fmijri. Keqtrajtimi kryhet m dendur n familjet, ku ekzistojn probleme n mes bashkshortve prindr (si neglizhenca apo keqtrajtime ndaj njri-tjetrit), po ashtu dhe n familjet me prindr t divorcuar. Stresi dhe prdorimi i alkoolit nga prindrit jan faktor t tjer negativ q ndikojn n shtimin e numrit t keqtrajtimeve. Prgjithsisht, rastet m t shumta t abuzimit vrehen n familjet me prindr me nivel t ult ekonomik, arsimor dhe shoqror. Ndrsa viktima t keqtrajtimit bien m shpesh fmijt me kufizime fizike apo mendore. N t gjitha kto zhvillime dalin edhe disa paqartsi, si, p.sh.: Nse ka dallime mes personaliteteve t prindrve q abuzojn dhe atyre q nuk abuzojn apo cilat veti t personalitetit favorizojn abuzimin etj. N krkim t
92
prgjigjeve pr kto paqartsi, veohen edhe disa mdyshje q anojn nga efektet negative t prindrve q ndikojn mbi pasardhsit. Prindrit abuzues n prgjithsi jan impulsiv, t papjekur (m shpesh t rinj n mosh), t padurueshm, t pavullnetshm, t pavmendshm, mosbesues dhe indiferent. N raste t tilla, autoriteti i kryetarit t familjes, i trashguar me forma t vjetruara, bhet shkak pr abuzim. Prindrit shpesh friksohen n humbjen e autoritetit n syt e fmijs. Ndaj ata ushtrojn edhe dhun pr ta ruajtur me do kusht at. Edhe vet personaliteti i fmijs mund t bhet shkak i problemeve, kur nuk prshtatet me personalitetin e prindit. E thn ndryshe, sjellja e fmijs ndikon n sjelljen e prindit dhe sjellja e prindrve ndikon n sjelljen e fmijs. Kshtu, dukuri t tilla, si: kokfortsia, znkat n shtpi apo jasht saj, shkelja e rregullave, sjelljet dmtuese etj., prbjn burime t mundshme t prdorimit t dhuns ndaj fmijve. N vartsi t shkalls s tij, abuzimi mund t shkaktoj probleme n zhvillimin fizik t fmijs, probleme neurologjike, probleme n t menduarit, n t shprehurit, rregullime emocionale, shoqrore etj. Sjellja e fmijve t abuzuar nuk sht e qart. Shfaqje t agresivitetit, mosbesimi, frika pa shkak etj., dmtojn vazhdimisht botn e brendshme emocionale, duke ln pasoja edhe n shndetin e tyre mendor dhe fizik. Paprekshmria dhe respektimi i dinjitetit t personit jan elemente t rndsishme dhe gjurmlnse n formimin e personalitetit t njeriut. Kto parime duhen respektuar maksimalisht q n fmijrin e hershme. Prindrit, duke qen personat q merren m shum me fmijt e tyre, por dhe prsonat m pak t informuar pr mnyrat e trajtimit t drejt t fmijve, jan prgjegjs t formimit t karaktereve t plqyeshme apo t paplqyeshme n shoqri.
Ndue Kaza
93
Nj dukuri tjetr q ndikon ktu, sht edhe rivaliteti ndrmjet motrave dhe vllezrve, i cili shpesh shkakton probleme n marrdhniet n mes tyre, por jo urrejtje pr njri-tjetrin. Dashuria mes pjestarve t familjes sht mbisunduese, ka vrehet dhe n marrdhniet nga jasht, ku vllezrit dhe motrat do t reagonin menjher kundrejt do ngacmimi q mund ti vinte ndonjrit prej tyre nga t tjert. T shkosh mir me vllezrit dhe motrat, sht kusht pr t patur marrdhnie njerzore t mira jasht shtpis dhe pr t gzuar respektin e shoqris. Me kalimin e viteve, motrat dhe vllezrit krijojn familjet e veta, duke ndodhur kshtu shprbrja natyrale e familjes s fmijris. Prgjithsisht, n traditn ton prindrit jetojn me njrin nga djemt (at m t dashurin ose m t voglin). Marrdhniet mes ish-pjestarve t s njjts familje bhen m serioze, por m t rregullta. Prindrit, tashm t moshuar, vazhdojn t duan me t njjtn forc fmijt e tyre. Kjo dashuri e madhe pr fmijt tani fillon t shprehet n nj form tjetr, prmes dashuris pr niprit dhe mbesat. Prgjithsisht, familjet e krijuara t reja vazhdojn t mbajn lidhje t ngushta, ato mbshtesin njra-tjetrn n kaprcimin e problemeve t shumta t jets. N raste t veanta, sidomos n fshat, prona dhe mnyra e ndarjes s saj, bhet shkaktare e lindjes s kontradiktave, q on n marrdhnie jo t mira mes vllezrve. Sjan t rralla rastet ku, pr problemet e msiprme, mirkuptimi mes tyre ndrpritet ose konfliktet t marrin prmasa t mdha. Jo rrall dukuri t tilla shkaktojn edhe viktima. Asgj nuk mund ta prligj kt lindje armiqsie, prve nivelit t ult kulturor, si dhe ndikimit t kushteve t rnda ekonomike.
94
N mnyr t prmbledhur, mund t themi me bindje t plot se konfliktet n familje nuk zgjidhen me forc, po kshtu edhe n shkoll. Adoleshenca sht mosha e konflikteve m t thella me prindrit, egziston nj vshtirsi e tejskajshme pr tu mirkuptuar ndrmjet t rriturve dhe t rinjve. Prindrit n disa raste nuk mund ti kontrollojn veprimet dhe sjelljet e tyre. Ata nuk mund t dallojn prkujdesjen ndaj fmijve, paaftsi e cila lind nj far revolte ndrmjet brezave. Kto kontradikta nuk kan t bjn aspak me shtje themelore t tipit moral. Konfliktet jan t shpeshta n moshn e rinis, por m tepr u prkasin shtjeve me m pak interes, si: mnyra e veshjes, oraret e lvizjes, ndjenjat e ndryshme etj. Prmes trsis s konflikteve q t rinjt arrijn ti kalojn pa pasoja, strviten pr t krijuar at q mund ta quanim arti i trajtimit t konflikteve. Duke i par konfliktet n kuadrin e problemeve t shumta q shoqrojn njeriun, ato meritojn nj vmendje t veant. Pa e dashur konfliktin, por duke e pranuar dhe duke e mirtrajtuar at kur vjen, synohet t shuhet ai n mnyr t prshkallzuar si nj vatr zjarri, sepse kur prhapet shum, rrezikon t djeg gjith shtpin, edhe atin. Pr adoleshentt, autoriteti vlersohet vetm si e drejt pr t dhn ndihmn e duhur pr kaprcimin e vshtirsive q dalin. Prandaj autoriteti i prindrve pranohet vetm kur ekziston nj klim respekti e ndrsjell mes palve. Kontrolli q duhet t egzistoj pr zgjedhjet e adoleshentve dhe pranimi i tyre pa modifikime t detyruara, jan faktor t rndsishm n marrdhniet prind-adoleshent. Zgjedhjet duhen vlersuar si n planin psikologjik, ashtu n ato t sjelljes, pa ndonj detyrim t dhunshm. N tr kt kompleksitet, shkolla, familja dhe institucionet e tjera t shoqris, synojn ti aftsojn njerzit dhe ti trajtojn
Ndue Kaza
95
konfliktet prpara se ata t bien viktima t tyre. Nga analiza e t dhnave q dalin nga anketa t shumta t zhvilluara me t rinj, vrehet se ata, n prgjithsi, jan t njohur me parimet e prgjithshme t trajtimit t konfliktit. Mbi 80% e t anketuarve tan, si rrug kryesore pr zgjidhjen e konflikteve prmendin: mirkuptimin, bashkpunimin, marrveshjen, ndrmjetsimin, bashkbisedimin etj. Kuptohet se t anketuarit jan t qet, e shikojn konfliktin nga larg, prandaj prgjigjen masivisht pr nj mnjanim t tij paqsor. N fakt, po kta persona kur zhyten vet n konflikte, harrojn fjalt e thna dhe e trajtojn problemin krejt ndryshe, duke dshmuar pr mospajisjen e tyre me veglat e domosdoshme socialpsikologjike pr shuarjen a parandalimin e tyre. Nj mjedis ku konfliktet lindin nga veprimet e t rinjve, sht edhe shkolla. N t, nisur edhe nga vet marrdhniet q vendosen, ndeshen shpesh probleme q lindin ndrmjet nxnsve me msuesit e tyre, si dhe ndrmjet vet nxnsve. Nxns t shprqendruar, q sarrijn t dgjojn e t kryejn detyra, nxns q nuk u plqen disiplina n shkoll, krijojn situata t vshtira pr msuesit. N raste t tilla ata zemrohen. Kjo ndodh sidomos kur disiplina u duket e teprt, e pamerituar ose e nxitur nga paragjykime. Ndodh kur vlersimi u duket jo i drejt, kur nuk u kushtohet vmendje e veant ose vrejn se diferencohen, sidomos kundrejt nj kategorie nxnsish q etiketohen si t prkdhelurit. Nj dukuri e till nxit edhe mosmarrveshjet ndrmjet vet nxnsve, t cilat shfaqen m shum n qndrimin dhe n shoqrit e ngushta t rinjve me sekse t ndryshme, problem ky q ka nj fushpamje mjaft t gjer. Anketat e shumta nxjerrin n pah se shumica e nxnsve adoleshent jan kritik ndaj msuesve, duke u
96
ankuar pr ta se jan t mrzitshm ose se u mungon humori. Shpesh dhe nxns q kan dshir pr t msuar, ankohen se kan msues t paaft. Entuziazmi dhe dshira e nxnsit pr t msuar, i jep jet msuesit dhe ors s msimit i jep gjallri. Nj nxns i vmendshm dhe i interesuar pr at q zhvillohet n klas, mund t prfitoj njlloj si nga nj msues i mrzitshm, ashtu dhe nga nj msues zbavits. Prindrit n shtpi, msuesit n klas, drejtuesit n pun etj., me format e ndshkimit q prdorin, shpesh bhen shkaktar t problemeve t mdha n familjet e adoleshentve, n shkoll dhe n shoqri. Duke e nxjerr nj fmij nga shtpia, si hara t nj sjelljeje t padshiruar, pa vetdije do t krijohen mundsi t reja tek fmija pr sjellje edhe m t pahijshme. T godassh nj nxns n shkoll ose ta fyesh at, do t thot t kesh prgatitur terrenin pr tu prballur me nj sjellje t tij edhe m t pahijshme. T pushosh nj puntor me mosh t re nga puna pr shkaqe jothelbsore, do t thot t prballesh me nj reagim t tij shum t fort. Studiuesit theksojn se ndshkimet e forta nuk jan t frytshme. Forca e ndshkimit sht mir t jet n prputhje me shkalln e sjelljes s padshiruar. Ndshkimi, q t jet me efekt, duhet t prdoret sa her q shfaqet sjellja e padshiruar dhe jo me hope. Vonesat n ndshkim ulin frytshmrin e tij. Ndshkimi pr t qen sa m edukues, duhet t jet i larmishm dhe n prshtatje t plot pr sjelljen q kryhet dhe jo n prgjithsi dhe i njjt pr t gjitha veprimet. Ndshkimi mson dik se far nuk duhet t bj, por nuk e mson se far duhet t bj. Prandaj, krahas ndshkimit, duhet t afirmohet e t msohet sjellja pozitive. Shembulli nprmjet qortimit jo rrall prvetsohet fare m leht se nj ndshkim pa dhn rrugzgjidhje.
Ndue Kaza
97
Edukimi i fmijve nga prindrit, si dhe lejimi i tyre q t marrin pjes n edukimin e prindrve, sht nj art i vshtir q nuk mbaron kurr s prvetsuri. N mjaft raste, fmija q rritet n familje me probleme, nuk ka aftsi pr t mbajtur nn kontroll impulset negative, nuk ka aftsi pr t zgjidhur problemet, pr t ndjer mirkuptimin dhe pr t kontrolluar zemrimin. Mungesa e modeleve pozitive, dhuna e ushtruar n familje, dhuna e pasqyruar n media etj., jo pak ndikojn q t rinjt ti vlersojn zgjedhjet e dhunshme si t pranueshme. Por ndeshen edhe raste q fmij t rritur n mjedise t dhunshme, nn ndikimin e mjedisit shoqror, si dhe t intuits, t bhen mbrojts t flakt t trajtimit normal dhe t vendosjes s marrdhnive t drejta brenda familjes e m gjer. N ditt tona m shum se kurr vshtirsit pr nj prputhje t plot t normave t moralshme me veprimet e t rinjve jan shtuar s teprmi nga orientimi i shoqris kryesisht nga materializmi dhe jo nga idealet e bashkndara. N kt vshtrim, personaliteti i fmijs mbetet i orientuar, i paqndrueshm dhe i paaft t bj zgjedhje vendimtare q i japin kuptim t vrtet jets. Prindrit nuk duhet t pengojn bijt e tyre q t zgjedhin dhe t realizojn at q e shikojn t mundshme, por duhet ti nxisin dhe ti ndihmojn ata. Po marrim nj shembull. Themi se martesa duhet t jet e lir nga do penges, ajo duhet t jet nj zgjedhje e vet atyreve q vendosin pr nj akt t till. Mirpo jo rrall prindrit ndrhyjn, ndoshta nxjerrin edhe pengesa, ndrkoh q duhet ti ndihmojn fmijt pr tu prgatitur pr martes, q ta kryejn at n mnyrn m t prshtatshme. sht detyr e prindrve dhe nj prgjegjsi shum e madhe pr t br shoqrimin edukativ t fmijve n jet, q ata t bjn zgjedhjet e nevojshme. N kt
98
mnyr ata do t mund t tregojn se i duan fmijt e tyre, kshtu u dshirojn t mirn jo vetm n kuptimin e prgjithshm, por edhe duke sakrifikuar pr ta realizuar kt gj n realitet.
Nga marrdhniet etike n afektive

Prindrit vazhdimisht prpiqen q fmijt t kalojn nga marrs t ndjenjave n dhurues t tyre. Pr kt, ata i drejtojn fmijt t edukohen q t veprojn drejt, t jen t ndershm, t sinqert, t sjellshm, t prvuajtur, t pastr, puntor, kurajoz dhe paqedashs; t din t thon po ose jo n momentin e duhur dhe me plqim t ndrsjell. Njkohsisht, prindrit prpiqen t plotsojn edhe krkesat e fmijve. Po kshtu, pr rastet kur u duhet t ndrhyjn q ti ndalojn pr dika fmijt e tyre, sht mir ta argumentojn veprimin dhe tu japin motivet e ndalimit. N kt mnyr bhet edhe qortimi, duke kmbngulur vazhdimisht q fmijt t binden pr at q kan br. Ndr format q dalin me sukses n nj veprimtari t till, sht edhe heqja dor e prindrve nga qndrimi i prer autoritar, i cili shkakton rebelim e frik dhe pr pasoj ndikon q t formohen fmij t dobt dhe egoist. Fmijria sht nj mosh shum e rndsishme pr t ardhmen. Ktu vendosen rrnjt e personalitetit, nga i cili do t varen zhvillimet e mvonshme pozitive ose negative. N saj t dashuris, butsis dhe prkrahjes prindrore, fmijt formojn besimin e nevojshm pr t pranuar vetveten dhe botn. Ja pra pse i duhet thn ndal n mnyr t prer nj qndrimi t ftoht, autoritarist, ti pritet rruga dhuns dhe keqtrajtimit t fmijve.
Ndue Kaza
99
Me futjen e fmijve n moshn e adoleshencs, duken sikur problemet pr prindrit shtohen. Kjo mosh sht n krkim t identitetit t vet. Shoqrimi nprmjet shembullit edukativ nga prindrit n kt periudh sht i rndsishm. Lnia vetem n morin e probleme t tyre nuk sht nj zgjidhje e mir. Qndrimi mospranues ndaj problemeve t fmijve t ksaj moshe sht i gabuar, ashtu si dhe respektimi i ideve dhe i zgjedhjeve t tyre pa diskutim, sht nj tjetr dobsi q t on n dorheqje reciproke. T mbahet parasysh se ndonjher sht m i plqyeshm kundrshtimi se pranimi i menjhershm i propozimeve me prejardhje nga shoqria. Prgjegjsia edukative e prindrve sht e madhe dhe ajo smund t delegohet tek ndonj person tjetr. Shkolla dhe strukturat e tjera t shoqris bashkpunojn me prindrit, por nuk mund ti zvendsojn ata. Ja dhe nj pikpyetje tjetr: far ndodh n historin e formimit t adoleshentve q i shpie n nj far qetsie? N prgjithsi, ata nuk synojn q t mohojn baban, autoritetin, normat, principet e realitetit n t cilin veprojn. Kriza e autoritetit atror ka uar n krijimin e formave t marrdhnive m t ngrohta. Baballart veprojn pr t formuar subjekte etike, domethn qytetar t mir, por nuk mendojn t transmetojn vlera t padiskutushme. N t kundrt, ata jan t mendimit se sht e rndsishme t vendosin nj dialog t mir pr t ndrtuar nj pasqyrim binds t bots. Shum adoleshent jan formuar n mnyr t till q presin me padurim dhe menjher suksesin. Mosrealizimi i ktij suksesi sjell vuajtje, komplekse, shqetsim edhe ndshkim. N kto raste, adoleshenti trhiqet nga do gj q duket sikur e dnon. Kjo shprehet m shum n shkoll gjat veprimtaris msimore dhe jasht saj.
100
Prindrit me nj qortim q bjn, ndoshta edhe pr dika rutin, i ftojn fmijt e tyre q t ndihen fajtor e, mbi t gjitha, kmbngulin me kokfortsi tu japin mesazhe pr t kuptuar se kan prishur raportin afektiv me ta. N raste t tilla, ndrhyrja ngjall te fmijt nj veprim moralizues. Mamaja kur qorton fmijn, kujton gjithnj faktin se ekzistonte nj raport besimi, por sjellja e keqe e fmijs e prishi marrdhnien e mparshme. N rastet kur normat n marrdhniet prind-fmij jan t rrepta, mosmarrveshja sht e padiskutushme. N momente t tilla, ajo duhet eleminuar q n shfaqjen e saj pr t mos lejuar q t shndrrohet n nj konflikt dramatik, q n shum raste krijohet edhe artificialisht. Ktu luan rol pozitiv vendosja e bashkbisedimit dhe respekti i ndrsjell. Vetm kshtu komunikimi ndrmjet tyre bhet efektiv. Kur realizohet kjo, themi se kemi arritur t zotrohen sistemet e vlersimit dhe t kontrollit. Duhet theksuar se mnyra e re e organizimit t jets n familje, sjell nj shkurtim t kontaktit edukativ. Shoqria e konsumit me labirintet e saj krijon ndarje, q prjetohen n jo pak raste si lnie mnjan apo n vetmi. Ulja e nivelit t konfliktit me adoleshentt mund t arrihet nprmjet normave mite, dnime t prqendruara tek ndjenja e fajit jo tek frika. Nse fmija ka frik brenda mureve t shtpis, ai e imagjinon dhe e prjeton kt dukuri edhe jasht saj, n grupet shoqrore, n shkoll e gjetk. Gjendja shpirtrore dhe ndjenja e fajit ndikojn reciprokisht n ndryshoret e personalitetit. Njerzit kan dallime n sjellje dhe n qndrimin ndaj t tjerve n situata t ndryshme, sidomos kur kta t fundit kan nevoj pr ndihm, e cila n mjaft raste prcaktohet nga prirja dhe aftsia vetjake e subjektit. Rritja e shkalls s
Ndue Kaza
101
ndrgjegjsimit te adoleshentt ngushton, ndonjher e shmang plotsisht, ndjenjn e fajit dhe vendos baraspeshn e nevojshme, gj e cila ndikon edhe n prmirsimin e imazhit t tyre n grup e m gjer. Qndrimi i prindrve, trajtimi, komunikimi, stili edukativ dhe, prgjithsisht, marrdhniet e tyre me t rinjt kan ndikim t madh. Dhe nse kto marrdhnie jan t ndrtuara mbi bazn e besimit, t dashuris, respektit e harmonis, jan nj garanci pr nj prodhim pozitiv, pra pr nj brez t rinjsh me ideale, parime dhe norma shoqrore tw dshiruara.
102
Ndue Kaza
103
Kreu IV RAPORTET ME INSTITUCIONET SHKOLLORE
Msuesi dhe modelet shoqrore

doleshentt prballen me botn institucionale, ndr t cilat nga m kryesoret pr ta sht shkolla. Pr t arritur integrim me t rriturit, ata orientohen ndaj t gjitha strukturave shoqrore. N shkoll adoleshentt provojn, njkohsisht, raporte t shumllojshme, t ndryshme, asimetrike n lidhje me pushtetin q ushtrohet mbi ta, i cili vepron nj pjes t madhe t kohs edhe mbi shokt e bashkmoshatart e tyre. Raportet zhvillohen brenda nj kuadri shkollor, me norma sjelljeje t ndryshme me ato, t cilat zbatohen n mjedise t tjera. Adoleshenti edukohet q t vlersoj msuesin jo vetm nga mosha, por nga roli q luan n kt institucion, pra n shkoll. Raporti msues-adoleshent realizohet drejt kur msuesi zotron aftsi vetjake mbi aftsit profesionale. Mjedisi shkollor sht territor i privilegjuar, ku analizohet e zhvillohet procesi shoqror e mendor i
104
adoleshentit, i cili e ndjek gjat gjith jets s tij. Prandaj kur shkolla nuk funksionon mir, nuk dmtohet dika n aspektin individual, por kryesisht n at shoqror, sepse nxiten sisteme sjelljesh jo t dshiruara. Detyra e shkolls sht q ti formoj t rinjt pr t prballuar jetn, sepse atyre u duhet t ken si aftsi shkencore, ashtu dhe t prgatiten me shprehit e nevojshme pr marrdhniet shoqrore. T rinjt prgjithsisht jan t vetdijshm pr rndsin e shkolls, por nj vlersim dhe prkushtim m t madh pr t tregojn n mnyr t veant vajzat. Shpesh, presioni i vazhdueshm i prindrve pr mbarvajtjen n shkoll, shkakton tek adoleshentt shqetsim, ankth, frik e tension. Ata, t cilt nuk shkojn mir n msime dhe nuk gjejn rrug t besueshme alternative pr jetn, rrezikojn t bien n depresion. Prandaj raportet e nxnsve me shokt, sidomos, me msuesit luajn nj rol t rndsishm n formimin e tyre psikologjik. Nuk sht e thn se nj njeri q nuk ka sukses n msime, do t dshtoj n jet. Gjat rritjes ai ndryshon dhe ka plot mundsi t tjera alternative ku mund t vihet n prov dhe t ket sukses. Msuesi prbn pr nxnsit nj model shoqror. Prandaj ai duhet t ket aftsi relacionale q t jet n sintoni t plot me nxnsit. Vmendja e msuesit nuk duhet t prqendrohet vetem tek disa nxns t fardo niveli qofshin, por tek t gjith, pa asnj dallim. Tregues i zhvillimit t plot t t rinjve pr jetn nuk sht vetm shkolla. Nxnsit q pr motive t ndryshme jan t detyruar t ln shpejt shkolln, mund ta bazojn vlersimin e tyre tek fusha t tjera, si: sporti, muzika, puna etj. Kto alternativa krkojn nj vemendje dhe vlersim serioz nga msuesit e prindrit. N jo pak raste krkimi i vetvlersimit mund t oj deri n sfidn e rregullave shoqrore, por jo rrall edhe n t kundrtn,
Ndue Kaza
105
n demotivim, kompleksim, depresion, mbyllje n vetvete, humbje perspektive etj. Shkolla sht nj nga institucionet ekstrafamiljare, t cils shoqria i ka besuar detyrn m t rndsishme, prgatitjen e t rinjve pr jetn shoqrore. Prpara shum kohsh n traditt ton pr vet kushtet e jetess n rrethe t mbyllura, kjo ishte vetm detyr e familjes, fare pak e rrethit shoqror. Ndrsa sot me zhvillimin e gjithanshm, me hapjen e shoqris, shkolls i krkohet edhe ky rol. Pra, tani jan familja dhe shkolla q prgjigjen, sipas disa raporteve t reja q jan vendosur, pr edukimin e brezit t ri me njohurit, aftsit dhe shprehit m t domosdoshme, pr ti br ata qytetar t devotshm pr shoqrin. Shkolla sht mjedisi ku msohet, ktu realizohet hyrja n marrdhnie me t barabartt pr t fituar elemente, t cilat i lejojn t rinjt t bhen protagonist t mjedisit kulturor ku ata kan lindur e rriten. Nga pjesmarrja shoqrore rrjedh roli i njohur shoqror. Edhe n pjesn m t madhe t testimeve t zhvilluara, shkolla sht vlersuar pr rolin e saj n kto drejtime. Ajo mbahet edhe si nj nga prvojat m t vshtira pr tu prballuar. Kjo pr faktor q lidhen me familjen, komunitetin dhe vet nivelin e shkolls. Pr m tepr, ndryshimet q ndodhin n adoleshenc, ndikojn n rezultatet e prvetsimit t njohurive, si dhe n formimin e prgjithshm. Kjo ndodh sepse zhvillimi fiziologjik shoqrohet dhe sjell nj cilsi t re t interesave, synimeve, qllimeve dhe, mbi t gjitha, t shkalls s t menduarit. Zhvillimi fizik, psikik dhe shoqror i t rinjve nuk realizohet n nj form t vetme. Kjo vrehet jo vetm tek t rinj t veant, por sidomos sht m e theksuar pr gjini t ndryshme. Prvojat shkollore fmijt i prjetojn n mnyra t
106
ndryshme, sidomos vajzat. Ato duket se e bjn me problematike kt prvoj, shprehin vshtirsi prball problemeve me t cilt prballen, kan m shum nj shpirt kritik, jan m t rregullta, m t sakta, m t prpikta, por shum t ndjeshme. Ndrsa dukuria e shprbrjes, e humbjes shkollore shkakton dhimbje n mas m t vogl tek vajzat, t cilat, n prgjithsi, jan m t prirura ti kaprcejn pengesat q ndeshin n jet. Vshtirsit shkollore, prapambetja n msime, mbetja n klas, braktisja e shkolls etj., jan dukuri q prjetohen me shum brenga prej djemve. Ata duken se diskutojn m me pak vullnet pr problemet e shkolls. Vese nj dukuri e till sht m e pranueshme m shum n zonat rurale, ku n mjaft raste vajzat bien nn ndikimin e shfaqjeve patriarkale, deri sa bien edhe pre t fanatizmit. Ndrsa n qendrat e mdha urbane vajzat jan m t interesuara pr shkolln, m t kujdesshme, m t rregullta dhe prpiqen m shum pr arritje m t larta n msime. Prandaj, edhe ndrprerja e shkolls sht dukuri q shfaqet n mnyr m masive tek djemt se tek vajzat. N trsi, suksesi shkollor ka ndikim t drejtprdrejt mbi disa faktor, prvojat realizuese, vetvlersimi, koncepti pr vetveten etj., t cilat manifestohen e prjetohen me veori specifike si nga djemt, edhe nga vajzat. Ekziston nj mentalitet i prhapur, sipas t cilit t jesh i suksesshm n shkoll, do t thot t kesh rezultate, t jesh inteligjent. Ndrsa n t kundrt je nj individ q vlen pak ose aspak n familje e shoqri. Ky vlersim nxirret pa analizuar n thelb shkaqet reale q sjellin n t vrtet suksesin apo dshtimin. Vshtirsit shkollore prgjithsisht jan simptoma e nj gjendjeje t shkaktuar nga nj prvoj e hidhur shkollore: rendiment i ult, nivel i ult i puns s shkolls, vshtirsi prshtatjeje, perceptim negativ i vetes,
Ndue Kaza
107
q rrjedhin si nj ballafaqim me msuesit dhe me moshatart, n baz t aftsis, shoqris, aspektit fizik dhe mjaft faktorve t tjer. Vshtirsia mund t jet rrjedhoj e nj pozicioni nga nj nivel n nj tjetr. Ktu flitet pr cikle shkollore, por mund t ndodh edhe n nj periudh m t shkurtr kohore. Cilsi n edukim arrijn shkollat q krijojn nj klim pozitive, ku harmonizohen faktort e brendshm me faktort e jashtm. Komunikimi, bashkpunimi, fleksibiliteti, besimi, vendimmarrja sa m e gjer, motivimi, monitorimi dhe vlersimi jan faktor baz pr nj strategji efektive msimdhnieje. Puna me adoleshentt duhet t udhhiqet drejt realizimit t objektivave duke praktikuar teknika, ide e teknologji t reja.
Bashkpuntor t ngusht t t njjtit proces

Raporti msues-nxns sht shum i rndsishm. Prve shokve dhe familjes jan msuesit e vetmja pik referimi drejt s cils synohet t arrihet. Marrdhniet msuesnxns, ndryshe nga marrdhniet e tjera, kan eprsi pr shtimin e mundsive t zgjedhjes s alternativave t identifikimit apo t modeleve t sjelljeve. Me ndihmn e msuesit zhvillohet aftsia perceptuese pr shoqrin n trsi, pasi lidhjet msues-nxns nuk jan t ngarkuara si ato me prindrit. Ato jan m kohore dhe m t lirshme. N veprimtarin e prditshme vihet re se adoleshentt japin gjykime pr msuesit n lidhje me prgatitjen profesionale, shoqrore dhe pr personalitetin e tyre. Prgatitja profesionale dhe shoqrore jan aspekte t rndsishme t vlersuara nga adoleshentt pr t prcaktuar
108
cilsit q dshirojn t manifestoj msuesi i tyre. Kto elemente kan ndikim t madh n funksionimin e marrdhnieve ndrmjet tyre, por edhe drejtprdrejt n mbarvajtjen e puns msimore-edukative. Nj krkes me vler pr prcaktimin e rolit t msuesit sht aftsia e tij ose m mir puna q bn pr krijimin, mbajtjen dhe realizimin e funksionimit t klass. Dihet se nuk sht e njjta gj si t komunikosh me nj grup me disa individ, a t bashkpunosh me t gjith klasn, ku rendimenti kolektiv, pa dyshim, sht m i lart. Nse msuesit prqendrohen me paramendim se u plqen m shum tek nj grup, tek disa individ, ka rrezik q t humbin nga ana tjetr kontrollin e grupit, gj q sjell pshtjellim n klas dhe rnien e rendimentit t veprimtaris msimore-edukative. Msuesit n veprimtarin e prditshme prballen, ndr t tjera, me dy probleme me rndsi t veant: T krkojn e t prdorin forma pune q ndikojn n rritjen e cilsis s procesit msimor, q t trasmetojn sa m shum informacion, q t nxisin prvetsimin e njohurive etj. T vendosin me nxnsit nj lidhje t atill, q t shrbej si mjet nxits e bashkpunimi t ngusht ndrmjet tyre dhe, njkohsisht, edhe ndrmjet vet nxnsve, q n procesin e msimit e t edukimit t kemi nj klim t shndosh mirkuptimi e veprimi. Nj gj e till arrihet kur vemendja prqendrohet tek dialogu, bashkbisedimi me nxnsit pr t vendosur s bashku pr punn q duhet t zhvillohet, duke dhn edhe shpjegimet e duhura nga ana e msuesve rreth detyrave q duhen zgjidhur, si dhe duke u siguruar se t gjith nxnsit e kan kuptuar msimin. Kshtu vendoset nj lloj dgjimi reciprok ndrmjet tyre, n klas vendosen lidhjet logjike t
Ndue Kaza
109
bashkpunimit t t gjitha kategorive t nxnsve. Pra krijohen kushtet baz t nj pune efektive dhe motivuese t grupit. Vendosja e komunikimit t drejt e normal n klas rrit m tepr bashkpunimin dhe interesin e t gjith adoleshentve pr rendiment t lart. Kjo mnyr komunikimi ushtron trysni pozitive ndaj do nxnsi pr t ecur me hapin e t tjerve. Marrdhniet e hapura, t qarta dhe t iltra t msuesit me nxnsit ndikon te adoleshentt t ulin ndjeshm shkalln e mosbesimit dhe krijojn klim t favorshme mirkuptimi. Njohurit jepen n rrug konkrete, por pr prvetsimin e tyre ka rndsi faktori emocional, sepse interesat njohse lidhen edhe me zhvillimin e ndjenjave intelektuale dhe nxitjen e motivimeve. Po kshtu, vlersimi i drejt pa dallime dhe diskriminime pr do nxns, nxit e motivon masn e tyre pr rritjen e pjesmarrjes dhe t gatishmris pr t msuar. Ndrsa padrejtsit e perceptuara n klas apo familje jan burimi kryesor i konflikteve dhe rebelimeve t adoleshentve. Natyra e t msuarit nuk prcaktohet nga tiparet e jashtme. Liria e sjelljes, drejtimi i proceseve psikike dhe operacionet mendore kushtzohen n nj shkall t lart nga marrdhniet dhe ndrveprimi i msuesve me adoleshentt. Ktu do mbajtur parasysh se jan disa dukuri q lidhen me mbarvajtjen e procesit t msimit e t edukimit. Kshtu mund t prmbledhim: Aftsia pr t mbshtetur, pr t nxitur, pr t motivuar, pr t vlersuar, pr t kontrolluar dhe pr t qortuar veprimet, sjelljet dhe zgjedhjet, prbn nj parakusht t rndsishm pr suksesin e t rinjve n msime. Zgjerimi i rrethit t interesave njohse, intelektuale, estetike dhe zhvillimi i motiveve bhen burim nxitjeje dhe frymzimi pr do adoleshent.
110
Ndrsa keqprdorimi i qllimeve dhe prirja pr tu prligjur duke renditur ant negative ose dshtimet krijojn e thellojn m tepr dshtimet dhe hendekun ndrmjet palve. Reagimet e forta emocionale n marrdhniet msues-nxns prbjn rrezik serioz pr punn msimore. Vrejtjet pa takt, t brtirurat, t shprehurit me ironi, zmadhimi a vnia n dukje vetm e anve negative, afishimi pa vend i tyre etj., luajn rol negativ dhe n disa raste ndrpresin komunikimin. Adoleshentt nuk tregojn t njjtin interes pr lnd t ndryshme. Kjo pr shkak se ata kan interesa t veanta. Sipas t dhnave nga mjaft studime t kryera, del se interesimi pr disa lnd varet n nj mas t madhe edhe nga qndrimi i msuesve. Nj dukuri e till ndeshet si n t njjtn shkoll, edhe n shkolla t ndryshme, pr lnd t ashtuquajtura t lehta, si dhe pr lndt m t vshtira. Msuesi me punn e tij, me metodat q prdor me cilsit q ka dhe qndrimin e drejt n marrdhniet me nxnsit, prcakton n mas t ndjeshme edhe prkushtimin dhe interesin e t rinjve pr seciln lnd msimore.
Ndikimi i aftsis profesionale

N jetn e prditshme gjejm vlersime t pafundme pr msues t ndryshm. Pr prcaktime t tilla, n prgjithsi, prdoren disa tregues, t cilt mund t grupohen: Niveli dhe aftsia profesionale e msuesit; Aftsia komunikuese me nxnsit; Personaliteti i tij etj. T gjith kta tregues jan t varur nga realizimi i
Ndue Kaza
111
detyrs themelore t msuesit, q lidhet me transmetimin e njohurive, aftsin njohse, si dhe ndrtimin e marrdhnieve t ndrsjella me nxnsit. Si del edhe nga disa anketa t zhvilluar me nxns t shkollave t mesme, aftsia profesionale dhe komunikimi jan dy elementet m t vlersuar pr nj msues t mir e t aft. Njkohsisht, mungesa e tyre shrben pr etiketimin e msuesit t paaft. Shpesh nxnsit shprehen se u pelqen nj lnd e caktuar jo se e ndjejn veten tepr t aft, por sepse msuesi i saj me punn e tij ka ditur tu shtoj dashurin pr at lnd. Ai nuk sht kufizuar vetm n transmetimin e njohurive, por ka krijuar emocione n do pjes t ors s msimit a n veprimtarit jasht saj. Dhe ajo q sht m e rndsishmja, ka ditur t hyj n botn e brendshme t nxnsve, duke identifikuar cilat jan vshtirsit e secilit prej tyre. Pr nxnsit, nj msues i till mund t bht figur admirimi e modeli pr tu imituar. Kjo sht e natyrshme t ndodh, sepse msuesi n kt mosh t zhvillimit t nxnsve vazhdon ende t mbetet njeriu m i prsosur dhe nj pik referimi drejt s cils synohet t arrihet. Si shpjegohet kjo? sht tepr e thjesht pr tu kuptuar. Pr shumicn e nxnsve, msuesi paraqet interes pr prparimin e gjithanshm t tyre m tepr se kushdo tjetr. Vlersimet dhe parashkimet e tij jan t lidhura me arritjet e tyre, sepse sht pothuajse i vetmi q percepton aftsit, prirjet dhe arrijet e tyre. Kjo duhet t vlersohet drejt, sepse qndrimi i msuesit mund t jet edhe shkak, edhe pasoj pr t ardhmen e nj nxnsi. Prandaj shkolla dhe kolektivat e msuesve krkohet t jen n lartsin e duhur pr t mos i zhgnjyer pr asnj ast nxnsit. N kt mnyr shkolla bhet pr fmijt, sidomos pr ata q kan probleme n familje, si nj shtpi e
112
dyt. Njkohsisht, sht e rndsishme q n shkoll t krijohet pr t gjith fmijt, posarisht pr ata me vshtirsi, nj mjedis ku mund t shprehin aftsit dhe individualitetin e tyre. Prandaj msuesi i mir di edhe t ruaj disa t fshehta. P .sh., do theksuar se vepron drejt nj msues q problemet e nj fmije me vshtirsi nuk i bn publike, pra nuk i nxjerr ato n pazar q t njihen nga t gjith. N raste t tilla, kshillohet q msuesi, t bj t tilla t infomime pas nj konsultimi me specialistin psikolog t shkolls a t qendrs prkatse n zonn ku ndodhet shkolla. Adoleshenti sht i shtyr pr t gjetur jasht familjes persona me t cilt t ndaj pasionet, gzimet dhe shqetsimet e tij. Nj rol t rndsishm pr kt luajn vet prindrit. Por pr tu realizuar ky proces, paraqiten vshtirsi t ndryshme. Kryesore sht se n kt mosh fmijt shfaqin nj natyr rebele, q jo rrall krijon largsi, ftohje dhe qndrim indiferent. Pra krijohen disa hapsira, t cilat krkohet q fmijt ti plotsojn n familje, shkoll dhe n bashksi. Me rndsi mbetet funksionimi normal i ktyre lloj marrdhniesh, sidomos veprimtaria e bashksis shoqrore. Msuesi, duke kaluar shum koh me nxnsit, bhet udhheqs shpirtror shkolle dhe jete. Prandaj ai duhet t jet n gjendje q t kontrolloj e t rregulloj emocionet e tij dhe t krijoj nj hapsir komunikuese nxitse me nxnsit. Ai nuk duhet t trasmetoj n shkoll problemet e veta apo familjare pr asnj lloj arsyeje. Aftsia pr tu prmbajtur, pr tu prballuar dhe pr tu prshtatur me rutinn e puns s prditshme msimore-edukative, pavarsisht nga gjendja fizike, psikike apo ekonomike, prcakton n nj shkall t lart tipin dhe prsonalitetin e edukatorit. Ai mund t mendoj se sht i aft ti fsheh ndjenjat e tij, por kjo vshtir t ndodh, sepse nxnsit jan
Ndue Kaza
113
shum t ndjeshm, ata nuhasin gjithka, edhe pamjen e jashtme apo lvizjet e msuesit n klas. Por edhe qndrimi i nxnsve ndaj msuesit ka po aq rndsi sa qndrimi dhe vlersimi i msuesit ndaj tyre. Nj kujdes i veant duhet treguar nga msuesi pr przgjedhjen e leksikut, gjuha t prshtatet me at t nxnsve sipas moshave dhe niveleve t tyre t formimit. Nuk duhet t prdoret nj gjuh e ndrlikuar, me dy a m shum kuptime e aq m pak fjal a shprehje t pakontrolluara. Kan shum rendsi edhe an t tjera komunikimi e paraqitjeje, si: kontakti pamor, intonacioni i zrit, qndrimi etj. Prfytyroni se far efekti do t krijonte nj msues, q shpjegon duke shikuar n dritare, apo duke u marr me ndonj veprimtari tjetr jasht ktij procesi. N kt marrdhnie ka shum rndsi q gjat shpjegimit nxnsit t ndjehen dhe t bhen pjesmarrs aktiv. Kjo arrihet me an t integrimit t shpjegimit me pyetje t caktuara. Kshtu, krkohet dhe merret nj mendim rreth asaj q sht shpjeguar, nivelit t prvetsimit, t vmendjes, rendimentit t puns duke nxjerr prfundime pr ndrtimin e mtejshm t procesit. N do etap t komunikimit ka rndsi q nxnsit t shprehen lirshm, nuk duhet t ndrpriten, tu ndrhyhet apo t nnvlersohen mendimet e tyre, sepse t gjitha kto bllokojn komunikimin efektiv. N procesin e edukimit merr vler t madhe ndrtimi i raporteve t drejta prmes mesazheve, t cilat prcillen duke u mbshtetur n fakte, q shkall-shkall arrijn t krijojn bindje t qndrueshme te nxnsit. Prandaj msuesi duhet t krijoj nj klim nxitse dhe motivuese pr t rinjt n msim, duke trhequr vemendjen me sjelljen dhe respektin e tij t vazhdueshm. Qllimi i shkolls realizohet me rritjen e pjesmarrjes s nxnsve n procesin e edukimit, me
114
marrjen e prgjegjsive dhe t vendosjes s bashkveprimit t pandrprer n t gjitha situatat msimore. Mbajtja e klass n nj veprimtari normale ka vshtrsit e veta, sepse ajo prbhet nga nj grup i ndryshm individsh. Kjo krkon q format t cilat zbatohen, dhe strategjit e t msuarit t prshtaten me nevojat, interesat dhe prirjet e t rinjve, duke synuar nxitjen e puns s pavarur dhe zhvillimin e personalitetit t do nxnsi. sht vn re se msuesit q bashkpunojn me t gjith nxnsit, arrijn rezultate m t mira se ata q merren me individ t vaant. Kjo do mbajtur gjithmon n qendr t vmendjes, prndryshe prqendrimi te nxns t veant sjell paqartsi, duke rrezikuar edhe humbjen e t gjith klass.
Ndue Kaza
115
Kreu V LIDHJET SHOQRORE
Marrdhniet shoqrore dhe ngarkesa e tyre

jekuria e adoleshentve shoqrohet me ndjesi t reja. Sa m tepr t rinjt fitojn pavarsi nga t rriturit, aq m shum krkojn ta plotsojn kt me mbshtetjen tek bashkmoshatart, e shprehur me kahe drejt sekseve t kundrta, e cila kushtzohet edhe nga nevoja pr plotsim. Prirja pr t siguruar sa m shum shok rreth vetes, sht e lidhur me pasigurin dhe frikn ndaj vetmis. Kjo dukuri sht m e shprehur sidomos tek djemt. sht krejt e natyrshme q n przgjedhjen e shokve n kto momente t mbahet nj qndrim m i prcaktuar se n moshn e fmijris. Nevoja pr nj shok t ngusht sht e madhe, por edhe lnia e tyre sht me frekuenc t lart. Shokt e lojs n kt koh bhen tepr t afrt, me t cilt realizohet imitimi dhe krahasimi. Adoleshentt q kan liri m t madhe, kan mundsi ti zgjedhin shokt e duhur jasht lagjes, sepse sht koha kur ndjehet nevoja pr m shum hapje, m shum hapsir pr t ndar me ta probleme e interesa t ngushta. Edhe
116
komunikimi ka nj nivel m t ngritur. Ai prmban, ndr t tjera, edhe mjaft romantizm. Prjetimet romantike luajn nj rol t madh pr formimin e personalitetit dhe vet afirmimin e rritjes. Zgjedhja e shokut ose shoqes bhet me fantazi dhe kujdes pr t mos psuar zhgnjim, sepse prvojat negative t fmijris kan ln pasojat e tyre. Prandaj vrehet prirja pr t gjetur shok me mosh pak m t rritur se vetja. N lidhjet shoqrore ka intensitet, emocion deri edhe pasione, t cilat pengojn njohjen reale t cilsive t bashkmoshatarve. Zgjedhja n kt mosh bhet e nxitur nga nevoja dhe prshtatshmria, q kan t bjn me shprehit e sjelljes, veshjen, aftsit, gjendjen ekonomike etj. Ndrojtja dhe turpi jan cilsi karakteristike t adoleshentve, t cilat lidhen m tepr me ankthin shoqror. I riu e sheh veten n qendr t vmendjes s opinionit shoqror. Prandaj i krijohet ndjesia sikur t gjith e vshtrojn at pr mnyrn si sillet e vepron, kur po bn ndonj gabim, si vlersohet, pranohet apo kundrshtohet nga shoqria etj. Origjina e ktyre sjelljeve gjendet jo vetem n t kaluarn fminore, por kryesisht n situatn familjare, n t ciln rritet adoleshenti. Lindja e interesit pr tu plqyer sa m tepr t tjerve, ndryshimet n planin fizik e fiziologjik, pavarsisht nga ritmet e zhvillimit, t cilat jan t ndryshme tek individ dhe sekse t ndryshme, kan t veantn e tyre dhe luajn nj rol t ndjeshm n kt mosh. N komunikim me njritjetrin, adoleshentt, kur ndeshen e prballen me indiferentizm, fillojn e mbyllen n vetvete. Prandaj dhe veprojn shpesh n kokn e tyre. Ktu duhet t tregohet kujdes se nse kemi raste t prsritura t ktyre marrdhnieve, shkaktohen trauma shpirtrore t pariparueshme. N kto raste ndihma e prindrve dhe msuesve sht e pazvendsueshme.
Ndue Kaza
117
Vlersimi i raporteve shoqrore

N moshn e adoleshencs paraplqehen raportet me m pak bashkmoshatar, por m intime, m t prcaktuara, m t idealizuara dhe t ndrsjella. N kt periudh fillon t kristalizohet vijndarja e shijes me dshirat. Ajo q dallohet qart pr meshkujt, sht se vlersohet si e rndsishme veprimtaria e prbashkt, ndrsa pr femrat tipar i veant sht besimi dhe afrimiteti. Mbi kto linja formohen grupe adoleshentsh me rregulla t brendshme t prcaktuara, me qllime e aspirata t prbashkta. Sjellja trasgresive vlersohet normale dhe detyrim pr do antar q merr pjes n nj grup. Grupet mund t formohen edhe n mnyr krejt t rastsishme. Por n mosha m t rritura krijohen grupe formale me objektiva specifik dhe n brendsi t tyre mund t ket edhe t rinj me mosh m t lart. Veprimtaria e ktyre grupeve mund t jet e lidhur me interesa t larmishme: sportive, kulturore, fetare, politike etj. N marrdhnie t tilla ndrpersonale me kalimin e kohs do lloj agresiviteti fillon e bie. Aktualisht familja dhe grupi vlersohen si faktor q shrbejn pr integrimin e fmijve n botn e t rriturve. Grupi e mbshtet adoleshentin pr t krijuar lidhje t ngushta me shokt, msuesin dhe pr zgjidhjen e problemeve t jets s prditshme, q i paraqiten. T gjitha kto dukuri jan t pranishme e t prbashkta pr t gjitha moshat e shoqris njerzore, por i gjejm m t theksuara tek adoleshentt. Dshifrimi i sjelljes dhe i veprimeve t secilit prej tyre sht i pamundshm pa njohur grupin n t cilin ai bn pjes dhe kryen veprimtari. Shoqrimi i vazhdueshm i adoleshentve n grupe, megjithse n disa raste nxit sjelljet kundr rregullave, sht i nj rndsie t pazvendsueshme pr zhvillimin e prshkallzuar e t gjithanshm t personalitetit
118
t tyre. Puna n grup dhe, prgjithsisht, veprimtaria e grupit nxit e zgjon tek antart e tij interesa t ndryshme t karakterit njohs. Ambicja e konkurrenca ndrmjet pjestarve t grupit luan rol motivues. Me mjaft vler jan debatet rreth njohurive t marra n shkoll, diskutimet rreth filmave, librave, veprimtarive t ndryshme etj. Jan t padiskutushme vlerat e veprimtarive sportive pr zhvillimin fizik, q t rinjt i realizojn n kuadr t grupit ku prfshihen. Gjat lojs forcohen besimi reciprok, lidhjet shoqrore edhe pse ato mund t mos jen kompetitive. Gjithashtu, proceset emotive gjat funksionimit t grupit rrjedhin m vrullshm. Por veprimtaria e nj grupi t caktuar adoleshentsh n raste t caktuara mund t kaloj n sjellje jonormale. Adoleshentt n t tilla raste mund t shfaqin sjellje q shoqria i dnon. Largimi nga ort e msimit ose nga shkolla, prfshirja n akte t dnueshme, prdorim a trafikimi i lndve narkotike etj., jan dukuri t cilat msuesit, prindrit dhe e gjith shoqria, n trsi, prpiqen ti frenojn dhe ti parandalojn. Ka shum raste, q prindrit nga frika ndaj ndikimit prej ktyre dukurive, ti izolojn fmijt, gj q sjell pasoja m t dmshme, sepse kshtu frenojn zhvillimin e tyre shoqror. Pra, zhvillimi i personalitetit t adoleshentit sht nj dukuri komplekse, q mund t prsoset, po t ket nj qndrim me prgjegjsi t lart nga ana e msuesve dhe prindrve, t cilve pr tia dal mban, u duhet edhe nj far formimi i mjaftueshm sociopsikologjik.
Ndue Kaza
119
Mbshtetja te bashkmoshatart
T rinjt shoqrohen me dik m tepr se me nj tjetr. N kt mosh sht karakteristike trheqja ndaj nj shoqrie t qndrueshme, pas luhatjeve t shumta. Termi pr shok t ngusht, ktu merr vlera. Kur jan t till, s bashku bisedojn rreth gjrave intime, luajn, shtisin, shkojn n shkoll etj. Nj jet pa shoqri do t ishte nj jet boshe dhe e vetmuar. Ndikimi i shokve n mnyrn e sjelljes, t veshjes, t t menduarit etj., sht i lart. Nj studiues n fushn e psikiatris, Ricard Sarles, shprehet kshtu: Adoleshenca sht nj periudh tranzicioni, n t ciln ndodh pjesa m e madhe e riorganizimit t trupit Pr t prballuar ngathtsin e nj trupi t ri dhe vazhdimisht t ndryshueshm, shumica e adoleshentve krkojn mbshtetjen e t rinjve t moshs s tyre. Megjithse i zvendsojn shpejt shokt, adoleshentt kan nevoj dhe krkojn shokun e ri q t bisedojn, t merren vesh, t kuptojn m mir po ndodh, t prballojn e t shpjegojn gjendjet e tyre emocionale etj. N prgjithsi, t rinjt prpiqen t krkojn t ngjashmit pr t qndruar s bashku. Por ndodh edhe e kundrta, kur n lidhje t ngusht secili prfaqson pjesn plotsuese pr tjetrin apo pjesn q i mungon secilit. Kjo ndodh edhe kur lidhjet bhen menjher dhe t pastudiuara. T rrmbehesh nga pasionet dhe emocionet sht e leht, tu thuash jo dshirave t pahijshme, duke arsyetuar pr pasojat pr vete dhe pr t tjert, duhet forc e madhe. Por jo gjithmon shokt me t cilt shoqrohen t rinjt, jan shok t vrtet. Nj shok i till t paralajmron pr rrugn e gabuar, n t ciln mund t jesh futur. Shoku i vrtet t kritikon, nse nuk i plqen veprimet e tua. Nj proverb thot: Besnike jan plagt e nj shoku dhe t rreme t puthurat e
120
nj armiku. Sinqeriteti sht cilsia m e mir, q vlersohet t shoku, po kshtu dhe sakrifica. N nj proverb tjetr shprehet qart se: Miku njihet q sht mik, n t keq e n rrezik. Besnikria sht cilsia kryesore e nj shoqrie t vrtet, jo hipokrizia e goditja pas shpine. Shoku i mir me kurajo dhe guxim, flet hapur ball pr ball, dhe prindrve t tij, pr gabimet e bra. N momentet e para, ndoshta shoku i tij nuk do t kuptoj, ndoshta do ta quaj edhe spiun, ndoshta mund t ndaj dhe miqsin me t, por ai shpejt do t t kuptoj e, nse nuk e bn kt, ather ai ska qen kurr shok i vrtet. Sekreti pr t zn shoqri, qndron n interesin q tregohet ndaj t tjerve. Nse nj i ri prpiqet me t gjitha mnyrat pr ti ndihmuar njerzit, si shprblim do t ket nj shoqri t gjer. N mjaft vende t zhvilluara prej kohsh sht vn re dukuria e braktisjes s familjes nga shum t rinj. Shifrat e t rinjve q braktisin familjet e tyre, llogariten n mbi 25%. Pas largimit nga familja, kategorit e shokve me t cilt mund t shoqrohen, jan t ndryshme. T ndodhur nn ndikimin e nj shoqrie q nga ne vlersohet si jo e mir, kta t rinj jo rrall bien pre e drogs, prostitucionit, vjedhjes, krimit. Edhe te ne sht shfaqur kjo dukuri pas viteve 90 n prmasa shqetsuese. Jan t shumt t rinjt q n krkim t nj jete m t mir, jan larguar nga familjet drejt vendeve t tjera. Trysnia q shkaktohet ndaj nj jetese t till nga bashkmoshatart e zhytur n rrug t gabuara, sht n disa raste e pamundur pr tu prballuar. Edhe ndihma q mund tu jepet, sht pak e vshtir pr t ndikuar, pasi si ndikimi i prindrve, edhe t autorve t tjer, n moshn e rinis bie, ndrsa dshira pr patur sa m shum shok, shtohet. Kur n shtpi mungon nj komunikim i mir, t rinjt prpiqen ta realizojn e ta gjejn plotsimin n gjirin e bashk-
Ndue Kaza
121
moshatarve, ku shoqrimi me shok, q mbartin qndrime t pjekura, zhvillon personalitetin e tyre. Nj dukuri tjetr q ndeshet n kolektivat e t rinjve n ditt tona, sht dhe qndrimi fyes ndaj nj pjese t shokve. Nuk jan t pakt t rinjt n shum shkolla q fyejn, ngacmojn, tallin t tjert, shpesh duke shkaktuar znka dhe grindje t mdha. Ata argtohen me shqetsimet q u shkaktojn t tjerve. Viktima t ktij qndrimi shpesh jan t rinj q karakterizohen si t rregullt. Shpesh ndodh q ndonj nga kjo kategori t rinjsh shqetsohet shum, deri sa t shprthej edhe n t qara. Por kjo gjendje mund t nxis q t ngacmohen edhe m shum. T humbassh respektin pr veten, kurajon etj., thjesht pr shkak t ngacmimeve t disa t rinjve, nuk sht rruga e duhur. T tallin edhe ata t tjert thjesht pr t larguar vmendjen, nuk zgjidh asgj, vetm se prgatitet terren t prballohen edhe me m shum fyrje. Mnyra m e mir pr t shmangur nj sjellje t till me fyerje, sht t prgatiten ti prjetojn ato me indiferenc t plot. Fyerja ndaj t tjerve buron nga pasiguria, xhelozia dhe mungesa e respektit pr veten. Nj pjes t mir t kohs t rinjt e kalojn me bashkmoshatart e tyre, pr rrjedhoj, ndikimi edukativ mbi njri-tjetrin sht i ndjeshm. Zgjedhja e bashkmoshatarve, me t cilt t rinjt shoqrohen, shpesh bhet aren e debateve n familje. Prindrit prpiqen t ndikojn mbi fmijt n przgjedhjen e shokve. Shoqrimi i nj t riu me n tjetr nuk sht i rastsishm. Pr kt nuk mund t jepen receta t paracaktuara n przgjedhjen e tyre. Me veorit komplekse t personalitetit t secilit, problemi qndron n ndikimin e ndrsjell mbi cilsit negative t seicils pal. Shumica e t anketuarve pr kto probleme, shprehen se krkojn t shoqrohen me prsona me karakter t ngjashm.
122
N anketa, t rinjt tan shprehen se dshirojn t shoqrohen me shok t karakterizuar nga cilsi t tilla, si: sinqeriteti, zgjuarsia, bujaria, thjeshtsia, besnikria, etj. Por tjetr sht prgjigjja q japin, dhe tjetr sht veprimtaria konkrete n jet. Pra kemi ktu nj qndrim t dyzuar, mosprputhje ndrmjet bindjes dhe veprimit. N t vrtet, adoleshentt jan t qart pr dmet q sjell prdorimi i drogs, alkoolit, duhanit, prandaj dhe shumica shprehen kundr shoqrimit me prdoruesit e tyre. Prgjithsisht, t rinjt pohojn se plqejn t shoqrohen me shok m t mir se vetja dhe se nuk u plqen t shoqrohen me t rinj me vese t papranueshme pr shoqrin, por ndjejn tundim nga joshja e gjrave t dmshme.
Prbrja e grupit
Adoleshentt e s njjts mosh i bazojn raportet e vazhdueshme mbi interesa, prvoja e vlera t rndsishme pr gjith grupin dhe personin. Motivimet pr funksionimin e nj grupi jan: Qndrimi s bashku i moshatarve; Komunikimi n mes tyre; Prania e kushteve t besueshme pr tu shprehur lirshm, hapur, pa frik; Kryerja e gjrave interesante q u plqejn; Ndarja e vlerave t njjta; Prballimi i vshtirsive etj. Kto karakteristika u prkasin grupeve formale, ndrsa n ato informale, pjesmarrja sht e rastsishme dhe pa raporte t qndrueshme me njri-tjetrin.
Ndue Kaza
123
N nj grup ku arrihet t ket vlersim e qndrim brenda normave t shoqris, pra n ato grupe q shpesh quhen si t ndrtuara mbi parime t drejta, adoleshentt arrijn t prballojn vshtirsit, rreziqet, t shkmbejn mendime dhe prvoja. Nj grup i till u jep dika q askund nuk gjendet. Atje shprehen lirshm, bjn far duan pa u bezdisur, mbshteten te njri-tjetri n do vendim, formojn identitetin krejt ndryshe nga sa realizohet n familje apo n shkoll. Jan kto disa nga arsyet kryesore pse adoleshentt nuk trhiqen nga grupi i tyre. Por ky grup ka edhe rregulla q t funksionoj, t cilat mund t i prmbledhim: T mos tradhtosh besimin e shokve; T mos veprosh vetm pr interesat e tua; T respektosh rregullat e prbashkta; T mos ndrhysh n zgjedhjet e t tjerve; T mos hapsh sekretet; T mos paragjykosh pjestart e grupit; T mos kryhesh veprime t papranueshme pr tr grupin; T mos krijosh dualitete me grupe t tjera etj. Njohja e grupit sht kusht baz pr tu dhn shpjegim veprimeve t adoleshentit dhe pr ti dhn atij njfar orientimi shoqror. N grup i riu modifikohet dhe bie ndrgjegjja e ndjenja e prgjegjsis. Gjithashtu manifestohen tipare t reja. T gjitha kto kan t bjn me dukurin e ngjitjes, q mund t vihet n lidhje me dukurin e hipnozs. do akt, do ndjenj sht ndikuar n nj grup deri n sakrifikim t interesit vetjak n t mir t kolektivit. Pr t dhn gjykime pr nivelin dhe funksionin e nj grupi, krkohet q t bhet vlersimi pr kriteret ku mbshtetet ky funksionim, ndr t cilt prmendim, unitetin e organizimit, unitetin e qllimeve e t motiveve, prgatitjen e grupit pr
124
veprimtari dhe unitetin psikologjik t antarve t ktij grupi. Ktu duhet t veojm grupet q kan struktur e qllime, t cilat prfaqsojn nj shkall t lart organizimi, ato prbjn nj asociacon. Edhe kolektivat e t rinjve jan grupe t zhvilluara, por n kt rast ndryshon qndrimi moral. Gjendja emocionale e prbashkt e antarve t grupit apo kolektivit, ndikon n krijimin e nj atmosfere t ngritur psikologjike. Lidhjet e forta i japin adoleshentit mundsi emancipimi me vlera shoqrore. Duke marr pjes n grup, fitohet siguri dhe identitet me nj model pak a shum t ndryshm nga ai q krkojn prindrit. Pr djemt, grupi sht mjedisi ku mund edhe t rebelohen, ndrsa pr vajzat sht vendi i prshtatshm ku mund t krijojn lidhje t rndsishme pr t ardhmen e tyre. Ngjitja e ndikimi vjen si pasoj e sugjestionimit. Individi humb personalitetin koshient dhe u bindet sugjerimeve t t tjerve, kryen aksione q jan n kundrshtim me temperamentin e zakonin e tij. Individi, si rezultat i entuziazmit t mass n t ciln ndodhet, bie n nj gjendje t ngjashme me at t t hipnotizuarit. N raste t tilla, ai nuk sht m i vetdijshm pr at q bn. Tek nj individ n gjendje t till, disa aftsi mund t shtyhen deri n nj shprthim ekstrem, ndrsa disa aftsi t tjera mund t humbasin. Ndikimi i sugjestionit e on individin t kryj me vrull disa akte, tek ai bie aftsia e ushtrimit t vullnetit. Mnyra m e mir pr t interpretuar sugjestionimin dhe ndikimin, sht bashkveprimi reciprok i individve. Njeriu, e aq m tepr adoleshenti, n grup sht m instinktiv: shprthyes, entuziast, heroik. sht vrtetuar se gjenden pika krahasimi ndrmjet psikiks s fmijve dhe t primitivve. N grup integrohen dukuri t ndryshme, si: pashpirtsia dhe bujaria, guximi dhe frika. Gjithashtu ka raste kur n t bie instinkti i vetmbrojtjes.
Ndue Kaza
125
Dshirat jan apasionante, por nuk zgjasin shum. Nuk ekziston koncepti i pamundsis. do gj sht e mundshme pr grupin. Ndjenjat n t jan t ekzagjeruara, dyshime dhe paqartsi nuk ka. Kalohet shum shpejt n ekstreme, dyshimi m i vogel shndrrohet shpejt n evidenc, nj antipati e thjesht shndrrohet n urrejtje t egr. Masa eksitohet vetm nga ngacmues t ekzagjeruar. Kush dshiron t veproj n grup, duhet t pikturoj me ngjyra t theksuara, t prsris dhe t zmadhoj. Individt n kuadrin e nj mase, krkojn nga lideri i tyre vetem forcn. N grup idet kontradiktore mund t qndrojn njra pran tjetrs pa paraqitur nj konflikt. N grup nevojiten iluzionet. Sipas studiuesve, edhe n botn e kafshve kur jan n nj grup, instinktivisht i nnshtrohen autoritetit t nj prijsi. E njjta gj ndodh tek njerzit. Prijsi do t ket nj fuqi misterioze, q sht quajtur prestigj. do prestigj varet nga suksesi e humbet nga dshtimi. E gjith kjo analiz na ndihmon pr njohjen e adoleshentve, t mnyrs si ata aktivizohen n grupe t caktuara q n disa raste t ndrhyhet pr t modifikuar sjelljet ekstreme. Njohja e adoleshentve sht problem mjaft kompleks. Ndryshimi i vazhdueshm i mnyrs s jetess, zhvillimi i teknologjive t reja n fushn e telekomunikacionit etj., ndikojn q t gjendemi prball nj realiteti, t cilin e prjeton adoleshenca e sotme, i pakrahasueshm n disa aspekte me realitetin e adoleshencs s prindrve. Dgjohet gjithmon nga prindrit q ankohen se fmijt e tyre po i on n rrug t keqe shoqria me t ciln shoqrohen. sht e vertet se n shum raste ndodh kshtu. Por ky rrezik nuk e prligj mbylljen dhe veimin q shpesh disa familje u bjn fmijve. N kt kuptim, sht e pamundshme t mos gabosh. Pasi mundsia e orientimit t adoleshentit sht e madhe si prsa i perket sjelljes, ashtu pr sa i prket prcaktimit
126
t tij drejt nj zgjidhjeje a profesioni shoqrisht t dobishm. Prgjegjsin e ktij orientimi e kan, n radh t par, shkolla, prindrit. Edhe ndihma e kshillimi i psikologut do t ishin me mjaft vler. Ky shqetsim emotiv sht i dyanshm dhe ndjehet si nga msuesi, ashtu edhe nga nxnsi.
Shrbimi mbrojts i grupit

Ka ide dhe ndjenja, t cilat lindin e shndrrohen n akte vetem tek t rinjt q bjn pjes n nj mas ose n nj grup t caktuar individsh. Masa ose grupi nga ana psikologjike sht nj krijes e prkohshme e prbr nga element heterogjen, t bashkuar pr nj moment ashtu si qelizat formojn nj trup me jet. sht e natyrshme q individi t modifikohet n grup ose n mas. Pra, ai dallohet nga individi i izoluar. Shkaqet e ktij modifikimi gjenden tek dukurit t pandrgjegjshme, t cilat drejtojn jo vetm jetn organike, por edhe funksionimin e inteligjencs. Jeta e ndrgjegjshme e subjektit prbn nj pjes t vogl n krahasim me jetn e pandrgjegjshme, por ne mundemi t zbulojm vetm nj pjes t motiveve t saj. Aktet e ndrgjegjshme rrjedhin nga nj substrat pandrgjegjsie, i formuar kryesisht nga ndikime trashgimie. N aktet tona, prve shkaqeve t rrfyera, ka edhe shkaqe sekrete q prgjithsisht i kemi mohuar ose nuk i kemi vlersuar n shkalln e duhur. Pjesa m e madhe e aksioneve tona jan efekte t motiveve t panjohura, q nuk i kapim dot. N grup, tiparet individuale shkojn drejt me zhdukjes dhe bie mnyra e t ndodhurit specifik. Ka studiues q mendojn se individi n grup manifeston
Ndue Kaza
127
karakteristika t reja dhe e krkon arsyen n faktor t ndryshm. N grup ose kolektiv ai ndjehet i fort, qoft edhe nga prania e t tjerve, fakt ky i cili ndikon q individi t liroj instinkte t cilat i vetmuar sdo ti realizonte kurr. E gjith kjo ndodh sepse n grup n nj far mnyre ndjehet anonim dhe ndjenja e prgjegjsis individuale duket se zhduket. Prmasat e grupit, q zvendsojn mbrojtjen e familjes, relacionet horizontale me bashkmoshatart, funksionin e miqve, kan qen e mbeten prvoja me vler t adoleshentve. Kto gjithmon jan karakterizuara nga zbulimi i prmass s madhe etike t dashuris dhe miqsis pr t realizuar detyrime, shoqri paralele me at t t rriturve. sht evident fakti se jeta e grupit sht nj instrument q i shrben prvojs evolutive, nj fush n t ciln prftohen vlera, norma e mnyra sjelljeje, q kan nj funksion ngushllues e lirues. Forca e grupit pr do t ri apo t re sht nj instrument i pazevendsueshm, i jashtzakonshm pr realizimin e vetvetes. N disa raste, varsia nga grupi krijon tepr shqetsime. Shpirti dhe historia e grupit q djemt kan ndar n mes tyre, krijon aksione me efekte t uditshme pr amortizimin e mrzis e t trishtimit, duke i nxitur t ndrmarrin veprime q jo rrall jan t padshirueshme, t cilat lidhen me aksione, sfida, prdorim t lndve narkotike dhe dukuri t tjera shqetsuese pr familjen e shoqrin.
128
Ndue Kaza
129
Kreu VI SOCIALIZIMI I T RINJVE-MISION I RNDSISHM

T rinjt dhe historia e nj pyetsori
1.Nj ndodhi dhe disa probleme j dit m erdhi n zyr mjaft i revoltuar, nj i ri i cili quhet Kristi. Ai me shum kurajo m paraqiti disa shqetsime, n trajtn e pyetjeve, q lidheshin me punn msimore n shkolln e tij. Pyetjet mbartnin edhe nj far mdyshjeje q kishte t bnte jo thjesht me prgjigjet, t cilat mund t jepja un, por, kryesisht, me qndrimin dhe ndrhyrjen pr t ndikuar sado pak n zgjidhjen e problemeve q shqetsonin t rinjt e shkolls s tij. N fillim Kristi krkoi t dinte nse kisha njohuri pr disa mendime t t rinjve q ishin botuar n faqet e gazets rinore. Pastaj prmbajtja e gjith biseds son u prqendrua n kto drejtime: A kisha informacion pr disa msues, t cilt sillen n mnyr t pakontrolluar me nxnsit, q m shum harxhojn koh duke artikuluar fyerje se pr t dhn msim.
130
A duhet q msuesit t bjn kurse private me nxnsit e tyre, duke i detyruar ata me forma t pandershme pr kt gj? A nuk do t ishte m mir q msuesit e shkolls s mesme t przgjidhen me konkurs, ku mund t merret edhe mendimi i nxnsve dhe prindrve? A sht e mundshme t bhen trajnime pr funksionimin e qeveris s nxnsve dhe t organizmave t tjer, q t vihen n shrbim t zgjidhjes s problemeve t punve t shkolls? Ndoshta ishte rastsi, por nj or pas ktij takimi, mu dha mundsia q t merrja pjes n analizn semestrale t shkolls, pr t ciln ankohej Kristi. Ndonse i tronditur nga shija e takimit t mparshm, u prpoqa t ndjek me vmendje raportin e analizs semestrale dhe mendimet e msuesve pr punn msimore-edukative n at shkoll. Menjher binte n sy veanrisht niveli i paknaqshm i kalueshmris s nxnsve, e cila lvizte nga 40 49% pr do klas. N kt analiz u bn vetm dy pyetje, t cilat kishin n thelb t njjtin shqetsim, q lidhej me kriteret e ndarjes s nxnsve t vitit t par n klasa t veanta. Dy msuesit q drejtuan pyetjet, u ngritn t flisnin. Ata bnin sikur flisnin, pasi nuk than gj pr cilsin e puns msimore, pr shqetsimet q kan nxnsit e prindrit, pr marrdhniet msues-nxns, pr kalushmrin, pr punn edukative, pr punn e tyre. Ata u prpoqn t argumentonin se vitet e para nuk mund t grupohen sipas niveleve t kalushmris s klass s tet, sepse krijohen probleme t mdha n msimdhnie. Madje ata dhan mendime edhe pr muret e disa klasave (!?), por pr analizn konkrete nuk nxorn fjal. U krkuam q ti orientonin diskutimet rreth analizs pr t ciln ishim mbledhur, pa i nnvleftsuar
Ndue Kaza
131
problemet, t cilat po ngriheshin. Por jo, asgj nuk ndryshoi. Bile nj msuese, filloj t ankohej, se po i bheshin ndrhyrje n diskutim, pra po i cnoheshin t drejtat e saj. Asnj msues tjetr nuk shtroi ndonj problem pr cilsin e msimdhnies, kalueshmrin e nxnsv, q ishte aq e ult pr t gjitha klasat, pr shkaqet e verteta t ksaj gjendjeje alarmante q e sundonte kt shkoll. Interesant, por nj rast t ngjashm sht vshtir t ndeshsh n ndonj shkoll tjetr. N ndrhyrjen time, pak i nervozuar, ve t tjerash, prcolla edhe mesazhet e Kristit, me bindjen m t plot se mbyllja e problemeve n kt kshill msuesish pasqyrohet qart n rezultanten e kalushmris s nxnsve. Rrumbullakosja e problemeve, druajtja pr hapjen e debatit dhe ruajtja e ekuilibrave sipas parimit trhiq e mos kput, nuk sjell zgjidhjen dhe shndoshjen e gjendjes. Prkundrazi, ky stanjacion e thellon m tepr krizn e ksaj shkolle. Duke br krahasimin e mendimeve q shkmbyem me Kristin, me gjendjen e prparimit t nxnsve dhe nivelin e analizs s kshillit t msuesve, pa asnj dyshim t krijohet bindja se n kt mjedis jan krijuar artificialisht dy kampe. N nj an, jan rreshtuar msuesit. Ndrsa n krahun tjetr, jan nxnsit, dhe nse vazhdohet m tej t veprohet kshtu, klima e puns do t prkeqsohej, do t dmtohej seriozisht niveli i formimit t nxnsve. sht normale q t krkohen kushte sa m t prshtatshme n pun, paga m t larta pr msuesit, pr kt duhet t luftojn t gjitha strukturat, shoqrore dhe shtetrore. Por, pavarsisht nga gjendja n t ciln ndodhemi aktualisht, asgj nuk e prligj prapambetjen shumplanshe dhe krizn q po prjeton shkolla dhe sistemi arsimor n vendin ton. Askush nuk mund t lejohet t abuzoj, t bj
132
sikur po punon apo t fshihet prapa vshtrsive, ti prdor ato si ombrell pr t mbuluar paaftsin, paprgjegjshmrin dhe mungesn e korrektess s tij n pun. Zgjidhje magjike nuk ka, por prvoja pedagogjike, pr krijimin e nj mjedisi motivues, q prshkohet nga atmosfera, mirkuptimi, mirbesimi, gjenden kudo n shkollat tona. Misioni i msuesit sht i madh. Ai nuk mund t krahasohet apo t barazohet me ndonj profesion t fardo fushe tjetr. N prputhje me kt princip, edhe t ushtruarit e tij ka specifik e prmasa t pamatshme. Prodhimi i ktij misioni, pra qytetari i ardhshm, ka mjaft vshtirsi t vlersohet n ast. Vetm pas shum vitesh mund t arrihet n prfundime t sakta pr efektivitetin e procesit. Ky fakt duhet t vr n mendime dhe n lvizje jo vetm armatn e edukatorve, por t gjith shoqrin ton pr t kaprcyer sa m par problemet e mprehta q kushtzojn zgjidhjen e krizs n arsim. I nxitur nga t gjitha kto q prmenda, organizuam nj pyetsor, t cilin ua drejtuam nxnsve nga klasa e tet deri n vitin e katrt t shkolls s mesme. Pyetjet synonin t nxirnin informacion pr marrdhniet n familje, n shkoll dhe n jetn e brendshme t adoleshentve. Pyetsort u prpunuan n bashkpunim me psikologt shkollor dhe iu drejtuan 1 471 t rinjve t moshs shkollore nga 14 deri n 18 vje. 2. Jeta vetjake e t rinjve Pr t trhequr m shum interesin e t rinjve, pyetsori u mendua ta shtrinte fushn e prmbajtjes n t gjitha problemet e moshs. N prfundim t tij, n baz t prgjigjeve t dhna u b e mundshme t kemi nj material t pasur, nj pjes t t cilit po e paraqes n vazhdim.
Ndue Kaza
133
Pyetjes sesa ndjehen t lir pr t vepruar, 16,5 % e t rinjve t anketuar u shprehn se jan plotsisht t lir t dalin me nj shok ose shoqe, 9 % se jan t lir t drgojn letra dhe mesazhe, 17.2 % se jan t lir t zgjedhin dfrimet dhe shoqrin dhe 57,3 % e tyre se jan t lir t zgjedhin studimet dhe profesionin q dshirojn. Pr nj pyetje lidhur me ndryshimet fiziologjike q po psojn, prgjigjet prmblidhen kshtu: 42,4 % e tyre nuk ndihen aspak t shqetsuar, 41 % ndihen pak t shqetsuar, 13 % ndihen shum t shqetsuar, 2,6 % nuk pranojn t prgjigjen. Po lidhur me kt problem, por pr mundsin e komunikimit, ata u shprehn se 13,4 % e t anketuarve komunikojn n mnyr normale me shokt, 24,4 % e tyre me shoqet, 25,3 % me nnn, 5,1 % me babain 13 % me motrn, 6,4 % me vllain dhe rreth 12 % nuk komunikojn me ndonj n lidhje me ndryshimet e tyre fiziologjike. Ndrsa pyetjes nse kan t dashur, 3,8 % e tyre iu prgjigjen pozitivisht, 60 % iu prgjigjen negativisht, 3,2 % nuk pranuan t prgjigjen. Pr probleme t lidhjeve dashurore, 56,4 % e t anketuarve pohojn se diskutojn me shoqrin, 16,5 % e tyre me familjen, vetm 1,1 % me msuesit, ndrsa 23 % e tyre nuk diskutojn me ndoknd dhe 3 % e nxnsve nuk pranuan t prgjigjen. T dhna disi t papritura u voln nga pyetja nse jan t mjaftueshme njohurit pr problemet seksuale q merren n shkoll. 27,5% e t anketuarve u prgjigjn se ato jan plotsisht t pamjaftueshme, 55 % se ato jan pak t mjaftueshme, 14,5 % e tyre se ato jan t mjaftueshme dhe 3 % nuk pranuan t prgjigjen. Kto t dhna, duke i krahasuar me prgjigjet e dhna disa vite m pare, tregojn se sht rritur ndjeshm numri i nxnsve q tregojn interes pr njohuri t tilla.
134
Pyetjes sa vlejn pr jetn shprehit dhe vlerat e fituara n familje dhe n shkoll, 16,3 % e t anketuarve u shprehn se jan t pamjaftueshme, 81,7 % se ato jan t mjaftueshme, 0,9 % se ato jan fare t pamjaftueshme dhe 1,1 % e tyre nuk dhan prgjigje. Pyetjes nse fmijt do ti rrisnin ashtu si jan rritur vet nga prindrit e tyre, 24,7 % doli se pajtohen plotsisht me kt mnyr, 41,6 % krejt ndryshe nga jan rritur vet dhe nuk e mendojn fare kt problem rreth 33,7 % e tyre. Prqindja e lart e t rinjve q nuk e pranojn veprimin e prindrve t tyre dhe se vet ata do t veprojn ndryshe, tregon se paknaqsit ndrmjet brezave jan n nj shkall q duhet t shqetsohemi, si dhe t gjenden forma pune pr t ndrhyr n prmirsimin e marrdhnive prindr-fmij. Si del edhe nga sa prmendm m sipr, adoleshentt shprehen me rezerva dhe kjo sht e natyrshme. Por duke marr parasysh prqindjet me luhatjet, pasaktsit, fiktivitetin etj., prirjet themelore t zhvillimit t ksaj moshe jan t qarta. Po ti analizojm prgjigjet me vemendje, mund t themi se shum t rinj jan t lir pr t vepruar, por si duan e krkojn prindrit. Ktu varet se me prindr kemi t bjm, niveli e mentaliteti kan, pr t zbuluar se far modelimi krkojn t realizojn. Ndryshimet q ndodhin n adoleshenc, jan t mdha. Asnjeri prej tyre nuk ndjehet si m par. Ky proces q ndodh, shkakton frik, kureshtje e mister pr t ardhmen. Shpesh ndodhin nga ato gjra, q nuk di si ti shpjegosh. Prandaj n munges t nj njeriu t aft pr konsultim, fillon mbyllja n vetvete. S bashku me ndryshimet fiziologjike, t rinjt prfshihen n trheqjet seksuale. Por n kt fush jan m t mistershm, rezervohen t shprehen me shokt e shoqet dhe e kan gati t ndaluar t komunikojn me m t rriturit. Njohurit q
Ndue Kaza
135
marrin pr kto probleme n familje dhe n shkoll, jan t kufizuara, ndonse n realitet gjrat rrjedhin e ndodhin krejt ndryshe. T rinjt e vlersojn rolin e familjes dhe t shkolls, ata i vlersojn kto dy institucione si faktort baz pr tu futur n shtpin e jets, por si funksionojn e rol luajn n t vertet kta faktor, duhen par e duhen vlersuar me vemendje mendimet e nxnsve. Zhvillimi fiziologjik shkakton probleme t mdha dhe, veanrisht, prjetimet e gjinive t ndryshme kan intensitet jo t njjt. Disa nga kto ndryshime jan jo vetm t papritura, por edhe t pashpjegueshme pr t rinjt, gj e cila mund t shkaktoj edhe alarm. N prgjigje lexohet qart se informacioni, q marrin n shkoll dhe n familje, sht i kufizuar e shpesh i paorganizuar. Mbajtja larg ktyre dukurive pr ti ruajtur sa m shum t rinjt, sht shqetsuese, sepse sht e ngritur gati n sistem edukimi. 3.Mbi marrdhniet prind-adoleshent Pyetjes nse prindrit jan t arsyeshm n marrdhnie me ta, 71 % e tyre iu prgjigjn pozitivisht, kurse 29 % e tyre negativisht. Por n vazhdim, t anketuarit mendojn se 71 % e prindrve t tyre jan t qet n marrdhniet familjare dhe vlersojn n komunikime moshn e fmijve, ndrsa 18 % mendojn se prindrit veprojn sikur nuk kan qen kurr t rinj. Prindrit e humbasin menjher durimin sipas 11 % t nxnsve. T anketuarit identifikojn nj numr t ndjeshm ndryshimesh n marrdhniet me prindrit. 71,4 % u shprehn se e shikojn jetn n nj mnyr t ndryshme nga prindrit e tyre; 11 % jan pr ndryshime n prkushtimin ndaj puns; 11,5 % shprehen pr divergjenca n mendimet politike; 4 % n rregullat e mirsjelljes etj.
136
Nj prqindje e lart e t anketuarve, plot 80,9 % e tyre kan prshtypjen se kuptohen nga prindrit dhe vetm 19,1 % e nxnsve mendojn se prindrit nuk ndalen n problemet e tyre. Besueshmria e prindrve te fmijt sipas mendimit t vet fmijve paraqitet e till: aspak 1,8 % e nxnsve, pak pr 20,5 %, plotsisht pr 70 % t nxnsve dhe nuk mund t shprehen pr kt 7,7 % t tyre. Edhe pr besimin q kan fmijt te prindrit, shifrat jan t prafrta: aspak 0,4 % , pak 7,7 %, plotsisht 90 % e tyre dhe 1,9 % nuk mundn t shprehen pr kt. Komunikimi me prindrit sht i leht pr 61 % t fmijve, i vshtir pr 36,8 % t tyre dhe i pamundur pr 2,2 % t t anketuarve. Kan mendimin se ndihmohen nga prindrit pr tu br vetvetja 57,2 %, pr tu ngjar atyre 34,4 % dhe vlersojn se i ln t lire, 4 % e t intervistuarve. Mosmarrveshjet kryesore me prindrit fmijt i kan si m posht: 49,5 % pr arritjet n shkoll, 11 % pr mnyrn e veshjes, 18,1 % pr mnyrn e sjelljes, 14,3 % pr ndihmn q japin n shtpi dhe 7,1 % e tyre shmangen n prgjigjen pr mosmarrveshjet me prindrit. Pr 11,5 % e t anketuar familja do t ket prirje pr tu dobsuar, pr 48,5 % do t mbetet po aq e lidhur sa sot, 34 % e tyre nuk e mendojn t ardhmen e familjes dhe rreth 6 % e t intervistuarve nuk japin mendim. Prindrit sido q t jen, jan t arsyeshm, krahasuar me t rinjt. Kshtu mund t prkufizojm e t prcaktojm marrdhniet e nj mase t madhe t rinjsh me prindrit e tyre. Jo n pak raste prindrit veprojn sikur nuk kan qen kurr t rinj. Ndoshta kjo ndodh se n moshn e rinis kan br shum gabime dhe tani krkojn ti rregullojn me fmijt e tyre. Raporti i sjelljes prind-adoleshent nga si miq
Ndue Kaza
137
n epror e varts sht i diskutushm. Prindrit krkojn shum prova pr t dhn besimin e tyre. Ata japin kshilla t pafundme, ka mjaft vshtrsi pr t komunikuar me ta, sepse absolutizojn prvojn q kan fituar n jet. Nj familje funksionon mir kur di t prballoj me sukses ndryshimet q ndodhin n kt mosh. Kur ndodhin probleme n kto marrdhnie, ajo q shkakton m tepr dhimbje sht heshtja pas nj numri t pafund kshillash. T rinjt krkojn nga prindrit e tyre dashuri, mirkuptim, respekt reciprok, por edhe nj mal me kshilla t shoqruara me nj sjellje t rregullt, q ata t ken nj shembull ku t mbshteten pr t prballuar dallgt e jets. Prindrit prpiqen ti kuptojn t rinjt, por jo gjithmon e realizojn kt gj. Pr kt arsye, ata megjithse mundohen, nuk arrijn ti trajtojn adoleshentt me pjekurin e nevojshme. Kjo bn q n shum raste t humbas qetsia e mirkuptimi. T rriturit ndonjher tregohen egoist me t rinjt, nuk vlersojn mendimet e tyre, nuk marrin parasysh faktin se kta t fundit kan nj mnyr tjetr t menduari, t vepruari dhe t sjelluri n shoqri. Ata kan e prfaqsojn modele t reja marrdhniesh njerzore. N nj mas t madhe, familjet kan probleme ekonomike q krijojn vshtirsi pr edukimin e fmijve. Mirpo m tepr shkaktojn pasoja indiferentizmi e lnia pas dore e kontakteve me fmijt se mungesa e t mirave materiale. Marrdhniet n kt periudh varen jo vetm nga gjendja ekonomike e familjes, por edhe nga metodat e edukimit, nga gatishmria dhe aftsia e prindrve pr t pranuar se fmija tashm sht rritur. T gjitha konfliktet q lindin n marrdhniet prind-adoleshent, burojn nga ushtrimi i kontrollit prej t parve pr veprimtarin, sjelljen, rezultatet, zgjedhjen e shokve etj. Kontrolli i rrept pr gjithka ka t njjtat efekte negative si
138
lnia pas dore, indiferentizmi dhe vendosja e rastsishme e ktyre marrdhnieve. Prindrit q i pranojn t rinjt ashtu si jan, q i marrin vendimet s bashku me ta, q tregohen t rregullt, dashamirs dhe q pr gjithka zhvillojn dialog t barabart e t drejt, jan m t suksesshm. 4.Nxnsi vlerson msuesin A ka objektiva t parashtruar shkolla? Me far strategjie punohet pr drejtimin e t rinjve? Cili sht sistemi i vlersimit q praktikohet? A ka ndonj taktik disiplinore pr msuesit? vler kan tekstet dhe materialet plotsuese? Si shfrytzohen ato? Intervistimi nxori n pah mendime dhe pikpamje t ndryshme. Ato prmbajn nj strategji efektive pr thithjen e nj informacioni t thell, q meriton t respektohet e t zbrthehet me vemendje t veant. Ndjenjat e nj t riu nuk jan t njjta me ato t nj prindi apo msuesi, qoft edhe pr t njjtin problem. Shoqria jon prbhet nga nj numr minishoqrish, me rregulla e vlera t veanta. T vzhgosh sa m shum dhe t ndrhysh n veprimtarin e t rinjve vetm kur nuk ke mundsira t tjera, sht veprimi m i drejt pedagogjik. T pranohen mesazhet joverbale t nxnsve dhe t vlersohen lidhjet e vazhdueshme me nxnsit jan mnyrat m efektive t komunikimit. Lidhur me faktin nse msuesi shpjegon qart, 64 % e nxnsve t intervistuar u prgjigjen po dhe 36 % u prgjigjen jo. Po kshtu, 65 % e t anketuarve u shprehn se msuesit sillet me takt, 30 % pa takt, ndrsa pjesa tjetr jan n mdyshje pr sjelljen e msuesit. Pr vlersimet q bjn msuesit, 65 % e t anketuarve shprehen se vlersojn drejt, ndrsa 35 % t tyre shprehen se nuk vlersojn drejt.
Ndue Kaza
139
N prgjigjet e nxnsve vrehet se prgjithsisht vlersohet pozitivisht sjellja e msuesit, por ngrihen edhe shum probleme pr ta. M posht po rendisim disa nga problemet m shqetsuese t ngritura nga nxnsit: ...msuesit japin disa msime njhersh..., mungojn shpesh, flasin ne celular gjat ors s msimit, jan t ashpr, nuk falin, ka nga ata q nuk i kuptojm gjat shpjegimit, nuk sillen mir, sidomos kur jan t nxehur pr problemet e tyre familjare, nuk marrin parasysh arsyen m t vogl, t ndshkojn me not, ta bjn orn e msimit ferr, brtasin shum, t fyejn, denojn pa t drejt, vlersojn me opinion, shfrytzojn inatet, nuk diskutojn pr problemet jasht msimit, tregohen indiferent, n prgjithsi, sillen me takt me nxnsit q njohin, nuk na ndihmojn, msuesit e matematiks dhe t fiziks vlersojn mir vetm nxnsit q marrin pjes n kurse ose i njohin, t tjert pr ta nuk ekzistojn, nuk na jepet shum mundsia pr t u pyetur me goj, kur ngrihesh n msim, t sheh gjith inat etj. Ata cituan emra msuesish q i fyejn dhe krkonin me kmbngulje q t ruhen nga msues t till. Konkretisht, shprehen: ata na paragjykojn dhe kjo ndikon edhe n vlersimin, shum msuesve u intereson vetm t kryejn detyrn e tyre, duke shpjeguar msimin dhe nuk u intereson m tej q t jen m afr me nxnsit, nse kjo afri do t krijohet, mendojm q do t ndikoj n rezultatet tona pozitivisht, n sjelljen me ne ka dallim ndrmjet msuesve t rinj dhe t vjetr, disa msues tregohen mjaft arrogant n marrdhnie me nxnsitetj. T gjitha kto mendime t nxnsve t udhheqin drejt prfundimit se n shkoll ka probleme t mdha komunikimi, pavarsisht nga prmasat e tyre. Ajo q prcaktohet lehtsisht, sht fakti se nuk ndrtohen marrdhnie t drejta partneriteti,
140
prandaj bhen diferencime pr nxnsit si n vlersim, ashtu edhe n trajtimin e tyre. Msuesi sht figur e rndsishme pr nxnsin. Ai n shum raste merret si pik referimi, si nj pasqyr e gjith puns s shkolls. N intervistat e realizuara me t rinjt, ka vlersime pozitive pr punn e tyre t palodhur. Por ajo q bie m tepr n sy, sht fakti se nuk jan t shkputura rastet kur tek nj numr jo i vogl msuesish shfaqin dukuri t cilat t bjn t ndjehesh me turp. M shqetsuese paraqitet mungesa e idealizmit, arroganca dhe indiferentizmi n marrdhniet me adoleshentt. T rinjt prmendn e akuzuan msues me emra e mbiemra pr probleme konkrete t ndeshura, q cnojn figurn morale t edukatorit, por edhe marrdhniet ndrmjet tyre. Pra, problemet ishin t gjithanshme. E vshtruar m gjer, kjo situat sht alarmante dhe krkon analiz t thell pr t gjith komponentt e puns msimore-edukative. Periudha e krizs n kto marrdhnie nuk duhet lejuar t zgjatet m tej. Njkohsisht, i duhet vn fre eksportimit t saj. U takon, n radh t par, vet msuesve t vlersojn vetveten, qndrimin e tyre n raport me nxnsit dhe mjedisin, pa ln jasht vmendjes problemet e shumta me t cilat prballen ata do dit. Q t rinjt t jen t etur pr dije, t jen aktiv dhe t pavarur n veprimtarin njohse, duhet t nxiten, qoft edhe pr nj arritje t pjesshme, duke u shmangur nga prqendrimi i teprt te mossuksesi apo ndonj dshtim i prkohshm. N shkoll, qllimi sht gjithnj human, prandaj kushtet dhe marrdhniet duhet t jn sa m njerzore, t prshkuara me frym partneriteti t vertet shoqror. Brthama e personalitetit t t rinjve krkon t vlersohen motivet, t cilat vn n lvizje dhe nxisin interesat e tyre n
Ndue Kaza
141
t gjitha fushat e jets. Vlersimet e msuesit jan vendimtare. Ato mund t bhen burim nxitjeje ose frenimi e mosbesimi, krenarie ose fyerjeje, mund t ngren gjendjen emocionale ose t shkaktojn dshprim. Pr kt arsye, msuesi duhet t ket mjeshtri t lart pedagogjike, ti vlersoj nxnsit n prmbajtje, ti edukoj ata me parimet e vlersimit dhe t krijoj sfond emocional pozitiv n do lloj vlersimi, qoft edhe kur sht negativ. Nxnsit e moshs s rritur shkollore fillojn t prcaktojn vendin e tyre n gjithsin e marrdhnieve njerzore. Ata vetprcaktohen, prandaj shfaqin ndryshime edhe n drejtim t motivacioneve msimore. Adoleshentt e rivlersojn do lnd msimore pr t prcaktuar bazat e veprimtaris s ardhshme profesionale n jet. N kt przgjedhje, ata prcaktojn dhe interesohen pr prvetsimin e njohurive m t domosdoshme, gj e cila shkakton lnien pas dore t ndonj disipline tjetr. Msuesit n kt moment nuk duhet t abuzojn me prirjen q kan t rinjt pr t mnjanuar mangsit n disiplina t caktuara, duke praktikuar n ndonj rast veprimtari t paligjshme me nxnsit n lndt e tyre. Prgjegjsit pr zbraztit e t rinjve n disiplina t ndryshme i kan edhe msuesit. Prandaj krkohet t ndryshoj mentaliteti dhe metoda pr shmangien e tyre me nj kosto t prbashkt. N prgjigjet e dhna nxnsit veojn si ngjarje me t hidhura n shkoll q u kan mbetur n kujtes: rastet e vdekjes s nj shoku apo shoqeje, kur kan marr nj not m t ult nga ajo q kan merituar, qortimin e ashpr prpara klass, ndarjen me shokt ose shoqet, kur pr arsye ekonomike nuk mund t marrin pjes n ekskursione apo veprimtari t tjera t organizuara nga klasa, kur shoqrohen n komisariatin e policis, kur jan ndar me ndonj
142
msues, kur ndodh q ta paralajmrojn ose ta prjashtojn nga shkolla, kur prishen marrdhniet me t dashurit e tyre etj. T rinjt prjetojn ngjarje intensive dhe sht normale q disa ln gjurm m t thella. Mnyra si i perceptojn ata kto momente, sht e veant, por nuk u shmanget ligjsive t ksaj moshe. Kto kujtime prthyhen e pasqyrohen me frekuenc e intensitet t ndryshm dhe ruhen pr nj koh t gjat. Njohja e ktyre gjendjeve emocionale nga msuesit, sht e domosdoshme, sepse mbi kto shqetsime duhet t ndrtojn nj nga drejtimet e strategjis edukative pr punn e tyre. Edhe lidhur me at se far u mungon nxnsve, u dhan mendime t shumta e t larmishme, si, p.sh,: N familje : komunikimi, toleranca dhe mirkuptimi me prindrit, kushtet e mira ekonomike, ngrohtsia e prindrve t vrtet, nj motr ose nj vlla, prania e shum t afrmve pr shkak t emigracionit etj. Mungesat q rreshtohen m lart, jan vertet t pranishme n jetn e prditshme t t rinjve. Ato kan efekte t ndjeshme n mosarritjet, jan n shum raste pengesa serioze pr realizimin i vetvetes, pr arritjen e synimeve, realizimin e dshirave, qllimeve dhe objektivave. Disa nga mungesat e prmendura ndikojn drejtprdrejt n frenimin e zhvillimit t prirjeve dhe talenteve. Kjo gjendje shkakton tek t rinjt dhimbje dhe zhgnjim, t cilat n ndonj rast bhen shkak pr depresione t pariparueshme. N shkoll mungojn: laborator dhe mjetet msimore, komunikimi, toleranca dhe sinqeriteti n bashkpunimin mes njri-tjetrit dhe me msuesit e tyre, pastrtia dhe rregulli, notat e mira, siguria, uniformat e duhura, mjediset brenda dhe jasht shkolls, bibliotekat e pasura etj.
Ndue Kaza
143
Po kshtu, brenda shkolls nuk u respektohen disa t drejta, si: e drejta e fjals, trajtimi i barabart mes nxnsve, ndihma e msuesve kur u krkohet, e drejta e kundrshtimit, t qenit t lir pr t vepruar kur sht e mundshme etj. Ata shtojn se m tepr shqetsim paraqesin marrdhniet q sundojn atmosfern e shkolls, se mungesa e infrastrukturs s saj. Njkohsisht, ata duan t dine se nse mungojn fondet pr t bler laborator, pr t krijuar mjedise sa m t prshtatshme e funksionale pr t krijuar kushte sa m ideale pr zhvillimin e msimit, far pengon pr t krijuar partneritet e marrdhnie t gzuara dhe motivuese n shkoll. Ndrtimi i marrdhnieve t drejta, ku t sundoj respekti i ndrsjell, etika, toleranca dhe humanizmi nuk krkon investime n t holla, por kushton e peshon shum m tepr se ato. Adoleshentt kan dinjitet, t cilin me t drejt luftojn pr ta mbrojtur, askush m shum se msuesi nuk e kupton dhe e ndjen kt, prandaj ai krkohet t jet edhe lufttari i par pr ta realizuar at n jetn e prditshme. Po kshtu, ende ka qndrime patriarkale, t cilat shprehen n njrn a tjetrn form n veprime t tilla, si: vetvendosja, bashkbisedimi, e drejta pr t shkuar n veprimtari t ndryshme, e drejta pr tu veshur sipas dshirs, liria e mendimit dhe n disa raste liria e fjals etj. Ka kundrshtime ndrmjet mendimeve t nxnsve pr konceptimin e liris n familje. Ata mendojn, n masn 2/3 e t intervistuarve, se prindrit i trajtojn mir. N prgjigjet e tyre shihet se ka mjaft probleme n kto drejtime, n t njjtn intervist vrtetojn me kundrthnie se kan nj prkujdesje e tutel, q i pengon pr t vepruar si dshirojn n t vrtet. N disa raste vrehet mungesa e hapsirave
144
pr t vepruar, kjo ka br q t zhvillohet nj tip i varur, q megjithse e dshiron lirin, nuk lufton pr t dhe n nj far mnyre prshtatet me kt gjendje. Familja vlersohet dhe shihet si nj shtyll ku duhet mbshtetur pr shum koh, por n kto marrdhnie ka konformizm t paprligjur. T dyja palt jan t rezervuara ndaj njra-tjetrs, nuk e zhvillojn sa dhe si duhet dialogun e vertet dhe mbyllen n vetvete, gj e cila nuk e zgjidh problemin, prkundrazi i vonon dhe i vshtrson m tepr marrdhniet ndrmjet tyre. Pr t shmangur disa nga problemet q shtrohen, komunikimi i hapur pa asnj paragjykim sht mnyra m e mir dhe efektive q mund t praktikohet. Ka nj numr t pafund rrugsh komunikimi e mirkuptimi, mjafton q t ekzistoj vullneti, gatishmria e nevojshme, sidomos nga t rriturit. Duke analizuar intervistat e t rinjve, dallohen qart edhe tipat e prindrve, t cilt mund ti klasifikojm n kto grupe: a.Prindr q vlersojn t rinjt, q bjn gjithka pr ti udhhequr pr ti br t pavarur, ata kontrollojn zbatimin e detyrimeve pa cnuar t drejtat e tyre. b.N nj grup tjetr mund t prmendim prindrit q kontrollojn gjithka me rreptsi, gj e cila pr disa t rinj sht e padurueshme, prandaj shprthejn konfliktet. Komunikimi n kt tip familjesh prishet, fmijt q prshtaten jan t varur, nuk kan besim n vetvete dhe moralisht krahasuar me moshatart e tyre jan m t papjekur. c.M t vshtira paraqiten rastet me prindrit q klasifikohen indiferent e dhunues, t rinjt q rriten nga kta prindr pasqyrojn mangsi n komunikim, jan t ashpr dhe t prirur pr tu prekur shpejt nga veprime kriminale n t ardhmen.
Ndue Kaza
145
5. Larg nga narkotikt N ditt tona, sidomos pas viteve 90, ka gjetur nj prhapje t gjer smundja e rnd e prdorimit t drogave t ndryshme. Format m t frytshme pr t luftuar prdorimin e tyre nga moshat e reja ende nuk po japin frytin e duhur. Zgjidhjet duhen gjetur n veprimtarin e drejtprdrejt. Ato nuk mund t jen moralizimi, krcnimi, statistika, por ndrgjegjsimi i adoleshentve pr faktin e rrezikun konkret, si kto lnd veprojn mbi trupin dhe mendjen e njeriut, pasoja fatale sjellin pr jetn e tyre. Orientimi i adoleshentve nga e ardhmja, duke u dhn sjelljet e arsyetuara pse duhet br ose jo dika, sht njra ndr rrugt e drejta q duhet ndjekur pr edukimin e tyre efektiv. Krijimi i nj atmosfere prshtatjeje ndrmjet fjalve, sjelljes dhe pasojave t drogs ka, gjithashtu, ndikim t madh pr t krijuar ide t qarta parandaluese. Adoleshentt duhet t binden se do gj nuk sht krejtsisht e mir apo e keqe, e drejt apo e padrejt. Prandaj zgjidhja e problemeve dhe marrja e vendimeve duhet br me kujdes e racionalitet. Natyrisht, kjo krkon koh, durim dhe energji t shumta dhe, mbi t gjitha, modele nga vet t rriturit. Nisur nga t dhnat q nxorm nga pyetsori i msiprm, menduam se pr ta verifikuar m mir kt problem, t zhvillonim nj anket tjetr me 1890 nxns t shkollave t mesme n disa shkolla n zonat veriore t vendit, prmes s cils u synua t nxirreshin disa prfundime pr prmasat e prhapjes s ksaj dukurie, mjediset e prdorimit, faktort q e nxisin dhe q e frenojn prdorimin e narkotikve. Le ta vshtrojm kt dukuri prmes prgjigjeve t t rinjve, e shprehur kjo edhe n prqindje:
146
1. A e njihni drogn dhe efektet e saj negative ? a-Po 80,8% b-Jo 19,2% 2. A keni provuar drog dhe sa here konkretisht? a- Nj her 6,1% b- M shum se nj her 3,8% c- Jo 90,1% 3- A prdorni duhan dhe pije alkoolike? a- Rrall 38,2% b- Rregullisht 4,2 % c- Fare 5,6% 4- A mbani lidhje me prsona q marrin drog ? a- Po 16,9% b- Jo 83,1% 5- A gjendet me vshtirsi droga ? a- Po b- Jo 58,5% 41,5%
6- Sipas njohurive q keni, lloj droge prdoret ? a- Cigare me bim narkotike 68,7% b- Heronin 11,1% c- Kokain 6, 4% d- Barna narkotike 13,8% 7- Duke pasur parasysh nj prdoruesi droge q ju njihni, sht: a- Mashkull 87% b- Femr 13%
Ndue Kaza
147
8- Drogprdoruesi konkret q ju njihni, rrjedh nga: a- Familje normale 11,2% b- Me prindr t divorcuar 14% c- Pa prindr ose me nj prind 16,8% d-Me prindr t shthurur, t alkoolizuar 48% 9- Duke u nisur nga nj drogprdorues konkret q ju njihni, prindrit i ka: a- Me arsim t lart 23,4% b- Me arsim t mesm 36,6% c- Me arsim 8-vjear 40 % 10- Drogprdoruesi konkret q ju njihni, rrjedh nga nj familje me nivel ekonomik: a- T mir 47,5% b- Me nivel mesatar 43 % c- T varfr 9,5% 11- Duke ju referuar nj droge prdoruesi konkret q ju njihni, sht i moshs: a- 14-18 vje b- 18-25 vje c- Mbi 25 vje 3,8% 54 % 13,2%
12- Cilat jan motivet e prdorimit t drogs ? a- Fatkeqsi familjare 18,4 % b- Drama vetjake 25,6 % c- Nga kurioziteti 56 % 13- Cilat momentet ndikojn m shum pr t filluar drogn? a- Ekskursionet 10 %
148
b- Diskoteka c- Ditlindje, festa t ndryshme d- Lidhjet me prdorues droge
8% 24 % 58 %
14- K duhet t fajsojm pr prdorimin e drogs? a- Vet individin 46,6% b- Familjen 9% c- Grupin e tij shoqror 12 % d- Trafikantt e drogs 18,4 % e- Shtetin 14 % 15- ju trembin m shum pr t ardhmen ? a- Vshtirsit ekonomike 22,3 % b- Mungesa e fatit 22,2 % c- Droga 19,5 % d- Lufta 26 % 16- A jeni t knaqur nga gjendja n t ciln ndodheni ju dhe familja juaj aktualisht ? a- Shum t knaqur 27 % b- T knaqur 51,1 % c- T paknaqur 21, 9% 17- N rast se keni probleme me drogn, kujt do ti drejtoheshit pr ndihm ? a- Askujt 8,2 % b- Familjes 35,1 % c- Spitalit 24 % d- Shoqris 17 % e- Policis 9,3 % f- OJF-ve 6,4 %
Ndue Kaza
149
18- Cilat institucione mendoni se luftojn m efektshm drogn ? a- Pushteti vendor 4% b- Organet e arsimit 35 % c- Policia 32 % d- OJF-t 29 % Nga analiza e prfundimeve t ksaj interviste dallohet qart se dukuria sht e prhapur edhe n zona, disa t ashtuquajtura t mbyllura, me nj nivel jo t lart t zhvillimit ekonomik. sht kjo arsyeja pse krkohet vmendje e veant nga t gjith faktort shoqror, pr t ndikuar pr parandalimin, mnjanimin dhe luftn kundr narkotikve. Prmasat dhe shkalla e shtrirjes s prdorimit t drogs sht e ndryshme. Ajo varet nga funksionimi i familjes, mjedisi shoqror ku rriten t rinjt, shkalla e angazhimit t shkolls, shoqris pr t parandaluar e pr t luftuar kt smundje. Asnj kategori familjesh nuk ka imunitet t plot, edhe t varfrit edhe t pasurit i kan kto probleme, por prmasat jan t ndryshme. Raportet e prdorimit, tipi i familjes nga rrjedhin rndom kto kontigjente; mosha, gjinia, mjediset q e nxisin m shum prdorimin e narkotikve jan evidentuar pothuajse drejt nga t intervistuarit, por ka edhe deviacione, t cilat rrjedhin prej faktorve specifik. Rezultatet na rikonfirmojn se ku jan burimet kryesore t ksaj dukurie, prmasat reale dhe problemet m t mprehta q rrjedhin prej tyre. Problemi qndron n faktin se pasi kemi zbuluar nga vjen e keqja, t prcaktojm rrugt efektive pr ta mnjanuar at. T anketuarit mendoj se jan shprehur sakt se ku besojn m tepr dhe ku kan m shum rezerva, kush ndihmon n t vertet e kush neglizhon n kt drejtim. N kt frym po shfaqim ndonj mendim pr faktort kryesor t lartprmendur.
150
N shkoll nxnsit kalojn nj pjes t madhe t kohs, atje marrin informacion, njohuri dhe fitojn shprehi. Kjo sht arsyeja pse shkolla sht partneri kryesor i familjes pr edukimin e t rinjve dhe nxitjen e tyre n luft pa kompromis kundr prdorimit t drogs dhe stimulantve t tjer t dmshm pr ta. Msuesi me punn e tij t vazhdueshme synon ti edukoj nxnsit e t zhvilloj tek ata shprehi me vler q t prballojn trysnin negative q ushtrohet nga t gjitha kraht. T rinjt duhen mbshtetur e duhen ndihmuar q t krijojn nj orientim t qart pr t ardhmen e tyre. Kjo do t prmbaj arsye pr ti thn jo e pr t mposhtur tundimet q vijn nga faktor t ndryshm. Dhnia e njohurive pr funksionimin e organizmit njerzor, informacionet pr efektet negative t narkotikve etj., ndikojn dukshm pr t krijuar ide t sakta dhe pr ndrgjegjsimin e plot t t rinjve. Moralizimi i tepruar pr rreziqet e mjedisit rrethues, pa u shoqrua me informacion t nevojshm, nuk jep rezultatin e duhur, sepse adoleshentt priren drejt aksioms do gj sht e mundshme, por asgj nuk sht e sigurt. N kt faz edhe prindrit duhet t ken informacion t plot pr narkotikt dhe efektet e tyre. Fakti q adoleshentt fillojn t harxhojn m shum koh jasht familjes, duke br pjes n grupe t ndryshme shoqrore, duhet vlersuar seriozisht. Pjesmarrja n grupe t caktuara bn q ndikimi i t tjerve, t rriturve apo moshatarve, t jet gjithnj e m i madh. N kt moment prindrit krkohet t jen t informuar pr fmijt e tyre, por jo duke br survejime, presione e moralizime. Njra ndr rrugt m t frytshme sht edhe pjesmarrja n jetn e prditshme t t rinjve n forma t prshtatshme, pa ndikuar q t kthehen n t padshirueshm, aq m pak n qesharak.
Ndue Kaza
151
Prindrit kan rol t rndsishm n kt ast, ata vlersojn, nxisin, njohin dhe mbshtesin t rinjt pr edukimin normal, duke mbetur burim vlerash pr ta. Dhnia e liris pa kujdes e ndihm, pa komunikim t hapur, pa ditur se me k shoqrohen ata, cilt jan shokt, prejardhje kan, nuk ka asnj vler, madje mund t jap efekte t kundrta. Konflikti mes prindrve dhe t rinjve sht i natyrshm n adoleshenc, por ai krkohet t trajtohet me vemendjen e nevojshme. Pa marr shum parasysh prgjigjet e t rinjve, ajo q vrehet sht se n shkoll nuk bhet sa duhet pr luftn reale kundr prdorimit t narkotikve. Problemi sht urgjent, ai pranohet me dhimbje, me gjysm zri, por prmasat e verteta nuk dihen, sepse ka njfar ndrojtje pr tu prballur me t vertetn. Pr pasoj, taktika dhe strategjit pr t zhvilluar luft sipas stadeve dhe kategorive t prdoruesve, l mjaft pr t dshiruar. Pr kt arsye, edhe besimi i t rinjve te shkolla sht disi duke u lkundur. Prindrit jan m t vlersuar n kt drejtim, si dshmohet nga vet t rinjt, por faktort e tjer prgjegjs nuk luajn rolin e duhur pr luftn dhe parandalimin e ktyre dukurive. Pozita direktive e shkolls dhe organeve t tjera, mosprballja e mirfillt me rastet konkrete etj., ndikojn n mbylljen, fshehjen dhe zbehjen e lufts pr parandalimin e ngacmuesve t rrezikshm pr adoleshentt. Institucionet e mirfillta edukative nuk mund ta faturojn kt mision tek shoqatat, t cilat, pr hir t s vrtets, n shum raste po prballojn me mjaft profesionalizm edhe dobsit e faktorve t tjer prgjegjs. Si shihet nga t dhnat e msiprme, adoleshenca sht jashtzakonisht e prekshme nga dukurit negative. Shqetsimi fizik, ankthi pr t ardhmen, krkimi i identitetit jan karakteristika tipike t ksaj moshe, por dhe joshja,
152
presioni nga grupe t ndryshme shoqrore e nxisin do t ri t provoj drogn. Me rndsi sht t bhet dallimi i t rinjve q e prdorin drogn rastsisht pr kureshtje, me prdoruesit e saj t prhershm, q mbi kt baz t prcaktohen rrugt e veprimtaris s frytshme edukative. U prket vet t rinjve t distancohen nga prdorimi i drogave t ndryshme. T rriturit m teper se ti ndalojn, duhet t gjejn shkaqet q i shtyjn drejt drogs pr tu paraqitur atyre jo nj prfytyrim, por nj realitet t vertet ku mund t gjejn e t gjykojn veten, q ata t mos vazhdojn n t ardhmen t sillen sikur ska ndodhur gj.
Ndue Kaza
153
Epilog
doleshenca sht nj periudh kritike, q prkon me kalimin nga fmijria n moshn e liris, pavarsis, identitetit vetjak dhe pjekuris. N kt kalim bhen kaprcime t stuhishme, ulje dhe ngjitje, frekuenca e t cilave varet, ve t tjerash, edhe nga ritmi vetjak. Njohja e ktyre veorive, duke i identifikuar edhe pr do adoleshent nga prindrit e msuesit, prbn nj parakusht t domosdoshm pr punn e suksesshme me t rinjt. Ndjeshmria sht ndr cilsit m t shfaqura n kt mosh. Ajo ndikon n shpejtsin apo vonesn e realizimit t ktij hopi, pavarsisht nga gjatsia e rrugs, q duhet prshkuar pr pranimin e prgjegjsive qytetare. Duke e respektuar kt veti, krkohet q t punohet me krkesa t vazhdueshme e n rritje pr t respektuar ritmin normal. Krizat, kundrshtit dhe shprthimet karakteristike t ksaj periudhe kan origjin t brendshme, por shkaktohen edhe nga mjedisi n t cilin rritet adoleshenti. Kufijt kohor t ktij procesi jan t hapur. Ato i prkasin viteve n t cilt fmija rritet n planin fiziologjik e psikologjik, deri sa arrin t fitoj aftsi e shprehi pr t prballuar jetn. Vzhgimi i ktij procesi duhet t bhet n vijimsi. Ndrhyrjet krkohet t realizohen me takt n kohn e volitshme dhe kryesisht nprmjet pjesmarrjes n veprimtari t ndryshme.
154
T rinjt jan n ankth. Ata krijojn prfytyrime t pafundme, t cilat i trazojn nga asti n ast, stresohen e revoltohen shpejt, prpiqen e nxitojn q t rriten menjher, q t mos vonohen e t mbeten gjithnj fmij. Krkesat e larta, n nj njsi kohe relativisht t shkurtr, krijojn kushte pr dshtime, gj e cila i brengos ata. Prandaj ky sht momenti m i prshtatshm pr ti mbshtetur e pr ti mbrojtur, pr ti ndrgjegjsuar se do arritje, prve energjive, krkon edhe kohn e nevojshme. Adoleshentt jan mjaft t prekshm, prandaj veprimet e pamenduara t t rriturve i revoltojn dhe krijojn rrezik pr shembjen e ktyre marrdhnieve pr t ardhmen. Prindrit dhe edukatort krkohet t jen t matur, ata duhet t ngjallin besim, guxim dhe t zgjojn vrulle tek adoleshentt, duke shmangur kshtu mundsin e shfaqjes s depresionit, negativizmit apo agresionit, q jan t pranishme n do rast mossuksesi. Kjo periudh kohore e adoleshentve sht e copzuar dhe karakterizohet me prjetime t dyzuara nga vuajtje t mdha n knaqsi e gzime t pafundme, duke kaprcyer papritmas nivelet e gjendjeve shpirtrore. Ndrtimi dhe zbatimi i nj taktike elastike edukative t mbshtetur n veorit individuale t t rinjve, ndikon n zbutjen e efekteve q mund t ln gjurm t thella. Nj ndr kontraditat, q shkakton dhimbje te t rinjt, sht fakti se disa prindr jetojn me prfytyrime dhe vihen n gar me fmijt e vet, gj e cila lind si reaksion kompensimi pr rinin e tyre t munguar. Ndodh jo rrall q prindr nostalgjik, me nivel t dyshimt kulturor i bombardojn t rinjt me moral, duke u kujtuar historit e tyre, vshtirsit q kan kaprcyer dhe triumfin n jet. Pastaj fillon krahasimi i gjendjes, kryesisht asaj ekonomike, n t dyja koht, prmes s cils krkohet t shfaqen eprsit e brezit t rritur. Kjo dukuri me nuanca
Ndue Kaza
155
xhelozie e rivaliteti sht shum e dmshme, ajo v n peshore pr t krahasuar gjra krejt t ndryshme, me largsi jo vetm kohore dhe ekonomike, por mbi t gjitha botkuptimore. Adoleshentt jan aktiv. Ata karakterizohen nga shprthimi, humori dhe lvizshmria e madhe, nxiten drejt dijes e prparimit, manifestojn shpirtin krkues e konkurrues duke prdorur mjete e rrug t ndryshme. N rastet kur manifestohen praktika t gabuara, duhet treguar vmendje e kujdes nga edukatort. Ndikimi, przgjedhja dhe ndrhyrja duhen br n momentin e prshtatshm dhe me takt, pr t mos shkaktuar reagime negative. T rinjt kan nj jet emotive t ndrlikuar, jan besnik, por edhe t lvizshm, pushtohen nga ndjenja t kmbyera, q prshkohen prej gzimit, por edhe nga frika pr t ardhmen. Prandaj krkojn me do mim suksesin e astit n jet, vonesa e t cilit i brengos pa mas. Adoleshentt shfaqen n shum raste kundrshtues ndaj prindrve, jan n krkim t unit t tyre, respektojn e dashurojn, por luftojn gjithnj pr t qen t pavarur. Ata kan interesa n fusha t ndryshme, prandaj prpiqen ti realizojn dhe krkojn t dallohen nga gjith t tjert. I kushtojn vemendje ruajtjes s prgjegjsive n familje, shkoll e shoqri, por jan n nxitim t madh pr tu rritur sa m shpejt. Nga kjo ndodh shpesh q kto marrdhnie t tronditen seriozisht. Dshirojn t arrijn sukses e lumturi t menjhershme, duke synuar e duke projektuar n disa raste objektiva t paarritshm n koh. Adoleshentt rebelohen shpesh me prindrit e tyre, aq sa marrdhniet n familje vihen n pikpyetje t plot. Mund t ndodh edhe largimi nga familja, duke demonstruar jo vetm paknaqsi, por edhe prirje pr t qen t pavarur
156
me do mim. Kjo dukuri ekziston n shumic te masa e adoleshentve, por shfaqja e saj sht specifike. Revolta mund t jet e hapur, e cila shkaktohet nga faktor t ndryshm, t karakterit ekonomik, shoqror, psikik etj. N t gjitha kto raste ajo vrehet nga prindrit dhe msuesit, kshtu krijohen mundsit pr t marr masat e nevojshme. Ndodh shpesh q rebelimi t jet i pashpallur, i brendshm, prandaj t krijohet prshtypja iluzive se gjithka po shkon mir. Kto jan rastet m t vshtira, t cilat duhen studiuar e mnjanuar me shum vmendje. N adoleshenc fillon t rritet prirja e marrdhnieve m t ngrohta me shoqrin se me familjen. N kt koh lindin miqsit e ngushta. Adoleshentt kan shum krkesa pr tu rritur, ndrsa prindrit dhe shoqria u japin atyre t nevojshmen, por nuk arrijn tua plotsojn dshirat. Prandaj ata krkojn zgjidhje t tjera, t cilat n jo pak raste mund t dalin t gabuara dhe bhen burim pr manifestimin e dukurive negative. Adoleshenca mund t vlersohet si mosh e dashuris dhe miqsis, ku t rinjt krkojn ti gjinden pran njri-tjetrit pr t amortizuar vshtirsit e pr t shmangur vetmin. Ata kan prirje pr t qen s bashku, si nj mundsi m tepr pr t prballuar do ast t jets s re. Adoleshentt tronditen nga indiferenca, mosprfillja. Ata zemrohen, kur mendimet e tyre nuk vlersohen apo nuk u kushtohet vemendja e nevojshme. Zhvillimet fiziologjike dhe psikike kan intensitet t lart, por ato shoqrohen n jo pak raste me probleme, t cilat nse nuk paraprihen, shkaktojn dhimbje e trauma, n raste t shkputura edhe t pariparueshme. Praktikimi i nj strategjie rinore edukimi pr kto dukuri nga familja dhe shkolla, do t ndikonte pozitivisht pr zbutjen e shmangien e tyre.
Ndue Kaza
157
Adoleshenca sht nj dukuri universale, por ajo ka specifika t veanta pr individ e koh t ndryshme. Dallimet dhe ngjashmrit jan t pashmangashme, por individualitetet sado q t prshtaten, kan veori t tyre zhvillimi e ritmesh, q e bjn shum t ndrlikuar trajtimin dhe edukimin e t rinjve. Njohja dhe respektimi i parimeve baz t edukimit pr t respektuar fazat e zhvillimit individual n planin fizik, emocional e psikik, prbn parakushtin pr t arritur sukses n edukimin e t rinjve. Pavarsisht dshirs, q kan prindrit pr t ndrtuar marrdhnie funksionale me adoleshentt, na duhet t pranojm se ka mjaft probleme, q rrjedhin m tepr nga ndryshimet e mentaliteteve se ato t moshave. Vrtet edhe vet prindrit dikur kan qen t rinj, kan ndrruar dhe kan arritur objektiva n jetn e tyre, por kjo nuk prbn ndonj kusht pr t qen t sukseshm n edukimin e modeleve q dshirojn. Jan shum faktor, prve moshs, q i ndan brezat e sotm me ata t disa dhjetvjearve t mparshm. Nuk sht n mes vetm koha, por jan zhvillime t panumrta teknike, teknologjike, shoqrore, ekonomike etj. Ritmet e ndryshimeve n jet, tani jan m t larta. Kto pasqyrohen edhe n mentalitetin dhe ndrgjegjen e individit. Pr kt arsye ndryshimi i brezave sht i ndjeshm dhe jo n pak raste, i thell, gj e cila bhet edhe penges mbi t ciln lindin kundrshtit. Ka edhe vshtirsi t tjera t sfers psikike q marrdhniet prind-fmij i qojn n kufijt e shprthimit. Ne flasim pr karakteristika dhe cilsi t adoleshentve, pr veori t zhvillimit t tyre, por duhet t kemi t qart se njohja dhe zbrthimi i bots mendore, fizike dhe, sidomos, shpirtrore, qoft edhe e nj t riu, sht mjaft e ndrlikuar. Mirpo pa e njohur at dhe ligjsit e saj, sht e pamundshme t ndrtohet nj strategji racionale edukimi.
158
Me t drejt ndonjri mund t thot se me kt gjendje ekonomike dhe kriz q po prjeton, familja shqiptare e ka t vshtir tu prgjigjet ktyre krkesave. Por kjo nuk qendron plotsisht. Gjithkush bn llogarit e tij, natyrisht jasht saj nuk ka si t mbetet krijimi i familjes dhe prballimi i kostos q rrjedh prej saj, por edhe n rastin m t vshtir prindrit nuk duhet t shkarkojn barrn e tyre mbi shpatullat e fmijve. Marrdhniet dhe komunikimet n familje, veanrisht n prani t t rinjve, duhet t jen t ngrohta, pa ngarkesa t teprta emotive, pa agresivitet e dhun, edhe nse nuk ruhet gjithnj fryma miqsore, t paktn t shmangen qndrimet armiqsore. Nj atmosfer e rnd familjare, e cila krijohet jo vetm nga mungesat ekonomike, sht faktor nxits pr prgatitjen e kontigjenteve t padshiruara nga vet familja, por edhe nga gjith shoqria. Sot n trsi po studiohet e po diskutohet fakti si niveli i lart ekonomik i familjeve n vendet e zhvilluara nuk po jep rezultatet e dshiruara, madje n disa vende po jep efekte t kundrta nga ato q priten. Plotsimi maksimal i krkesave ekonomike i t t rinjve nga familja dhe shoqria e konsumit po shndrrohet n burim demotivimi pr t studiuar dhe pr t arritur rezultate t knaqshme n msime. Me kto q tham, nuk krkojm t prligjim varfrin dhe mungesat e t mirave materiale, t cilat pa asnj diskutim ndikojn n mirrritjen e fmijve, por n asnj rast ato nuk duhet t absolutizohen. Kt e verteton edhe prvoja e brezave tan m t rritur, t cilt, pavarsisht kushteve ekonomike, kan patur arritje shoqrisht t vlersuara. Adoleshenca vlersohet si mosha e rilindjes. Ajo prmban energji e zhvillime t jashtzakoshme. Mirpo n mes prpjekjeve, ndikimit t familjes, shkolls e shoqris
Ndue Kaza
159
pr t formuar vlera e bindje dhe interesave e aftsive individuale t t rinjve shpesh ka mosprputhje, gj e cila bhet baz e konflikteve. Revolta dhe paknaqsi lindin edhe pr shkaqe t natyrave shoqrore e t qndrimeve sentimentale. Ato shprthejn n ast dhe prishin ritmin normal t puns. T rinjt, meq jan t brisht e t ndjeshm, n lvizje e ndryshim t shpejt t brendshm dhe t jashtm, t drejtuar apo t vetdijshm, e kan t pamundshme n disa raste t prmbahen. Pr kt arsye ata, ndonse nuk i kan mjetet e nevojshme, nuk bjn llogaritje forcash, por shprthejn n revolt, e cila n m t shumtn e rasteve ka karakter ideal, jomaterial. Kur kjo dukuri shfaqet, mund t themi se sht gjysma e t keqes, por n mjaft raste ajo mbetet e mbyllur, zhvillohet n heshtje dhe jo vetm ndikon n rrnimin e marrdhnieve, por jep efekte negative pr edukimin e subjektit, ndonjher me pasoja t pariparueshme. Edukatori, prindi, msuesi duhet t kontrollojn dhe t zbulojn se far ndodh n t vrtet me adoleshentt, pse sjellja e tyre nuk prputhet me bindjet e t rriturve, cili sht shkaku i vertet i grindjeve, pse adoleshentt sillen jasht natyrs s tyre t vertet, gnjejn, shmangen, veprojn fshehurazi etj. Kto e mjaft probleme t tjera krkojn prgjigje e zhvillim t specializuar jasht emocioneve t astit. N kohn e sotme gjrat kan evoluar, zhvillimi i tekniks, teknologjis, prsosja dhe prhapja e mjeteve t komunikimit masiv krijojn mundsi reale pr prdorimin e larmishm t formave dhe metodave t edukimit. Mbi kt baz mund t prcaktohet far duhet e nuk duhet zbatuar n marrdhniet me adoleshentt. Adoleshenca sht mosh delikate, prandaj t rriturit duhet t jen t kujdesshm n trajtimin dhe n ndrtimin e
160
marrdhnieve me t. Duhet t kemi t qart se vetm ndryshimet fiziologjike bjn q adoleshentt, qoft edhe n mnyr t vetvetishme t prjetojn e t kalojn n mendime t thella. N kt mosh fillojn e shfaqen probleme lidhur me pavarsin, shkollimin, zgjedhjen e profesionit dhe statusin e tyre shoqror e jetsor. Nga mungesa e prvojs, ekuilibrit dhe formimit t prgjithshm, t rinjt shpesh dshtojn dhe demoralizohen. Prandaj n kto momente sht m se e domosdoshme prania dhe ndihma e kualifikuar q duhet dhn ndaj tyre. Duke dashur t sjell nj pasqyr t problematiks s moshs q mban mbi vete shpresat dhe ndrrat pr t ardhmen, nuk mund t lija pa shprehur edhe shqetsimet q brezi im ka ndjer n vetvete. Pra, vshtrimi sht rrjedhoj i vrojtimeve t drejtprdrejta n punn e institucioneve arsimore, n jetn e t rinjve, si dhe n shndrrimet q ka diktuar koha n familjet tona. Por ktu dalin problemet dhe prgjegjsit sipas rolit q luajn dhe vendit q zn si aktor t prbashkt n kt dukuri tipike t moshs s shprthimeve. Tek adoleshenti ndjenja e prgjegjsis zhvillohet vetm kur arrin t gjykoj pr gjith veprimtarin e vet, pr mir apo p keq, kur t ndjej pr gabimet e sjelljet e tij t padenja. Kshtu ndodh edhe n familje e n institucionin e shkolls kur ka mirkuptim e dashuri, ka nxitje t brendshme t vetdijshme pr t br analiz t vrtet t veprimeve dhe t ecurive. Nj klim e till ndikon q adoleshentt t prgatiten pr t realizuar edhe vetedukimin, i cili nuk nnkupton lnien pas dore t edukimit dhe ndikimit prej prindrve dhe msuesve. Adoleshentt jan t prfshir nga ndjenja e t prjetuarit t t rriturit, megjithse jan t bindur se shum gjra nuk i kan arritur, por, n t njjtn koh, ata vlersojn
Ndue Kaza
161
se kan fituar m tepr aftsi pr t qen n gjendje t ajn n mnyr t pavarur n shtigjet plot t panjohura t jets. Ata nuk ndjekin n mnyr t verbr shembullin e t rriturve, nuk imitojn si bnin dikur kur ishin fmij. Ata jan n krkim t un-it, n krkim t zbulimit t vetes s tyre. Pr kt arsye ata jan kritik ndaj prindrve dhe msuesve, ndaj gjith shoqris. N adoleshenc motivi i prgjegjsis fillon e merr prparsi ndaj motivit t arritjes. Por nga shkaqe t ndryshme, edhe nga mungesa e aftsive t duhura jo pr faj t tyre, mund t lind mosbesimi dhe bashk me t edhe ndjenja e dshtimit. Ky sht nj rrezik q duhet parandaluar. Sepse, n prgjithsi, interesat e adoleshentve jan pa kufij mats, ktu edhe pr shkolln dhe lnd t veanta, ktu edhe pr ndryshime t shpejta n marrdhniet shoqrore, n trsi, dhe brenda vet familjes e rrethit shoqror, n veanti. Prandaj krkohet t njihen dhe t vlersohen kto prirje e interesa. Adoleshenca sht mosh vrulli t papar, gj q ka shpjegimet e saj, por pr ta kanalizuar e pr ta drejtuar kt n mnyr t organizuar, krkohet kujdes e mjeshtri profesionale. Ktu, edhe krizat, konfliktet, shprthimet, revoltat dhe papajtueshmrit q trajtuam, kan vlerat e tyre. Ato nuk duhet t krijojn alarme t panevojshme, por vemendja duhet prqendruar tek trajtimi dhe menaxhimi i tyre efektiv. Dshirat e tyre q nuk mund t plotsohen n sfera t ndryshme t jets s prditshme, prmbushen n fantazi. Ndjenjat e nevojat n rastet e munguara, realizohen n botn e imagjinuar. Kshtu fitohet nj msim pr t shmangur njfar knaqsie dhe qetsie iluzive. Adoleshenca sht lulja e jets, por q t prjetohet si e till, duhet investuar shum nga ana morale, financiare e
162
shoqrore, gj q prcakton n nj mas t madhe arritjen e suksesit n tr veprimtarin ton.
Ndue Kaza
163
Falenderim: Pr hartimin e ksaj esseje jam nxitur dhe jam ndihmuar nga shum koleg, msues, nxns e specialist t arsimit, t cilt me pasion e prkushtim po shndrrohen n personazhet m t rndsishme t prpunimit dhe t realizimit t edukimit. Gjej rastin ti falenderoj e ti prshendes t gjith. Me kt rast, smund t l pa veuar konsulentin shkencor dhe redaktort, t cilt me ndihmesn e pakursyer ndikuan n realizimin e plot t esses. Falenderime t veanta shkojn pr komunn e Fanit, personalisht pr kryetarin e saj, z. Mark Marku, q tregoi interesim t madh pr botimin e ktij libri.
164
BIBLIOGRAFI
1. Msuesit, shkollat dhe shoqria, Myra e David Sadker, Eureka, 95 2. Si ta prballojm stresin, dr. Peter Tyrer, prkthim P Xhelo . Tiran 2000 ISBN 99927-698-4-x 3. Psikologjia zhvillimore, Mithat Hoxha, Shkodr, 2002 ISBN 999 27-49-14-8 4. Aftsit pr jetn, Tiran 2002 5. Dashuria dhe gruaja, Artur Shopenhauer, prkthim P . Logoreci, Tiran, 1999 ISBN 99927-603-5-4 6. Social-Psikologjia, David G. Myers, prkthim E. ela Tiran, 2003 ISBN 999 27-54-62-1 7. Psikologjia, Terry Pettijohn, Tiran, 1996 8. Mendja e pashkolluar, H. Gardner. prkthim, ISP Tiran, , 2002 9. Psikologjia e zbatuar n msimdhnie, R F Biehler J Snowman. prkthim, ISP Tiran 2004. , 10. Forcat e ndryshimit n arsim, Michael Fullaun, prkthim, ISP Tiran 2003 , 11. Dimensionet e mendjes, Hauard Gardner. Prkthim ISP Tiran 2003 11. N rrugn q rrall shkohet, Skott (1) DHE (2) 12. Adoleshenca, Fransuaz Dolto, Tiran, 2003, ISBN: 9992754-38-9 13. Parapsikologjia, Milan Riz Tiran, 2002, ISBN: 9992748-78-8
Ndue Kaza
165
14. Psikologji e shkrimit, Rolando Marchesan, Tiran, 2002 ISBN: 99927-48-8415. Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, vll. I, Tiran, 2003 16. Psikologji sociale, Ylli Pango. 17. Adoleshenca, E. Dragoti 18. Drejt vetmsimit dhe vetformimit intelektual permanent, Mark Vuji, 2003 19. Pr nj msim dhe edukim ndryshe, Q. Dushku, Lezh, 2002. 20. Si mund t msohet n mnyr aktive e krijuese?, Mark Vuji, Tiran, 1999
166
Ndue Kaza
167
PRMBAJTJA
Adoleshenca, stina e shprthimeve, nj ndihmes pr zgjidhjen e problemeve t kohs ............................................ 3 Pak fjal lexuesit......................................................................7 KREU I MOSHA E ZHVILLIMEVE T VRULLSHME ..................... Kur fillon dhe prfundon adoleshenca? ................................. Vajzat e djemt-orientime t identifikuara, adoleshenca mbetet universale ............................................. Tranzicioni moral .................................................................. Vlersimi i motivon t rinjt .................................................. Prpjekje pr sisteme sjelljesh t reja .................................... Lindja e projektit pr jetn .................................................... Formimi i identitetit ............................................................... Bindjet - pjes e identitetit .................................................... KREU II TEORI T EVOLUCIONIT MENDOR DHE T SJELLJEVE SHOQRORE ........................................... T menduarit abstrak e refleksiv ........................................... A matet inteligjenca? ............................................................ A lidhet disleksia me inteligjencn? ....................................... Cili sht ndikimi i kushteve shoqrore? ............................... Nga pjekuria biologjike n pjekurin shoqrore .................... Misteri i dshirs .................................................................. Personaliteti formohet shkall-shkall .................................... 41 41 47 49 50 52 53 56 11 11 17 23 25 30 32 34 38
168
KREU III ADOLESHENTT DHE FAMILJA ....................................... Prindr dhe adoleshent raport tepr i vshtir .................. Nga buron konflikti? ............................................................. Pranimi dhe kontrolli ............................................................ Prjetim i marrdhnieve t brezave ..................................... Nevoja pr baraspesha t tjera ............................................. Krkesa pr statusin e t rriturit ............................................. Atmosfera familjare .............................................................. Kriza e komunikimit .............................................................. Nga marrdhniet etike n afektive ...................................... KREU IV RAPORTET ME INSTITUCIONET SHKOLLORE ............. Msuesi dhe modelet shoqrore .......................................... Bashkpuntor t ngusht t t njjtit proces ..................... Ndikimi i aftsis profesionale ............................................ 103 103 107 110 61 61 67 71 74 78 84 87 89 98
KREU V LIDHJET SHOQRORE ................................................... 115 Marrdhniet shoqrore dhe ngarkesa e tyre ....................... 115 Vlersimi i raporteve shoqrore .......................................... 117 Mbshtetje te bashkmoshatart ......................................... 119 Prbrja e grupit ................................................................. 122 Shrbimi mbrojts i grupit .................................................. 126 KREU VI Socializmi i t rinjve - mision i rndsishm T rinjt dhe historia e nj pyetsori ................................... 129 Epilog ................................................................................. 153 Bibliografi .......................................................................... 164
Ndue Kaza
169
170
Ndue Kaza
171
172
Ndue Kaza
173

Adoleshenca

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Adoleshenca

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ndue Kaza

ADOLESHENCA STINA E SHPRTHIMEVE

Adoleshenca, stina e shprthimeve

T gjitha t drejtat e autorit

Shtypur n shtypshkronjn Mirgeeralb Tiran, 2006

Adoleshenca, stina e shprthimeve, nj ndihmes pr zgjidhjen e problemeve t kohs

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

KREU I MOSHA E ZHVILLIMEVE T VRULLSHME

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Zbulimi i kontrats shoqrore

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Vajzat e djemt-orientime t identifikuara, adoleshenca mbetet universale

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Vlersimi i motivon t rinjt

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Prpjekje pr sisteme sjelljesh t reja

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Lindja e projektit pr jetn

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Bindjet - pjes e identitetit

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Kreu II TEORI T EVOLUCIONIT MENDOR DHE T SJELLJEVE SHOQRORE

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

A lidhet disleksia me inteligjencn?

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Cili sht ndikimi i kushteve shoqrore?

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Nga pjekuria biologjike n pjekurin shoqrore

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Personaliteti formohet shkall-shkall

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Kreu III ADOLESHENTT DHE FAMILJA

Prindr dhe adoleshent raport tepr i vshtir

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Nga buron konflikti?

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Pranimi dhe kontrolli

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Prjetim i marrdhnieve t brezave

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Nevoja pr baraspesha t tjera

Adoleshenca, stina e shprthimeve

Adoleshenca, stina e shprthimeve