10 Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

Cc bnh thi r v thn do tc nhn gy bnh tn ti trong t l nguyn nhn gy thit hi nng sut nghim trng cho cy trng Vit Nam. Tnh cht trng trt quanh nm ti cc vng chu th Vit Nam, s lan truyn ca cc tc nhn gy bnh trong nc ti, thot nc km, cy ging khng sch bnh v kh hu nhit i l nhng yu t to iu kin thun li cho s pht trin ca cc bnh ny. Bnh do cc tc nhn c ngun gc t t gy ra cc triu chng khng in hnh, nh ci cc, vng l, ho v cht cy. Cn lu rng mt s tc nhn gy bnh khc cng nh su c thn, sng cun n r, v nhng iu kin t bt li cng c th gy ra nhng triu chng ny. Nhng bnh ny do mt s tc nhn gy bnh ph bin, bao gm nm, vi khun gy bnh v tuyn trng k sinh thc vt. Nhng tc nhn gy bnh lit k Bng 10.1 c nhng c tnh chnh sau: chng tn ti trong t qua mt thi gian di khi khng c mt k ch, v ngun bnh trong t tng dn qua vi nm (chu k ma v) chng u c ph k ch rng, ngoi tr cc dng loi (formae speciales) ca Fusarium oxysporum chng c th lan truyn theo: nc ti t do ng vt v ngi mang ging b nhim bnh (c khoai ty, c gng, cy ging) chng thng khng phn tn nh gi. Vi khun gy bnh ho cng c th tn ti trong ht ging.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

105

Bng 10.1 Cc c tnh ca cc tc nhn gy bnh ph bin tn ti trong t Vit Nam

Tc nhn gy bnh Pythium speciesa (nh P. aphanidermatuma, P. myriotiluma, P. spinosuma) Phytophthora palmivoraa Bnh Cht cy con, thi r con, thi r Ph k ch Rng Tn ti (bo tn) Bo t trng trong t Nhn xt Du ng bo t lan truyn qua nc trong t v nc ma hoc nc ti Du ng bo t lan truyn qua nc trong t v nc ma hoc nc ti Du ng bo t lan truyn qua nc trong t v nc ma hoc nc ti

Nhiu bnh r, Rng thn, l v qu ca cy trng lu nm Thi gc (ho nhanh) h tiu, thi r t v cc bnh khc Rng

Bo t hu, si nm trong tn d cy bnh v c th c bo t trng trong t Bo t hu, si nm trong tn d cy bnh trn rung v c th c bo t trng trong t Bo t hu, si nm trong tn d cy bnh v c th c bo t trng trong t

Phytophthora capsicia

Phytophthora nicotianaea

Thi nn da v cc bnh khc

Rng

Bo t hu trong t, du ng bo t lan truyn qua nc trong t v nc ma hoc nc ti

Fusarium oxysporum, f. sp. lycopersicia

Ho Fusarium

C chua

Bo t hu trong Mch dn ha nu t, xm nhim c r cy khng phi l k ch Bo t hu trong Mch dn ha nu t, xm nhim c r cy khng phi l k ch Bo t hu trong Mch dn ha nu t, xm nhim c cy khng phi l k ch; trong ngun ging Hch nm ln, mu en trong t Hch nm trn, nh, mu nu trong t Hch nm l du hiu chn on trn ng rung Hch nm l du hiu chn on trn ng rung

Fusarium oxysporum, f. sp. pisia

Ho Fusarium

u H lan

Fusarium oxysporum, f. sp. cubensea

Ho Fusarium

Chui

Sclerotinia sclerotiorum Sclerotium rolfsii

Thi thn v qu Rng

Thi gc thn

Rng

106

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Tc nhn gy bnh Rhizoctonia sp.a

Bnh Cht cy con, thi r v thn

Ph k ch Rng

Tn ti (bo tn) Hch nm hoc si nm in hnh trn tn d cy bnh trong t

Nhn xt Hch nm l du hiu chn on cho mt s loi trn ng rung; si nm phn nhnh vung gc trong mu cy trn mi trng

Verticillium alboatrumab Verticillium dahliaeab

Ho Verticillium Ho Verticillium

Rng Rng

Si nm trong Mch dn ha nu tn d cy bnh Hch nm cc Mch dn ha nu nh trong t, si nm trong tn d cy bnh Vi khun trong t, tn d cy bnh v vt liu nhn ging Thn ha nu v dch khun l nhng c tnh chn on trn ng rung

Ralstonia solanacearuma

Ho vi khun

Rng

Meloidogyne

Tuyn trng nt sng

Rng

Tuyn trng ng Tuyn trng ci sng ngh trong t trong nt sng r - mt c tnh chn on Tuyn trng ng C th nhn thy cc ngh trong t vt lot trn r bng knh lp cm tay Cc triu chng sng r c th chn on c trn ng rung; thm vi vo t phng tr

Tuyn trng gy lot ra Plasmodiophora brassicae

Gy vt bnh Rng trn r v lm cy ci cc

Sng r cy Brassica Bo t dng thuc h thp t v bo tn trong Raphanus t

a Vic chn on chnh xc nhng tc nhn gy bnh ny ph thuc vo qu trnh phn lp v gim nh sau trong phng th nghim. Cn thc hin th nghim ly bnh nhn to chng minh chng l tc nhn gy bnh chnh trn cc k ch ti a phng, tr khi vic ly bnh nhn to c thc hin trc y Vit Nam. b Nhng loi ny cha c chnh thc ghi nhn Vit Nam.

Nhng tc nhn gy bnh ny thng b b st do kh gim nh (xem Khung 10.1) - a s nhng vi sinh vt ny ch c th c gim nh chnh xc trong phng th nghim. Hai hoc nhiu tc nhn gy bnh ny c th cng lc nh hng n mt cy trng trong cc vng trng rau thm canh Vit Nam. Chng hn nh mt rung t c th b bnh ho vi khun, thi r Phytophthora v thi gc thn. Su c thn cng c th cng lc gy hi. Tt c nhng tc nhn ny u gy ra cng triu chng (ho v cht).

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

107

L tng nht l cc cy b bnh thi r v thn c kim tra ti phng th nghim trong vng vi gi sau khi thu thp, khi 'cn ti'. V vy, cc phng th nghim chn on bnh cy c bn cn c t cc Chi cc Bo v thc vt cp tnh gn khu vc sn xut nng nghip. Cc phng th nghim chn on bnh cy quc gia nh Vin Bo v thc vt H Ni c th gim nh mu vi sinh vt nui cy, mu tiu bn, vi rt, tuyn trng v vi khun gy bnh thc vt.

Khung 10.1 Lu khi chn on: phn bit ho mch dn do thi r v thi thn
Trong mt s trng hp rt kh quyt nh nguyn nhn ca cc triu chng khng in hnh nh ci cc, vng l v ho. Cc bnh gy ho mch dn v cc bnh thi r, thi thn thng gy ra cc triu chng ny. S di y hng dn cch phn bit cc bnh ny.
Thn (mch dn) b nu + c dch khun* Thn (mch dn) b nu + khng c dch khun Ho vi khun Ho Fusarium hoc Ho Verticillium Tc nhn gy bnh thi r v thn (do nm hoc vi sinh vt ging nm) hoc Tuyn trng k sinh thc vt hoc Sng r

Thn (mch dn) khng ha nu + khng c dch khun

Ghi ch: Dch khun c th kh pht hin trong nhng giai on u khi cy mi nhim bnh do Ralstonia solanacearum.

C th d nhm ln ho Fusarium vi ho vi khun v ho Verticillium (hin l mt bnh ngoi lai Vit Nam). Chng gy ra cc triu chng tng t v u gy hin tng ha nu mch dn. Tuy nhin, cy b ho do vi khun thng c chn on nh s xut hin ca dch khun. Nu khng c du hiu ca dch khun th nn phn lp xc nh xem nguyn nhn l do F. oxysporum hay Verticillium. Cc dng loi ca F. oxysporum c th c phn bit d dng vi Verticillium albo-atrum v V. dahliae trn mi trng nhn to. Cc tn nm Verticillium mc chm so vi cc tn nm F. oxysporum.

Lun lun ly bnh nhn to cho cc mu Fusarium phn lp t r trc khi kt lun chng l tc nhn gy bnh.

108

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Cc loi Fusarium ch yu gy cc bnh ho v thi thn c, r c trn rau v hoa. Chng khng phi l tc nhn ph bin gy bnh thi r. Tuy nhin, nm F. oxysporum v F. solani thng sng hoi sinh trn cc m r nh hng bi cc tc nhn gy bnh khc, v d dng c phn lp trn mi trng khng chn lc.

10.1 Sclerotinia sclerotiorum

Bng 10.2 cung cp thng tin v Sclerotinia sclerotiorum, mt loi nm gy thi thn, qu v hoa.
Bng 10.2 c tnh ca Sclerotinia sclerotiorum
Cc triu chng chnh Cc du hiu chn on Ph k ch Thi t m cy S c mt ca si nm mu trng v cc hch nm ln, mu en vi hnh dng bt nh Gy hi trn nhiu cy trng hai l mm (l rng) bao gm c chua v khoai ty, x lch, u tng, lc, u c ve ln, u c ve leo, ci bp, sp l xanh, sp l trng v bu b. Thch hp vi thi tit m t v lnh Hch nm tn ti trong t qua thi gian di. Trong iu kin hi m, hch nm ny mm to ra qu th a. Cc qu th a to ra cc bo t ti xm nhim vo cy. Bo t ti c sinh ra t qu th a. Cc bo t ti thng xm nhim vo cy v tr nch l. Cc cnh hoa gi cng to iu kin thun li cho nm bnh trong qu trnh xm nhim. Lun canh vi cc cy trng nh ng v bng, trnh tn cy qu dy (tn dy lm cho m bn trong cao to iu kin thun li cho nm bnh xm nhp). 1. Kh trng b mt thn cy bnh bng cch nhng trong cn tyl 70% v kh trn giy kh trng (giy lau mt hoc giy v sinh cht lng cao cng c th dng c). 2. Ct nhng ming cy t ranh gii gia m khe v m bnh ri dng dng c v trng cy ln mi trng thch ng khoai ty. 3. Lm thun bng phng php cy nh sinh trng si nm. Nm cng c th c phn lp t hch nm: 1. Kh trng b mt hch nm 1 pht trong cn tyl 70%. 2. Ra li bng nc v trng v t kh. 3. Ct i hch nm. 4. Cy ming hch ln mi trng thch ng khoai ty sao cho mt ct tip xc vi mt thch.

Thi tit Bo tn

Xm nhim

Phng tr

Phn lp

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

109

Hnh 10.1 minh ha chu k bnh ca Sclerotinia sclerotiorum v Hnh 10.2 l mt lot cc hnh nh cho thy s gy hi ca Sclerotinia sclerotiorum trn nhiu cy trng khc nhau, cng nh cc hch nm v qu th a.

cy ho v cht

hch nm mi hnh thnh trn cy bnh

hch nm tn ti trong t/tn d cy bnh

Bnh
nm gy thi t thn, l, qu v hoa

Tn ti Xm nhim
qu th a pht trin t hch nm

bo t ti c gii phng t qu th a v pht tn vo khng kh xm nhim cy k ch

Hnh 10.1 Chu k bnh Sclerotinia sclerotiorum

110

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

g c

Hnh 10.2 Sclerotinia sclerotiorum gy hi: (a) u c ve leo, (b) x lch, (c) ci bp (thi t), (d) ci bp, (e) qu th a t hch nm tn d cy u tng; (f ) qu th a cnh cy u c ve ln; (g) u c ve leo (hch nm hnh thnh trn qu u); (h) hch nm ny mm to ra qu th a

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

111

10.2

Sclerotium rolfsii

Bng 10.3 cung cp thng tin v Sclerotium rolfsii, nm gy thi gc thn.

Bng 10.3 c tnh ca Sclerotium rolfsii
Cc triu chng chnh Cc du hiu chn on Ph k ch Gy thi gc thn, cy bnh ho v cht. Cc si nm mu trng v cc hch nm nh mu nu trn dng ht ci c hnh thnh trn b mt gc thn b bnh. Cc si nm trng pht trin mnh khi bnh lan t cy bnh sang cy khe. Ph k ch rng bao gm c chua, t, bu b, u c ve, c rt v hnh. Nm bnh thng xm nhim vo cc cy trng b nh hng bi cc tc nhn gy bnh khc. Bnh trm trng nht trong iu kin thi tit m n nng, ma hoc m. Tn ti di dng hch nm trong t qua thi gian di. Si nm pht trin t hch nm xm nhim vo cy qua gc thn. Qu trnh xm nhim s nhanh v mnh hn nhng ni c tn d cy bnh st li trn b mt t. Cc si nm c th mc lan n vi cm trn mt t t cy hoc m b bnh xm nhim nhng cy gn . Lun canh. a nc ngp rung trong qu trnh trng hai v la nc lin tip s dit tr tt c cc hch nm trong t. C th phn lp nm trn mi trng thch ng khoai ty t m thn c kh trng b mt, ct ming cy t ranh gii gia m bnh v m khe. Cc mu S. rolfsii cng c th c phn lp t hch nm: 1. Kh trng b mt hch nm 1 pht trong cn tyl. 2. Ra li trong nc v trng v t kh. 3. Ct hch lm i v cy ln mi trng thch ng khoai ty sao cho mt ct tip xc vi mt thch.

Thi tit Bo tn Xm nhim

Phng tr Phn lp

Hnh 10.3 c im ca Sclerotium rolfsii.

112

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.3 Sclerotium rolfsii: (a) trong th nghim ly bnh nhn to (ch cc si nm lan ra), (b) trn da hu b thi, (c) thi gc vi s hnh thnh cc hch nm hnh cu mu nu

10.3 Cc loi Rhizoctonia

C nhiu loi v chng Rhizoctonia Vit Nam. Nhng loi ny kh a dng v phn b v ph k ch ca chng. Vic gim nh hnh thi n loi l rt kh. Vit Nam c nhiu bnh do Rhizoctonia gy ra (Hnh 10.4). Mt s loi pht trin, xm nhim, gy bnh trn thn cy v b mt l trong iu kin thi tit m, ma hoc m cao. V d, mt loi Rhizoctonia xm nhim vo l ng v gy ra triu chng bnh kh vn in hnh trn l (Hnh 10.4d). Ngi ta cho rng cng loi , hoc mt loi tng t, gy thi bp ci bp. Nhng nm ny c th sinh ra cc hch nm mu nu vi hnh dng bt nh trn b mt cy b bnh. Rhizoctonia oryzae gy bnh kh vn trn la, mt bnh rt ph bin.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

113

Hnh 10.4 Cc v d v bnh Rhizoctonia: (a) triu chng nhn nh u mc r bnh, (b) bnh kh vn trn la do Rhizoctonia, (c) hch nm ca Rhizoctonia trn ci bp b bnh, (d) bnh do Rhizoctonia trn v ng

Cc loi Rhizoctonia cng gy hin tng l c r cy con nh u c ve, ci bp, lc v bng. Triu chng l c r do nm xm nhim phn c r st mt t c th lm cht cy con. Bnh thi r Rhizoctonia hnh thnh do nm xm nhp vo cy nh sinh trng ca cc r ph nh. Nm sau pht trin t u r v lan vo r chnh lm thi r. Rhizoctonia xm nhim nh sinh trng ca r con thng a n triu chng 'u mc' r (Hnh 10.4a). Bng 10.4 cho thy nhng c im ca nm Rhizoctonia, l nm gy ra nhiu bnh trn nhiu cy trng khc nhau.

114

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Bng 10.4 c im ca cc loi Rhizoctonia

Triu chng chnh Cc triu chng ph thuc vo loi, chng nm v cy k ch, bao gm l c r cy con, ho, cht cy con, thi r con v thi r. Thi bp ci do Rhizoctonia gy ra nhng vt thi en trn l. Bnh kh vn la v kh vn ng gy ra cc vt bnh mu vng v cc vt mt mu bt thng xen k. Vic chn on thng ph thuc vo qu trnh phn lp v gim nh nm thun trn mi trng nhn to. Cc hch nm in hnh mu nu, hnh dng bt nh c hnh thnh mt s loi trn cc m k ch b bnh. a dng, ty thuc loi v chng nm. Thi tit ma t, m ti nng to iu kin thun li cho s pht trin ca cc bnh l v thn cy. Cc bnh cy con v thi r li gy hi nng hn trn cy trng nh hng bi nhng iu kin thi tit khng thun li. V d, cy con u c ve d mn cm vi bnh l c r khi tri lnh v nhit thp lm chm vic ny mm v nh chi. Cc loi Rhizoctonia tn ti trong t di dng hch nm hoc si nm trong tn d cy k ch. Cc si nm Rhizoctonia trong tn d cy bnh xm nhim trc tip vo m cy v mt s to cc cu trc xm nhim c bit. Hch nm ny mm to ra si nm xm nhim vo cy. Bnh cht rp cy con (l c r) c th c gim thiu bng cch x l ht vi thuc tr nm nh quintozene (pentachloronitrobenzene) v thay i thi v (ngy) trng sao cho nhit v m t c li cho ny mm v nh chi nhanh. Hiu qu ca vic lun canh ty thuc vo ph k ch ca cc loi Rhizoctonia l i tng phng tr. Nm bnh c th c phn lp d dng t mu bnh kh vn la, kh vn ng v thi bp ci bng cch kh trng b mt m bnh, cy ln mi trng thch nc ct v cy truyn ln mi trng thch ng khoai ty c b sung khng sinh. Vic phn lp t r hoc r con b thi kh khn hn: 1. Ra r cho sch t. 2. Kh trng b mt trong cn tyl 70% trong 5 giy. 3. Ra li bng nc v trng v kh trn giy thm kh trng. 4. Cy cc mu r nh (1-2 mm chiu di) ct t ranh gii gia m bnh v m khe ln mi trng thch nc ct. 5. Cy truyn ln mi trng thch ng khoai ty. Rhizoctonia c th phn bit c vi Pythium v Phytophthora trn mi trng thch nc ct bng c im hnh thi si nm phn nhnh vung gc v s c mt ca cc si nm si ln c vch ngn. Hch nm c th hnh thnh trong mi trng nhn to, c bit trn mi trng thch thn la.

Du hiu chn on

Ph k ch Thi tit

Bo tn Xm nhim

Phng tr

Phn lp

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

115

10.4 Phytophthora v Pythium

Cc chi Phytophthora v Pythium thuc lp Oomycetes trong Gii Chromista. Nh vy, chng khng phi l nm thc m l vi sinh vt ging nm. Nhng chi ny sn sinh ra cc si nm khng vch ngn, mt c im chnh phn bit chng vi cc chi nm thc.

10.4.1 Sinh sn v tnh

Sinh sn v tnh to thnh cc cu trc gi l bc bo t ng, ni hnh thnh v gii phng du ng bo t. Nhng du ng bo t ny di chuyn c v c vai tr quan trng trong chu k bnh, c bit l chc nng lan truyn trong t t hoc trn b mt cy trng. S hnh thnh du ng bo t cng l mt c im phn bit Phytophthora v Pythium vi cc chi nm thc. Du ng bo t gip cho vic lan truyn bnh nhanh chng t cy bnh sang cy khe. Cc bc bo t ng ca Pythium c hnh thnh nh hoc on gia cc si nm, hnh trn (hnh cu) hoc hnh si (ging nh si nm phnh ra). Mt ng tho c hnh thnh t bc bo t ca Pythium, vi mt bc gi c thnh rt mng hnh thnh cui ng tho (Hnh 10.5). T bo cht di chuyn t bc bo t qua ng tho vo bc gi. Cc du ng bo t sau pht trin trong bc gi v c tung ra khi mng bc gi v. Ngc li, cc loi Phytophthora to cc ti bo t c nhng hnh dng nht nh mt cch r rt trn cnh mang bc bo t. Cc du ng bo t hnh thnh trong bc bo t v c gii phng trc tip t bc bo t. Mt s loi nh P. infestans v P. palmivora to cc bc bo t rt d rng ra khi cnh mang bc bo t v c th c phn tn nh gi.

Pythium

Phytophthora

Hnh 10.5 Du ng bo t Pythium c gii phng qua bc gi (tri), v du ng bo t Phytophthora c gii phng trc tip t bc bo t (phi)

116

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Mt s loi Phytophthora, nh P. cinnamomi, to bo t hu trn mi trng nhn to. Cc bo t ny c chc nng bo tn trong t.

10.4.2 Sinh sn hu tnh

Sinh sn hu tnh lin quan n s hnh thnh cc ti non (th 'ci') v ti c (th 'c'). Sau khi th tinh, non cu (giao t 'ci') trong ti non pht trin thnh bo t trng c vch dy. Bo t trng l bo t bo tn v c vai tr quan trng trong chu k bnh. Bo t trng ca Pythium c th c vch mn hoc dng trang tr nh sng. Bo t trng ca Phytophthora c vch mn. Sterol l cht cn thit cho vic sn xut ti non. V vy, nhng nm ny cn c nui cy trn mi trng PCA (thch c rt khoai ty) bi v cht chit t c rt cha sterol. Mi trng PCA nn c mt s vn chit c rt. Mt s loi Pythium c c tnh d tn; tuy nhin, nhiu tc nhn gy bnh thng thng l ng tn v to cc cu trc sinh sn hu tnh ngay trong mt mu cy lm thun t nh sinh trng ca mt si nm. Sinh sn hu tnh loi ng tn ch cn mt c th. Sinh sn hu tnh loi d tn i hi s kt hp ca hai c th c dng gii tnh khc nhau. Khong 50% loi Phytophthora l khc tn v i hi s kt hp ca hai c th c dng gii tnh khc nhau (A1 v A2) vic sinh sn hu tnh xy ra. Hnh 10.6 minh ha qu trnh sinh sn hu tnh Pythiumcng tri qua mt tin trnh tng t nh Phytophthora.

10.4.3 Xc nh v phn bit gia Phytophthora v Pythium

Cc tn nm ca nhiu loi Phytophthora v Pythium c hnh thi tng i ging nhau trn mi trng nhn to. Vic gim nh chnh xc cc loi ny c th da vo hnh thi ca cc bc bo t v s sp xp ca cc ti non v ti c. S c mt hoc vng mt ca bo t hu cng l mt c tnh tr gip cho vic gim nh, cng nh hnh thi si nm ca mt s loi Phytophthora.

ti c non cu (bn trong ti non)

bo t trng

Hnh 10.6 S minh ha qu trnh sinh sn hu tnh Pythium, lin quan n s tip xc gia ti c v ti non to ra bo t trng

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

117

Cc loi Pythium thng to ra rt nhiu si nm bng xp mu trng trn mi trng thch ng khoai ty (PDA), chon ngp a cy (Hnh 10.7). Mt s loi Pythium mc rt nhanh, v c th che kn mt a PDA ln (ng knh 90mm) trong vng di 2 ngy. Ngc li, cc loi Phytophthora thng mc chm hn, to ra t si nm trng hn. Tuy nhin, y khng phi l mt tiu ch tin cy phn bit hai chi ny.

Hnh 10.7 Pythium sp. (tri) v Phytophthora sp. (phi), cho thy c tnh mc nhanh v to thnh cc si nm kh sinh trn a Pythium

Cc loi Pythium thng sn sinh bc bo t v du ng bo t trn mi trng thch nc ct (WA) hoc PCA sau khi nc ngp mi trng. Trng thi sc vi nhit thp (5-10C trong khong 2 gi) c th gip cho vic sn sinh bc bo t Pythium. Mt s loi Pythium ng tn cng c th sn sinh bo t trng trn WA. Tuy nhin, mt s mu cy ca cc loi Pythium ng tn mc trn mi trng nc v trng c cha l la c kh trng sn sinh rt nhiu ti non v ti c iu kin nhit thng. Tham kho ti liu m t hnh thi cc loi Pythium nhm gip vic gim nh ti mc loi v chuyn mu cy n cc phng th nghim c uy tn khng nh li kt qu gim nh. Cc loi Pythium phn lp c Vit Nam cng sn sinh bc bo t v du ng bo t trn mi trng nc l la. Mt s loi Phytophthora sn sinh bc bo t trn mi trng chn lc cho Phytophthora (PSM) nu c t trong iu kin c chiu sng. Mt s loi cng sn sinh bc bo t trn PCA, mi trng nui cy c chun b sn trong phng th nghim.

118

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Vic hnh thnh bc bo t c th c kch thch bng cch cy mt ming agar khong 1cm2 t mi trng PSM hoc PCA vo mt a Petri nc v trng v di nh sng trong 2 ngy. Nn tham kho nhiu cun sch hay c xut bn c thm thng tin su rng hn. Tham kho sch Phytophthora Diseases Worldwide ca Erwin v Ribeiro (1996) tm thng tin m t chi tit cc bc bo t ca cc loi Phytophthora nhm gip cho vic gim nh. tr gip cho vic gim nh Phytophthora, nn tham kho thm cun Practical Guide to Detection and Identification of Phytophthora ca Drenth v Sendall (2001) Phn ln cc loi Phytophthora gy bnh ph bin Vit Nam l d tn, nh P. capsici, P. palmivora, P. nicotianae, P. infestans, P. cinnamomi v P. colocasiae. Lu P. heveae l loi ng tn, v vic sinh sn hu tnh P. citrophthora l him. Trong loi d tn, sinh sn hu tnh c cn lai cc c th c dng gii tnh khc nhau. Vic ny c th khng thc hin c cc phng th nghim chn on bnh cy cp tnh. Cch thc hnh thnh v hnh thi ca cc bc bo t Phytophthora l tiu ch thc tin cho vic gim nh nhng loi quan trng nht Vit Nam nu c cc ti liu tham kho ng tin cy nh Erwin v Ribeiro (1996).

Du ng bo t ca Pythium thng c hnh thnh trong bc gi cui ng tho. Ngc li, cc du ng bo t ca Phytophthora thng c hnh thnh trc tip trong bc bo t. y l mt c im tin cy phn bit gia hai chi ny.

10.4.4 Chu k bnh ca nm Oomycete - Phytophthora v Pythium

Hnh 10.8 l s minh ha chu k bnh ca nm oomycete (nm trng) v Hnh 10.9 cho thy cc c tnh ca Pythium v bc bo t ca Phytophthora sp.

10.4.5 Cc loi Pythium

Pythium thuc lp Oomycete (nm trng). Chng khng phi l nm thc bi v lp ny thuc gii Chromista. Pythium (v Phytophthora) sn sinh ra cc bo t di chuyn c, hay cn gi l du ng bo t, c vai tr rt quan trng. y cng l c im phn bit nhng nm ny vi nm thc trong gii Nm (Mycota). Du ng bo t v tnh to iu kin cho nhng nm ny lan truyn trong t t v nc ti. Hnh 10.10 cho thy bnh cy lc do Pythium gy ra.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

119

Pythium c th gy cht cy con, nhng him khi gy cht cy trng thnh. Tuy nhin, chng c th gy thi r con trm trng v cn tr qu trnh hp thu cht dinh dng, khin cy ci cc, hi vng v gim nng sut.

Bng 10.5 cung cp thng tin v Pythium, l nm trng gy bnh trn nhiu cy trng khc nhau.

Cy ho v cht

Cc bo t trng hnh thnh trn m bnh Du ng bo t xm nhim th pht

Bnh
Tn ti Xm nhim Bo t trng trong t

Bo t trng xm nhim trc tip Bo t trng ny mm to thnh bc bo t. Du ng bo t xm nhim vo k ch.

Vt liu nhn ging b nhim

Mt s loi Phytophthora cng c th sn sinh bo t hu vi vai tr bo tn.

Hnh 10.8 Chu k bnh c n gin ho ca tc nhn gy bnh thuc lp nm trng

120

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.9 (a) Th trng ca Pythium spinosum vi thy th c bm vo, (b) bo t trng trng thnh ca P. mamillatum, (c) bc bo t P. mamillatum vi ng tho v bc gi cha cc du ng bo t ang pht trin, (d) bc bo t ca P. irregulare vi cc du ng bo t trng thnh trong bc gi c vch mng trc khi c gii phng ra ngoi, (e) Cc bc bo t hnh ngn P. myriotilum, (f ) cnh mang bc bo t v bc bo t c trng ca Phytophthora sp.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

121

Bng 10.5 c tnh ca cc loi Pythium

Bnh Pythium gy bnh tn li v cht rp cy con (bnh do m t), v gy thi r con cy trng thnh. Chng cng gy thi c khoai ty, c rt v cc nng sn bo qun khc. Thi r v qu do Pythium l mt bnh ch yu lc. Cc triu chng bnh in hnh cy con l ho v cht do thi nu r con v thi thn. Pythium cng c th gy hi r con nui cy, gy hin tng ci cc, v vng l cc cy trng thnh. Khi cy b bnh trng thnh, Pythium c th pht trin v gy thi r chnh hay r ci. Pythium cng c th gy thi qu lc. Khng c cc du hiu chn on c trng cho Pythium. Cn phn lp v gim nh mu nm nui cy nhm xc nh chnh xc tc nhn gy bnh. Hu ht cc loi Pythium c ph k ch rng. t t to iu kin thun li cho cc du ng bo t Pythium xm nhim v lan truyn qua t. Cc iu kin t v mi trng ngn cn s pht trin ca r s lm tng nguy c tn li cy con v thi r con nui cy. Cc loi Pythium tn ti di dng bo t trng c to thnh qua qu trnh sinh sn hu tnh. Trong cc iu kin thun li, nhng bo t vch dy ny ny mm v bt u qu trnh xm nhim vo r con. Trong t t, du ng bo t c thu ht ti u r con, chng to ra cc ng mm (si nm cn non) xm nhp qua u r con v khi u qu trnh lm thi r. C th x l ht bng thuc tr nm, v x l r cy con bng cch nhng r vo dung dch thuc tr nm trc khi trng. Lun canh l mt bin php quan trng nhm gim t l bnh thi r do Pythium. Cn lu s dng cc cy ging sch bnh. Cc loi Pythium c th c phn lp t cc r con b bnh: 1. Nhng nhanh r trong cn tyl 70% v ra li trong nc v trng. 2. ro trn giy thm v trng. 3. Cy ln mi trng thch nc ct. Thch nc ct thng c dng cho vic phn lp, bi v Pythium mc rt nhanh trn mt thchhu ht cc loi Pythium pht trin rt nhanh. Si nm trng mn v dy hnh thnh trn mi trng PDA. Nhiu loi c th mc ph kn mt a PDA ln trong vng t hn 48 gi. Lm thun cc mu Pythium bng cch cy nh sinh trng si nm. Pythium thng sn sinh rt nhiu bc bo t ng v bo t trng trong mi trng nc l la.

Cc triu chng chnh

Cc du hiu chn on Ph k ch Thi tit

Bo tn

Xm nhim

Phng tr

Phn lp

122

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.10 Cc bnh do Pythium trn lc: (a) thi r con v thi thn cy con do Pythium trong iu kin rt m t, (b) so snh hai cy trng thnh, cy khe (tri), cy ci cc do thi r nng (phi), (c) thi r ci v qu lc trm trng do Pythium.

10.4.6 Cc loi Phytophthora

Ging nh Pythium, Phytophthora thuc lp nm trng, khng phi nm thc v sn sinh ra du ng bo t. V vy, phng tr Phytophthora v Pythium khc vi phng tr cc bnh do nm thc gy ra v cc thuc tr nm dng trong phng tr cng khc nhau. Cc bnh do Phytophthora gy hi cho cy lu nm, rau v cc cy trng khc lm tn tht ng k v kinh t cho vng ng Nam . Vic phn lp v gim nh cc loi Phytophthora cng nh phng php qun l bnh hi tng hp c cp chi tit trong cc ti liu lit k phn t sch. Bng 10.6 cung cp thng tin v Phytophthora, mt loi nm trng gy ra mt lot cc bnh trn nhiu cy trng khc nhau Vit Nam. Mt s bnh ny c cp Hnh 10.11.
Bng 10.6 c tnh ca cc loi Phytophthora
Bnh Phytophthora l nguyn nhn gy rt nhiu bnh trn cy n qu, rau mu v cy cng nghip Vit Nam. Cc bnh bao gm thi r; thi thn v qu su ring; thi r t; thi nn da; thi gc (ho nhanh) h tiu; mc sng c chua, khoai ty; thi r, thn v qu u ; tn li cao su v cc cy trng khc. Cy b bnh cht dn t ngn cy v c th c triu chng thi r v nt phn thn gn mt t. Cc cy rau b thi r, nh t, tr nn ci cc v ho. Cy thng cht nhanh sau khi cc triu chng ho trm trng xy ra.

Cc triu chng chnh

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

123

Cc du hiu chn on Xm nhim

Vic chn on i hi qu trnh phn lp v gim nh tc nhn gy bnh. Triu chng ho cng c th do cc tc nhn khc lm thi r v thn. Cch thc xm nhim ty thuc tng loi. Tuy nhin, bo t trng, bc bo t ng v du ng bo t to iu kin cho vic xm nhim vo cc b phn khc nhau ca cy. Ma tt phn tn bo t ln b l ca cy v vy qu trnh xm nhim c th bt u t thn, l v qu, ty thuc loi Phytophthora v k ch. Cn trng b hoc bay cng c th mang nm t t ti cc b phn pha trn ca cy. Ph k ch ca Phytophthora ty thuc vo tng loi c th. Mt s loi nh P. palmivora c ph k ch rng, trong khi cc loi khc nh P. infestans c ph k ch hp. Cc tc nhn gy bnh bo tn di dng bo t trng v/ hoc bo t hu trong t, v c th c di chuyn theo vt liu nhn ging, t hoc nng c c cha nm bnh. Cc bnh do Phytophthora thch hp vi iu kin m t. Lng ma cao ti cc vng nhit i thc y qu trnh lan truyn ca du ng bo t v cc mm bnh khc theo nc ma tt. Du ng bo t cng di chuyn theo nc trong cc lch v knh ti tiu. Nhiu loi Phytophthora a iu kin nng m trong khi mt s loi nh P. infestans (mc sng), li a iu kin m t v mt. phng tr thnh cng cc bnh do Phytophthora thng phi c s kt hp cc bin php phng tr khc nhau: thot nc tt dng ging sch bnh ngn chn Phytophthora vo nhng vng khng nhim bnh dng phn g c ch hot ng ca tc nhn gy bnh trong t tim phosphonate vo cy nhng r cy con vo thuc trc khi trng gim s cy con cht. Phytophthora c th c phn lp trc tip t cc phn l cy bnh, nh l da, dng mi trng phn lp chn lc. V phng php, tham kho quy trnh phn lp t mu bnh thi nn da c m t bng hnh nh trong phn nghin cu c th bnh thi nn da (Phn 3.1). Phn lp t r cy bnh c th kh hn nhiu do c nhiu nm v vi khun hoi sinh mc trong cc m r bnh. Tham kho quy trnh phn lp tc nhn gy bnh r Phn 6.3.2. Nn dng by phn lp Phytophthora t r nh v t. Tham kho chi tit v phng php ny phn by tc nhn gy bnh t r v t (Phn 6.3.4).

Ph k ch

Bo tn

Kh hu

Phng tr

Phn lp

124

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.11 Bnh do Phytophthora palmivora su ring: (a) cy vng l, (b) thi mc thn, (c) thi qu. Bnh do P. palmivora cacao: (d) tn li cy con, (e) qu b en. Thi r (ho nhanh) h tiu do P. capsici: (f ) rng l, (g) ho. Bnh do P. infestans: (h) mc sng khoai ty. Cc hnh nh (a) n (e) do David Guest cung cp, (f ) n (g) do N. V. Truong cung cp.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

125

10.5 Fusarium

10.5.1 Gii thiu

Chi Fusarium bao gm nhiu loi gy bnh cho cy nh ho do tc b mch, thi r, thn v bp, thi c r cy con v thi c. Mt s loi gy bnh cng sn sinh c t nm ln tp trong ht ng cc (xem cc loi Fusarium c c t, Phn 12.3). Nhiu loi Fusarium khc l hoi sinh ph bin trong t. Cc loi hoi sinh thng c mt trn r v thn cy bnh. Nhng loi hoi sinh ny mc nhanh trn mi trng v c phn lp d dng t r v thn b bnh, khin cho vic phn lp cc tc nhn gy bnh chnh tr nn kh khn. V vy vic ly bnh nhn to cc mu Fusarium phn lp t r bnh l rt cn thit. y l phn quan trng trong qu trnh chn on, v l mt trong nhng l do ti sao chn on mt bnh r li kh khn. V d, Fusarium oxysporum bao gm nhiu dng loi gy cc bnh ho do tc b mch v mt s bnh thi r. Tuy nhin, F. oxysprorum cng bao gm nhiu dng hoi sinh c mt ph bin trn r cy bnh sau khi tc nhn gy bnh lm thi m r. Mt s loi hoi sinh ny cng c th sng ni sinh trong cc t bo lp ngoi ca r m khng lm tn thng r.

Cc loi Fusarium hoi sinh r mc nhanh trn mi trng PDA v thng c chn on nhm l tc nhn gy bnh.

Khng s dng PDA phn lp nm gy bnh t r.

10.5.2 Nm Fusarium gy bnh Vit Nam

Cc bnh ho Fusarium l vn quan trng Vit Nam v nhng bnh ny c cp n mt cch chi tit sau trong phn ny. Nhng bnh ho ny do cc dng loi ca F. oxysporum gy ra. Mt vi dng F. oxysporum cng c th gy thi da hu v c khoai ty b su hoc dng c gt hi lm tn thng. Thi bp ng, ch yu do F. graminearum v F. verticillioides gy ra, ngy cng tr nn nghim trng Vit Nam. C hai loi u sn sinh c t nm tn ti trong ht (tham kho c t nm Fusarium trong Phn 12).

126

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Mt s dng Fusarium solani gy thi c r cy con h u nh u H Lan, u c ve, v thi r cc cy trng thnh. Cc dng khc c th gy hi khu vc gc thn cy ln, nh cy vi, b yu i do yu t mi trng lm stress v do cc bnh khc. Fusarium decemcellulare c phn lp t cnh nhn b thi min bc Vit Nam (L. Burgess, thng tin cha xut bn) v t c ph Tnh c Lc (TS. Trn Kim Loang, giao tip ring). Danh mc ny cha phi l y v cn nhiu loi khc c th c mt Vit Nam. Hnh 10.12 minh ha mt s bnh do Fusarium gy ra. Bng 10.7 Danh mc mt s dng loi Fusarium oxysporum gy ho.

b a

Hnh 10.12 Bnh do cc loi Fusarium gy ra: (a) Fusarium oxysporum f. sp. pisi gy ho u H Lan, (b) khi bo t phn sinh Fusarium oxysporum f. sp. zingiberi trn c gng, (c) thn cy b ha nu do F. oxysporum, (d) qu th ca F. graminearum trn thn ng. Cc nh (a) v (c) do Ameera Yousiph cung cp.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

127

Bng 10.7 Fusarium oxysporum (ho do tc b mch)

Bnh Cc bnh ho Fusarium do cc dng loi ca F. oxysporum gy ra. Mi dng loi thng ch c th gy ho trn mt loi k ch. Trn th gii c ti hn 100 bnh ho Fusarium. Vit Nam, bnh ho Fusarium trn chui l mt trong nhng bnh ho quan trng v c bit n nhiu. Mt s dng loi Fusarium gy ho v cc bnh do chng gy ra Vit Nam: F. oxysporum f. sp. cubense F. oxysporum f. sp. lycopersici F. oxysporum f. sp. pisi F. oxysporum f. sp. niveum F. oxysporum f. sp. callistephi F. oxysporum f. sp. zingiberi F. oxysporum f. sp. dianthi Ho Fusarium trn chui (bnh Panama) Ho Fusarium trn c chua Ho Fusarium trn u H Lan Ho Fusarium trn da hu Ho Fusarium trn cc ty Ho Fusarium trn gng Ho Fusarium trn cm chng

Cn iu tra cc bnh ho Fusarium Vit Nam bi v theo cc tc gi, c nhiu bnh ho Fusarium ngoi lai quan trng cha c cng b (nh ho Fusarium trn ci bp). Cch tt nht hn ch nhng bnh ny l a ra cc quy nh cht ch v kim dch thc vt. Triu chng Cc triu chng sm bao gm vng l, hi ho trong ngy v ci cc. Khi tri nng, nhng cy bnh nh c chua v u H Lan s cht trong vng vi ngy. Chui b bnh thng cht chm hn, trong vng 1-2 thng.

Vng l, ho v ci cc l cc triu chng chung ca nhiu bnh trn r v thn.

Ha nu mch dn bn trong thn cy l triu chng in hnh ca cc bnh ho do tc b mch, bao gm c cc bnh ho Fusarium.

Hnh 10.13 cho thy mt s bnh ho Fusarium xut hin Vit Nam. Bng 10.8 cung cp thng tin v cc dng loi ca Fusarium oxysporum, nm gy ho do tc b mch trn cy trng.

128

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.13 Ho Fusarium trn chui do F. oxysporum f. sp. cubense: (a) cc triu chng ho trm trng, (b) triu chng nt thn, (c) ha nu mch dn. Ho Fusarium trn cm chng do F. oxysporum f. sp. callistephi: (d) ho trm trng gy cht cy, (e) thn cy ho vi nhiu khi bo t phn sinh mu trng trn b mt. Ho Fusarium u H Lan do F. oxysporum f. sp. pisi: (f ) cc triu chng ho trn ng rung (ch cc m cy cht), (g) ha nu mch dn cnh b ho. nh (f ) do Ameera Yousiph cung cp.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

129

Bng 10.8 c im ca bnh ho Fusarium

Cc du hiu chn on Chui Ban u, mp l ca cy b nhim c triu chng ha vng, sau l r xung v ho. giai on pht trin bnh tip theo, triu chng nt thn th hin rt r v cy cht. Thn b ha nu l triu chng in hnh ca bnh. Lu l su c thn chui cng c th gy ra cc triu chng vng l v ho tng t. C chua Nhng triu chng u tin thng l vng l sau l ho v cy cht trong vi ngy. Hin tng ha nu phn ngoi ca thn (triu chng ha nu mch dn) thng th hin r rt. Bu b Cy bnh c th ho v cht rt nhanh khi thi tit nng, c bit l vo cui v khi cy c nhiu qu. Hin tng vng l xy ra mt s ging di cc iu kin mt hn v t stress hn. Ha nu r v thn c th khng biu hin r cho n khi ho trm trng xy ra. Ph k ch Mi dng loi thng ch gy ho do tc b mch trn mt loi k ch nht nh. Chng hn nh F. oxysporum f. sp. niveum ch gy ho trn da hu. Cc bnh ho Fusarium thng nghim trng hn trong iu kin thi tit m v m t. Cc tc nhn gy bnh ho Fusarium tn ti di dng bo t hu trong t qua thi gian di. Bo t hu c hnh trn, l cc bo t mt t bo vi vch t bo dy v c sc chng chu cao, c hnh thnh trong m bnh. Cc tc nhn gy bnh ho Fusarium cng c th c mt v r mt s cy khng phi l k ch, k c c di v cy trng. Bo t hu hnh thnh trong v r khi cy cht. Nh vy nhng cy trng khng phi l k ch phi c kim tra trc khi c khuyn co l cy trng lun canh phng tr ho Fusarium. Si nm v bo t v tnh ny mm trong tn d cy bnh v t xm nhim vo r con cn non v lan dn vo cc mch xylem. Nm bnh sau s pht trin trong mch xylem v lan ln h thng mch dn trong thn. Qu trnh ny gy phn ng ca cy, to ra cc hp cht phenol v th sn c mu nu. Nhng hp cht ny gy hin tng ha nu ca mch dn, mt du hiu d nhn thy ca bnh ho khi ct ngang thn. Hin tng tc mch xylem lm gim lng nc di chuyn ln cy, khin cho cy bnh b ho ri cht. Bnh ho Fusarium thng lin h vi tuyn trng nt sng. Nm Fusarium xm nhim vo cy qua vt thng do tuyn trng gy ra.

Thi tit Bo tn

Xm nhim

130

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Phng tr

Cc bnh ho Fusarium rt kh phng tr do bo t hu tn ti qua thi gian di trong t, Lun canh cc cy trng c kh nng khng bnh t nht 2 nm trc khi trng li cc cy trng mn cm c th gip lm gim ngun bnh. Tuy nhin, loi nm ny vn c th tn ti bng cch xm nhim vo v r cc cy trng khng phi l k ch v khng biu hin triu chng. Vic ny nu r s cn thit nghin cu c tnh sinh hc ca loi nm ny tng quc gia nhm xc nh vai tr ca nhng cy trng khng phi l k ch v thi gian tn ti ca bo t hu trong t. C nhng ging cy trng c kh nng khng bnh ho Fusarium. Tuy nhin mt ging khng bnh khng c ngha l c kh nng khng vi tt c cc chng ca mt dng loi no . Mt s bnh ho Fusarium c phng tr thnh cng bng phng php s dng gc ghp c kh nng khng bnh. V d, phng php ny c p dng phng tr bnh ho Fusarium trn da hu. Khng c thuc tr nm hu hiu phng tr.

Phn lp

C th phn lp nm bnh Fusarium mt cch d dng t m thn b bnh (Phn 6.3.1), dng mi trng chn lc cho Fusarium (PPA) hoc WA. Cn s dng cc mu thn mi nhim bnh phn lp.

10.5.3 Phn lp nm Fusarium gy ho

K thut sau dng phn lp cc loi Fusarium t cy trng: 1. Chn mt mu thn di 4cm, cch mt t t nht 20cm. 2. Ra thn trong nc my v kh trng b mt bng cn tyl 70% trong 1 pht. 3. kh trn giy thm kh trng hoc h kh trn ngn la n cn nu thn dy. 4. Dng dng c v trng ct ngang thn thnh nhng ming cy dy khong 1-2mm. 5. Cy cc ming cy ny ln mi trng phn lp (WA hoc PPA). Mt tn nm s c pht trin t mi ming cy sau 2-3 ngy. 6. Cy truyn ln mi trng thch l cm chng hoc mi trng thch thn la v mu cy di nh sng. 7. Lm thun bng k thut cy n bo t (Phn 6.5.2) v nui nm thun trn mi trng CLA hoc mi trng thch thn la v mi trng PDA di nh sng. 8. Khng dng Parafilm hoc bng dnh bc kn a cy v iu ny s hn ch s pht trin, sn sinh bo t v hnh thnh qu th hu tnh ca mt s loi Fusarium.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

131

Gim nh tc nhn gy bnh trn CLA hoc mi trng thch thn la qua cc c tnh chnh nh sau: bo t nh hnh bu dc hnh thnh trong nhng bc gi gn trn t bo sinh bo t ngn bo t ln hnh qu chui c chiu di trung bnh vi cc t bo cui hnh bn chn trong khi bo t trn cc mu l bo t hu (to thnh sau 2-3 tun)

Khng s dng bo t hnh thnh trn mi trng PDA gim nh Fusarium n loi. Trn PDA F. oxysporum sn sinh ra: mt lot cc sc t do cc tn nm pht trin trn mi trng thch, t khng mu n ta n tm si nm c mu trng n ta.

10.5.4 Fusarium oxysporum v Fusarium solanicc c im hnh thi chnh gip cho vic gim nh
Nhng ngi nghin cu khng c kinh nghim v Fusarium kh c th phn bit nm F. oxysporum v F. solani (Bng 10.9 v Hnh 10.14-10.16). F. oxysporum ch yu gy bnh ho do tc b mch, trong khi F. solani ch yu gy thi r v c r. iu quan trng nn lu l mt s F. oxysporum v F. solani hoi sinh (khng phi tc nhn gy bnh) li thng c phn lp t r khe v r bnh. V vy, cn tin hnh ly bnh nhn to trc khi i n kt lun v vai tr gy bnh ca chng.

Hnh 10.14 Mu cy Fusarium oxysporum (tri) v F. solani (phi) nui cy c bn ngy, trong a Petri 60mm trn mi trng thch ng khoai ty

132

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.15 Phn bit gia Fusarium oxysporum (tri) v F. solani (phi): (a) v (b) bo t ln, (c) v (d) bo t nh v mt s bo t ln, (e) v (f ) bo t nh trong bc gi trn t bo sinh bo t (lu F. oxysporum c t bo sinh bo t ngn v F. solani c t bo sinh bo t di)

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

133

Bng 10.9 Cc c im phn bit Fusarium oxysporum v Fusarium solani

F. oxysporum Trn PDA Cc tn nm to sc t tm n ta trn mi trng thch v si nm Bo t ln trong khi bo t thon hn v c chiu di trung bnh Bo t nh c kch thc nh, thng khng c vch ngn v c hnh thnh trong bc gi gn trn nhng t bo sinh bo t rt ngn F. solani Cc tn nm c mu trng ti mu kem, mt s c sc t hi xanh l cy ti xanh lam Bo t ln trong khi bo t to ngang so vi chiu di v ln hn bo t ln ca F. oxysporum Bo t nh c kch thc ln, thng c 1-3 vch ngn v c hnh thnh trong bc gi gn trn cc t bo sinh bo t rt di hoc trn cc cnh bo t phn sinh phn nhnh

Trn CLA (hoc thch thn la xanh)

Hnh 10.16 Bo t hu ca Fusarium solani hnh thnh trn mi trng thch l cm chng (CLA) (Bo t hu F. oxysporum trng tng t)

10.6 Verticillium albo-atrum v V. dahliae nm gy bnh ho ngoi lai

Nm gy bnh ho Verticillium albo-atrum v V. dahliae cha c cng b Vit Nam v V. albo-atrum c trong danh mc i tng kim dch Vit Nam. Hai loi Verticullium ny gy ra nhng triu chng tng t (Hnh 10.17). Bng 10.10 cung cp thng tin v Verticillium albo-atrum v V. dahliae, hin l nhng nm gy bnh ho ngoi lai i vi Vit Nam.

134

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.17 Verticillium dahliae: (a) Mu nm trn mi trng thch ng khoai ty (nm mc chm), (b) hch nm nh trn thn cy bng gi, (c) si nm trong mch xylem b bnh, (d) cy h trn ho do V. dahliae, (e) v (f ) l c tm ho do V. dahliae

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

135

Bng 10.10 c im ca Verticillium albo-atrum v V. dahliae

Cc triu chng chnh Du hiu chn on Xm nhim Cc triu chng bao gm vng l, ho v ha nu gn l. Cc m mch dn trong thn thng c mu nu. Ho v ha nu mch dn. chn on chnh xc cn phn lp v gim nh nm. Nhng nm ny xm nhim qua cc r con v lan vo mch xylem. Sau chng mc lan trong mch xylem ca thn vo cung l v l. Nm pht trin trong thn lm thn ha nu v gim qu trnh hp th nc, gy ho v cht cy. C hai loi u c ph k ch rng, gy ho do tc b mch nhiu cy l rng (cy hai l mm) bao gm c chua, khoai ty, bng, bu b, du ty v mt s cy n qu n i nh hnh nhn v h o. Verticillium albo-atrum tn ti di dng si nm trn tn d cy k ch. V. dahliae tn ti di dng hch nm nh trn tn d cy k ch, trong t v tn ti di dng si nm trn tn d cy k ch. C hai loi nm gy bnh ny thng phn b cc vng n i trn th gii. Vit Nam, cc vng ni ty bc v vng c Lc l nhng ni c iu kin thch hp cho chng. Chng cng c th gy hi c cc vng min bc v min trung, ni c nhit ma ng thp. Nu c cy trng khng bnh th vic lun canh cy trng l bin php hu hiu. Ph k ch rng ca tc nhn gy bnh hn ch vic chn la cy trng lun canh ti cc vng trng rau. i vi cc cy trng nh du ty th yu cu hom ging v cy m sch bnh l v cng cn thit. Cc k ch c di mn cm vi bnh cn c phng tr trit . V. albo-atrum v V. dahliae pht trin chm trn mi trng nhn to. Vic phn lp chng c th kh khn. Tt nht nn phn lp t mu thn hoc cung l khi mi xut hin triu chng ha nu trn thn. 1. Kh trng b mt mu thn 1 pht trong cn tyl 70%. 2. kh trn giy thm. 3. Ct cc khoanh m thn v cy ln mi trng thch nc ct hoc thch thn la xanh (mi trng thch nc ct c cha nhng mu thn la xanh nh c kh trng). 4. Cy truyn, lm thun bng k thut cy n bo t v nui nm trn PDA v thch thn la xanh. V. dahliae s to cc hch nm nh trn mi trng, c bit l trn nhng mu thn hoc mnh r k ch sch. Nhng loi ny sn sinh ra cc cnh bo t phn sinh mc vng in hnh t nhng mch xylem ca cc ming thn cy trn mi trng WA hoc thch thn la xanh.

Ph k ch

Bo tn

Thi tit

Phng tr

Phn lp

136

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

10.7 Tuyn trng k sinh thc vt

Tuyn trng k sinh thc vt thuc nhm giun trn nh khng phn t. Tuyn trng k sinh v khng k sinh thc vt u c trong t. S c mt ca kim chch ht (Hnh 10.18a) l c tnh chnh ca tuyn trng k sinh thc vt. C th quan st c kim chch di knh hin vi hoc knh lp soi ni vi phng i cao. Lu rng c mt s loi c kim chch nhng li sng nh thc n l si nm trong t ch khng gy hi cho cy.

Hnh 10.18 Tuyn trng: (a) k sinh thc vt vi kim chch, (b) khng k sinh thc vt, khng c kim chch.

Tuyn trng k sinh thc vt l nguyn nhn ca rt nhiu bnh trn cy trng Vit Nam (Nguyen 2003). Cc bnh thng thng nht Vit Nam l tuyn trng nt sng do cc loi thuc chi Meloidogyne v tuyn trng gy vt thng ni r do Pratylenchus v cc loi khc (Hnh 10.19). Tuyn trng nang gy hi r, gy hin tng mc thm r ph. Cc tuyn trng nang ci c th c pht hin d dng, bm vo bn ngoi r ni r ph mc thnh bi. Tuyn trng k sinh thc vt thng gy hi b r, lm gim qu trnh hp th nc v dinh dng. Chng thng gy triu chng ci cc, nng sut thp v i khi c biu hin vng l r rt. Cy nhim tuyn trng nng c hin tng ho v tn li trong iu kin mi trng khc nghit. Hin tng ny ph bin nht c chua b tuyn trng nt sng gy hi. Tuyn trng nt sng c th c chn on trn ng rung bng cc nt sng r rt trn r.

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

137

Hnh 10.19 H thng r cy b ph hy do: (a) tuyn trng nt sng, (b) tuyn trng gy lot r, c hai bnh u lm cy ci cc v vng l

Hnh 10.20 Cc triu chng ca tuyn trng nt sng: (a) triu chng sng r, (b) tuyn trng ci k sinh trong cc nt sng

Kh nhn bit triu chng hi ca tuyn trng gy lot r r nh trn ng rung, nhng c th quan st c cc vt lot bng knh lp cm tay. Dng knh lp soi ni c th quan st c cc vt lot d dng hn. Nu nghi ng i tng gy hi l tuyn trng gy lot r, c th nhum mu r bnh quan st s c mt ca tuyn trng di knh hin vi. Tuyn trng k sinh v ly thc n t cy trng c phn lp bng cc phng php tch tuyn trng t t (xem Phn 10.7.1).

138

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Cc cy trng c kh nng khng i vi mt s loi tuyn trng nht nh th khng b tuyn trng gy hi v c kh nng ngn chn s sinh sn ca tuyn trng k sinh cy. Nhng k ch ny gip lm gim mt tuyn trng trong t. Cc cy trng c kh nng chu ng i vi mt s loi tuyn trng nht nh th khng b tuyn trng gy hi, nhng li cho php tuyn trng sinh sn. Nhng k ch ny duy tr hoc lm tng ngun tuyn trng trong t. V vy, khi khuyn co cc bin php phng tr cn hiu bit v s khc bit ny trong mi quan h k ch-tuyn trng. Tuyn trng khng bi c. Chng di chuyn trong t hoc r bng cch un mnh chuyn ng nh rn da vo cc phn t t hoc m cy. Tuyn trng c th c lan truyn theo dng di chuyn ca nc ti, nhng trong nc lng chng chm xung y. Chng c th di chuyn tt c mi hng thng qua t t tm r k ch. Tuyn trng c th tn ti khi khng c k ch trng thi ng ngh. Vo ma kh, chng thng di chuyn su hn xung di t. a s tuyn trng k sinh thc vt c ph k ch rng, nhng mc mn cm vi bnh thay i ty tng loi k ch.

10.7.1 Tch tuyn trng ra khi t v r nh.

Tuyn trng khng th bi trong nc. c im ny l c s cho cc phng php tch tuyn trng n gin c m t di y (Hnh 10.21). Phng php phu Baerman Phng php phu Baerman ny s dng thit b minh ha trong Hnh 10.22. 1. Ly mt lng nh t t mt mu t hn hp (sau khi trn u 10 mu t ly t vng r ca 10 cy). 2. t t lng t vo nc trong mt phu nha hoc phu thy tinh c t mt ry nha nh vi kch thc l ry 1mm, pha trn lt giy thm. Khng lm rch giy.

t hoc r c cht ra lp giy thm (giy n) dy ry lc nc

tuyn trng di chuyn xung di qua h thng lc

Hnh 10.21 S minh ha quy trnh tch tuyn trng t r hoc t

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

139

3. Sau 24 gi m kp cho thot 5mL nc t ng sang mt a Petri nh hoc a m. Tuyn trng khi di chuyn t t t xung qua giy thm vo trong nc. Bi v tuyn trng khng bit bi, chng s chm xung v tch t y ng nha. 4. Dn u dung dch tuyn trng trn a v kim tra di knh lp soi ni phng i ln nht, hoc a sang mt lam knh kim tra di knh hin vi. Tuyn trng k sinh thc vt c th c xc nh nh s c mt ca kim chch ht.

Hnh 10.22 B dng c phu Baerman tch tuyn trng

Phng php khay Whitehead Phng php khay Whitehead cng thng c s dng cho mu t v r dng thit b nh minh ha trong Hnh 10.23. 1. t mt ry lc (loi thng dng trong bp gia nh) ln mt ci bt to, trn ry lc c lt mt lp giy thm dy. 2. nc vo ry sao cho mt nc cch mt ry khong 2cm. 3. Nh nhng t t hoc r trong nc trn ry. Ch khng lm rch giy. Tuyn trng s tp trung li trong nc bn di lp giy thm.

140

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

4. Sau 24 gi, nc vo mt cc ong hoc l thy tinh v cho tuyn trng lng xung y l. 5. Dng pipet ht nc t y l sang mt a Petri nh kim tra di knh lp soi ni. Nhiu kh nng l c tuyn trng k sinh v khng k sinh thc vt u c mt.

Nhng phng php ny c xy dng ch yu phc v cho vic chn on. Tuy nhin, vi kinh nghim v vic s dng cc phng php ly mu tiu chun, cc cch phn lp tuyn trng trn c th gip cung cp cc s liu hu ch v s lng tuyn trng. Khay Whitehead l phng php thch hp nht c s dng trong vic nghin cu s lng.

H thng lc ny c th c lm t cc ry lc v r sn c bn trong cc ch v ca hng Vit Nam.

Hnh 10.23 B dng c khay Whitehead tch tuyn trng

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

141

10.8 Bnh do vi khun gy ra

Nhiu loi vi khun gy bnh thc vt, trong khi cc loi khc gy bnh cho ng vt v con ngi. a s vi khun l hoi sinh v c mt trong t cng nh trong vt liu hu c vi vai tr l tc nhn phn hy. Vi khun gy bnh cy l cc vi sinh vt nhn nguyn thy nh c th thy c di knh hin vi dng vt knh 100. Nhum mu vi khun ph hp s d quan st hn. Chng kh a dng v kch c v hnh thi; mt s loi c lng roi v di chuyn c. Hu ht vi khun gy bnh cy c th c phn lp v nui cy trn mi trng thch hp. Mt t bo vi khun sinh sn bng cch phn chia n gin thnh hai t bo. Vi khun c nhn ln rt nhanh v s lng trong cc iu kin thch hp. Cc bnh do vi khun thng ph bin nhng vng nhit i. C rt nhiu bnh do vi khun gy ra, bao gm ho vi khun, m l, chy l, u sng v lot (Hnh 10.24). Mt s loi cng gy thi nhn rau qu trc v sau khi thu hoch. Cc vi khun gy bnh cy thng thng Vit Nam bao gm cc chi Ralstonia, Xanthomonas, Pseudomonas v Erwinia. Mt s vi khun tn ti trong ht, mt s khc trn cy ging nhim bnh. Dch khun l mt du hiu ch ra s c mt ca vi khun trong m cy bnh. Vi khun gy bnh c th sn sinh ra dch khun trn cc vt m l trong iu kin m t v t cc m mch dn trong thn cy b ho vi khun.

10.8.1 Ho vi khun
Ho vi khun do Ralstonia solanacearum l mt bnh nghim trng gy hi trn nhiu loi rau v cy trng Vit Nam. Chng hn nh tnh Qung Nam, ho vi khun gy hi trn c chua, t, c tm, mp ng, thuc l v mt s cy trng, c di khc. Do c ph k ch rng, bnh rt kh phng tr bng bin php lun canh. Vi khun ny tn ti lu di trn tn d k ch trong t. R. solanacearum c th lan rng theo vt liu lm ging nhim bnh nh khoai ty v gng, theo cy con v dng c lm rung cng nh ng vt c dnh t. Ho vi khun c th c chn on da vo mu cy ho trn ng rung hoc trong phng th nghim qua triu chng ha nu ca mch dn trong thn v s xut hin dch khun. Nu nhng mt on cnh mi ct vo nc, nhng dng dch khun dng si trng chy ra trong nc. Lu l ngoi R. solanacearum cng c cc vi khun khc gy bnh ho.

142

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.24 Bnh do vi khun gy ra: (a-c) mp ng b ho do vi khun, (d) chy l do vi khun, (e) Ralstonia solanacearum gy ho nhanh trn gng, (f ) thi nhn ci tho do Erwinia aroideae, (g) Pseudomonas syringae trn l bu b

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

143

Cc bin php phng tr bao gm lun canh cy trng nh ng v la, dng cy ging sch bnh (cy con v cnh gim) v di chuyn hoc t cy bnh. C mt s ging lc v cc cy trng khc c kh nng khng bnh. Bnh ho vi khun trn mt s ging cy trng mn cm c phng tr bng cch s dng cy ging vi gc ghp khng bnh.

10.8.2 Phn lp vi khun gy bnh cy

Ho vi khun, m v chy l do vi khun l nhng bnh ph bin Vit Nam. Nhiu vi khun gy cc bnh ny c th c phn lp v lm thun trong mt phng th nghim c bn. Sau cc mu thun c th c dng ly bnh nhn to theo quy tc Koch (xem Khung 8.1). C th gi mu n mt phng th nghim vi khun xc nh chnh xc nguyn nhn nu mu c kh nng gy bnh. Vic gim nh chnh xc ti loi tt nht nn c thc hin ti mt phng th nghim chuyn mn. Nn dng mi trng King's B phn lp cc vi khun gy bnh ph bin. Qu trnh phn lp Ralstonia solanacearum, nguyn nhn gy bnh ho vi khun 1. 2. 3. 4. Ct mt on thn cy bnh di khong 2-3cm, sau khi kim tra dch khun (Hnh 10.25a). Kh trng b mt bng cch dng giy thm cn tyl 70% lau on thn hoc nhng on thn vo cn tyl 70% ri h kh (Hnh 10.25b). Dng dao m kh trng ct on thn thnh ba ming (Hnh 10.25c). a nhng ming ny vo trong mt ng nghim cha 10mL nc v trng (Hnh 10.25d) v yn cho n khi dch vi khun a ra lm nc vn c nh sa (Hnh 10.25e). Kh trng que cy khun bng cch h la n cn ri ngui (Hnh 10.25f). Nhng u que cy vo dung dch c cha vi khun (Hnh 10.25g). Cy vi khun ln a mi trng King's B bng cch chm vo mt thch gn bn mp a v vch nh nhng 3-4 vch trn mt thch (Hnh 10.25h). Kh trng que cy v ngui. Vch nh nhng 3-4 vch trn mt thch sao cho u que cy i ngang cc vt vch trc (Hnh 10.26).

5. 6. 7. 8. 9.

10. Lm li cc bc 8 v 9 mt ln na, ri vch mt ng cui cng hnh ch Z. 11. t a cy nhit khong 25-30C trong 2 ngy (Hnh 10.27). 12. Kim tra a tm nhng khun lc n nh trn cc vt vch ln th ba hoc th t (Nhng khun lc ln pht trin trong vng 24 gi khng phi l R. solanacearum. 13. Dng que cy khun kh trng ly mt khun lc nh v cy ln mi trng King's B. 14. trong 2 ngy. 144
Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

15. Cy truyn mt khun lc n mc t a cy mi sang mt l McCartney hoc ng nghim cha mi trng King's B nghing. y l nhng mu thun v c th s dng cho qu trnh ly bnh nhn to (xem v d nghin cu c th ho gng trong Phn 3.1).

Hnh 10.25 Phng php phn lp Ralstonia solanacearum t thn b bnh

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

145

H LA

H LA

H LA

Hnh 10.26 S minh ha a cy vi khun, cho thy th t cc vch cy v h la kh trng que cy gia cc bc

Hnh 10.27 a cy vi khun pht trin sau 2 ngy nhit 25C

146

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Phn lp vi khun t vt m v chy l 1. Kh trng b mt mt lam knh v nh mt git nc v trng ln lam. 2. Nh nhng lau kh trng b mt l bng giy thm cn tyl 70%. 3. Vi dng c c kh trng, ct mt ming nh ca vt m hoc chy l, k c gn l, v a sang git nc trn lam knh. Quan st ming ct di knh hin vi (vt knh X10). Nu vt bnh do vi khun gy ra, thng s thy dch khun a ra t ch gn l b ct. 4. Ct nh, ch xt ming ct gii phng vi khun vo git nc. khong 3-5 pht cho vi khun c thi gian gii phng vo git nc. 5. Nhng u que cy khun kh trng vo git nc v cy ln mi trng King's B nh m t trn. 6. Lm thun mu khun nh m t trn, thc hin qu trnh ly bnh nhn to, v gi mu sch cho chuyn gia v vi khun gim nh chnh xc nu cn thit. 7. thc hin qu trnh ly bnh nhn to, phun dch vi khun sch ln l cy v m bng cch bc mt ti nilon ln. Khng ngoi nng v ti s qu nng, ngn cn qu trnh xm nhim. Phn lp vi khun t r hoc thn r Vic phn lp vi khun t r v thn r v cn bn tng t nh vic phn lp t vt m v chy l (Hnh 10.28). Tuy nhin, mc kh trng b mt thay i ty theo dy ca r v vi khun cn phn lp. Nn gt b phn m ngoi ca r hoc thn r trc khi kh trng v phn lp.

Hnh 10.28 Ch xt r hoc thn r chun b dch vi khun trc khi cy

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

147

10.9 Bnh do vi rt gy ra

Vic tho lun chi tit v vi rt gy bnh cy nm ngoi phm vi ca cm nang ny. Cn tham kho cc ti liu khc nu nghi ng virt l tc nhn gy bnh. Mc d virt gy bnh cy thng c cc triu chng kh in hnh, vic gim nh chng thng qua vic s dng k thut phn t hoc cc k thut chn on khc. K ch ch th c th tr gip cho vic gim nh. Cc phn t vi rt thc vt rt nh v khng th nhn thy c di knh hin vi. Cn s dng knh hin vi in t quan st cc phn t vi rt thc vt. Mt phn t vi rt thc vt c gi l mt virion. Vi rt c th c hnh si, hnh cu hoc hnh que. Tt c cc vi rt gy bnh thc vt c cu to t axit nucleic, thng l ARN; tuy nhin, mt s cu to t ADN. Hu ht vi rt c v protein. Khng th phn lp v nui cy vi rt thc vt trn mi trng thch, bi v chng ch c th ti to trong t bo k ch cn sng. Vi rt thc vt ch c th xm nhim vo t bo cy k ch thng qua cc vt thng nh do su b hoc cc vc t khc, qua cc vt thng c gii. Vi rt ti to trong t bo cy, cn tr cc hot ng bnh thng ca t bo. S cn tr cc t bo cy tc ng n cy k ch v c th a n cc triu chng r rt. Cc phn t vi rt di chuyn t t bo ny sang t bo khc, lan n cc b phn khc ca cy (Hnh 10.29). Cy c th b nhim nhiu vi rt cng mt lc. Mt s k ch b nhim vi rt m khng biu hin triu chng. Cc triu chng bnh do vi rt bao gm cy ci cc, bin vng, khm hoc vn l, l vng hoc c cc vt lot, m vng, l bin dng, l cun, ci cc, v trong mt s trng hp, gy cht cy. Mt s triu chng do vi rt gy ra tng t nh cc du hiu ri lon dinh dng hoc do cc tc nhn khc gy ra. Vi rt gy bnh cy c th lan truyn thng qua cc vct cn trng, r, thn c ging nhim bnh, gc hoc chi ging s dng ghp cy. Mt s vi rt lan truyn qua ht ging b bnh. Mt s vi rt c th c lan truyn mt cch c hc t cy ny sang cy khc thng qua cc dng c nh dao ghp, ko ct cnh (v vi mt s virt, qua tay ngi). Vi rt khm l thuc l d truyn lan qua dng c ct v tay ngi, v thm ch c th tn ti trong iu thuc l, lan truyn thng qua tay ngi.

148

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam

Hnh 10.29 Cc bnh do vi rt: (a) vi rt ho m c chua t, (b) vi rt bin vng c ci ng da chut, (c) vi rt vng l xon l c chua, (d) vi rt khm c ci cy n l h ci bp (phi), cy khe (tri), (e) vi rt da chut, (f ) qun l do vi rt mn nh hng (Althaea rosea)

Phn 10. Cc bnh thi r v thn c ngun gc t t

149

Vic gim nh vi rt gy bnh cy i hi phi c phng th nghim chuyn su. Cc phng th nghim chn on cp tnh Vit Nam nn yu cu tr gip t Vin Bo v thc vt trong vic chn on cc bnh do vi rt. C mt s b kt chn on cho mt s vi rt chn on nhanh trn ng rung, nhng cc b kit ny kh t tin. Khi khng c mt cy k ch, vi rt bo tn ch yu c di. Tuy nhin, mt s tn ti trong ht v c th tm thy trong cc cy nhn ging v tnh. Vic phng tr bnh vi rt ty thuc vo c tnh ca vi rt, ph k ch, phng thc lan truyn v bo tn. Cc bin php phng tr bao gm: loi b k ch c di ca vi rt v vc t lan truyn phng tr vc t truyn vi rt trong v trng s dng ging sch bnh dng nhng h thng danh mc cung cp cy trng sch bnh v sinh cy trng tt gim thiu vic tip xc vi cy bnh kh trng dng c ta cy trc khi dng

10.10 Ti liu tham kho

Erwin D.C. v Ribeiro O.K. 1996. Phytophthora diseases worldwide. American Phytopathological Society Press: St. Paul, Minnesota. Drenth A. v Sendall B. 2001. Practical guide to detection and identification of Phytophthora. CRC for Tropical Plant Protection: Brisbane, Australia.

150

Cm nang chn on bnh cy Vit Nam