DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE

WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (WET NR. 11 VAN 2004) KONSEPREGULASIES Die Minister van Grondsake beoog om, onder artikel 44(1) van die Wet op Gemeenskaplike Grondregte, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004), die regulasies in die Bylae op te stel, en publiseer dit vir openbare kommentaar alvorens die Regulasies opgestel word en in die Parlement ter tafel gel word, kragtens artikel 44(2) van daardie Wet.

BYLAE INHOUDSOPGAWE
Regulasie 1 Woordomskrywing HOOFSTUK 1 GRONDREGTERADE (Wet, Hoofstuk 8, artikels 25 tot 30) 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Kriteria vir vestiging Nominasie van kandidate vir lidmaatskap Bepaling van setel en sekretariaat Aanstelling van lede Gedragskode Openbaarmaking van belang deur lid Finansile en administratiewe jaar Prosedures, vergaderings, kworum en stemming Magte en pligte Verslae Magte van toegang, inspeksie en byeenroep van vergaderings HOOFSTUK 2 N ONDERSOEK NA GRONDREGTE (Wet, Hoofstuk 5, artikels 14 tot 18) Aansoek om n ondersoek in te stel Aanstelling van grondregte-ondersoeker Gedragskode Kennisgewing van ondersoek Magte en pligte van ondersoeker Magte van toegang, visentering, besitname en byeenroep van vergaderings Grondregte-ondersoekverslag Beslissing deur Minister 5 5 5 5 6 6 6 6 7 7 7 Bladsy 4

13 14 15 16 17 18 19 20

9 9 9 9 10 11 11 11

21 22 23 24 25

HOOFSTUK 3 INHOUD, OPSTEL EN REGISTRASIE VAN GEMEENSKAPSRELS (Wet, Hoofstuk 6, artikels 19 tot 20) Aansoek om bystand 12 Opstel en aanvaarding 12 Registrasie 12 Inhoud 13 Standaardrels 14 HOOFSTUK 4 GRONDADMINISTRASIEKOMITEES (Wet, Hoofstuk 7, artikels 21 tot 24

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Vestiging Samestelling Diskwalifisering van lidmaatskap tot n komitee Byeenroep van algemene verkiesingsvergadering Nominasie van kandidate Verkiesing van komiteelede Ampstermyn en vakatures Magte en pligte Vergaderings van Grondadministrasiekomitees Finansile boekhouding en ouditering HOOFSTUK 5 ALGEMENE BEPALINGS Kort titel

15 15 15 16 16 16 17 17 17 18

36

20

Vorm Vorm Vorm Vorm Vorm

1 2 3 4(a) 4(b)

Vorm 5 Vorm 6 Vorm 7 Vorm 8 Vorm 9(a) Vorm 9(b)

AANHANGSEL A VORMS Kennisgewing van nominasies aangevra (regulasie 3(1)(b)) Kennisgewing van aanstelling van lede (regulasie 5(3)) Aansoek om n grondregte-ondersoek in te stel (regulasie 13(1)) Kennisgewing deur Minister van grondregte-ondersoek (regulasie 16(1)) Kennisgewing deur Ingonyama Grondregteraad vir KwaZulu-Natal van grondregteondersoek (regulasie 16(1)) Vraelys by Grondregte-ondersoek (regulasie 17(2)) Veldwerker-kontroleblad: Grondregte-ondersoek (regulasie 17(2)) Kennisgewing van grondregte-ondersoekverslag beskikbaar vir inspeksie (regulasie 19(2)) Verto ten opsigte van grondregte-ondersoekverslag (regulasie 19(3)(c)) Kennisgewing deur Minister van beslissing gemaak (regulasie 20(2)) Kennisgewing deur Ingonyama Grondregteraad vir KwaZulu-Natal van beslissing gemaak (regulasie 20(2)) AANHANGSEL B

GEDRAGSKODE VIR RAADSLEDE (regulasie 6) AANHANGSEL C GEDRAGSKODE VIR GRONDREGTE-ONDERSOEKERS (regulasie 15) AANHANGSEL D SAKE WAT IN GEMEENSKAPSRELS AANDAG MOET KRY (regulasie 24(1)(c)) AANHANGSEL E STANDAARD-GEMEENSKAPSRELS (regulasie 25(3))

Woordomskrywing
1. In hierdie regulasies het enige woord of uitdrukking waaraan n betekenis in die Wet op Gemeenskaplike Grondregte, 2004, toegeken is, daardie betekenis en, tensy die konteks anders aandui, beteken komitee n grondadministrasiekomitee soos omskryf in artikel 1 van die Wet en, vir die doel van die uitoefening van die magte en die uitvoering van die pligte van n grondadministrasiekomitee kragtens artikel 21(2) van die Wet, sluit dit n erkende tradisionele raad van n gemeenskap in indien die gemeenskap besluit, by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit, dat daardie magte en pligte deur daardie raad uitgeoefen moet word; aangewese amptenaar n amptenaar in die Departement wat deur die Minister ingevolge regulasie 21(2) aangewys is om n gemeenskap van hulp te wees, en dit sluit so n beampte uit wat ingevolge regulasie 14(1)(a) aangewys is as n grondregte-ondersoeker; ondersoeker n grondregte-ondersoeker soos omskryf in artikel 1 van die Wet; ingeligte en demokratiese besluit, met betrekking tot n gemeenskap, n ingeligte en demokratiese besluit van die meerderheid van die lede van die gemeenskap wat 18 jaar oud of ouer is en teenwoordig is of deur n volmag verteenwoordig word by n gemeenskapsvergadering waarvan voldoende kennis gegee is van nie minder nie as 21 dae; grondregte-ondersoek n grondregte-ondersoek wat deur die Minister kragtens artikel 14(1) van die Wet ingestel is, en ondersoek het n ooreenstemmende betekenis; Minister die Minister verantwoordelik vir Grondsake, maar in die konteks van n mag of plig wat deur die Ingonyama Grondregteraad vir KwaZulu-Natal kragtens artikel 34 van die Wet uitgeoefen of uitgevoer word, beteken Minister hierdie genoemde Raad; vermeende reg n onregmatige grondbesitreg wat deur die houer daarvan te goeder trou geglo word om regtens deur n gemeenskap of persoon gehou te word; die Wet die Wet op Gemeenskaplike Grondregte, 2004; Registrasiebeampte n amptenaar van die Departement wat deur die Direkteur-Generaal aangewys is as n Registrasiebeampte kragtens artikel 19(4)(c) van die Wet.

HOOFSTUK 1 GRONDREGTERADE
(Wet, Hoofstuk 8, artikels 25 tot 30) Kriteria vir vestiging 2. Die kriteria wat die Minister moet oorweeg in die vestiging van n Raad en in die bepaling van sy area van jurisdiksie, sluit die volgende in (a) die bekende en beraamde aantal en groottes van (i) gemeenskappe; en (ii) gemeenskaplike gebiede; in n gebied wat waarskynlik geraak sal word; (b) die funksies wat uitgevoer moet word; en (c) die menslike, finansile en ander hulpbronne wat nodig sal wees. Nominasie van kandidate vir lidmaatskap 3. (1) Met die vestiging van n Raad moet die Minister (a) bepaal watter staatsliggame op daardie Raad verteenwoordig moet word ooreenkomstig artikel 26(2)(a) van die Wet; en (b) kennis gee van daardie vestiging soos vereis deur artikel 25(a) van die Wet en nominasies van kandidate aanvra vir aanstelling as lede van die Raad soos vereis deur artikel 26 van die Wet, wesenlik in die formaat van Vorm 1 in Aanhangsel A. (2) Die kennisgewing wat in subregulasie (1) bedoel word, moet in minstens drie tale wat mees algemeen in die area van jurisdiksie van die Raad gebesig word, gepubliseer word (a) een keer in die Staatskoerant; (b) een keer in elk van drie koerante wat respektiewelik nasionaal, op streeksgrondslag en plaaslik versprei word; (c) een keer in minstens een televisie- en een radio-uitsending; (d) deur die kennisgewing prominent te vertoon in of op die perseel van elke kantoor van die Departement in die area van jurisdiksie van die Raad; en (e) deur enige ander addisionele metode wat die Minister as geskik beskou. (3) Die Minister mag, benewens die kennisgewing wat deur subregulasies (1) en (2) vereis word, ook enige ander metode aanwend om geskikte nominasies te kry wat sy of hy as vanpas sal beskou, insluitende om persone en instellings direk te nader. Vasstelling van setel en sekretariaat 4. (1) Alvorens die Minister kennis gee van die aanstelling van lede van n Raad kragtens regulasie 5, moet die Direkteur-Generaal van die Departement die setel en sekretariaat van die Raad vasstel en relings tref dat akkommodasie, personeel en ander hulpbronne wat deur die Raad benodig sal word, beskikbaar sal wees. (2) Die Direkteur-Generaal mag (a) voltydse of deeltydse personeel aanstel; en (b) Departementele beamptes sekondeer of opdrag gee om die sekretarile en administratiewe funksies wat nodig is vir die effektiewe werking van n Raad, uit te voer. Aanstelling van lede 5. (1) Die Minister stel n lid, die voorsitter en ondervoorsitter van n Raad aan deur aan haar of hom n aanstellingsbrief te voorsien waarin die volgende gespesifiseer is (a) die feit van die aanstelling en die datum van inwerkingtreding; (b) die posisie van voorsitter of ondervoorsitter, indien van toepassing; (c) die kiesers wat die lid verteenwoordig; en (d) die bepalings en voorwaardes van diens wat geld vir die aanstelling, insluitende indien die lid nie n staatsamptenaar is nie die vergoeding en toelaes betaalbaar. (2) Die bepalings en voorwaardes aangaandie die diens van n lid wat n staatsamptenaar is, moet deur die Minister bepaal word, in oorleg met die hoof van die kantoor waar daardie amptenaar dien. 5

(3) Die kennisgewing van aanstelling van lede ingevolge artikel 26(6) van die Wet moet wesenlik geskied in die formaat van Vorm 2 in Aanhangsel A en gepubliseer word op die wyse soos voorgeskryf in regulasie 3(2). (4) n Aanstelling om n vakature kragtens artikel 26(7) van die Wet te vul, moet nie die samestelling van die Raad soos uiteengesit in artikel 26(2) van die Wet verander nie. (5) n Besluit wat deur n Raad geneem is en n handeling wat deur n Raad onderneem is, word nie ongeldig gemaak net weens n vakature in die lidmaatskap van daardie Raad te enige wesenlike tyd nie. Gedragskode 6. n Lid van n Raad moet haar of sy pligte wat sake van openbare belang is, uitvoer ooreenkomstig die Wet, hierdie regulasies insluitende die Gedragskode in Aanhangsel B en, soos bedoel deur artikel 28(1)(d) van die Wet, die instruksies van die Minister van tyd tot tyd, by versuim waarvan sy of hy uit die betrokke amp ontslaan moet word kragtens artikel 27(2)(c) van die Wet nadat n billike administratiewe proses gevolg is. Openbaarmaking van belang deur lid 7. n Lid van n Raad moet aan daardie Raad openbaar maak indien sy of hy of enige gade, lewensmaat of n familielid enige direkte of indirekte persoonlike of privaat belang het in enige saak voor die Raad, en moet nie deelneem aan enige verrigtinge wat met daardie saak verband hou nie, tensy die Raad besluit dat die belang van die lid onbeduidend is. Finansile en administratiewe jaar 8. Die eerste finansile en administratiewe jaar van n Raad begin op die datum waarop die laaste van sy voorsitter, ondervoorsitter of lede aangestel is, en eindig op die eersvolgende 31 Maart, en elke opvolgende jaar begin op 1 April en eindig op 31 Maart. Prosedures, vergaderings, kworum en stemming 9. (1) n Raad moet vergader (a) vir die eerste keer, soos byeengeroep deur sy voorsitter binne 14 dae na haar of sy aanstelling as sodanige voorsitter; (b) minstens een keer in elke kwartaal van n kalenderjaar, beginnende op 1 April, en die eerste vergadering sal die Algemene Jaarvergadering wees; (c) op versoek van die Minister of minstens een derde van die Raadslede; en (d) wanneer byeengeroep deur die voorsitter; en mag vergader (e) op versoek van enige lid, goedgekeur deur die voorsitter; en (f) op tye wat die Raad bepaal. (2) (a) Die voorsitter van n Raad moet alle Raadsvergaderings bel by wyse van n skriftelike kennisgewing aan al die lede van nie minder as 21 en nie meer as 30 dae nie, waarin die doel of doeleindes en die datum, tyd en plek van elke vergadering gespesifiseer word, en sodanige kennisgewing moet vergesel word van n agenda. (b) n Vergadering wat kragtens subregulasie (1)(c) versoek word, moet geskied binne 14 dae na ontvangs van so n versoek. (3) Op sy eerste vergadering moet n Raad die volgende bepaal en aanteken (a) sodanige bedryfsprosedures as wat dit mag benodig wat nie met die Wet en hierdie regulasies ooreenstem nie; en (b) n rooster van datums vir sy kwartaallikse vergaderings wat gedurende sy eerste jaar gehou sal word; en kopie van daardie prosedures en rooster aan die Minister en die Direkteur-Generaal voorsien. (4) Die kworum vir n Raadsvergadering is n meerderheid van sy lede of, by n uitgestelde vergadering wat op een volg waar daar nie n kworum teenwoordig was nie, mits kennisgewing van die uitgestelde vergadering gegee is, die aantal lede dan teenwoordig. (5) Indien daar binne n halfuur na die tyd wat vir n vergadering vasgestel is, nog nie n kworum teenwoordig is nie, moet die vergadering uitgestel word na n datum wat deur die voorsitter bepaal moet word, welke datum nie vroer as 7 en nie later as 21 dae na die aanvanklike datum van die

oorspronklike vergadering moet wees nie. (6) n Besluit van die meerderheid van die lede van n Raad wat by enige vergadering teenwoordig is, konstitueer n besluit van sodanige Raad. (7) In die geval van n dooiepunt het die voorsitter n beslissende stem benewens n gewone stem.

(8) Die voorsitter van n Raad moet verseker dat skriftelike notules van Raadsvergaderings gehou word en deur haar of hom bekragtig word, en dat kopie van sodanige notules en van enige verslae wat tydens vergaderings of verrigtinge van die Raad ter tafel gel is, binne 30 dae na die afsluiting van elke vergadering of verrigting aan die Minister en die Direkteur-Generaal aangestuur word. 10. Magte en pligte (1) n Mag kan uitgeoefen word en n plig uitgevoer word deur die Raad of deur n lid wat deur die Raad aangewys is, of, indien nie deur die Raad nie, dan deur sy voorsitter, hetsy in die algemeen of in gevalle van n spesifieke aard of in n spesifieke geval. (2) In die uitvoering van sy pligte ingevolge artikel 28 van die Wet, moet n Raad ook verseker dat dit voortdurend of van tyd tot tyd, na gelang van die geval (a) rekords van die finansile en ander sake van die Raad en die hulpbronne daaraan toegewys, administreer en byhou; (b) die behoeftes van gemeenskappe ten opsigte van grondhervorming, -besit, -gebruik, -ontwikkeling en ander grondverwante behoeftes identifiseer en moniteer, met spesiale verwysing na weerlose groepe; (c) al die toepaslike rolspelers ontwikkel en adviseer oor strategie om in daardie behoeftes te voorsien, met spesifieke verwysing na die voorsiening van (i) basiese en ander dienste; (ii) ontwikkeling van infrastruktuur en van grond in die algemeen; (iii) finansile en tegniese ondersteuning en kundigheid; en (iv) werkgeleenthede in die landboukundige en ander sektore, en geleenthede tot armoedeverligting met betrekking tot gemeenskaplike grond; (d) die Minister en Departement moniteer en adviseer aangaande beperkinge tot die bereiking van die doelwitte van die Wet, veral ten opsigte van (i) die rolle van en interaksies tussen gemeenskappe, munisipaliteite, ander staatsliggame, tradisionele leiers, die burgerlike samelewing en die privaat sektor; en (ii) finansile bystand hetsy van die staat, die privaat sektor of enige ander bron; en (e) n effektiewe rol moniteer en speel in alle (i) grondregte-ondersoeke; (ii) gevalle wat te make het met die ontwikkeling van gemeenskapsrels; (iii) versoeke vir die bekragtiging van vervreemdinge van gemeenskaplike grond; en (iv) onopgeloste dispute aangaande gemeenskaplike grond wat tot litigasie mag lei of gelei het, of sodanige litigasie die Raad betrek al dan nie; wat na die Raad verwys word of waarvan dit bewus word, en aanbevelings maak vir die Minister en Departement oor verbeterings aan die wesenlike en proseduurlike bepalings van die Wet en hierdie regulasies, insluitende die standaard-gemeenskapsrels. 11. Verslae (1) n Raad moet n verslag aan die Minister voorl oor sy aktiwiteite met betrekking tot al sy magte en pligte (a) jaarliks, teen nie later nie as 30 April of sodanige uitgestelde datum waartoe die Minister ingestem het; en (b) wanneer deur haar of hom versoek; en n kopie van elke verslag aan die Direkteur-Generaal voorsien. Magte van toegang, inspeksie en byeenroep van vergaderings (1) Onderhewig aan subregulasie (3), moet die magte van toegang en inspeksie waarna in artikel 28(2)(a) en (c) van die Wet verwys word, nie uitgeoefen word nie, tensy die toestemming verkry is van die bewoner van die gemeenskaplike grond of die houer van die dokument, of tensy die oefening gemagtig word deur n lasbrief wat kragtens subregulasie (2) uitgereik is.

12.

(2) Waar dit vir n magistraat wat jurisdiksie het, blyk uit n aansoek of uit bedigde inligting dat daar redelike gronde is om te glo dat (a) die toestande vir toegang of inspeksie wat in artikel 28(2) van die Wet beskryf word, bestaan; (b) toegang tot die grond of inspeksie van n dokument noodsaaklik is vir die uitoefening van n mag of die uitvoering van n plig van n Raad; en (c) sodanige toegang of inspeksie gevra is maar nie verkry is nie, mag die magistraat n lasbrief uitreik wat n Raadslid wat daarin genoem word, magtig om die grond te betree of die dokument te inspekteer onderhewig aan sodanige voorwaardes as wat in die lasbrief gespesifiseer mag word. (3) Indien n Raadslid wat kragtens regulasie 10(1) aangewys is, nie die toestemming verkry het wat in subregulasie (1) bedoel word nie, en op redelike gronde glo dat (a) n lasbrief aan haar of hom uitgereik sal word onder subregulasie (2) indien sy of hy om sodanige lasbrief sou aansoek doen; en (b) n vertraging in die verkryging van sodanige lasbrief die doel van die toegang of inspeksie sal verydel; mag sy of hy sonder n lasbrief die magte van toegang en inspeksie waarna daar in artikel 28(2)(a) en (c) verwys word, uitoefen. (4) n Aangewese Raadslid mag, vir die doel van die uitoefening van n mag of die uitvoering van n plig, enige vergadering van n gemeenskap of grondadministrasiekomitee bywoon kragtens artikel 28(2)(d) van die Wet, en mag so n vergadering bel deur voldoende kennis vir die gemeenskap of grondadministrasiekomitee te gee van nie minder nie as 21 dae, of waar die doel van die vergadering verydel sal word deur kennis van so n tydperk te gee n redelike kennistydperk. (5) Vir die doel van subregulasie (1) sluit bewoner n grondadministrasiekomitee in.

HOOFSTUK 2 N ONDERSOEK VAN GRONDREGTE

(Wet, Hoofstuk 5, artikels14 tot 18) 13. Aansoek om n ondersoek in te stel (1) n Persoon, gemeenskap, staatsliggaam of ander instelling of liggaam wat n ondersoek na grondregte wil instel wat n beslissing deur die Minister ingevolge die Wet voorafgaan, moet in die formaat van Vorm 3 in Aanhangsel A, by die Minister aanvra dat sodanige ondersoek ingestel word. (2) Die Minister mag sodanige addisionele inligting en dokumente aanvra as wat sy of hy nodig mag ag, en indien n aansoek ingevolge subregulasie (1) beuselagtig en ergerlik voorkom, mag sy of hy die applikant versoek om teen n datum wat die Minister stipuleer, goeie gronde aan te voer by wyse van skriftelike verto wat gerig moet word, waarom die aansoek nie verwerp behoort te word nie. (3) Nadat n aansoek en sodanige verdere inligting, dokumente en verto wat ontvang mag word, oorweeg is, kan die Minister, op voorwaardes wat sy of hy mag bepaal, die aansoek skriftelik weier of toestaan, en moet sy of hy die applikant van haar of sy besluit verwittig, en indien die aansoek geweier is ook van haar of sy redes vir sodanige weiering. 14. Aanstelling van n grondregte-ondersoeker (1) Nadat n aansoek ooreenkomstig regulasie 14 toegestaan is, moet die Minister (a) skriftelik n geskikte beampte van die Departement aanwys of n persoon aanstel wat nie n amptenaar is nie, of beide sodanige beampte en n persoon gesamentlik aanstel, as die grondregte-ondersoeker om die grondregte-ondersoek wat so ingestel is, uit te voer; (b) sodanige ondersoeker voorsien van n kopie van die aansoek en kennisgewing ooreenkomstig regulasie 13(3); en (c) die doelwitte, aard en omvang van die ondersoek wat uitgevoer gaan word, uitspel, asook die voorkeur-metodologie wat gebruik moet word (indien enige) en die bepalings en voorwaardes wat geld by die aanstelling van die ondersoeker. (2) Vir die doel van subregulasie (1), sluit persoon n groep of konsortium van natuurlike persone, n regspersoon, n staatsliggaam en n liggaam, organisasie of instelling in. (3) n Grondregte-ondersoeker moet oor die hoedanighede, vaardighede en kennis beskik wat vereis word om die funksies en pligte wat deur die Wet en die spesifieke ondersoek vereis word, effektief te kan uitvoer, insluitende (a) n ho vlak van persoonlike en professionele integriteit; (b) n verbintenis tot regverdigheid; (c) vlotheid in die tale wat mees algemeen gebruik word in die area waar die ondersoek ingestel moet word; (d) vaardighede in die fasilitering van gemeenskaps- en ander vergaderings; (e) bewese vermo om navorsing te kan doen; (f) kundigheid in grond-, behuisings- en landboukundige hervorming en verwante sake; (g) n kennis van landmeetkundige opmeting en grondregistrasie; (h) n uitgebreide kennis van grondbenutting en ontwikkelingsbeplanning; (i) projekbestuursvermons; (j) goeie mondelinge en skriftelike kommunikasie, insluitende die vaardighede om verslae te kan skryf; (k) vaardighede in bemiddeling en die oplos van dispute; en (l) regskundigheid; en daar mag, voor die aanstelling as n ondersoeker, van so n persoon vereis word om die Minister tevrede te stel dat sy of hy oor sulke hoedanighede, vaardighede en kennis beskik of toegang daartoe het.

15.

Gedragskode n Grondregte-ondersoeker moet in die uitoefening van haar of sy magte en die uitvoering van haar of sy pligte die Gedragskode in Aanhangsel C asook die instruksies wat die Minister en Direkteur-Generaal van tyd tot tyd mag gee, nakom. Kennisgewing van ondersoek (1) Die kennisgewing van n ondersoek na grondregte ingevolge artikel 16(a) van die Wet moet wesenlik geskied in die formaat van Vorm 4(a) of (b) in Aanhangsel A. (2) Die Minister moet die kennisgewing wat in subregulasie (1) oorweeg word, publiseer volgens die voorskrifte in regulasie 3(2). (3) (a) (b) (c) (d) Die kennisgewing wat in subregulasie (1) oorweeg word, moet die grondregte-ondersoeker identifiseer en haar of sy kontakbesonderhede verskaf; die grond beskryf ten opsigte waarvan die ondersoek onderneem gaan word; die aard en omvang van die ondersoek kortliks beskryf; die applikant wat oorweeg word in regulasie 13, identifiseer asook die beslissing wat verlang word; (e) meld dat inligting betreffende die ondersoek van die grondregte-ondersoeker verkry kan word; (f) almal wat n belang in die grond het, uitnooi om deel te neem en n vergadering by te woon wat deur die ondersoeker op n bepaalde datum gehou sal word soos gerel deur die Minister en die ondersoeker, waartydens (i) die doel van die ondersoek verduidelik moet word; en (ii) diegene wat teenwoordig is, gevra moet word om te help met die verskaffing van inligting en bewyse betreffende enige regte, belange en besit ten opsigte van die grond.

16.

17.

Magte en pligte van ondersoeker (1) In die ondersoek na sake ten einde uitvoering te gee aan artikels 12, 13, 14(2) en 18 van die Wet en onderhewig aan enige onopgeloste dispute, moet die grondregte-ondersoeker ook die volgende vasstel, aanbevelings maak en verslag doen oor (a) die buitenste grenslyne van die grond en die interne allokasies van terreine/standplase/persele binne die buitenste grenslyne, en dit in n sketsplan uitbeeld indien daar enige dispuut bestaan of in n algemene plan indien daar geen dispuut bestaan nie; (b) watter regte en belange gehou word deur die staat, insluitende n munisipaliteit en n openbare entiteit soos omskryf in artikel 1 van die Wet op Openbare Finansile Bestuur (Wet Nr. 1 van 1999); (c) ten opsigte van staatsgrond, of n sertifikaat soos in item 28(1) van Bylae 6 tot die Grondwet bedoel word, uitgereik is, en n kopie van sodanige sertifikaat bekom; (d) die besonderhede van enige eis met betrekking tot die betrokke grond kragtens die Wet op die Herstel van Grondregte, Nr. 22 van 1994 en die status van sodanige eis; (e) watse munisipale belasting uitstaande is (indien enige); (f) die inhoud van die rekords van die Registrateur van Aktes met betrekking tot die betrokke grond en alle geregistreerde regte in/op en tot sodanige grond; (g) besonderhede van enige dispute betreffende die grond en regte en belange op of in die grond; (h) die beslissing wat kragtens artikel 18 van die Wet verlang word deur elke party wat n belang in die ondersoek het, en die redes vir sodanige beslissing; (i) die aard van die gemeenskap en sy strukture, insluitende sy tradisionele of nie-tradisionele leierskap; (j) of gemeenskapsrels opgestel, aanvaar en geregistreer is, en indien wel, n kopie bekom van sodanige rels en indien nie, die opstel, aanvaarding en registrasie van sodanige rels fasiliteer, of sertifiseer dat sodanige rels nie opgestel, aanvaar en geregistreer kon word nie, ondanks toegewyde inspanning, en aanbeveel dat die standaard- voorgeskrewe rels vir sodanige gemeenskap moet geld; en (k) skriftelike ooreenkomste deur die houers van regte, van watter aard ook al, op en in die betrokke grond, wat betref die beslissing wat deur die Minister gemaak moet word ten opsigte van sodanige regte; en dokumentre bewys hetsy by wyse van n dokument van titel, bedigde verklaring of andersins van enige kwessie, bewering en ding wat betrekking op die ondersoek het, bekom en aan die Minister voorl.

10

(2) Vir die doel van subregulasie (1), moet daar aan n ondersoeker toegang verleen word tot die rekords van die Departement en die Kommissie vir die Herstel van Grondregte, en mag sy of hy n opname maak of n vergadering hou of enige ander metode gebruik, insluitende die gebruik van n standaardvraelys en veldwerker-kontroleblad wesenlik in die formaat van Vorms 5 en 6, respektiewelik, in Aanhangsel A in die tale wat mees algemeen gebruik word in die area wat deur die ondersoek geraak word. 18. Magte van toegang, visentering, besitname en byeenroep van vergaderings Die bepalings van regulasie 12 geld, met die nodige veranderings, vir die uitoefening van die magte van toegang, visentering, besitname en die byeenroep en bywoon van vergaderings kragtens artikel 17(4)(b) en (c) van die Wet. Grondregte-ondersoekverslag (1) Die ondersoeker moet voor die publikasie van die kennisgewing ooreenkomstig subregulasie (2), n getekende kopie van die grondregte-ondersoekverslag soos bedoel in artikels 14(2) en 17(3) van die Wet aan die Direkteur-Generaal voorl. (2) n Grondregte-ondersoeker moet, voor die voorlegging van n grondregte-ondersoekverslag aan die Minister, kennis gee, wesenlik in die formaat van Vorm 7 in Aanhangsel A, dat die verslag beskikbaar sal wees vir inspeksie en dat verto gerig kan word soos in Vorm 7 uiteengesit. (3) Die kennisgewing soos bedoel in subregulasie (2) moet op die wyse soos voorgeskryf in regulasie 3(2) gepubliseer word. (4) Die kennisgewing wat in subregulasie (2) bedoel word, moet (a) die grond ten opsigte waarvan die verslag voorgel sal word, omskryf; (b) n geleentheid bied dat die verslag nagegaan kan word gedurende die ure en op n plek wat in die kennisgewing gespesifiseer is, vir n periode van 60 dae vanaf n datum wat in die kennisgewing genoem word; (c) enige gemeenskap of persoon uitnooi wat belang stel om binne n periode van 60 dae vanaf n datum wat in die kennisgewing genoem word verto te rig, wesenlik in die formaat van Vorm 8 in Aanhangsel A, aangaande enige saak wat met die ondersoek verband hou; en (d) die persoon identifiseer aan wie verto gerig moet word en sy of haar kontakbesonderhede gee. 20. Beslissing deur die Minister (1) Die Minister mag sodanige addisionele inligting en dokumente aanvra as wat sy of hy as nodig beskou om n grondregte-ondersoekverslag wat aan haar of hom voorgel is, uit te brei of te verhelder, voordat sy of hy op grond van sodanige verslag n beslissing maak. (2) Nadat die Minister n beslissing gemaak het, moet sy of hy n kennisgewing van sodanige beslissing publiseer ingevolge artikel 16(b) van die Wet, wesenlik in die formaat van Vorm 9 (a) of (b) in Aanhangsel A. (3) Die kennisgewing wat in subregulasie (2) genoem word, moet (a) die grond ten opsigte waarvan die grondregte-ondersoek onderneem is, beskryf; en (b) waar van toepassing, besonderhede bevat van die beslissings wat gemaak is en bepalings wat neergel is aangaande (i) grond wat geregistreer moet word of geregistreer moet bly in die name van gemeenskappe of persone soos bedoel in artikel 18(3)(a), (b) en (c)(i) van die Wet; (ii) grond wat vir die staat gereserveer moet word soos bedoel in artikel 18(3)(c)(ii) en (4) van die Wet; (iii)die bevestiging, omskakeling of kansellasie van ou-orde-regte soos bedoel in artikel 18(3)(d) van die Wet; (iv)die toestaan van nuwe-orde-regte aan vroue soos bedoel in artikel 18(4)(b) van die Wet; (v) die verklaring van geldig of ongeldig van vermeende ou-orde-regte soos bedoel in artikel 18(5) van die Wet, insluitende die toekenning van nuwe-orde-regte; (vi)besonderhede van enige vergelykbare vergoeding[A1] toegestaan; en (vii)enige ander saak ten opsigte waarvan n beslissing gemaak is.

19.

11

HOOFSTUK 3 INHOUD, OPSTEL EN REGISTRASIE VAN GEMEENSKAPSRELS

(Wet, Hoofstuk 6, artikels 19 tot 20) 21. Aansoek om bystand (1) n Gemeenskap of persoon wat bystand benodig om uitvoering te gee aan die implementering van die Wet, insluitende n gemeenskap wat hul gemeenskapsrels onder hierdie Wet wil maak, aanvaar en laat registreer, kan by die Minister aansoek doen om n beampte van die Departement aan te wys om die gemeenskap ooreenkomstig artikel 36 van die Wet by te staan. (2) Indien die Minister tevrede is dat, ondanks die rol wat deur die grondregte-ondersoeker gespeel moet word, die gemeenskap die bystand benodig wat in subregulasie (1) bedoel word, moet sy of hy n beampte in die Departement aanwys om sodanige bystand te verleen. 22. Opstel en aanvaarding (1) Wanneer n gemeenskap gemeenskapsrels wil maak en aanvaar, moet hulle die grondregteondersoeker, die Raad wat die jurisdiksie het en die Direkteur-Generaal dienooreenkomstig inlig en n vergadering of vergaderings vir daardie doel bel. (2) Die gemeenskapsrels moet by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit opgestel en aanvaar word. (3) Die grondregte-ondersoeker moet die vergadering of vergaderings wat in subregulasie (1) bedoel word, bywoon om notule te neem van die verrigtinge, as getuie te kan optree en die gemeenskap te lei in die maak en aanvaarding van die gemeenskapsrels en om n verslag voor te berei wat sonder versuim aan die Direkteur-Generaal voorgel moet word, en waarin haar of sy waarnemings met betrekking tot die volgende uiteengesit word (a) of daar kennis gegee is van die vergadering vir n periode van nie minder nie as 21 dae en of dit andersins effektief was om die teenwoordigheid van lede van die gemeenskap by die vergadering te verseker; (b) die aantal lede van die gemeenskap wat by die vergadering teenwoordig was of regtens by die vergadering verteenwoordig is, en of die onderskeie belangegroepe in die gemeenskap by sodanige vergadering verteenwoordig was; (c) die aantal lede van die gemeenskap en hul ouderdomme wat ten gunste van die aanvaarding van die gemeenskapsrels gestem het en die aantal wat daarteen of teen enige spesifieke bepaling daarvan gestem het; (d) of die belange van enige persoon of groep persone waarskynlik negatief benvloed sal word as gevolg van die aanvaarding van die gemeenskapsrels; (e) die menings van enige persone wat anders oor die saak dink; en (f) enige ander saak wat betrekking mag h op die uitoefening van die diskresie van die Direkteur-Generaal ingevolge artikel 19 van die Wet. (4) Die gemeenskapsrels wat deur n gemeenskap aanvaar word, moet skriftelik wees en onderteken wees deur die voorsitter van die vergadering waartydens sodanige rels aanvaar is asook deur die grondregte-ondersoeker en die aangewese beampte, indien enige. (5) Enige persoon wat daarop aanspraak maak dat sy of hy uitgesluit is van deelname in die proses van die opstel en aanvaarding van die gemeenskapsrels of beweer dat die proses nie regverdig geskied het nie, mag n klagte indien by die Direkteur-Generaal, wat indien sy of hy op redelike gronde tevrede is dat die klagte wesenlik is, mag weier om die gemeenskapsrels te laat registreer totdat die kwessie na die bevrediging van die Direkteur-Generaal opgelos is. 23. Registrasie (1) n Gemeenskap moet binne 14 dae na die aanvaarding van hul gemeenskapsrels, sodanige rels en die notule van die aanvaardingsvergadering wat deur die gemeenskap opgestel is, aan die Direkteur-Generaal voorl en aansoek doen kragtens artikel 19(1) van die Wet vir die registrasie van sodanige rels.

12

(2) Die Direkteur-Generaal moet n aansoek ingevolge subregulasie (1) en die notule en verslag kragtens regulasie 22(3) skriftelik na die Raad verwys wat jurisdiksie het vir sy verslag oor die gepastheid van die aanvaarde rels. (3) Die Direkteur-Generaal moet n aansoek om registrasie van gemeenskapsrels, die verslag van die Raad ingevolge artikel 19(4)(b) van die Wet, die notule en verslag van die grondregteondersoeker en die aanvaarde gemeenskapsrels oorweeg. (4) Die Direkteur-Generaal mag aandring op verheldering van enige aspek wat oorweeg moet word, en mag wysigings tot die aanvaarde rels voorstel ten einde dit in ooreenstemming te bring met die Grondwet, die Wet en hierdie regulasies, en moet die gemeenskap, die grondregte-ondersoeker en die toepaslike Raad inlig omtrent die redes vir sodanige voorstelle. (5) n Wysiging aan die aanvaarde rels wat deur die Direkteur-Generaal genisieer is en nie bloot van n mindere tegniese aard is nie, moet self aanvaar word op die wyse soos vereis vir die aanvaarding van gemeenskapsrels. (6) Indien die Direkteur-Generaal, nadat sy of hy alle sake oorweeg het soos deur die Wet vereis, insluitende enige verto wat deur die gemeenskap of ander belanghebbende party gerig is, tevrede is dat die aanvaarde rels, met of sonder wysigings, en die aanvaardingsproses aan alle voorgeskrewe vereistes voldoen, moet sy of hy sodanige tevredenheid skriftelik aandui en die aansoek, ondersteunende dokumente en verslae tesame met die aanvaarde gemeenskapsrels en haar of sy eie skriftelike instemming na die Registrasiebeampte verwys, wat die gemeenskapsrels moet registreer, n registrasienommer daaraan moet toeken, en n registrasiesertifikaat moet uitreik. (7) Die Direkteur-Generaal moet n register hou van gemeenskapsrels wat kragtens die Wet geregistreer is en minstens een amptenaar van die Departement as die Registrasiebeampte aanwys om sodanige rels te registreer en sodanige register by te hou. (8) Die register waarna daar in subregulasie (7) verwys word, is n openbare rekord waartoe enige persoon toegang het op so n wyse, op sodanige voorwaardes, en met betaling van sodanige amptelike gelde as wat die Direkteur-Generaal mag bepaal. 24. Inhoud (1) Gemeenskapsrels moet voorsiening maak vir (a) die administrasie en gebruik van die gemeenskaplike grond; (b) die aard, inhoud, verkryging, uitoefening, vervreemding en administrasie van nuwe-orde-regte; (c) die sake waarna daar in Aanhangsel D verwys word; en (d) enige saak wat deur die gemeenskap as noodsaaklik beskou word. (2) Die gemeenskapsrels moet nie in stryd wees met die Grondwet, die Wet en die volgende algemene beginsels nie (a) regverdige, demokratiese en inklusiewe besluitnemingsprosesse, deurdat (i) onderhewig aan die differensiasie in die rels tussen die onderskeie besluitnemingsmagte van verskillende strukture en persone binne die gemeenskap, alle lede n billike geleentheid gebied is om deel te neem in die besluitnemingsprosesse van die gemeenskap; en (ii) enige besluit om die gemeenskapsrels te wysig, die gemeenskap te ontbind, die eienaarskap van die eiendom van die gemeenskap te vervreem of beswaar, n lidmaatskap van die gemeenskap of n nuwe-orde-reg in of op gemeenskaplike grond te beindig, n besluit van die volle gemeenskap in n algemene vergadering verg; (b) gelykheid van lidmaatskap, deurdat daar geen direkte of indirekte diskriminasie is teen enige voornemende of bestaande lid van die gemeenskap en, sonder om die algemeenheid van hierdie bepaling in te kort, op een of meer van die volgende gronde, naamlik ras, geslagsrol, geslag, swangerskap, huwelikstaat, etniese of maatskaplike herkoms, kleur, seksuele orintasie, ouderdom, gestremdheid, godsdiens, gewete, geloof, kultuur, taal en geboorte mits gemeenskapsrels voorsiening maak vir die ouderdom waarop n lid van die gemeenskap vergaderings mag bywoon en mag stem, en die ouderdom waarop n lid n allokasie van grondregte mag ontvang;

13

(c) demokratiese prosesse, deurdat al die lede die reg het (i) om voldoende kennisgewing van alle algemene vergaderings van die gemeenskap te ontvang, welke kennisgewing die kwessie moet aandui wat bespreek moet word en die resolusie wat verlang word; (ii) om enige algemene vergadering by te woon, dit toe te spreek en deel te neem in die stemming by so n vergadering; (iii)om ooreenkomstig sodanige bepalings en voorwaardes as wat redelik is, kopie na te gaan en te bekom van die gemeenskapsrels, die notules van vergaderings van alle gemeenskapstrukture en gemeenskaps-, finansile en ander rekords; (d) billike toegang tot die eiendom van die gemeenskap, deurdat (i) die gemeenskap eiendom wat dit besit of beheer, tot voordeel van die lede op n deelnemende en nie-diskriminerende wyse moet administreer; (ii) n lid nie uitgesluit mag word van toegang tot of die gebruik van enige deel van die gemeenskap se eiendom wat geallokeer is vir die uitsluitlike gebruik van sodanige lid of vir die gemeenskaplike gebruik nie, behalwe ooreenkomstig die Wet en die gemeenskapsrels; en (iii)die gemeenskap nie mag poog om gemeenskaplike grond of n reg op gemeenskaplike grond te vervreem, beswaar of andersins daarvan afstand te doen aan n persoon wat nie n gemeenskapslid is nie, sonder n ingeligte en demokratiese besluit van die gemeenskap wat skriftelik bekragtig is deur die Raad wat ingevolge artikel 24(2) van die Wet jurisdiksie het nie; (e) aanspreeklikheid en deursigtigheid, deurdat (i) aanspreeklikheid deur die grondadministrasiekomitee aan die lede van die gemeenskap bevorder word; (ii) daar effektiewe finansile bestuur en rekordhouding moet wees van die transaksies van die gemeenskap; (iii)lede van die grondadministrasiekomitee fidusire verantwoordelikhede het teenoor die gemeenskap en sy lede, en hul magte in die beste belang van al die lede van die gemeenskap moet uitoefen, sonder enige voordeel vir hulleself in vergelyking met ander lede in soortgelyke omstandighede. (3) Die gemeenskapsrels moet op n wyse genterpreteer word wat strook met die gees en doelwitte van die beginsels waarna daar in subartikel (2) verwys word. 25. Standaardrels (1) Indien n gemeenskap versuim om hul gemeenskapsrels binne n redelike tydperk te maak, te aanvaar en te laat registreer, ondanks die feit dat hulle geleentheid daartoe gegee is, mag die Minister, Direkteur-Generaal of grondregte-ondersoeker skriftelik versoek dat die gemeenskap artikel 19 van die Wet teen nie later nie as n datum wat in so n kennisgewing gespesifiseer word, nakom. (2) Die kennisgewing ingevolge subregulasie (1) moet skriftelik geskied, vergesel wees van n kopie van die standaardrels in Aanhangsel E, en enige voorgestelde aanpassing van sodanige rels by die bekende omstandighede van sodanige gemeenskap, en n kopie daarvan moet aan die Raad wat jurisdiksie het, voorsien word. (3) Indien die gemeenskap nie n kennisgewing kragtens subregulasie (1) nakom nie, mag die Minister nadat sy of hy enige verto oorweeg het wat deur enige belanghebbende party insluitende die Direkteur-Generaal en die Raad gerig is skriftelik verklaar dat die standaardrels in Aanhangsel E soos aangepas deur haar of hom by die bekende omstandighede van die gemeenskap, die rels van sodanige gemeenskap sal wees. (4) Gemeenskapsrels wat kragtens subregulasie (3) verklaar is tot die rels van n gemeenskap, moet, met die voorlegging van die verklaring en sodanige rels aan die Registrasiebeampte, geregistreer word as die rels van die betrokke gemeenskap.

14

HOOFSTUK 4 GRONDADMINISTRASIEKOMITEES
(Wet, Hoofstuk 7, artikels 21 tot 24) 26. Vestiging (1) n Gemeenskap, of dit n erkende tradisionele raad het of nie, moet n grondadministrasiekomitee stig op die wyse soos deur die Wet en hierdie regulasies voorgeskryf. (2) n Gemeenskap wat n erkende tradisionele raad het, moet n ingeligte en demokratiese besluit neem oor of (a) hul erkende tradisionele raad die funksies van hul grondadministrasiekomitee sal uitvoer; of (b) hulle n grondadministrasiekomitee sal stig wat losstaan van hul erkende tradisionele raad, om sodanige funksies uit te voer. (3) Indien n gemeenskap besluit dat hul erkende tradisionele raad die funksies van hul grondadministrasiekomitee sal uitvoer (a) moet die gemeenskap, by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit, spesifieke lede van sodanige raad aanwys om onderskeidelik (i) die voorsitter, ondervoorsitter, sekretaris en tesourier van die komitee te wees; (ii) sodanige ander amp in die komitee te vervul as wat die gemeenskapsrels vereis; en (iii)die belange van weerlose gemeenskapslede ingevolge artikel 22(4) van die Wet te verteenwoordig; en (b) moet die voorsitter van die grondadministrasiekomitee onverwyld die persone en staatsliggame wat in artikel 22(5) van die Wet gelys word, in kennis stel van die besluite van die gemeenskap kragtens hierdie regulasie, die name van die lede en ampsdraers van die komitee en hul kontakbesonderhede, en elkeen van hulle uitnooi om n persoon aan te wys om n nie-stemgeregtigde lid van sodanige komitee te wees. (4) n Nie-stemgeregtigde lid van n grondadministrasiekomitee moet so benoem word in n skrywe wat aan die voorsitter van sodanige komitee gerig is. 27. Samestelling n Grondadministrasiekomitee moet bestaan uit (a) n totale aantal verkose lede soos bepaal deur die gemeenskapsrels, wat almal lede van die gemeenskap moet wees en 18 jaar of ouer moet wees en nie kragtens regulasie 28 gediskwalifiseer is nie, en die helfte van die totale aantal verkose lede moet vroue wees; (b) n voorsitter, ondervoorsitter, sekretaris, tesourier, die beklers van sodanige ander ampte soos bepaal deur die gemeenskapsrels, n komiteelid om die belange van weerlose gemeenskapslede te verteenwoordig, en gewone komiteelede, van wie almal (i) die totale aantal lede opmaak waarna in paragraaf (a) verwys word; en (ii) deur die gemeenskap verkies moet wees, soos vereis deur hierdie regulasies; en (c) nie-stemgeregtigde lede wat ooreenkomstig artikel 22(5) van die Wet en regulasie 26(4) aangewys is, ten opsigte van wie regulasie 26(3)(b) met die nodige veranderings geld; en gemeenskapsrels mag voorsiening maak vir permanente of tydelike subkomitees, hul aanspreeklikheid teenoor en verhoudings met die grondadministrasiekomitee en die gemeenskap, die toewysing of delegering van magte en pligte aan n subkomitee of aan n lid van die grondadministrasiekomitee, en verwante sake. Diskwalifisering van lidmaatskap tot n komitee (1) n Persoon mag nie genomineer word as n kandidaat of verkies word as n lid van n grondadministrasiekomitee nie indien (a) sy of hy nie aan die vereistes van regulasie 27(a) voldoen nie; (b) sy of hy n ongerehabiliteerde insolvent is; (c) sy of hy deur n geregshof geestelik onbevoeg verklaar is of onder die Wet op Geestesgesondheid, 1973 (Wet Nr.18 van 1973), of enige ander toepaslike wet, aangehou is; (d) sy of hy uit n vertrouensposisie of amp verwyder/ontslaan is weens wangedrag;

28.

15

(e) haar of sy naam van enige professionele register verwyder is weens wangedrag en nie herstel is nie; (f) daar deur n hof, tribunaal of forum soos bedoel deur die Wet op die Bevordering van Gelykheid en die Voorkoming van Onbillike Diskriminasie (Promotion of Equality and Prevention of Unfair Discrimination Act), 2000 (Wet Nr. 4 van 2000), bepaal is dat sy of hy artikel 7 of enige ander bepaling van daardie Wet oortree het; of indien (g) sy of hy enige tradisionele leierskapsposisie vervul. (2) n Verkose lid van n grondadministrasiekomitee moet haar of sy amp ontruim indien sy of hy (a) kragtens subregulasie (1) gediskwalifiseer word om as n lid van n grondadministrasiekomitee verkies te mag word; (b) by wyse van n skriftelike kennisgewing aan die voorsitter van die grondadministrasiekomitee bedank; (c) uit haar of sy amp ontslaan is deur n ingeligte en demokratiese besluit wat by n algemene vergadering van die gemeenskap geneem is en op redelike gronde gebaseer is; (d) sonder verlof van die grondadministrasiekomitee, afwesig was van twee of meer vergaderings van die grondadministrasiekomitee gedurende n aaneenlopende periode van twaalf maande. (3) Enige lid wat haar of sy amp ontruim ingevolge subregulasie (2)(a),(c) of (d) moet, voor sodanige ontruiming, n billike geleentheid gebied word om haar of sy saak te stel tydens n algemene vergadering van die gemeenskap. 29. Die byeenroep van n algemene verkiesingsvergadering (1) Die grondregte-ondersoeker moet voldoende kennis gee aan die gemeenskap, die DirekteurGeneraal, die aangewese beampte (indien enige) en die Raad van n algemene gemeenskapsvergadering wat sy of hy byeenroep met die doel om die lede van die grondadministrasiekomitee van sodanige gemeenskap te verkies, en moet as voorsitter by sodanige vergadering optree of n voorsitter voorsien. (2) Die kennisgewing ooreenkomstig subregulasie (1) moet (a) die aantal ampsdraers en gewone lede spesifiseer wat verkies moet word en die benaming van elke amp; (b) voorsiening maak dat al die gemeenskapslede wat 18 jaar en ouer is, enige ander kwalifiserende lid van die gemeenskap mag nomineer as n kandidaat om tot enige spesifieke amp in die komitee of tot n gewone komiteelid verkies te word; (c) al sodanige gemeenskapslede uitnooi om kandidate te nomineer vir verkiesing tot die komitee op die wyse soos voorgeskryf in regulasie 30. (3) Die grondregte-ondersoeker moet bewyse hou van die kennisgewing en van die publikasie daarvan. 30. Nominasie van kandidate n Nominasie moet deur twee of meer nomineerders gemaak word en deur die genomineerde aanvaar word om van krag te wees, en beide die nominasie en die aanvaarding (a) moet minstens 7 dae voor die algemene vergadering kragtens subregulasie (1) aan die grondregte-ondersoeker voorsien word; (b) mag skriftelik of mondeling gemaak word; (c) indien dit mondeling gemaak is, moet op skrif gestel word deur die grondregte-ondersoeker en in skriftelike vorm bevestig word deur die handtekening, merk of duimafdruk van die ondersoeker, die nomineerders en die genomineerde; (d) moet die fisiese addresse en kontakbesonderhede van die nomineerders en genomineerdes bevat; en (e) moet vergesel word van skriftelike bewys van die identiteite van die nomineerders en genomineerdes, tot bevrediging van die ondersoeker wat kopie van sodanige bewys moet behou en bewaar. Verkiesing van komiteelede (1) By die algemene gemeenskapsvergadering wat ooreenkomstig regulasie 29 bel is, moet die grondregte-ondersoeker (a) elke persoon teenwoordig sy of haar volle name en identiteitsnommer teen haar of sy

31.

16

handtekening, merk of duimafdruk in n bywoningsregister laat aanteken; (b) die vergadering inlig aangaande die nominasies wat ontvang is, insluitende die name van die nomineerders en genomineerdes en die ampte waarvoor laasgenoemde genomineer is; (c) van die vergadering bevestiging bekom (i) dat al die persone wat teenwoordig is, lede van die gemeenskap is; (ii) dat al die nomineerders en genomineerdes gekwalifiseer is om respektiewelik te nomineer en genomineer te word; en (iii)watter van diegene teenwoordig geregtig is om te stem met die doel dat die gemeenskap n ingeligte en demokratiese besluit kan neem; (d) die verkiesing van lede van die komitee op n wyse laat geskied wat nakoming van subregulasie (2) sal verseker; en (e) rekord hou van die verrigtinge. (2) n Gemeenskap moet die lede van hul komitee verkies deur ingeligte en demokratiese besluite te neem. 32. Ampstermyn en vakatures (1) n Grondadministrasiekomitee word verkies vir n ampstermyn soos voorgeskryf deur die gemeenskapsrels maar vir nie langer nie as n periode van 5 jaar. (2) Indien n vakature gedurende n ampstermyn voorkom, moet die gemeenskap onverwyld n persoon verkies om sodanige vakature vir die res van sodanige termyn te vul. 33. Magte en pligte (1) Onderhewig aan die Wet en die gemeenskapsrels (a) moet n grondadministrasiekomitee (i) n gemeenskapslidmaatskapregister opstel en byhou; en (ii)n grondregister opstel en byhou; (b) mag n grondadministrasiekomitee nie, ondanks die gemeenskapsrels en enige gewoontereg of -praktyk, die eienaarskap van gemeenskaplike grond vervreem of, onderhewig aan paragraaf (c), sodanige grond beswaar, hetsy aan of ten gunste van n gemeenskapslid of n nie-lid, sonder die ingeligte en demokratiese besluit van die gemeenskap wat sodanige vervreemding of beswaring in elke opsig magtig nie; (c) mag n grondadministrasiekomitee kragtens die gemeenskapsrels nuwe-orde-regte in en op gemeenskaplike grond aan n gemeenskapslid allokeer wat nie neerkom op eienaarskap van sodanige grond nie; (d) moet n grondadministrasiekomitee die allokasie van alle nuwe-orde-regte in die grondregister van die gemeenskap aanteken, en sorg dat dit in die Aktekantoor geregistreer word ooreenkomstig die Wet; en (e) moet n grondadministrasiekomitee heffings opl vir die administrasie van gemeenskaplike grond. Grondadministrasiekomitee-vergaderings (1) n Grondadministrasiekomitee moet van tyd tot tyd byeenkom soos bepaal deur die gemeenskapsrels, en die voorsitter mag te eniger tyd n spesiale vergadering bel. (2) n Spesiale vergadering van die komitee moet deur die voorsitter bel word binne tien dae na ontvangs deur haar of hom van n skriftelike versoek wat deur twee of meer komiteelede onderteken is, en wat die doel uitspel waarvoor die vergadering bel moet word asook die resolusie wat verlang word. (3) Die voorsitter moet aan al die komiteelede minstens vyf dae skriftelike kennis gee van n vergadering en ook die agenda voorsien. (4) In spesiale omstandighede, waar n dringende vergadering nodig geag word, kan n kennisgewing van die vergadering mondeling of op n ander wyse gegee word wat deur die voorsitter as aangewese beskou word sonder die normale formaliteite. (5) Die kworum vir n komiteevergadering is 50 persent van die verkose lede plus een of, by n uitgestelde vergadering wat op een volg waar daar nie n kworum teenwoordig was nie, mits

34.

17

kennisgewing van die uitgestelde vergadering gegee is, die aantal lede dan teenwoordig. (6) n Besluit moet geneem word by wyse van instemming of deur n eenvoudige meerderheidstemming van die lede teenwoordig. (7) Die voorsitter het n beslissende stem asook n gewone stem. (8) Indien die voorsitter afwesig is of nie in staat is om as sodanig op te tree nie, moet haar of sy funksies deur die ondervoorsitter uitgevoer word, of indien dit nie kan nie, deur n komiteelid wat vir daardie doel deur die komiteelede teenwoordig aangewys is. (9) Die grondadministrasiekomitee moet notule hou van sy vergaderings en die volgende moet daarin aangeteken word (a) die datum, tyd en plek van die vergadering; (b) die name van die lede teenwoordig en van diegene wat verskoning gemaak het; (c) n opsomming van elke besluit wat tydens die vergadering geneem is; en (d) indien n lid dit versoek, die feit dat sy of hy teen enige besluit gestem het. (10) Die notule van n vergadering van die komitee moet by die volgende vergadering aanvaar word, en deur die voorsitter onderteken word by aanvaarding. (11) Al die notules en ander komitee- en gemeenskapsrekords moet beskikbaar wees vir inspeksie deur lede van die gemeenskap, die Raad, die Departement en enige persoon wat regtens daartoe gemagtig is. (12)Tensy die teendeel bewys word, sal die notule wat ingevolge subregulasie (10) aanvaar en geteken is of n resolusie wat deur n meerderheid van die komiteelede teenwoordig by n vergadering van die komitee geteken is, dien as bewys van n besluit van die komitee. (13) Enige delegering van mag aan n subkomitee of n lid kragtens regulasie 27 mag gemaak word f in die algemeen f in n spesifieke geval f in gevalle van n spesifieke aard en op sodanige voorwaardes as wat deur die grondadministrasiekomitee bepaal mag word, en die grondadministrasiekomitee word nie daarmee ontdaan van enige mag wat op so n wyse gedelegeer word nie. (14) Lede van die gemeenskap wat nie op die grondadministrasiekomitee dien nie en niestemgeregtigde lede van die grondadministrasiekomitee mag die vergaderings van die komitee bywoon en toespreek. (15) Elke komiteelid wat n direkte belang het by enige saak op die agenda van die grondadministrasiekomitee moet sodanige belang verklaar en moet nie teenwoordig wees wanneer die saak bespreek word en daaroor gestem word nie. (16) n Komiteelid moet al die vergaderings van die komitee en van die subkomitee waarvan sy of hy lid is, bywoon, behalwe wanneer verlof om afwesig te wees toegestaan word ingevolge die toepaslike rels of soos bepaal deur die rels en opdragte van die komitee met dien verstande dat waar n nie-stemgeregtigde lid van die komitee of subkomitee nie teenwoordig is nie by n vergadering waarvan sy of hy kennis gegee is kragtens hierdie regulasies, die vergadering mag voortgaan in haar of sy afwesigheid. 35. Finansile boekhouding en ouditering (1) n Grondadministrasiekomitee moet, ooreenkomstig algemeen aanvaarde rekenkundige praktyk, sodanige boekhoudings- en verwante rekords byhou as wat nodig is om die stand van sake en besigheid van die komitee billikerwyse weer te gee en sy transaksies en finansile posisie te verklaar. (2) Tensy anders besluit by n algemene vergadering van n gemeenskap, sal die finansile jaar van n komitee loop vanaf die eerste dag van Maart van elke jaar tot die laaste dag van Februarie van die volgende jaar.

18

(3) n Grondadministrasiekomitee dra die verantwoordelikheid om boek te hou van al die geld wat ontvang word en al die uitbetalings wat deur of namens sodanige komitee en die gemeenskap gemaak word. (4) Die boekhoudings- en verwante rekords van n grondadministrasiekomitee moet jaarliks deur n geregistreerde ouditeur geoudit word soos omskryf in artikel 1 van die Wet op die Ouditberoep, 2005 (Auditing Profession Act) (Wet Nr. 26 van 2005). (5) Op die aansoek van n gemeenskapslid, n verbandhouer van n geregistreerde verband op gemeenskaplike grond, n lid van die Raad wat jurisdiksie het of n beampte van die Departement wat daartoe gemagtig is deur die Minister of Direkteur-Generaal, moet n grondadministrasiekomitee sy boekhoudings- en ander rekords beskikbaar stel vir inspeksie deur sodanige lid, verbandhouer of beampte. (6) n Grondadministrasiekomitee moet (a) die grond- en lidmaatskapregisters van die gemeenskap vir n onbepaalde tyd behou en bewaar; en (b) alle boekhoudings- en verwante rekords vir ses jaar na afhandeling van die laaste van die transaksies, handelinge of werksaamhede waarmee hulle in verband staan, bewaar.

19

HOOFSTUK 5 ALGEMENE BEPALINGS

Kort titel 36. Hierdie regulasies word genoem die Regulasies insake Gemeenskaplike Grondregte.

20

AANHANGSEL A
VORMS Vorm 1 (Regulasie 3(1)(b)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKELS 25(a) en 26(1) Kennisgewing van die vestiging van die ..... Grondregteraad en Kennisgewing vir nominasies gevra Ek, ... .., Minister vir Landbou en Grondsake, gee hiermee kennis dat 1. ek kragtens artikel 25(a) van die bogenoemde Wet bepaal dat die .................. Grondregteraad jurisdiksie het in die area van die ....... Provinsie/s; en 2. ek kragtens artikel 26(1) van daardie Wet, alle belanghebbende persone en instellings vra vir skriftelike nominasies van kandidate vir aanstelling deur my as lede van daardie Raad wat beoog word om albei geslagte in gelyke mate te verteenwoordig. Ek behou egter die reg voor om nie enige aanstelling te maak nie, en om, indien nodig, deur ander metodes as hierdie kennisgewing genomineerdes te werf. Nominasies moet deur die nomineerder onderteken wees en vergesel wees van n getekende aanvaarding deur die kandidaat, asook deur kopie van die identiteitsdokument of paspoort en die curriculum vitae en kwalifikasies van die kandidaat, getekende verwysings en enige ander ondersteunende motivering en dokument wat as toepaslik beskou word. n Kandidaat moet bewese vermons, vaardighede, kundigheid en ervaring h op die gebied van grond, grondbesit, ou- en nuwe-orde-regte, en veral volhoubare grondeienaarskap en -benutting, grondontwikkeling en in die saamwerk met alle sfere van regerings- en siviele en ander instellings. Kandidate word gesoek om die volgende kategorie binne die area van jurisdiksie van die Raad te verteenwoordig: (a) een lid om elk van die volgende staatsliggame te verteenwoordig: .. (b) twee lede genomineer deur elke Provinsiale Huis van Tradisionele Leiers wat in artikel 212(2)(a) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 (Wet Nr. 108 van 1996) bedoel word, en wat jurisdiksie het in die area van die Raad; (c) een lid genomineer deur persone of instellings in die kommersile of nywerheidsektor; (d) sewe lede uit die betrokke gemeenskappe, van wie minstens (i) een die belange moet verteenwoordig van huishoudings waar n kind aan die hoof staan; (ii) een die belange moet verteenwoordig van persone met gestremdhede; (iii) een die belange van die jeug soos omskryf in artikel 1 van die Wet op die Nasionale Jeugkommissie, 1996 (Wet Nr. 19 van 1996), moet verteenwoordig; en (iv) een die belange moet verteenwoordig van huishoudings waar daar n vrou aan die hoof staan. n Nominasie moet meld in watter kategorie die kandidaat genomineer is. Met die indiening van n nominasie in die kategorie wat in paragraaf (d) hierbo genoem word, moet n gemeenskap verseker dat die besluit wat deur die gemeenskap geneem is, n ingeligte en demokratiese besluit is van die meerderheid van die lede van die gemeenskap wat 18 jaar of ouer is 21

en teenwoordig is of deur n gevolmagtigde verteenwoordig word by n algemene gemeenskapsvergadering waarvoor voldoende kennis van nie minder nie as 21 dae gegee is. Die nominasies moet binne 60 dae vanaf hierdie kennisgewing voorgel word aan die Departement van Grondsake, Privaatsak X 833, Pretoria, 0001, vir die aandag van . Navrae kan gerig word aan Telefoonnommer Faksnommer E-posadres .

Vorm 2 (Regulasie 5(3)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKEL 26(6) Kennisgewing van aanstelling van lede van die .......... Grondregteraad Ek, , Minister vir Landbou en Grondsake, publiseer hiermee ooreenkomstig artikel 26(6) van die bogenoemde Wet, die name van die persoon(persone) wat aangestel is as lid(lede) van die .. Grondregteraad en die verwante inligting soos uiteengesigt in die meegaande bylae. . MINISTER VIR LANDBOU EN GRONDSAKE Bylae Aangewese Raadslede Volle name Pos/Amp Aanvangsdatum van ampstermyn Vervaldatum van amsptermyn Kiesers verteenwoordig

Die Raad is gesetel te en die kontakbesonderhede van die sekretariaat is Sekretaris (volle name) Fisiese adres Posadres E-posadres Telefoonnommer . Faksnommer .

22

Vorm 3 (Regulasie 13(1)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKEL 14(1) Aansoek om n ondersoek na grondregte in te stel [Nota : (1) * skrap indien nie van toepassing nie; (2) gebruik addisionele bladsye indien n ruimte nie voldoende is nie] Aan: Die Minister vir Landbou en Grondsake .. 1. AANSOEKER (volle naam van persoon of gemeenskap) .I 2. GEMEENSKAPSLEIERSKAP EN STRUKTURE (tradisioneel/nie-tradisioneel; tradisionele raad/ander struktuur; beraamde bevolking) ............................................................................................................................... ................................................................................................................................. 3. KONTAKBESONDERHEDE (fisiese, pos- en eposadresse, sel-/telefoonnommers) ........................................................... ................................................................................. ......................................................................... 4. GROND WAAROP REGTE GEHOU WORD (Volledige Aktebeskrywing van grond en geregistreerde eienaar. Heg n diagram/skets/aanwysings aan) .................................................................................. ...................................................... 5. AARD VAN REG/TE WAT DEUR U / DIE GEMEENSKAP GEHOU WORD (Geregistreer/informeel; inhoud; toegestaan deur/verkry van; heg kopie aan van titelakte of ander akte/dokument wat die reg/te staaf) .................... ..................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 6. ANDER BESTAANDE REGTE OP/BELANGE IN DIE GROND .. ..... .................... ........................................................ 7. ONDERWERP VAN ONDERSOEK: 7.1 *Sekuriteit van grondbesit op bestaande grond .... 7.2. *Vergelykbare vergoeding (aard en plek) . ...................... 8. KOPIE VAN DOKUMENTE AANGEHEG (Identiteit/titelakte/ander) ..................................................................................................................... ....... ......................... 9. AANSOEK : Ek, die ondergetekende, versoek die Minister om n grondregte-ondersoek in te stel ten opsigte van die sake wat in hierdie aansoek genoem word, en onderneem om my volle samewerking te gee vir die Minister, die Departement en enige ondersoeker wat aangestel mag word. Geteken te .. op hierdie .. dag van .. 200.. (Handtekening en volle name van applikant) (Hoedanigheid, waar van toepassing)

23

Vorm 4(a) (Regulasie 16(1)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKEL 16(a) Kennisgewing van grondregte-ondersoek: Minister vir Landbou en Grondsake Ek, Minister vir Landbou en Grondsake, het n grondregte-ondersoek ingestel ten opsigte van die grond wat in die Bylae beskryf word. . is aangestel as die grondregte-ondersoeker van wie inligting aangaande die ondersoek bekom kan word. Die kontakbesonderhede van die grondregte-ondersoeker is soos volg:.. Almal wat n belang in die grond het, word uitgenooi om deel te neem in die ondersoek en n vergadering by te woon wat te (plek) op (datum) om (tyd) gehou sal word; die doel van die ondersoek sal verduidelik word en diegene teenwoordig sal gevra word om te help met die voorsiening van inligting en bewyse wat betrekking het op enige regte, belange en besit ten opsigte van die grond. Die Minister mag, nadat sy of hy die verslag van die grondregte-ondersoeker ontvang het, n ou-ordereg in die grond vestig, die grond of n gedeelte daarvan aan n gemeenskap of persoon oordra, of vergelykbare vergoeding bepaal. .. MINISTER VIR LANDBOU EN GRONDSAKE Bylae Beskrywing van grond Grootte

24

Vorm 4(b) (Regulasie 16(1)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKEL 16(a) Kennisgewing van grondregte-ondersoek: Ingonyama Grondregteraad vir KwaZulu-Natal Die Ingonyama Grondregteraad vir KwaZulu-Natal het n grondregte-ondersoek ingestel ten opsigte van die grond wat in die Bylae beskryf word. . is aangestel as die grondregte-ondersoeker van wie inligting aangaande die grondregte-ondersoek bekom kan word. Die kontakbesonderhede van die grondregte-ondersoeker is soos volg: .................................................................... Almal wat n belang in die grond het word uitgenooi om deel te neem aan die ondersoek en om n vergadering by te woon wat gehou sal word te (plek) op (datum) om (tyd) waar die doel van die ondersoek verduidelik sal word en diegene teenwoordig gevra sal word om te help met die verskaffing van inligting en bewyse betreffende enige regte, belange en besit ten opsigte van die grond. Die Minister mag, nadat sy of hy die verslag van die grondregte-ondersoeker ontvang het, n ou-ordereg in die grond vestig, die grond of n gedeelte daarvan aan n gemeenskap of persoon oordra, of vergelykbare vergoeding bepaal. VOORSITTER VAN DIE INGONYAMA GRONDREGTERAAD VIR KWAZULU-NATAL Bylae Beskrywing van grond ten opsigte waarvan die grondregte-ondersoek ingestel gaan word Beskrywing van grond Grootte

25

Vorm 5 (Regulasie 17(2)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004) Vraelys by Grondregte-ondersoek INSTRUKSIES AAN VELDWERKERS ALGEMEEN 1. Gebruik addisionele bladsye indien die vorm nie voldoende ruimte bied nie, maar nommer elke bladsy, sit n opskrif by wat die bladsy aan die spesifieke vraelys koppel, en begin elke item met die nommer van die vraag of item in die vorm bv. A17 of B6. 2. Behalwe wat betref instruksie 11 hieronder, moenie spasies blanko laat nie indien n spasie of artikel nie van toepassing is nie, vul net N.V.T in of trek n streep daardeur. 3. Skrap n woord of frase wat deur n asterisk (*) gevolg word indien dit nie van toepassing is nie deur n streep daardeur te trek. 4. Inspekteer oorspronklike ondersteunende dokumente en kry of maak kopie tydens die onderhoud, indien moontlik. Indien nie, rel dat daardie proses later uitgevoer sal word, en verduidelik dat dokumente wat nie getoon en gekopieer word nie, die verwerking van die grondbesiteis in die wiele sal ry. 5. Indien n oorspronklike dokument permanent verlore of vernietig is, en n amptelike duplikaat nie verkry kan word nie, teken dit aan onder gedeelte C van die vraelys en op u kopie van die bewoner se kopie (indien van toepassing). 6. Kopie van ondersteunende dokumente vorm deel van die vraelys en moet aan die vorm vasgekram word en deur albei ondertekenaars geparafeer word. (Elke bladsy van die vorm self asook die addisionele bladsye moet deur albei ondertekenaars geparafeer word.) BLADSY 1 DEEL A : PERMANENTE BEWONERS 7. Item A6 : Geboortedatum en ouderdom is slegs nodig indien daar geen identiteitsdokument is nie. 8. Item A11 en A12 : Teken die afgestorwe/geskeide gade se name en die datum van dood/egskeiding aan. Kry n doodsertifikaat of egskeidingsbevel. 9. Item A15 : Kry n huweliksertifikaat. BLADSY 2 DEEL A : PERMANENTE BEWONERS (AFHANKLIKES) 10. Maak n kopie van hierdie bladsy indien meer ruimte benodig word en kom instruksie 2 hierbo na.

BLADSY 3 DEEL B : BESITREG/TE TANS GEHOU 11. 12. Kolom 4 is slegs vir kantoorgebruik laat dit oop. Die vorm maak voorsiening vir twee stukke besitreg-grond omdat verskillende besitregte in verskillende stukke grond gehou kan word (bv. verblyfreg en bewerkingsregte op terrein A, en weidingsregte op terrein B).

26

13.

Besitreg-grond beteken n stuk grond waarop n bepaalde besitreg betrekking het. Afhangende van die feite, kan dit f

13.1 die geheel van n bestaande geregistreerde grondpakket (land parcel) wees (d.i. n stuk grond wat sowel opgemeet as in n Akteregistrasiekantoor geregistreer is, met sy eie afsonderlike titelakte); f 13.2 slegs n gedeelte van so n grondpakket uitmaak. 14. 15. 16. 17. Maak gebruik van n skets op n addisionele bladsy as dit sal help om enige stuk/ke grond te beskryf, en kom instruksie 1 hierbo na. Item B2 : Vul in die groottes van beide die besitreg-grond en die grondpakket indien die besitreggrond slegs n gedeelte van n grondpakket uitmaak. Items B3, 4 en 5 : Hou verband met slegs n (geregistreerde) grondpakket, en navorsing n die onderhoud mag nodig wees om dit te kan beantwoord. Indien wel, vul Onbekend in. Item B17 : In die geval van n besitreg wat mondeling ooreengekom of toegestaan is, vul in die

17.1 betrokke partye; 17.2 datum wanneer en plek waar die besitreg toegestaan of ooreengekom is; 17.3 periode van die reg (bv. permanent/onbepaald [nie genoem nie] / definitief [tot n bepaalde datum of gebeurtenis] en beskryf die gebeurtenis). BLADSY 4 DEEL C : BYLAE VAN ONDERSTEUNENDE DOKUMENTE 18. 18. In kolomme 1 tot 5 : Vul in die bewoner se voorletters en van. In kolom 6 (PTOs[A2], ens.) : Beskryf die dokument by wyse van sy naam/opskrif en datum, en vul die houer se voorletters en van in. VRAELYS BY GRONDREGTE-ONDERSOEK HUISNR.*/DORP*/PLAAS*/DISTRIK* : __________________________________ MUNISIPALITEIT SE NAAM __________________________________________ WYK_________________________ RAADSLID ________________________ (BLADSY 1) A. PERMANENTE BEWONERS (tydelike besoekers nie ingesluit) HOOF VAN HUISHOUDING 1. Van 2. Nooiensvan 3. Volle persoonlike name 4. Geslag (Manlik/Vroulik) 5. Identiteitsnommer 6. Geboortedatum en Ouderdom 7. Geboorteplek GADE/LEWENSMAAT VAN HOOF EERSTE AFHANKLIKE VAN HOOF/ GADE

27

(BLADSY 1) A. PERMANENTE BEWONERS (tydelike besoekers nie ingesluit) HOOF VAN HUISHOUDING 8. Burgerskap RSA (J/N) 9. ander (watter?) Huwelikstaat enkel: 10. nooit getroud nie (J/N) 11. weduwee/wewenaar 12. geskei (besonderhede) 13. woon saam (J/N) 14. lewensmaat se name Huwelikstaat getroud: 15. datum 16. plek 17. burgerlike huwelik; OF 18. gewoonteverbintenis 19.binne/buite gemeenskap van goedere Gade/s of lewensmaat/s 20. aantal 21. elkeen se volle name 22. U verhouding tot Hoof 23. Gestremd (J/N; beskryf) Self GADE/LEWENSMAAT VAN HOOF EERSTE AFHANKLIKE VAN HOOF/ GADE

28

(BLADSY 2) A. PERMANENTE BEWONERS (tydelike besoekers nie ingesluit) AFHANKLIKE*/ BEWONER 1. Van 2. Nooiensvan 3. Volle persoonlike name 4. Geslag (Manlik/Vroulik) 5. Identiteitsnommer 6. Geboortedatum, leeftyd 7. Geboorteplek 8. Burgerskap RSA (J/N) 9. ander (watter?) Huwelikstaat enkel: 10. nooit getroud nie (J/N) 11. weduwee/ wewenaar (besonderhede) 12. geskei (besonderhede) 13. woon saam (J/N) 14. lewensmaat se name Huwelikstaat getroud : 15. datum 16. plek 17. burgerlike huwelik; OF 18. gewoonte-verbintenis 19. binne/buite gemeenskap van goedere Gade/s of lewensmaat/s 20. aantal 21. elkeen se volle naam 22. U verhouding tot Hoof 23. Gestremd(J/N;beskryf) AFHANKLIKE*/ BEWONER AFHANKLIKE*/ BEWONER

29

(BLADSY 3) B. BESITREG/TE TANS GEHOU

BESITREG - GROND 1 BESITREG - GROND 2 SLEGS VIR KANTOORGEBRUIK

1. Beskrywing van grond 2. Grootte van grond: meter/hektaar 3. Geregistreerde eienaar 4. Titelakte : Nr. en datum 5. Diagram/Algemene Plan: SG Nr[A3]. of nie opgemeet nie 6. Is dit gemeenskaplike grond? (J/N) 7. Name vangemeenskap 8. hoof 9. dorpie 10. hoofman Tradisionele owerheid/ raad : 11. - kontakpersoon 12. kontakbesonderhede 13. Naam van Herstel-/ Huurarbeiders-eiser/s 14. Tipe reg/te : verblyfreg/ bewerkingsreg Kommersieel/ weiding/ander (gee besonderhede) 15. Reg is van wie verkry 16. op (datum) 17.Dokument/e wat die reg staaf of reg is mondeling verkry (besonderhede) 18. Verbeteringe deur u aangebring beskryf 19. waarde

30

(BLADSY 4) C. BYLAE VAN ONDERSTEUNENDE DOKUMENTE (reeds voorsien ; moet voorsien word X)
Identiteitsdokumente Geboortesertifikate Huweliksertifikate Doodsertifikate Egskeidingsbevele Titel-aktes, PTOs[A4], bewys van besitreg Ander

D. GEWENSTE (en nie-bindende) TOEKOMSTIGE BESITREG/TE Beskryf kortliks die besitreg/te wat die huishouding of elke bewoner graag sal wil h, en dui aan (1) op watter grond; (2) of dit individueel of gemeenskaplik gehou moet word; (3) die beoogde gebruik/e van die grond; (4) enige ander inligting.

E. BEVESTIGING VAN INLIGTING Ons bevestig dat (1) daar n totaal van ______ bewoners van die bogenoemde eiendom is; en (2) al die inligting wat in hierdie vraelys aangeteken is, volledig, waar en korrek is. Geteken deur ons te _______________________ op die ______ dag van_____________ 200___. ________________________________ ____________________________________ Veldwerker: Grondregte-ondersoek Verteenwoordiger*/Hoof van Huishouding Naam : Werkgewer : Kontakbesonderhede :

Naam : Werkgewer : Kontakbesonderhede :

31

Vorm 6 (Regulasie 17(2)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004) Veldwerker-kontroleblad: Grondregte-ondersoek HUISNR.*/DORP*/PLAAS*/DISTRIK* : ___________________________________ VELDWERKER (voorletters en van) : ____________________________________ (LET WEL: Die opvolgnommers bestaan uit die veldwerker se volle voorletters gevolg deur opeenvolgende nommers bv. SMDS/1)
Opvolgnr. Naam van Hoof van Huishouding Datum van Vraelys Opvolgnr. Naam van Hoof van Huishouding Datum van Vraelys

32

Vorm 7 (Regulasie 19(2)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKEL 17(3)(b) Kennisgewing van grondregte-ondersoekverslag beskikbaar vir inspeksie Verwysingsnommer Ek/Ons, grondregte-ondersoeker/s aangestel om n grondregte-ondersoek uit te voer ten opsigte van die grond wat in Bylae 1 beskryf word, gee hiermee kennis dat die ondersoek afgehandel is en dat die eisers wat in daardie Bylae genoem word, aanspraak gemaak het op regte of belange in die grond tot die mate wat daarin uiteengesit word. Die grondregte-ondersoekverslag is beskikbaar vir inspeksie gedurende die ure vanaf . tot by die kantoor(kantore) wat in Bylae 2 genoem word vir n periode van 60 dae vanaf ... Gemeenskappe en persone wat belang stel, mag die verslag nagaan en word uitgenooi om verto binne daardie periode te rig, wesenlik in die formaat van Vorm 8 in Aanhangsel A tot die Regulasies insake Gemeenskaplike Grondregte, aangaande enige saak wat met die ondersoek verband hou. n Kopie van die vorm wat gebruik moet word vir enige verto (Vorm 8) is verkrygbaar by die kantoor(kantore) wat in Bylae 2 genoem word. Verto moet gerig word aan ........ (naam van persoon aan wie verto gerig moet word) by : (kontakbesonderhede)

............ GRONDREGTE-ONDERSOEKER Bylae 1 Beskrywing van grond en name van eisers/aanspraakmakers Beskrywing van grond Grootte Eisers/Aanspraakmakers

33

Bylae 2 Kantore vir inspeksie van grondregte-ondersoekverslag ........................ .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. Vorm 8 (Regulasie 19(3)(c)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKEL 17(3)(b) Verto ten opsigte van grondregte-ondersoekverslag [Nota : (1) * skrap indien nie van toepassing nie; (2) gebruik addisionele bladsye indien n ruimte nie voldoende is nie] Verwysingsnr. (Gee die Verwysingsnr. wat in die Kennisgewing van inspeksie van verslag verskyn) Aan: . (naam van persoon aan wie verto gerig moet word) .. .. . (kontakbesonderhede) 1. Ek, .......................... (volle name), die ondergetekende, wat optree in my hoedanigheid as verteenwoordiger van *myself / * l hiermee die volgende verto voor ten opsigte van die grondregte-ondersoekverslag wat onder die bostaande verwysingsnommer gepubliseer is. 2. Verto ...

34

 ... (Noem die besware of ander verto en die toepaslike gedeelte/s van die verslag) 3. Redes/gronde vir verto ........................................ ........... ........... 4. Ek beveel die volgende wysigings aan tot die voorstelle wat deur die ondersoeker gemaak is: .. ............................. (Noem die verlangde uitkoms.) 5. Ter ondersteuning van hierdie verto heg ek die volgende dokumente hierby aan: ....................... ....................... ....................... (Gee n lys van enige toepaslike ondersteunende dokumente, insluitende, waar van toepassing, die mandaat van die persoon/gemeenskap namens wie die verto gerig word, en heg die betrokke dokumente hierby aan.) 6. Identiteitsnommer en kontakbesonderhede van persoon wat die verto rig:

Geteken te .. op die .... dag van ..200..

. (Handtekening)

. (Hoedanigheid, waar van toepassing)

35

Vorm 9(a) (Regulasie 20(2)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKEL 16(b) Kennisgewing deur Minister van beslissing gemaak Ek, , Minister vir Landbou en Grondsake het, na die afhandeling van n grondregte-ondersoek wat ingestel is ten opsigte van die grond wat in Bylae 1 beskryf word, kragtens artikel 18 van die Wet op Gemeenskaplike Grondregte, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004), n beslissing gemaak ingevolge waarvan *(a) die grond wat in Bylae 2 beskryf word, geregistreer moet bly in die name van, of oorgedra moet word aan, die gemeenskappe of persone wat in daardie Bylae gelys word, soos bedoel in artikel 18(3)(a), (b) en (c)(i) van die Wet; *(b) die grond wat in Bylae 3 beskryf word, gereserveer word vir die staatsliggame in daardie Bylae genoem, soos bedoel in artikel 18(3)(c)(ii) en (4) van die Wet; *(c) die ou-orde-regte wat in Bylae 4 beskryf word, bevestig, omgeskakel of gekanselleer word, soos bedoel in artikel 18(3)(d) van die Wet; *(d) die nuwe-orde-regte wat in Bylae 5 beskryf word, toegestaan word aan die vroue wat in daardie Bylae gelys word, soos bedoel in artikel 18(4)(b) van die Wet; *(e) die vermeende ou-orde-regte wat in Bylae 6 beskryf word, geldig of ongeldig verklaar word, soos bedoel in artikel 18(5) van die Wet; onderhewig aan die bepalings wat in elke Bylae uiteengesit word.

.. MINISTER VIR LANDBOU EN GRONDSAKE Bylae 1 Beskrywing van grond ten opsigte waarvan grondregte-ondersoek ingestel is Beskrywing van grond Grootte

36

Bylae 2 Grond wat geregistreer moet bly of oorgedra moet word Beskrywing van grond Grootte Eienaars/ Transportnemers Bepalings

Bylae 3 Grond gereserveer vir die Staat Beskrywing van grond Grootte Staatsliggame Bepalings

Bylae 4 Ou-orde-regte bevestig, omgeskakel of gekanselleer Beskrywing van ou-orde-regte Houers van ou-orde-regte Beslissings Bepalings

Bylae 5 Nuwe-orde-regte toegestaan aan vroue Beskrywing van nuweorde-regte wat toegestaan word Houers van nuwe-orde-regte Bepalings

37

Bylae 6 Vermeende ou-orde-regte as geldig of ongeldig verklaar

Beskrywing van vermeende ouorde-regte Beweerde houers van vermeende ou-orde-regte Beslissing : geldig of ongeldig verklaar Beskrywing van nuwe-orde-regte wat toegestaan is Houers van nuwe-orderegte toegestaan Bepalings

*Skrap indien nie van toepassing nie Vorm 9(b) (Regulasie 20(2)) DEPARTEMENT VAN GRONDSAKE WET OP GEMEENSKAPLIKE GRONDREGTE, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004): ARTIKEL 16(b) Kennisgewing deur Ingonyama Grondregteraad vir KwaZulu-Natal van beslissing gemaak Die Ingonyama Grondregteraad vir KwaZulu-Natal gee hiermee kennis dat die Minister vir Landbou en Grondsake na die afhandeling van n grondregte-ondersoek wat ingestel is ten opsigte van die grond wat in Bylae 1 beskryf word, kragtens artikel 18 van die Wet op Gemeenskaplike Grondregte, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004), n beslissing gemaak het ingevolge waarvan *(a) die grond wat in Bylae 2 beskryf word, geregistreer moet bly in die name van, of oorgedra moet word aan, die gemeenskappe of persone wat in daardie Bylae gelys word, soos bedoel in artikel 18(3)(a), (b) en (c)(i) van die Wet; die grond wat in Bylae 3 beskryf word, gereserveer word vir die staatsliggame in daardie Bylae genoem, soos bedoel in artikel 18(3)(c)(ii) en (4) van die Wet; die ou-orde-regte wat in Bylae 4 beskryf word, bevestig, omgeskakel of gekanselleer word, soos bedoel in artikel 18(3)(d) van die Wet; die nuwe-orde-regte wat in Bylae 5 beskryf word, toegestaan word aan die vroue wat in daardie Bylae gelys word, soos bedoel in artikel 18(4)(b) van die Wet; die vermeende ou-orde-regte wat in Bylae 6 beskryf word, geldig of ongeldig verklaar word, soos bedoel in artikel 18(5) van die Wet; onderhewig aan die bepalings wat in elke Bylae uiteengesit word.

*(b) *(c) *(d) *(e)

VOORSITTER VIR DIE INGONYAMA GRONDREGTERAAD VIR KWAZULU-NATAL

38

Bylae 1 Beskrywing van grond ten opsigte waarvan n grondregte-ondersoek ingestel is Beskrywing van grond Grootte

Bylae 2 Grond wat geregistreer moet bly of oorgedra moet word Beskrywing van grond Grootte Eienaars/ Transportnemers Bepalings

Bylae 3 Grond gereserveer vir die Staat Beskrywing van grond Grootte Staatsliggame Bepalings

Bylae 4 Ou-orde-regte bevestig, omgeskakel of gekanselleer Beskrywing van ou-orde-regte Houers van ou-orde-regte Beslissings Bepalings

39

Bylae 5 Nuwe-orde-regte toegestaan aan vroue Beskrywing van nuweorde-regte wat toegestaan word Houers van nuwe-orde-regte Bepalings

Bylae 6 Vermeende ou-orde-regte as geldig of ongeldig verklaar

Beskrywing van vermeende ouorde-regte Beweerde houers van vermeende ou-orde-regte Beslissing : geldig of ongeldig verklaar Beskrywing van nuwe-orde-regte wat toegestaan is Houers van nuwe-orderegte toegestaan Bepalings

*Skrap indien nie van toepassing nie

40

AANHANGSEL B
GEDRAGSKODE VIR RAADSLEDE (Regulasie 6) 1. Algemeen 1.1. 1.1.1. n Raadslid moet enige poging deur enige party om die uitoefening van n mag of die uitvoering van n funksie onregmatig te benvloed, onder die aandag van die Minister, voorsitter en enige ander toepaslike gesag bring; en enige handeling wat die integriteit van die Raad mag aantas, rapporteer. n Raadslid moet nie enige redelike opdrag van die voorsitter, die Minister of die Direkteur-Generaal verontagsaam nie; enige ooreenkoms met enige persoon aangaan wat die uitoefening van haar of sy magte of die uitvoering van haar of sy pligte kan skaad nie.

1.1.2. 1.2. 1.2.1. 1.2.2.

2. Onpartydigheid 2.1. n Raadslid moet die Minister, Direkteur-Generaal, die Raad, gemeenskappe en die publiek van raad bedien en aan hulle n diens lewer, op objektiewe en onpartydige wyse en sonder vrees of voorkeur. n Raadslid en enige lid van die personeel moet nie enige onderskeidingsteken, kledingstuk, vlag, plakkaat of uitbeelding dra of vertoon wat verteenwoordigend is van enige politieke party of affiliasie terwyl hulle in n amptelike hoedanigheid optree nie.

2.2.

3. Verhouding met die publiek n Raadslid moet 3.1. 3.2. 3.3 3.4. 3.5. 3.6. alle lede van die publiek regverdig, hoflik, onpartydig, gelykwaardig, en met waardigheid en respek behandel; te alle redelike tye vir die publiek toeganklik wees; die nodige inligtings- en opvoedkundige materiaal en dienste voorsien ten einde die publiek in staat te stel om haar of sy, en die Raad se, werk te verstaan; te alle tye goeie maniere aan die dag l en haar of hom op n wyse gedra wat gepas is vir die Raad en die betrokke amp; te alle tye proaktief wees en haar of sy inisiatief gebruik; en haar of sy magte uitoefen en haar of sy pligte uitvoer met vlytigheid, stiptelikheid, te goeder trou en op n professionele en deursigtige manier.

4. Uitoefening van magte en uitvoering van pligte n Raadslid moet 4.1. verseker dat sy of hy bewus is van hierdie Gedragskode en die Wet op Gemeenskaplike Grondregte en Regulasies en ander toepaslike wetgewing en voorskrifte, en dit nakom; 41

4.2. 4.3. 4.4.

aktief poog om alle feitelike kennis en inligting te bekom wat verband hou met die funksies van die Raad en wat benodig word vir die behoorlike uitoefening van enige diskresie of oordeel; waar gepas en nodig, die geldigheid van enige inligting en dokument wat sy of hy ontvang of bekom, verifieer; beperkinge, moeilikhede en probleme identifiseer wat in die uitvoering van die funksies van die Raad tegekom word, en bestuurs- en prosedurestrategie ontwikkel om dit te hanteer, en daaroor verslag doen aan die Raad, die Minister en Direkteur-Generaal; en wanneer nodig, n omvattende en duidelike verslag voorsien wat die redes vir enige aanbevelings wat gemaak is, insluit.

4.5.

5. Openbaarmaking van belang 5.1. 5.1.1. 5.1.2. n Raadslid moet enige direkte of indirekte belang wat sy of hy of n n familielid mag h wat n invloed op die funksies van die Raad mag h, aan die Raad openbaar maak; en haar of hom verskoon van enige vergadering, proses of aktiwiteit van die Raad indien daar enige werklike of waargenome botsing van belange is of indien haar of sy objektiwiteit aangetas is. n Raadslid mag nie haar of sy posisie of vertroulike inligting wat bekom is uit hoofde van daardie posisie, gebruik om enige fooi, beloning, geskenk, aandenking of ander voordeel te bekom, of n ander op onbehoorlike wyse te bevoordeel nie.

5.2.

6. Amptelike rekords en vertroulikheid n Raadslid moet 6.1. akkurate en omvattende rekords hou van haar of sy aktiwiteite betreffende die werk van die Raad insluitende onderhoude, gemeenskaps- en ander vergaderings, veldwerktoere en finansile transaksies; alle inligting en rekords betreffende die werk van die Raad as vertroulik behandel, behalwe inligting en rekords van n openbare aard; en waar gemagtig deur die Minister of die Raad, toegang verleen tot daardie inligting en rekords.

6.2. 6.2.1. 6.2.2.

7. Aanspreeklikheid en korrekte prosedure 7.1. 7.1.1. n Raadslid moet alle vergaderings bywoon wat sy of hy geskeduleer is om by te woon, of uitgenooi is om by te woon of gerel het om by te woon, tensy haar of sy afwesigheid onvermydelik is, in welke geval sy of hy n goeie rede moet verskaf vir sodanige afwesigheid; verseker dat voldoende en effektiewe kennis gegee is van enige vergadering of onderhoud wat deur haar of hom gerel is. n Raadslid moet nie enige vergadering, onderhoud of ander proses onnodiglik vertraag nie; amptelike fondse vir ongemagtigde doeleindes bestee nie; en amptelike voertuie en toerusting vir ongemagtigde doeleindes gebruik nie.

7.1.2. 7.2. 7.2.1. 7.2.2. 7.2.3.

42

AANHANGSEL C
GEDRAGSKODE VIR GRONDREGTE-ONDERSOEKERS (Regulasie 15) 1. Algemeen 1.1 1.1.1. 1.1.2. 1.2 1.2.1 1.2.2 Die grondregte-ondersoeker moet enige poging deur enige party om haar of hom, of die betrokke ondersoek onregmatig te benvloed, onder die aandag van die Minister of toepaslike gesag bring; en enige handeling wat die grondregte-ondersoek negatief mag benvloed, rapporteer. Die grondregte-ondersoeker moet nie enige redelike opdrag wat aan haar of hom gegee word deur die Minister of die DirekteurGeneraal ten opsigte van die grondregte-ondersoek, verontagsaam nie; enige ooreenkoms met n derde party aangaan wat die uitoefening van haar of sy magte of die uitvoering van haar of sy pligte kan skaad nie.

2. Politieke affiliasie 2.1 2.2 Die grondregte-ondersoeker moet n onpartydige diens lewer en moet nie haarself of homself as n party-politieke aanstelling beskou nie. Die grondregte-ondersoeker en enige lid van haar of sy personeel moet nie enige onderskeidingsteken, kledingstuk, vlag, plakkaat of uitbeelding dra of vertoon wat verteenwoordigend van enige politieke party of affiliasie is nie.

3. Verhouding met die publiek Die grondregte-ondersoeker moet 3.1 3.2 3.3 alle lede van die publiek regverdig, hoflik, onpartydig en gelykwaardig behandel; duidelik aandui op watter dae en tye die kantoor van die grondregte-ondersoeker vir die publiek oop sal wees; en die nodige opvoedkundige dokumente en dienste voorsien ten einde die publiek in staat te stel om haar of sy werk te verstaan.

4. Uitoefening van magte en uitvoering van pligte Die grondregte-ondersoeker moet 4.1 4.2 4.3 4.4 verseker dat sy of hy bewus is van haar of sy rol en hierdie Gedragskode, en die lede daaromtrent ingelig het; aktief poog om alle toepaslike inligting te bekom wat met die grondregte-ondersoek in verband staan; waar gepas en nodig, die geldigheid van rekords of inligting wat op die ondersoek betrekking het, verifieer; haar of hom op toepaslike wyse gedra wat pas by die belangrikheid van haar of sy aanstelling of amp;

43

4.5 4.6 4.7

moeilikhede en probleme identifiseer wat gedurende grondregte-ondersoeke tegekom word en addisionele bestuurstrategie mag noodsaak; n omvattende en duidelike verslag vir elke ondersoek wat onderneem word, voorsien, wat die redes insluit waarom aanbevelings gemaak is; en haar of sy magte uitoefen en haar of sy pligte uitvoer met vlytigheid, te goeder trou en op n deursigtige manier.

5. Openbaarmaking van belang deur grondregte-ondersoeker 5.1 5.1.1 5.1.2 5.2 Die grondregte-ondersoeker moet enige direkte of indirekte belang wat sy of hy mag h aan die Minister openbaar maak, indien dit op die grondregte-ondersoek betrekking het of n invloed mag h; haar of hom verskoon van die ondersoek indien dit blyk dat daar botsende belange is of dat haar of sy objektiwiteit aangetas is. Die grondregte-ondersoeker mag nie haar of sy posisie of vertroulike inligting wat bekom is uit hoofde van daardie posisie, gebruik om enige fooi, beloning, geskenk, aandenking of ander voordeel te bekom nie, of n ander op onbehoorlike wyse te bevoordeel nie.

6. Optekening van amptelike inligting Die grondregte-ondersoeker 6.1 6.2 6.3 6.4 moet verseker dat die toepaslike bestuurs- en finansile stelsels in plek is om akkurate rekordhouding moontlik te maak; moet akkurate rekords hou van alle onderhoude, vergaderings, veldwerktoere en dokumentasie wat met die grondregte-ondersoek in verband staan; is aanspreeklik vir alle geld wat gedurende die verloop van die ondersoek bestee word; moet finansile rekords hou deur sagteware-programme te gebruik wat deur die DirekteurGeneraal goedgekeur is en ander sagteware-programme wat aanpasbaar is by di wat deur die Departement gebruik word; en moet verseker dat digitale rekords gerugsteun word en veilig bewaar word in n gepaste, toegesluite kantoor.

6.5

7. Vertroulikheid Die grondregte-ondersoeker moet alle inligting en rekords wat verband hou met die uitoefening van haar of sy magte en die uitvoering van haar of sy pligte, as vertroulik behandel, behalwe 7.1 7.2 inligting en rekords van n openbare aard; waar gemagtig deur die Minister, moet die grondregte-ondersoeker toegang verleen tot daardie inligting en rekords.

8. Aanspreeklikheid en korrekte prosedure 8.1 8.1.1 8.1.2 Die grondregte-ondersoeker moet redes verskaf vir die kansellasie van enige vergadering of onderhoud wat met die grondregteondersoek in verband staan; verseker dat relings vir openbare of gemeenskapsvergaderings goed geadverteer is;

44

8.1.3 8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.3

haar of sy magte uitoefen en haar of sy pligte uitvoer op n professionele en tydige wyse; Die grondregte-ondersoeker moet nie geld wat deur die Departement geallokeer is, vir ongemagtigde doeleindes bestee nie; enige vergadering of onderhoud wat met die ondersoek in verband staan, onnodiglik vertraag nie; en enige toerusting of amptelike voertuig wat vir werk voorsien is, vir enige ander doel aanwend nie.

9. Ontwikkeling van Vaardighede Die grondregte-ondersoeker moet die oordrag van professionele, finansile, bestuurs-, tegniese en ander vaardighede aan persone of kategorie van persone wat deur onbillike diskriminasie benadeel is, bevorder.

45

AANHANGSEL D
SAKE WAT IN GEMEENSKAPSRELS AANDAG MOET KRY (Regulasie 24(1)(c)) 1. Gemeenskapslidmaatskap 1.1 1.1.1 1.1.2 1.2 1.2.1 1.2.1.1 1.2.1.2 1.2.1.3 1.2.1.4 1.2.1.5 1.2.1.6 1.2.1.7 1.2.2 1.2.3 1.2.3.1 1.2.3.2 1.2.3.3 1.2.3.4 Die kriteria en prosedures vir die verkryging; en die beindiging, van gemeenskapslidmaatskap. Die grondadministrasiekomitee se samestelling, insluitende die kriteria en prosedure vir die verkiesing van lede; die aantal lede; die kriteria en prosedure vir die aanstelling en verkiesing van ampsdraers; die benoeming van ampte wat gevul moet word; die amsptermyne van lede en ampsdraers; die reg van die gemeenskap om lede en ampsdraers te ontslaan/verwyder; en die vergoeding, indien enige, betaalbaar aan lede en ampsdraers; magte en pligte; en rels van prosedure, insluitende die byeenroep, hou, frekwensie en notulering van vergaderings; die bywoning van en kworum by vergaderings; stemming; en regte van toegang om vergaderings by te woon en tot rekords en notules wat deur gemeenskapslede en ander persone gehou word.

2. Algemene gemeenskapsvergaderings Sake van prosedure wat verband hou met algemene gemeenskapsvergaderings, insluitende 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 deur [A5]wie, vir watter doeleindes en op welke wyse sodanige vergaderings bel mag of moet word; hoe sulke vergaderings gehou en gelei word; bywoning, stemming en regte van verteenwoordiging by sodanige vergaderings; die notulering van verrigtinge en veral besluite wat geneem is; en die regte van gemeenskapslede en ander persone tot toegang tot die rekords en notules van sodanige vergaderings.

46

3. Gemeenskapsverteenwoordigers Die kriteria en prosedure vir die verkiesing of aanstelling van gemeenskapsverteenwoordigers tot die Raad en ander instellings of entiteite. 4. Besluitneming Die besluite of kategorie van besluite wat geneem mag of moet word deur 4.1 4.2 4.3 die gemeenskap; die grondadministrasiekomitee; of een of meer houers van nuwe-orde-regte, en waar van toepassing, die stemmeerderhede wat benodig word om n besluit te kan neem en die metode of metodes van stemming. 5. Nuwe-orde-regte Die gemeenskap se stelsel van grondbesit, insluitende 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.7.1 5.7.2 die benoeming, aard, inhoud, duur en doel (volgens tipe grondbenutting) van gedeelde en uitsluitlike nuwe-orde-regte en kategorie van regte wat moontlik gehou kan word; die voorwaardes, indien enige, waarop verskillende regte gehou word of gehou mag word, en deur wie sodanige voorwaardes gestipuleer mag word; die kriteria en prosedures vir die allokasie, verkryging en beindiging van verskillende nuwe-orderegte; of en in watter mate, met wie en op watter voorwaardes die houers van verskillende nuwe-orderegte hul regte mag verkoop of andersins daarmee mag handel; die erfopvolging tot, of ander vervreemding van, n nuwe-orde-reg van n gestorwe houer van sodanige reg; die gronde en prosedure vir die ontneming of beindiging van n nuwe-orde-reg; en in die geval van regte wat deur n groep persone gehou word die grond-, stem- en ander regte, indien enige, van elke lid van sodanige groep; en die verteenwoordiging van die groep.

6. Identifisering van grond Die kriteria en prosedures vir die allokasie van spesifieke areas van grond, insluitende die beslissing, implementering en monitering van 6.1 6.2 6.3 6.4 die ligging en grootte van n spesifieke area; die gebruik waarvoor so n area aangewend word en enige beperkings wat gestipuleer is; die allokasie van sodanige area, in geheel of gedeeltelik, vir gedeelde of uitsluitlike gebruik; en die metode of metodes van afbakening van sodanige areas en die instandhouding en aantekening van sodanige afbakenings.

47

7. Finansies Die gemeenskap se stelsel van finansile bestuur, insluitende die meganismes, rolle en verantwoordelikhede vir 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 die betaling, insameling, bank en veilige bewaring van heffings, fooie en ander kapitaal- en inkomste-betalings aan die gemeenskap vanuit watter bron ook al; die allokasie van kapitaal en inkomste aan ontwikkeling, administrasie en ander uitgawes; stelselmatige begroting en finansile beplanning; die uitbetaling van fondse en die verdeling en retensie van fondse, insluitende winste; die byhou van finansile rekords en voorsiening vir onafhanklike verifikasie daarvan; en die voorsiening van toegang tot finansile rekords en inligting deur gemeenskapslede en ander persone.

48

AANHANGSEL E
STANDAARD-GEMEENSKAPSRELS (Regulasie 25(3)) 1. Identifisering van die gemeenskap en die grond 1.1 1.1.1 1.1.2 Die gemeenskap Naam van die gemeenskap: .. Adres:................ ........ (Gee beide fisiese adres en posadres.) Volle name van die kontakpersoon(persone) en haar of sy Identiteitsnommer:.. Verwysing na die register van lede. Identifisering van grond Ligging: . (Gee die naam van die Munisipaliteit, Munisipale Wyk en tradisionele owerheidsgebied waar die grond gele is.) Beskrywing van eiendom: ... ...... (Gee ook die naam van die plaas, waar van toepassing.)

1.1.3 1.1.4 1.2 1.2.1 1.2.2

2. Lidmaatskap 2.1 Gemeenskapslede n Lid van die gemeenskap is ieder en elke persoon wat tot die gemeenskap behoort, en sluit die volgende in: 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 lede van huishoudings wat gemeenskaplike grond bewoon en verteenwoordig word deur n hoof van die huishouding wie se naam op die register van gemeenskaplike grond verskyn; afstammelinge van gemeenskapslede wie se name op die register van gemeenskaplike grond verskyn; kinders wat, omdat hulle weeskinders is of om ander redes, optree as hoofde van huishoudings; en sodanige ander persone aan wie die grondadministrasiekomitee na eie goeddunke besluit om lidmaatskap toe te staan, nadat sodanige persone aansoek gedoen het of op grond van hul potensile bydrae tot die welstand en ontwikkeling van die gemeenskap. Lidmaatskapregister Die name van al die hoofde van huishoudings en hul identiteitsnommers moet te alle tye in die register van gemeenskaplike grond verskyn en op deurlopende grondslag deur die grondadministrasiekomitee opgedateer word. In die geval van n dispuut ten opsigte van die reg van n persoon om n lid te wees van die gemeenskap, moet die saak opgelos word by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit van die gemeenskap.

2.2 2.2.1

2.2.2

49

2.2.3 2.3 2.3.1 2.3.2

n Akte van gemeenskaplike grondreg moet aan elke houer van n nuwe-orde-reg uitgereik word. Voorwaardes vir lidmaatskap Elke lid van die gemeenskap word verwag om op hoogte te wees van hierdie rels, hulle na te kom en besluite wat daarkragtens geneem is, te respekteer. Die grondadministrasiekomitee het die reg om redelike kwalifiserende voorwaardes vir lidmaatskap neer te l, mits dit ooreenkomstig die gemeenskapsrels, die Wet op Gemeenskaplike Grondregte, 2004 (Wet Nr. 11 van 2004) en die Grondwet is.

3. Grondregte 3.1 3.1.1 Algemene lidmaatskapsregte n Lid van die gemeenskap het die reg om deel te neem in besluitneming oor en algemene bestuur van gemeenskaplike grond, onderhewig aan die bepalings van hierdie rels, veral die vereistes wat verband hou met regte op/in grond, die trek van voordeel uit die grond, hulpbronne en ontwikkelingsprojekte van die gemeenskap. Elke lid van die gemeenskap het, uit hoofde van haar of sy lidmaatskap, die volgende regte: om gemeenskapsvergaderings by te woon en toe te spreek; om hulleself beskikbaar te stel om tot enige posisie in die gemeenskap verkies te word; om voldoende kennis gegee te word van gemeenskapsvergaderings soos bepaal in hierdie rels; en om redelike toegang te h tot die rekords van die gemeenskap wat te doen het met die allokasie en bestuur van grondregte, insluitende notules van gemeenskapsvergaderings, die register van gemeenskaplike grond en hierdie rels.

3.1.2 3.1.2.1 3.1.2.2 3.1.2.3 3.1.2.4

3.2

Lede se regte op/in grond Onderhewig aan hierdie rels, huishoudingsbesluite, die grondgebruiksbeplanning van die munisipaliteit wat jurisdiksie het en die reg, mag n lid van die gemeenskap

3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.2.8

n huis bou of ander verbeterings op die geallokeerde terrein/standplaas/perseel aanbring; die geallokeerde grond ploeg en bewerk; n besigheid oopmaak en bedryf op die geallokeerde terrein/standplaas/perseel; familielede toelaat om op enige geallokeerde terrein/standplaas/perseel te woon; voordeel trek uit die natuurlike hulpbronne wat op die gemeenskaplike grond voorkom, insluitende dekgras, vuurmaakhout en kruie; deelneem aan en voordeel trek uit gemeenskapsprojekte; verbeterings op die geallokeerde terrein/standplaas/perseel bemaak, verhuur en verkoop; skriftelike of mondelinge ooreenkomste met enige ander lid van die gemeenskap aangaan om deel van haar of sy geallokeerde terrein/standplaas/perseel vir n ooreengekome tyd te gebruik; en by n subkomitee van die Raad kragtens artikel[A6] van die Wet appelleer teen n besluit van die gemeenskap of die grondadministrasiekomitee wat verband hou met

3.2.9

50

3.2.9.1 3.2.9.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3

lidmaatskap van die gemeenskap; die grond van die gemeenskap of n reg op of belang in sodanige grond.

Allokasie en herallokasie van huishoudings-woonpersele Elke huishouding is geregtig op een woonperseel. Die groottes van huishoudings-woonpersele mag wissel afhangende van die gebruike van die gemeenskap en die wyse waarop persele oorspronklik geallokeer is. n Lid van die gemeenskap of n persoon wat nie n lid is nie, mag by die grondadministrasiekomitee aansoek doen om die allokasie van n woonperseel of die herallokasie van n ontruimde woonperseel met dien verstande dat sy of hy n volwassene is van 18 jaar of ouer; n Suid-Afrikaanse burger is of permanente verblyfreg het; en bereid is om hierdie rels na te kom. In hul evaluering van aansoeke van nie-lede, moet die grondadministrasiekomitee die volgende in ag neem: die redes waarom die applikant die area waar sy of hy woon, verlaat ten tye van die aansoek; n verslag oor die applikant se gedrag van f n buurman/-vrou, tradisionele raad of n raadslid van n munisipale wyk; die beskikbaarheid van grond; en die omvang van die behoefte onder die gemeenskapslede aan wie daar nie woonpersele geallokeer is nie. Woonpersele wat deur lede ontruim word, moet terugval na die gemeenskap. Indien n woonperseel onbewoon of ongebruik bly vir n periode van meer as twee jaar, mag die grondadministrasiekomitee sodanige perseel herallokeer. Toegang tot weidingsgrond Onderhewig aan beskikbaarheid, het alle lede van die gemeenskap gelyke toegang tot weidingsgrond. Die aantal vee wat elke huishouding mag aanhou, sal bepaal word op die grondslag van en in ooreenstemming met die beleid van die Departement Landbou. Huishoudings mag onder mekaar handel dryf met weidingsregte, op voorwaarde dat hulle die grondadministrasiekomitee skriftelik op hoogte hou van so n reling. n Grondadministrasiekomitee mag vereis dat huishoudings bydraes maak tot die instandhouding van weidingsgrond, veehanteringsfasiliteite, kampe en enige ander grond, geboue en fasiliteite. Toegang tot bewerkbare grond Onderhewig aan die beskikbaarheid van ongeallokeerde grond, is elke huishouding geregtig op n gedeelte van bewerkbare grond.

3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.3.3 3.3.4 3.3.4.1 3.3.4.2 3.3.4.3 3.3.4.4 3.3.5 3.3.6 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4

3.5 3.5.1

51

3.5.2 3.5.3

Die bepalings van rel 3.3.4 en 3.3.5 geld, onderhewig aan die nodige veranderinge, by die allokasie of herallokasie van bewerkbare grond. Bewerkbare grond word gemeenskaplike weidingsgrond gedurende seisoene wanneer dit braak l, tensy dit vir die produksie van n winteroes benut word, of anders moet dit vir die produksie van n winteroes benut word. Reg op/tot grondregte en voordele n Lid van die gemeenskap is geregtig op regte in en voordele wat aanwas uit die gemeenskap se grond en bates. n Lid van die gemeenskap kan uitgesluit word van toegang tot of die gebruik van enige deel van die gemeenskap se eiendom wat toegewys is vir daardie lid se uitsluitlike gebruik of vir daardie lid se gedeelde gebruik, ooreenkomstig die bepalings van hierdie rels alleenlik. Die gemeenskap mag, by n gemeenskapsvergadering, n ingeligte en demokratiese besluit neem om die eiendom van die gemeenskap te beswaar. Vervreemding van regte op/in grond Enige houer van n nuwe-orde-reg mag, onderhewig aan die skriftelike bekragtiging deur die gemeenskap by n gemeenskapsvergadering waar n ingeligte en demokratiese besluit geneem is, en deur die Raad, haar of sy reg vervreem, oordra, beswaar, onderverhuur, bemaak of andersins daarvan afstand te doen. Enige vervreemding/afstanddoening wat strydig is met rel 3.7.1 is nietig. Enige lid wat beoog om n reg ingevolge rel 3.7.1 uit te oefen, moet aan die grondadministrasiekomitee en die Raad die voordele wat na die lid mag aanwas en die impak wat dit op die gemeenskaplike eiendom mag h, openbaar maak. Waar die houer van n nuwe-orde-reg beoog om van haar of sy reg afstand te doen, het die gemeenskap by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit n voorkoopreg om die betrokke reg vir die gemeenskap te verkry. Die gemeenskap mag die waarde bepaal deur elke geval afsonderlik te behandel, of deur middel van n ooreengekome formule, of n onafhanklike waardeerder om vergoeding te bepaal en die gemeenskap ooreenkomstig te adviseer. Vergoeding betaalbaar aan die houer van die nuwe-orde-reg in die geval van n afstanddoening van die reg aan die gemeenskap kragtens rel 3.7.4 moet bepaal word deur f n ooreenkoms f n hof ooreenkomstig artikel 25(3) van die Grondwet. Waar die houer van n nuwe-orde-reg verbeteringe aangebring het op die grond ten opsigte waarvan die reg gehou word, is sodanige houer geregtig op billike en regverdige vergoeding soos bedoel in artikel 25(3) van die Grondwet vir die verbeteringe wat so aangebring is. Opskorting en beindiging van lidmaatskap Die gemeenskap is geregtig om, op redelike gronde, by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit by n gemeenskapsvergadering waartydens n lid billike geleentheid gegee is om haar of sy saak te stel, sekere van die lidmaatskapsregte van daardie lid of al sodanige regte vir n redelike tyd wat nie een jaar oorskry nie, op te skort. Die lidmaatskap van enige persoon word beindig wanneer sy of hy besluit om die gebied te verlaat of spoorloos verdwyn; deur haar of sy skriftelike bedanking;

3.6 3.6.1 3.6.2

3.6.3 3.7 3.7.1

3.7.2 3.7.3

3.7.4

3.7.5

3.7.6

3.7.7

3.8 3.8.1

3.8.2 3.8.2.1 3.8.2.2

52

3.8.2.3

deur die gemeenskap, by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit, op redelike gronde waar ander strafmaatrels nie toepaslik is nie en nadat die saak oorweeg is by n gemeenskapsvergadering waar die lid n billike geleentheid gebied is om haar of sy saak te stel. Opskorting van lidmaatskapsregte of beindiging van lidmaatskap kragtens rel 3.8.1 en 3.8.2 is onderhewig aan skriftelike bekragtiging deur die Raad wat jurisdiksie in die area het, en vir daardie doel moet die gemeenskap n skriftelike verslag aan die Raad voorl, wat die volgende inligting bevat: die notule van die vergadering wat in daardie rel bedoel word; redes vir opskorting of beindiging; die wyse waarop die vergadering bel is en verloop het, asook inligting oor die getuies wat geroep is, die voorsitter van die vergadering, en die name van persone wat verto gerig het; en ander strafmaatrels wat oorweeg is, waar van toepassing.

3.8.3

3.8.3.1 3.8.3.2 3.8.3.3

3.8.3.4 3.9 3.9.1

Pligte van gemeenskapslede Elke huishouding moet tot die gemeenskapsfonds bydra mits lede toegestem het tot sodanige bydraes by n algemene vergadering waar n ingeligte en demokratiese besluit geneem is om sodanige bydraes te hef. Elke huishouding moet n verteenwoordiger skriftelik nomineer vir die doel van skakeling met die grondadministrasiekomitee, en moet die grondadministrasiekomitee skriftelik inlig indien daar enige verandering in die verteenwoordiging van die huishouding intree. Die verteenwoordiger van die huishouding moet die grondadministrasiekomitee skriftelik inlig van enige voorgestelde gebruik van die grond wat aan die huishouding geallokeer is; by wyse van n skriftelike kennisgewing van minstens twee maande indien dit beplan om die grond wat aan die huishouding geallokeer is, permanent te ontruim of indien dit beplan om lidmaatskap van die gemeenskap op te s; indien die huishouding beplan om n gedeelte van sy grond aan enige persoon te allokeer; of enige ooreenkoms wat n persoon wat nie n lid van die gemeenskap is nie, toelaat om die grond wat aan die huishouding geallokeer is, te gebruik of die huishouding te bewaak.

3.9.2

3.9.3 3.9.3.1 3.9.3.2

3.9.3.3 3.9.3.4

4. Grondadministrasiekomitee 4.1 Tradisionele raad wat optree as grondadministrasiekomitee n Gemeenskap 4.1.1 4.1.2 moet deur middel van n ingeligte en demokratiese besluit ooreenkomstig artikel 21(1) van die Wet n grondadministrasiekomitee stig; mag besluit, indien hulle n erkende tradisionele raad het, by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit dat die magte en pligte van die grondadministrasiekomitee van sodanige gemeenskap deur sodanige raad uitgeoefen en uitgevoer mag word. Bestuur van gemeenskap se sake Die bestuur van die gemeenskap se sake tot voordeel van die lede moet deur n grondadministrasiekomitee onderneem word.

4.2 4.2.1

53

4.2.2

Die grondadministrasiekomitee is verantwoordelik vir die implementering van die bepalings van hierdie rels in ooreenstemming met die oogmerke daarvan, en onderhewig aan enige opdragte van die lede in die vorm van n resolusie wat by n algemene vergadering aanvaar word. Samestelling Al die lede van die grondadministrasiekomitee moet lede van die gemeenskap wees. Die totale aantal lede van die grondadministrasiekomitee wat deur die gemeenskap verkies word, moet nie minder wees as ses lede nie, en nie meer wees as tien lede nie. Die gemeenskap moet voor die eerste vergadering van die grondadministrasiekomitee by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit n lid van die grondadministrasiekomitee aanwys om die belange te verteenwoordig van weerlose gemeenskapslede soos bedoel in artikel 22(4) van die Wet; en die persone of liggame wat in artikel 22(5) van die Wet genoem word, skriftelik uitnooi om die nie-stemgeregtigde lede van die grondadministrasiekomitee skriftelik aan te wys. n Lid van die grondadministrasiekomitee moet haar of sy amp ontruim indien sy of hy nie meer permanent woonagtig is binne die gemeenskap waar die verkiesing gehou sal word nie; sy of hy kragtens regulasie 32 van die Regulasies insake die Wet op Gemeenskaplike Grondregte gediskwalifiseer word van deelname in die verkiesing van n grondadministrasiekomitee; sy of hy n ongerehabiliteerde insolvent word; sy of hy deur n geregshof geestelik onbevoeg verklaar word of onder die Wet op Geestesgesondheid, 1973 (Wet Nr. 18 van 1973), of enige ander toepaslike wet, aangehou word; sy of hy op grond van wangedrag uit n amp van vertroue ontslaan/verwyder is; haar of sy naam van enige professionele register weens wangedrag verwyder is en dit nie herstel is nie; daar deur n geregshof, tribunaal of forum soos bedoel deur die Wet op die Bevordering van Gelykheid en die Voorkoming van Onbillike Diskriminasie (Promotion of Equality and Prevention of Unfair Discrimination Act), 2000 (Wet Nr. 4 van 2000), bepaal is dat sy of hy artikel 7 of enige ander bepaling van daardie Wet oortree het; sy of hy deur skriftelike kennisgewing aan die voorsitter van die grondadministrasiekomitee bedank; sy of hy deur n ingeligte en demokratiese besluit wat by n algemene vergadering van die gemeenskap op redelike gronde geneem is, nadat daar met die grondadministrasiekomitee oorleg gepleeg is, uit n amp ontslaan/verwyder is; sy of hy sonder verlof van die grondadministrasiekomitee, afwesig was van twee of meer vergaderings van die grondadministrasiekomitee gedurende n aaneenlopende periode van twaalf maande; haar of sy lidmaatskap van die gemeenskap beindig, of indien sodanige lidmaatskap deur die gemeenskap ingevolge rel 3.8 beindig word.

4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3

4.3.3.1 4.3.3.2 4.3.4 4.3.4.1 4.3.4.2

4.3.4.3 4.3.4.4

4.3.4.5 4.3.4.6 4.3.4.7

4.3.4.8 4.3.4.9

4.3.4.10

4.3.4.11

54

4.3.5 4.3.6

Die lidmaatskap van n lid van die grondadministrasiekomitee moet vir die periode van haar of sy opskorting as n lid ingevolge rel 3.8.1, opgeskort word. Enige lid wat haar of sy amp ontruim kragtens rel 4.3.4 of n lid wie se lidmaatskap kragtens rel 4.3.5 opgeskort is, moet voor sodanige ontruiming of opskorting, billike geleentheid gebied word om by n algemene vergadering van die gemeenskap haar of sy saak te stel. Voorsitter en ondervoorsitter By die eerste vergadering van die grondadministrasiekomitee nadat dit ooreenkomstig artikel 21(1) van die Wet gestig is, moet die grondadministrasiekomitee by wyse van ooreenkoms een van sy lede aanwys om die voorsitter van die grondadministrasiekomitee te wees; en daarna een van die ander lede aanwys om die ondervoorsitter van die grondadministrasiekomitee te wees. In die geval dat die grondadministrasiekomitee nie n ooreenkoms kan bereik soos bedoel in rel 4.4.1 nie, moet die lede stem vir die persoon wat as voorsitter verkies moet word, en daarna vir die persoon wat as ondervoorsitter verkies moet word met dien verstande dat die saak in die geval van n gelykop stemuitslag, na die Departement verwys sal word om in te gryp. In die afwesigheid van die voorsitter of indien die voorsitter om enige rede nie as voorsitter kan optree nie, moet die ondervoorsitter die funksies van die voorsitter uitvoer. Indien beide die voorsitter en ondervoorsitter afwesig is van enige vergadering, moet die lede deur ooreenkoms of deur n stemming ooreenkomstig rel 4.4.2 een van hul lede kies om voor te sit en, totdat die voorsitter of ondervoorsitter hul plig hervat, al die funksies van die voorsitter uit te voer. Verkiesing Die verkiesing van die lede van die grondadministrasiekomitee of die verkiesing van n lid in die geval van n vakature moet geskied ooreenkomstig die Regulasies insake die Wet op Gemeenskaplike Grondregte.

4.4 4.4.1

4.4.1.1 4.4.1.2 4.4.2

4.4.3 4.4.4

4.5

4.6 4.6.1 4.6.2 4.7

Ampstermyne Lede van die grondadministrasiekomitee moet in hul amp bly vir n periode van vyf jaar. n Lid van die grondadministrasiekomitee mag slegs twee opeenvolgende termyne dien. Magte en pligte Benewens die magte en pligte wat aan n grondadministrasiekomitee kragtens die Wet verleen word, mag n grondadministrasiekomitee

4.7.1

onderhewig aan artikel 24(2) van die Wet en die skriftelike bekragtiging deur die gemeenskap by wyse van n ingeligte en demokratiese besluit, grond wat nie aan lede van die gemeenskap geallokeer is nie, van die hand sit; heffings opl vir die administrasie van die grond ten opsigte waarvan dit jurisdiksie het. Vergaderings van Grondadministrasiekomitees Die voorsitter kan te eniger tyd n algemene vergadering bel. n Spesiale vergadering van die grondadministrasiekomitee moet byeengeroep word deur die voorsitter binne tien dae na ontvangs deur haar of hom van n skriftelike versoek onderteken

4.7.2 4.8 4.8.1 4.8.2

55

deur twee of meer komiteelede, welke versoek die doel moet uitspel waarvoor die vergadering bel word en die plek en tyd van die vergadering. 4.8.3 4.8.4 Die voorsitter moet aan al die komiteelede minstens vyf dae skriftelike kennis gee van n vergadering, en so n kennisgewing moet vergesel wees van n agenda. In spesiale omstandighede, waar n dringende vergadering nodig geag word, kan n kennisgewing van die vergadering mondeling gegee word, of andersins op n wyse wat die voorsitter as gewens en aangewese beskou, sonder die normale formaliteite. Die kworum vir die hantering van die agenda van n komiteevergadering is 50 persent van die lede wat by sodanige vergadering teenwoordig is plus een. Besluitneming geskied by wyse van ooreenkoms of deur die lede te laat stem. In die geval van n gelykop stemuitslag het die voorsitter n beslissende stem. Die grondadministrasiekomitee moet notule hou van sy vergaderings en die volgende moet daarin opgeteken word die datum, tyd en plek van die vergadering; die name van die lede teenwoordig; n opsomming van elke besluit wat tydens die vergadering geneem is; en indien n lid dit versoek, die feit dat sy of hy teen enige besluit gestem het.

4.8.5 4.8.6 4.8.7 4.8.8 4.8.8.1 4.8.8.2 4.8.8.3 4.8.8.4 4.9

Die notule van n vergadering van die grondadministrasiekomitee moet by die volgende vergadering aanvaar word, en deur die voorsitter onderteken word by sodanige aanvaarding.

4.10 Alle notules wat ooreenkomstig rel 4.9 aanvaar en onderteken is, moet beskikbaar wees vir inspeksie deur lede van die gemeenskap, die Raad, die Departement en enige persoon wat regtens daartoe gemagtig is. 4.11 Tensy die teendeel bewys word, sal n notule wat ooreenkomstig rel 4.9 aanvaar en onderteken is of n resolusie wat deur n meerderheid van die komiteelede teenwoordig by n vergadering van die grondadministrasiekomitee onderteken is, as bewys dien van n besluit wat tydens daardie vergadering geneem is. 4.12 Die grondadministrasiekomitee kan enige mag wat daaraan verleen is kragtens die Wet, aan n subkomitee van die grondadministrasiekomitee of aan n komiteelid delegeer. 4.13 Enige delegering van mag aan n subkomitee of n lid kragtens paragraaf 4.12 mag gemaak word f in die algemeen f in n spesifieke geval f in gevalle van n spesifieke aard en op sodanige voorwaardes as wat deur die grondadministrasiekomitee bepaal mag word, en die grondadministrasiekomitee word nie daarmee ontdaan van enige mag wat op so n wyse gedelegeer word nie. 4.14 Lede van die gemeenskap wat nie op die grondadministrasiekomitee dien nie en niestemgeregtigde lede van die grondadministrasiekomitee mag die vergaderings van die komitee bywoon en toespreek. 4.15 Elke komiteelid wat n direkte belang het in enige saak op die agenda van die grondadministrasiekomitee, moet sodanige belang verklaar en moet nie teenwoordig wees wanneer die saak bespreek word en daaroor gestem word nie. 4.16 n Komiteelid moet al die vergaderings van die komitee en van die subkomitee waarvan sy of hy lid is, bywoon, behalwe wanneer verlof om afwesig te wees toegestaan word ingevolge die toepaslike rels of soos bepaal deur die rels en opdragte van die komitee met dien verstande

56

dat, waar n nie-stemgeregtigde lid van die komitee of subkomitee nie teenwoordig is by n vergadering waarvan sy of hy kragtens hierdie regulasies kennis gegee is, die vergadering mag voortgaan in haar of sy afwesigheid. 4.17 Indien die voorsitter nie teenwoordig is nie, of nie haar of sy magte kan uitoefen of haar of sy pligte kan uitvoer nie, tree die ondervoorsitter op as voorsitter vir die grondadministrasiekomitee.

5. Gemeenskapsvergaderings 5.1 Sake wat by algemene vergaderings bespreek moet word Algemene vergaderings van die gemeenskap word gehou wanneer nodig ten einde die sake van die gemeenskap te hanteer, insluitende 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 5.1.6 5.1.7 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 die verkiesing, verwydering en vervanging van lede van die grondadministrasiekomitee; leiding van die lede van die grondadministrasiekomitee; die maak, aanvaarding, wysiging of herroeping van hierdie rels; die bekragtiging van die vervreemding van grond deur die grondadministrasiekomitee; die goedkeuring of afkeuring van n aansoek vir die omskakeling van n geregistreerde nuweorde-reg tot volle eiendomsreg; die toestaan van enige lening of waarborg deur die gemeenskap ten gunste van enige persoon; ander sake wat regtens vereis word. Prosedures by algemene vergaderings Minstens een algemene vergadering moet elke jaar gehou word. Die voorsitter, ondervoorsitter of enige twee lede van die grondadministrasie-komitee mag te eniger tyd n algemene vergadering bel. n Spesiale vergadering van die gemeenskap moet deur die voorsitter bel word binne 10 dae nadat sy of hy n skriftelike versoek ontvang het wat deur 10 of meer gemeenskapslede onderteken is, en waarin die doel waarvoor die vergadering bel moet word, gestipuleer word, asook die plek en tyd van die vergadering. Die voorsitter moet minstens 21 dae kennis aan alle gemeenskapslede gee, in die taal of tale wat deur die gemeenskap gebruik word, deur gebruik te maak van enige geskikte media of maatrel wat in regulasie 3(1)(a) van die Regulasies insake die Wet op Gemeenskaplike Grondregte bedoel word, van n vergadering, en sodanige kennisgewing moet vergesel wees van n agenda. n Besluit wat tydens n gemeenskapsvergadering of -vergaderings geneem is, mag slegs geneem word deur n meerderheid van die lede van die gemeenskap wat teenwoordig is of verteenwoordig word by daardie vergadering of vergaderings waarby hulle redelike geleentheid gegee is om deel te neem. Besluitneming[A7] geskied by wyse van instemming of deur die lede te laat stem. In die geval van n gelykop stemming het die voorsitter n beslissende stem. Indien die voorsitter nie teenwoordig is nie, of nie haar of sy magte kan uitoefen of haar of sy pligte kan uitvoer nie, tree die ondervoorsitter op as die voorsitter vir die

5.2.4

5.2.5

5.2.6 5.2.7 5.2.8

57

grondadministrasiekomitee. 5.3 Sake wat tydens spesiale vergaderings bespreek moet word n Spesiale vergadering wat ingevolge rel 5.2.3 bel is, mag enige saak wat in rel 5.1 genoem word, behandel.

58

Tsivenda

MUHASHO WA ZWA MAVU

MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11 WA 2004) NDAULO DZA MVETAMVETO Minista wa zwa Mavu, nga fhasi ha khethekanyo ya 44 (1) ya Mulayo wa Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha, wa 2004 (Mulayo wa vhu 11 wa 2004), vha khou toda u ita dzindaulo kha Shedulu na u dzi andadza uri vha wane vhupfiwa ha tshitshavha phanda ha u ita na u rumela Dzindaulo Phalamenndeni u ya nga khethekanyo ya 44(2) ya Mulayo uyo.

59

SHEDULU INDEKISI
Ndaulo 1 Dzithalutshedzo Siatari 62

NDIMA YA 1 BODO DZA PFANELO DZA MAVU (Mulayo, Ndima ya 8, dzikhethekanyo dza 25 u swika kha 30) 2 Maga ane a tea u tevhedzelwa malugana na u thoma 63 3 U tiwa ha vhonkhetheni malugana na vhurado 63 4 U ta fhethu(sithi) na ofisi ya munwaleli 63 5 U nangiwa ha mirado 63 6 Milayo ya vhudifari 64 7 U bvisela khagala madzangalelo nga murado 64 8 Nwaha wa Masheleni na Ndangulo 64 9 Matshimbidzele, mitangano, dzikhoramu na u vouta 64 10 Maanda na mishumo 65 11 Mivhigo 65 12 Maanda a u dzhena, u tola kana u lavhelesa na u dzudzanya mitangano 66 NDIMA YA 2 THODISISO YA PFANELO DZA MAVU (Mulayo, Ndima ya 5, dzikhethekanyo dza 14 u swika 18) 13 Khumbelo ya u thoma thodisiso 67 14 U tholiwa ha mutodisisi wa pfanelo dza mavu 67 15 Milayo ya vhudifari 68 16 Ndivhadzo ya thodisiso 68 17 Maanda na mishumo ya mutodisisi 68 18 Maanda a u dzhena, u setsha, u dzhia ndaka na u dzudzanya mitangano 69 19 Muvhigo wa thotisiso ya pfanelo dza mavu 69 20 Tsheo nga Minista 69 NDIMA YA 3 ZWI RE NGOMU, U ITA NA U REDZHISItARA MILAYO YA TSHITSHAVHA (Mulayo, Ndima ya 6, dzikhethekanyo dza 19 u swika kha 20) 21 Khumbelo ya thuso 71 22 U ita na u tanganedza 71 23 U redzhisitara 71 24 Zwi re ngomu 72 25 Milayo yo doweleaho 73 NDIMA YA 4 KOMITI DZA NDANGULO YA MAVU (Mulayo, Ndima ya 7,dzikhethekanyo dza 21 u swika kha 24 26 U thoma kana u sima tshiimiswa 27 Tshivhumbeo 28 U bviswa kha vhurado ha komiti 29 U dzudzanya mutangano wa khetho wo doweleaho 30 U tiwa ha vhathu vhane vha do dzhenela dzikhetho kana vhonkhetheni 31 U khethiwa ha mirado ya komiti 32 Theme ya u shuma ofisini na tshikhala 33 Maanda na mishumo 34 Mitangano ya komiti ya ndangulo ya mavu 35 Akhaunthu dza Masheleni na u oditha 74 74 74 75 75 76 76 76 76 77

60

NDIMA YA 5 MBETSHELWA DZA U ANGAREDZA 36 Thoho pfufhi THUMETSHEDZO YA A DZIFOMO Fomo ya 1 Fomo ya 2 Fomo ya 3 Fomo ya 4(a) Fomo ya 4(b) Ndivhadzo ya khuwelelo ya u ta (ndaulo ya 3(1)(b)) Ndivhadzo ya u nanga mirado (ndaulo ya 5(3)) Khumbelo ya u thoma thodisiso ya pfanelo dza mavu (ndaulo ya 13(1)) Ndivhadzo nga Minista wa thotisiso ya pfanelo dza mavu (ndaulo ya 16(1)) Ndivhadzo nga Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya Ingonyama ya thodsiso dza Pfanelo dza mavu dza KwaZulu (ndaulo ya 16(1)) Fomo ya 5 Khwesenee dza thodisiso ya pfanelo dza mavu (ndaulo ya 17(2)) Fomo 6 Bammbiri kana shithi ya ndaulo la vharisetshi kana vhakuvhanganyi vha mafhungo kana data nnda: thodisiso dza pfanelo dza mavu (ndaulo ya 17(2)) Fomo ya 7 Ndivhadzo ya muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu une wa toda u tolwa kana u lavheleswa (ndaulo ya 19(2)) Fomo ya 8 Vhutanzi malugana na muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu (ndaulo ya 19(3)(c)) Fomo ya 9(a) Ndivhadzo nga Minista malugana na tsheo yo dzhiiwaho (ndaulo ya 20(2)) Fomo ya 9(b) Ndivhadzo nga Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya Ingonyama ya KwaZulu-Natal malugana na tsheo yo dzhiiwaho (ndaulo ya 20(2)) THUMETSHEDZO YA B MILAYO YA VHU?IFARI YA MIRADO YA BODO (ndaulo ya 6) TUMETSHEDZO YA C MILAYO YA VHUDIFARI YA VHATODISISI VHA PFANELO DZA MAVU (ndaulo ya 15) THUMETSHEDZO YA D ZWITHU ZWINE ZWA TEA U KWAMIWA KANA U AMBIWA NGA HAZWO KHA MILAYO YA TSHITSHAVHA (ndaulo ya 24(1)(c)) THUMETSHEDZO YA E MILAYO YO DOWELEAHO YA TSHITSHAVHA (ndaulo ya 25(3)) 79

61

Dzithalutshedzo
1. Kha idzi ndaulo ipfi linwe na linwe kana lifurase linwe na linwe lo talutshedzwaho kha Mulayo wa Pfanelo dza Mavu wa Tshitshavha, wa 2004, li amba zwenezwo, nga nnda ha musi zwi re ngomu zwi tshi sumbedza nga inwe ndila. komiti zwi amba komiti ya ndangulo ya mavu sa zwe zwa talutshedziswa zwone kha khethekanyo ya 1 ya Mulayo hu tshi itelwa u shumiswa ha maanda na u ita mishumo ya komiti ya ndangulo ya mavu u ya nga khethekanyo ya 21(2) ya Mulayo, i katela na khoro ya sialala i divheaho ya tshitshavha arali tshitshavha tshi nga dzhia tsheo ya demokirasi nahone hu na ndivho ya uri maanda eneo a do shumiswa na mishumo yeneyo i do itwa nga khoro yeneyo. muofisi o nangiwaho zwi amba muofisi kha Muhasho o nangiwaho nga Minista u ya nga ndaulo ya 21(2) u thusa tshitshavha, na u sa katela muofisi o nangiwaho sa mutodisisi wa pfanelo dza mavu u ya nga ndaulo ya 14(1)(a); mutodisisi zwi amba mutodisisi wa pfanelo dza mavu sa zwe zwa talutshedziswa zwone kha khethekanyo ya 1 ya Mulayo; tsheo yo dzhiiwaho ya demokirasi hu na ndivho, malugana na tshitshavha, zwi amba tsheo yo dzhiiwaho ya demokirasi hu na ndivho nga vhunzhi ha mirado ya tshitshavha ine ya vha na minwaha ya 18 na u fhira ine ya vha hone kana yo imelwaho nga vhanwe mutanganoni wa tshitshavha une ha vha ho netshedzwa ndivhadzo i sa fhiri maduvha a 21. thodisiso ya pfanelo dza mavu zwi amba thodisiso ya pfanelo dza mavu yo thomiwaho nga Minista u ya nga khethekanyo ya 14(1) ya Mulayo, nahone thodisiso i na thalutshedzo i fanaho na yeneyo Minista zwi amba Minista wa zwa Mavu, malugana na maanda kana mishumo ine ya itwa nga Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya Ingonyama ya Kwazulu-Natal u ya nga khethekanyo ya 34 ya Mulayo, zwi amba Bodo yo buliwaho afha; pfanelo dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni (putative right) zwi amba pfanelo dza mavu dzi si ho mulayoni, dzine mune wadzo kana tshitshavha tsha tenda, nga muya wavhudi, uri dzi mulayoni; Mulayo zwi amba Mulayo wa Pfanelo dza Mavu wa Tshitshavha, wa 2004; Muofisi wa u redzhisitara zwi amba muofisi wa Muhasho o nangiwaho nga Mulangi - Dzhenerala sa Muofisi wa u Redzhisitara u ya nga khethekanyo ya 19(4)(c) ya Mulayo;

62

NDIMA YA 1 BODO DZA PFANELO DZA MAVU

(Mulayo, Ndima ya 8, khethekanyo dza 25 u swika kha 30) Maga ane a tea u tevhedzelwa malugana na u thoma 2. Maga ane Minista a tea u a dzhiela ntha musi a tshi thoma Bodo na u ta fhethu hune ya vha na maanda, a katela (a) Tshivhalo na saizi zwi divheaho na zwi anganyelwaho zwa (i) zwitshavha na (ii) fhethu ha mavu a tshitshavha; fhethu hune hu nga kwamea; (b) Mishumo ine ya do itwa; na (c) Tshomedzo dza vhathu, dza masheleni na dzinwe dzine dza do todea. U tiwa ha vhonkhetheni malugana na vhurado 3. (1) Musi hu tshi thomiwa Bodo Minista u tea u (a) ta mirado ya tshitshavha ine ya tea u imelwa kha Bodo yeneyo u ya nga khethekanyo ya 26(2)(a); na (b) na ndivhadzo nga ha tshiimiswa tshenetsho sa zwine zwa todiwa nga khethekanyo ya 25(a) ya Mulayo na khuwelelo ya u tiwa ha vhonkhetheni malugana na u nangiwa sa mirado ya Bodo sa zwine zwa todiswa zwone nga khethekanyo ya 26 ya Mulayo, nga maanda nga tshivhumbeo tsha Fomo ya 1 kha thumetshedzo ya A. (2) Ndivhadzo yo bulwaho kha khethekanyo thukhu ya (1) i tea u andadzwa nga nyambo dzi si ho fhasi ha tharu dzine dza shumiseswa kha sia lenelo line Bodo ya vha na maanda khalo (a) luthihi kha Gazette; (b) luthihi kha gurannda ilwe na inwe ine ya vhaliwa kha vhupo ha lushaka, kha dzingu na fhethu hapo; (c) luthihi kha thelevishini nthihi na khasho nthihi ya radio; (d) nga u tana ndivhadzo nga ndila i vhonalaho nga ngomu kana kha zwifhato zwa ofisi ya Muhasho fhethu hune Bodo ya vha na maanda hone; na (e) nga inwe ndila ine Minista a i dzhia yo tea. (3) Nga nnda ha u tetshedza ndivhadzo ine ya todiwa nga ndaulo thukhu dza (1) na (2), Minista a nga kha di shumisa inwe ndila ya u wana mito ine a i dzhia yo tea, hu tshi katelwa na u kwama thwii vhathu vhone vhane na zwiimiswa zwone zwine. U ta fhethu (sithi) na ofisi ya munwaleli 4. (1) Phanda ha musi Minista a tshi netshedza ndivhadzo ya u nangiwa ha mirado ya Bodo u ya nga ndaulo ya 5, Mulangi-Dzhenerala wa Muhasho u tea u ta fhethu (sithi) na ofisi ya munwaleli ya Bodo na u ita dzindugiselo dza vhudzulo, vhashumi na dzinwe tshomedzo dzine dza do todiwa nga Bodo (2) Mulangi - Dzhenerala a nga kha di (a) thola vhashumi vha tshifhinganyana kana vha tshothe; kana (b) a humbela kana u laela Vhaofisi vha Muhasho; u ita mishumo ya vhunwaleli na ya ndangulo i todeaho uri Bodo i kone u shuma zwavhudi. U nangiwa ha mirado 5. (1) Minista u nanga murado, mudzulatshidulo na mufarisa mudzulatshidulo wa Bodo nga u mu netshedza vhurifhi ha u nangiwa vhune ha sumbedza (a) zwidodombedzwa zwa malugana na u nangiwa na duvha line a do thoma ngalo; (b) vhuimo ha mudzulatshidulo kana mufarisa mudzulatshidulo, arali zwo tea;; (c) tshitshavha tshine murado a imela tshone; na (d) milayo ya tshumelo ine ya kwama u nangiwa hu tshi katelwa, na muholo na dzine mbadelo dzine dza do tetshedzwa, arali murado a si muofisi kana mushumeli wa muvhuso. (2) Milayo ya tshumelo ya murado ane a vha muofisi kana mushumeli wa muvhuso i tea u vhewa nga Minista a tshi khou eletshedzana na toho ya ofisi yeneyo ine muofisi a shuma khayo (3) Ndivhadzo ya u nangiwa ha mirado u ya nga khethekanyo ya 26(6) ya Mulayo i tea u vha nga tshivhumbeo tsha Fomo ya 2 kha thumetshedzo ya A na u andadziwa nga ndila yo sumbedzwaho kha ndaulo ya 3(2).

63

(4) U thola malugana na u dadza tshikhala u ya nga khethekanyo ya 26(7) ya Mulayo a zwo ngo tea u shandukisa tshivhumbeo tsha Bodo sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 26(2) ya Mulayo (5)Tsheo yo itwaho na maga o dzhiiwaho nga Bodo a zwi khantselwi nga tshiitisi tsha tshikhala kha vhurado ha Bodo yeneyo kha tshifhinga tshinwe na tshinwe. Milayo ya vhudifari 6. Murado wa Bodo u tea u ita mishumo yawe ine ha vha zwithu zwine zwa todiwa nga tshitshavha u ya nga Mulayo, idzi ndaulo dzi katela Milayo ya Vhudifari kha thumetshedzo ya B na, sa zwo sumbedziswaho zwone nga khethekanyo ya 28(1)(d) ya Mulayo, ndaela dza Minista tshifhinga tshothe, arali a kundelwa u ita zwenezwo a nga kha di bvisiwa ofisini u ya nga khethekanyo ya 27(2)(c) ya Mulayo nga murahu ha musi ho vha na maitele kwayo a ndaulo U bvisela khagala madzanganelo nga murado 7. Murado wa Bodo u tea u bvisela khagala kha Bodo nga ndila i vhonalaho kana yo dzumbamaho madzangalelo a muthu ene mune kana a phuraivete ane murado kana mufarisi wawe, mufarisi wa tshothe kana shaka la tsinisa li nga vha li nao phanda ha Bodo nahone u tea u litsha u didzhenisa kha matshimbidzele manwe na manwe malugana na zwenezwo nga nnda ha musi Bodo i tshi nga dzhia tsheo ya uri madzangalelo a murado a si a ndeme. Nwaha wa zwa masheleni na ndangulo 8. Nwaha wa zwa masheleni na ndangulo wa Bodo u thoma nga maduvha ane muthu wa u fhedza wa mudzulatshidulo wayo, mufarisa mudzulatshidulo kana murado a vha o tholiwa kana u nangiwa ngalo nahone u fhela nga la 31 Thafamuhwe nwaha u tevhelaho, nahone nwaha munwe na munwe u tevhelaho u thoma nga la 1 Lambamai wa fhela nga la 31 Thafamuhwe. 9. Matshimbidzele, mitangano, dzikhoramu na u vouta (1) Bodo i tea u tangana (a) lwa u tou thoma, musi i tshi khou tshimbidzwa nga mudzulatshidulo wayo hu sa athu fhela maduvha a 14 o nangiwa sa mudzulatshidulo; (b) luthihi kha kotara inwe na inwe ya nwaha wa khalendara une wa thoma nga la 1 Lambamai, une wa u thoma wa hone wa do vha Mutangano wo Doweleaho wa Nwaha nga Nwaha; (c) musi Minista o humbela uri hu itwe ngauralo kana nthihi tsha raru ya mirado yayo; na (d) musi i tshi dzudzanywa nga mudzulatshidulo wayo; nahone i nga kha di tangana (e) musi yo humbelwa nga murado munwe na munwe o tendelwaho nga mudzulatshidulo; na (f) nga zwifhinga zwenezwo zwine zwa do vha zwo vhewa nga Bodo. (2) (a)Mudzulatshidulo wa Bodo u tea u tshimbidza mitangano yothe ya Bodo musi ho nwaliwa ndivhadzo kha mirado yothe ine ya vha fhasi ha maduvha a 21 nahone i sa fhiri maduvha a 30, i sumbedzaho ndivho kana dzindivho na duvha kana datumu, tshifhinga na fhethu hune mutangano munwe na munwe wa do farelwa hone nahone ndivhadzo yeneyo i tea u fhelekedzwa nga adzhenda. (b) Mutangano wo rumelwaho u ya nga ndaulo thukhu ya 1(1)(c) u tea u dzudzanywa hu sa athu fhela maduvha a 14 a khumbelo yeneyo. (3) Kha mutangano wayo wa u thoma Bodo i tea u dzhia tsheo na u rekhoda (a) matshimbidzele ane a si tshimbilelane na Mulayo na idzi ndaulo; (b) shedulu ya dzidatumu ya mitangano ya kotara ine ya do fariwa nga nwaha wa u thoma wayo; na u netshedza khophi dza ayo matshimbidzele na shedulu kha Minista na Mulangi Dzhenerala. (4) Khoramu ya mutangano wa Bodo ndi vhunzhi ha mirado yayo kana kha mutangano u tevhelaho we khoramu ya vha i si ho, nahone tenda ndivhadzo ya u fhiriselwa phanda ha mutangano ya vha yo netshedzwa, na nomboro kana tshivhalo tsha mirado ye ya vha i hone. (5) Arali ha vha ho no fhela hafu ya awara nga murahu ha tshifhinga tshe tsha vha tsho netshedzwa tsha mutangano wo dzudzanywaho, khoramu ya vha i si ho, mutangano u tea u fhiriselwa phanda kha datumu ine ya do vhewa nga mudzulatshidulo, ine a yo ngo tea u vha

64

phanda ha maduvha a 7 kana nga murahu ha maduvha a 21 nga murahu ha datumu ya u thoma ya mutangano wo dzudzanywaho; (6) Tsheo ya vhunzhi ha mirado ya Bodo ye ya vha i hone kha mutangano munwe na munwe i vhumba tsheo ya Bodo yeneyo. (7) Mudzulatshidulo u tendelwa u vouta musi hu na thai kana u lingana na u vouta u itela u bvisela khagala muhumbulo wawe kha mafhungo e a vha a tshi khou haseledzwa nga hao phanda ha musi hu tshi dzhiiwa tsheo. (8) Mudzulatshidulo wa Bodo u tea u vhona uri maambiwa o dwaliwaho a mitangano ya Bodo a a vhulungwa na u khwathisedzwa ngae, na uri khophi dza maambiwa eneo na dza mivhigo minwe na minwe yo netshedzwaho mitanganoni kana kha matshimbidzele a Bodo zwi a rumelwa kha Minista na Mulangi-Dzhenerala hu sa athu fhela maduvha a 30 nga murahu ha u khunyeledzwa ha mutangano munwe na munwe kana matshimbidzele. 10. Maanda na Mishumo (1) Maanda a nga shumiswa na mishumo i nga itwa nga Bodo kana murado o nangiwaho nga Bodo kana, arali Bodo i tshi kundelwa, mudzulatshidulo wayo, hu nga vha kha nyimele dza lushaka lunwe kana dzo khetheaho. (2) Kha u ita mishumo yayo u ya nga khethekanyo ya 28 ya Mulayo, Bodo i tea hafhu u khwathisedza uri i bvela phanda kana tshifhinga tshothe arali zwi tshi nga vha zwo ralo (a) u langula na u vhulunga dzirekhodo dza zwa masheleni na zwinwe zwine zwa kwama Bodo na tshomedzo yo netshedzwaho dzone; (b) u wana na u monithara u avhiwa ha mavu nga vhuswa, vhune, tshumiso, mveledziso na dzinwe thodea dzi tshimbilelanaho nazwo dza zwitshavha malugana na zwigwada zwine zwa to?dsa thuso; (c) u bveledzisa na u eletshedza vhasheli vha mulenzhe vhothe kha pulani kana zwitirathedzhi zwa u swikelela thodea idzo, nga maanda malugana na netshedzo ya (i) tshumelo dza ndeme na dzinwe; (ii) themamveledziso na mveledziso ya mavu nga u angaredza; (iii)thikhedzo ya masheleni na ya thekhiniki na ndivho; (iv)tshumelo ya zwa ndimo na dzinwe sekithara na u fheliswa ha vhushai malugana na mavu; (d) na u monithara kana u eletshedza Minista na Muhasho malugana na zwikhukhulisi malugana na u swikelela ndivho dza Mulayo, nga maanda malugana na (i) mishumo na vhudavhidzani kana vhukwamani na zwitshavha, mimasipala, minwe mirado ya muvhuso, vharangaphanda vha sialala kana mahosi, vhadzulapo na sekithara ya phuraivete; (ii) thuso ya masheleni, i nga vha i tshi bva kha muvhuso, sekithara ya phuraivete kana tshiko tshinwe na tshinwe; na (e) u monithara na u shela mulenzhe nga ndila i vhonalaho kha zwothe (i) thodisiso dza dzipfanelo dza mavu; (ii) zwithu zwine zwa kwama mveledziso ya milayo ya tshitshavha; (iii)khumbelo dza thendelo dza u avha mavu a tshitshavha; na (iv)phambano dzi songo thasululwaho dza malugana na mavu a tshitshavha dzine dzi nga kana dzo no itaho uri hu vhe na u dzhielwa vhukando ha lwa mulayo, na uri naa vhukando honoho vhu kwama Bodo kana hai; dzine dza iswa kha Bodo kana dzine ya vha i tshi vho divha nga hadzo, ya ita dzithemendelo kha Minista na Muhasho malugana na u khwiniswa ha mbetshelwa dza maitele nahone dza ndeme dza Mulayo na idzi ndaulo, hu tshi katelwa na milayo ya tshitshavha yo doweleaho kana ya nga misi. 11. Muvhigo (1) Bodo i tea u rumela muvhigo wa nyito dzawo dzothe malugana na maanda na mishumo kha Minista (a) nwaha nga nwaha, hu sa athu fhira la 30 Lambamai kana datumu yeneyo yo fhiriselwaho phanda ho tendelanwaho ngayo na Minista; na (b) musi zwo humbelwa ngae; na u ntshedza Mulangi - Dzhenerala khophi ya muvhigo munwe na munwe.

65

12.

Maanda a u dzhena, u tola kana u lavhelesa na u dzudzanya mitangano (1) U ya nga ndaulo thukhu ya (3), maanda a u dzhena na u tola o buliwaho kha khethekanyo ya 28(2((a) na (c) ya Mulayo ho ngo tea u shumiswa nga nnda ha musi ho vha na thendelo ya muthu ane a dzula kha mavu a tshitshavha kana muthu ane a vha na linwalo lenelo o waniwa kana tshumiso yo tendelwa nga linwalo la thendelo lo netshedzwaho u ya nga ndaulo thukhu ya (2); (2) Hune musi hu tshi itwa khumbelo kha madzhisitarata a re na maanda henefho, ha wanala uri kha mafhungo a muano hu na zwiitisi zwi pfalaho zwa u tenda uri (a) nyimele kana thodea dza u dzhena kana u yola dzo talutshedzwaho kha khethekanyo ya 28(2) ya Mulayo dzi hone; (b) u dzhena kha mavu kana u toliwa ha linwalo ndi zwa ndeme malugana na u shumisa maanda kana u ita mushumo wa Bodo; na (c) u dzhena honoho kana u tola he ha vha hu tshi khou todiwa hu songo tendelwa, madzhisitarata a nga bvisa linwalo li tendelaho murado o bulwaho afho u dzhena kha mavu kana u tola linwalo u ya nga nyimele kana thodea dzine dzi nga vha dzo sumbedzwa kha linwalo la thendelo. (3) Arali murado wa Bodo o nangiwaho u ya nga ndaulo ya 10(1) a songo wana thendelo yo bulwaho kha ndaulo thukhu ya (1) nahone a na zwiitisi zwi pfalaho zwa u vha na fhulufhelo la uri (a) u do netshedzwa linwalo la thendelo u ya nga ndaulo thukhu ya (2) arali a tshi do ita khumbelo ya linwalo lenelo la thendelo; na (b) u lenga u wana linwalo lenelo la thendelo zwi do thithisa ndivho ya u dzhena na u tola; a nga kha di shumisa maanda a u dzhena na u tola o buliwaho kha khethekanyo ya 28(2)(a) na (c) a si na linwalo la thendelo. (4) Murado wa Bodo o nangiwaho a nga dzhenela mutangano munwe na munwe wa tshitshavha kana komiti ya ndangulo ya mavu u ya nga khethekanyo 28(2)(d) nahone a nga dzudzanya mutangano wonoyo nga u netshedza komiti kana komiti ya ndangulo ya mavu ndivhadzo yo teaho ya maduvha a si ho fhasi ha a 21 kana, hune ndivho ya mutangano ya do thithiswa nga u netshedza ndivhadzo ya tshifhinga tshi ngafho, u do netshedza ndivhadzo ya tshifhinga tshi pfeseseaho kana tshi tanganedzeaho, hu tshi itelwa u shumisa maanda na u ita mushumo. (5) Hu tshi itelwa ndivho dza ndaulo thukhu ya (1) mudzuli li katela komiti ya ndangulo ya mavu.

66

NDIMA YA 2 THODISISO YA PFANELO DZA MAVU

(Mulayo, Ndima ya 5, khethekanyo dza 14 na 18) Khumbelo ya u thoma thodisiso 13. (1) Muthu, tshitshavha, murado wa muvhuso kana tshinwe tshiimiswa kana dzangano line la toda u thoma thodisiso ya pfanelo dza mavu phanda ha tsheo ine ya do dzhiiwa nga Minista u ya nga Mulayo vha tea u ita khumbelo, nga kha Fomo ya 3 kha Thumetshedzo ya A kha Minista malugana na uri thodisioi yeneyo i thomiwe. (2) Minista a nga ita khumbelo ya manwe mafhungo na manwe manwalo ane a vhona o tea nahone, arali khumbelo u ya nga ndaulo thukhu ya 1 ya wanala i si ya ndeme, muhumbeli u do humbelwa uri a rumele vhutanzi ho tou nwaliwaho nga datumu yo sumbedzwaho nga Minista uri ndi ngani khumbelo yawe i songo tea u thudzelwa kule. (3) Nga murahu ha u dzhielwa ntha ha khumbelo na manwe mafhungo eneo, manwalo na vhutanzi zwine zwi nga vha zwo tanganedzwa, Minista u ya nga nyimele dzenedzo, a nga kha di dzhia tsheo nga u tou nwala ya u netshedza kana u thudzela kule khumbelo nahone u tea u divhadza muhumbeli nga ha tsheo yawe, nahone arali khumbelo yo thudzelwa kule, zwiitisi zwawe malugana na zwenezwo. 14. U tholiwa ha mutodisisi wa pfanelo dza mavu (1) Nga murahu ha u netshedza khumbelo u ya nga ndaulo ya 14 Minista u tea u (a) nga u tou nwala u nanga kana u thola muofisi o teaho wa Muhasho kana a nanga kana u thola muofisi onoyo na muthu ane a do shumisana na muofisi ane a shuma sa mutodisisi wa pfanelo dza mavu u ita thodisiso dza pfanelo dza mavu dzo thomiwaho; (b) netshedza mutodisisi onoyo khophi ya khumbelo na ndivhadzo u ya nga ndaulo ya 13(3); na (c) sumbedza dzindivho, lushaka na tshikoupu tsha thodisiso dzine dza do itiwa, ndila kana ngona ine ya takalelwa ine ya do shumiswa (arali i hone) na milayo ine ya shumiswa musi hu tshi tholwa mutodisisi. (2) Hu tshi itelwa ndaulo thukhu ya (1) muthu zwi katela tshigwada kana tshigwada tsha vhathu zwavho, muthu wa mulayo, murado wa tshitshavha na dzangano kana tshiimiswa. (3) Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u vha kana u kona u swikelela thodea, zwikili na ndivho zwine zwa todea u kona u ita mishumo zwavhudi ine ya todiwa nga Mulayo na thodisiso yeneyo ine ya do itiwa, hu tshi katelwa (a) u fhulufhedzea ha vhuimo ha ntha ha muthu na phurofesheni; (b) vhudinekedzeli kha ndinganyiso; (c) Ndivho ya nyambo dzine dza shumiseswa fhethu hune todisiso dza do itwa hone; (d) zwikili zwa u tshimbidza mitangano ya tshitshavha na minwe; (e) vhukoni ha u risetsha kana u todisisa ho khwathisedzwaho kana ho tanzielwaho; (f) ndivho kha zwa mavu, dzinndu na tshandukiso ya zwa vhulimi na zwinwe zwi yelanaho na zwenezwo; (g) ndivho ya mikano ya saveyi na u redzhisitara mavu; (h) ndivho yo dzhenelelaho ya tshumiso ya mavu na pulani ya mveledziso; (i) vhukoni ha u langula thandela; (j) zwikili zwa vhudavhidzani nga mulomo na nga u nwala havhudi hu tshi katelwa na zwa u nwala muvhigo; (k) zwikili zwa vhukonanyi na u thasulula phambano; na (l) ndivho ya mulayo; nahone phanda ha u tholiwa sa mutodisisi, u tea u vha na thodea, zwikili na ndivho zwine zwa fusha Minista.

67

15.

Milayo ya Vhudifari Mutodisisi wa pfanelo dza mavu, kha u shumisa maanda awe na u ita mishumo yawe, mishumo yawe i tea u tevhedzela Milayo ya Vhudifari kha thumetshedzo ya C na ndaela dza Minista na Mulangi - Dzhenerala dzine dza netshedzwa tshifhinga tshothe. Ndivhadzo ya thodisiso (1) Ndivhadzo ya thodisiso u ya nga khethekanyo ya 16(a) ya Mulayo i tea u vha nga tshivhumbeo tsha Fomo ya 4(a) kana (b) kha Thumetshedzo ya A. (2) Minista u tea u andadza ndivhadzo yo buliwaho kha ndaulo thukhu ya (1) nga ndila yo randelwaho kha ndaulo ya 3(2). (3) Ndivhadzo yo sumbedziwaho kha ndaulo thukhu ya (1) i tea (a) u bula mutodisisi wa pfanelo dza mavu na u netshedza zwidodombedzwa zwawe zwa vhukwamani; (b) u talutshedza mavu ane ha do itwa thodisiso nga hao; (c) u talutshedza nga u pfufhifhadza lushaka na sikoupu tsha thodisiso; (d) u sumbedza kana u bula muhumbeli o buliwaho kha ndaulo ya 13 na tsheo ine ya khou todiwa; (e) u bula uri mafhungo malugana na thodisiso a nga kha di waniwa kha mutodisisi wa pfanelo dza mavu; (f) u ramba vhothe vhane vha vha na dzangalelo kha mavu u dzhenela dzithodisiso na u dzhenela mutangano une wa do fariwa nga mutodisisi nga datumu yo buliwaho wo dzudzanywaho nga Minista na mutodisisi hune (i) ndivho ya thodisiso i tea u talutshedzwa; na (ii) uri vhane vha vha hone vha tea u humbelwa uri vha thuse nga u netshedza mafhungo na vhutanzi malugana na pfanelo dzinwe na dzinwe, madzangalelo na pfanelo ya vhune malugana na mavu. Maanda na mishumo ya mutodisisi (1) Musi hu tshi itwa thodisiso kha mafhungo kana zwithu zwine zwa todea u ita uri khethekanyo dza 12, 13, 14(2) na 18 dza Mulayo dzi shume na u ya nga phambano inwe na inwe i songo thasululwaho, mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea hafhu u wana na u ita dzithemendelo na u vhiga nga ha (a) mikano ya nga nnda ya mavu na u kovhiwa kana u avhiwa ha vhupo kana fhethu ha nga ngomu, na u i sumbedza kha pulani ya nyolo arali hu na phambano kana kha pulani ya u angaredza yo tanganedzwaho arali hu si na phambano; (b) uri ndi pfanelo dzifhio na madzangalelo afhio ane Muvhuso wa vha nao hu tshi katelwa na masipala na tshiimiswa tsha nnyi na nnyi sa zwe zwa talutshedziswa zwone kha khethekanyo ya 1 ya Mulayo wa Vhulanguli ha Gwama la Tshitshavha, wa 1 wa 1999; (c) malugana na mavu a muvhuso, uri naa tanziela yo buliwaho kha tshitenwa tsha 28(1) kha Shedulu ya 6 ya Ndayotewa yo netshedzwa naa nahone ho waniwa na khophi ya thanziela yeneyo; (d) zwidodombedzwa zwa mbilo inwe na inwe malugana na mavu eneo u ya nga Mulayo wa Mbuyedzedzo ya Pfanelo dza Mavu, wa vhu 22 wa 1994 na tshiimo tsha mbilo yeneyo; (e)ndi reithi kana mbadelo dzifhio dza masipala dzine dza kolodiwa (arali dzi hone); (f) zwi re ngomu ha Rekhodo dza Muredzhisitarara wa Dzididi malugana na mavu eneo na pfanelo dzothe dzo redzhisitariwaho kha mavu eneo; (g) zwidodombedzwa zwa phambano dzinwe na dzinwe malugana na mavu na dzipfanelo na madzangalelo kha mavu; (h) tsheo u ya nga khethekanyo ya 18 ya Mulayo ine ya todiwa nga tshigwada tshinwe na tshinwe tshine tsha vha na dzangalelo kha thodisiso, na zwiitisi zwa tsheo yeneyo; (i) lushaka lwa tshitshavha na madzangano atsho hu tshi katelwa vhurangaphanda ha sialala na vhu si ha sialala; (j) uri naa milayo ya tshitshavha yo itiwa na u tanganedzwa na u redzhisitariwa nahone arali zwo ralo hu waniwe khophi ya milayo yeneyo, nahone arali zwi songo ralo, hu tutuwedzwe u ita, u tanganedza na u redzhisitara milayo yeneyo kana u khwathisedza uri milayo yeneyo i nga si kone u itiwa, u tanganedzwa na u redzhisitariwa naho ho vha na u lingedza nga maanda; na u themendela uri milayo yo randelwaho yo doweleaho i tea u shuma kha tshitshavha tshenetsho; na (k) thendelano dzo tou nwaliwaho nga vhane vha dzipfanelo, dzi nga vha dza lushaka lufhio kana

16.

17.

68

lufhio kha mavu eneo, malugana na tsheo ine ya do itiwa nga Minista malugana na pfanelo dzenedzo; na u wana na u netshedza Minista vhutanzi ho tou nwaliwaho ha zwinwe na zwinwe, mbilo na tshithu tshine tsha tshimbilelana na thodisiso hu, nga vha nga kha linwalo la vhune, afidaviti kana nga inwe ndila. (2) Hu tshi itelwa ndivho dza ndaulo thukhu ya (1), mutodisisi u tea u tendelwa u shumisa rekhodo dza Muhasho na Khomishini nga ha Mbuyedzedzo ya Pfanelo dza Mavu, nahone a nga kha di ita saveyi kana a fara mutangano kana a shumisa inwe ndila, hu tshi katelwa na u shumisa khwesenee ya sitandadi na bammbiri kana shithi ya ndaulo ya vharisetshi kana vhakuvhanganyi vha datha nga tshivhumbeo tsha Fomo ya 5 na ya 6, kha Thumetshedzo ya A nga nyambo dzine dza shumiseswa kha vhupo honoho hune ha khou itwa thodisiso khaho.

18.

Maanda a u dzhena, u setsha, u dzhia ndaka na u dzudzanya Mbetshelwa dza ndaulo ya 12 dzi shuma na tshanduko dzo teaho kana dza ndeme, kha u shumisa maan?a a u dzhena, u setsha, u dzhia ndaka na u dzudzanya na u dzhenela mitangano u ya nga khethekanyo ya 17(4)(b) na (c) ya Mulayo. Muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu (1) Mutodisisi u tea u netshedza khophi yo sainiwaho ya muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu wo buliwaho kha khethekanyo dza 14(2) na 17(3) dza Mulayo kha Mulangi-Dzhenerala phan?a ha u andadzwa ha ndivhadzo u ya nga ndaulo thukhu ya (2). (2) Mutodisisi wa pfanelo dza mavu, phanda ha u netshedza Minista muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu, u tea u netshedza ndivhadzo nga kha Fomo ya 7 kha Thumetshedzo ya A, ya uri muvhigo u do wanala malugana na u tola na u humbela vhutanzi vhune ha do netshedzwa sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha Fomo ya 7. (3) Ndivhadzo yo sumbedzwaho kha ndaulo thukhu ya (2) i tea u andadzwa nga ndila yo randelwaho kha ndaulo ya 3(2). (4) Ndivhadzo yo buliwaho kha ndaulo thukhu ya (2) i tea (a) u talutshedza mavu malugana na muvhigo une wa do netshedzwa; (b) u netshedza tshifhinga tsha u tola muvhigo nga dziawara na fhethu ho sumbedzwaho kha ndivhadzo, lwa tshifhinga tsha maduvha a 60 u bva nga duvha kana datumu yo sumbedzwaho kha ndivhadzo; (c) u ramba tshitshavha kana muthu a re na dzangalelo u netshedza vhutanzi nga kha Fomo ya 8 kha Thumetshedzo ya A malugana na mafhungo manwe na manwe ane a tshimbilelana na thodisiso hu sa athu fhela maduvha a 60 u bva nga duvha kana datumu yo buliwaho kha ndivhadzo; na (d) u sumbedza muthu ane vhutanzi ha do netshedzwa ene na u bula zwidodombedzwa zwawe zwa vhukwamani.

19.

20.

Tsheo nga Minista (1) Minista a nga ita khumbelo ya mafhungo eneo kana zwidodombedzwa zwenezwo na manwalo ane a a dzhia o tea kana a a ndeme u khwathisedza kana u u talutshedza nga ndila i pfalaho muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu wo netshedzwaho ene, phanda ha musi a tshi dzhia tsheo yo disendekaho nga muvhigo wonoyo. (2) Nga murahu ha u dzhia tsheo Minista u tea u andadza ndivhadzo ya tsheo yeneyo u ya nga khethekanyo ya 16(b) ya Mulayo nga kha Fomo ya 9 (a) kana (b) kha Thumetshedzo ya A. (3) Ndivhadzo yo buliwaho kha ndaulo thukhu ya (2) i tea (a) u talutshedza mavu malugana na thodisiso dza pfanelo dza mavu dzo itwaho; na (b) hune zwa vha zwo tea, u vha na zwidodombedzwa zwa dzitsheo na nyimele dzine dza kombetshedzwa malugana na (i) mavu ane a tea u redzhisitariwa kana a tea u dzula o redzhisitariwa nga fhasi ha madzina a zwitshavha kana vhathu sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(3)(a), (b) na (c)(i) dza Mulayo; (ii) mavu ane a tea u vhetshelwa Muvhuso sa zwe zwa talutshedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(3)(c)(ii) na (4) dza Mulayo;

69

(iii) u khwathisedzwa, u shandukisa kana u khantsela pfanelo dza ndaela dza kale sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(3)(d) ya Mulayo; (iv) u netshedzwa ha pfanelo dza ndaela ntswa kha vhafumakadzi sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(4)(b) ya Mulayo; (v) U shumisa pfanelo dza ndaela dza kale dzi si ho mulayoni kana u dzi fhelisa sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(5) ya Mulayo, hu tshi katelwa na u netshedzwa ha pfanelo dza ndaela ntswa; (vi) zwidodombedzwa zwa adirese zwi fanahoo zwo netshedzwaho; na (vii)zwinwe na zwinwe zwa malugana na tsheo yo dzhiiwaho.

70

NDIMA YA 3 ZWI RE NGOMU, U ITA KANA U VHEA NA U REDZHISI?ARA MILAYO YA TSHITSHAVHA

(Mulayo, Ndima ya 6, dzikhethekanyo dza 19 u swika kha 20) 21. Khumbelo ya thuso (1) Tshitshavha kana muthu ane a toda thuso malugana na u ita uri Mulayo u shume, hu tshi katelwa na tshitshavha tshine tsha toda u ita kana u vhea, u tanganedza na u ita uri milayo ya tshitshavha i redzhisitariwe nga fhasi ha uyu Mulayo, a nga ita khumbelo kha Minista ya u nanga muofisi kha Muhasho wa u thusa tshitshavha u ya nga khethekanyo 36 ya Mulayo. (2) Arali minista o fushea uri, hu sa sedzwi mushumo une wa do itwa nga mutodisisi wa pfanelo dza mavu, tshitshavha tshi toda thuso yo sumbedziwaho kana yo bulwaho kha ndaulo thukhu ya (1), u tea u nanga muofisi ane a do netshedza thuso yeneyo. U ita na u tanganedza (1) Musi tshitshavha tshi tshi toda u ita milayo ya tshitshavha na u i tanganedza, tshi tea u divhadza mutodisisi wa pfanelo dza mavu, Bodo i re na maanda henefho na MulangiDzhenerala nga ndila yo teaho nahone tshi tea u dzudzanya mutangano kana mitangano malugana na zwenezwo. (2) Milayo ya tshitshavha i tea u itiwa na u tanganedzwa nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho. (3) Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u dzhenela mutangano kana mitangano yo sumbedzwaho kha ndaulo thukhu ya (1) u itela u nwala maambiwa a matshimbidzele, u vhona na u dededza tshitshavha musi tshi tshi khou ita na u tanganedza milayo ya tshitshavha na u dzudzanya kana u nwala muvhigo une wa do netshedzwa Mulangi-Dzhenerala nga u tavhanya, a tshi khou talutshedza zwe a vhona kana mahumbulwa malugana na (a) uri naa ndivhadzo ya mutangano yo netshedzwa lwa tshifhinga tshi si ho fhasi ha maduvha a 21 na uri yo thusa naa kha u khwathisedza uri mirado ya tshitshavha i vha hone mutanganoni; (b) tshivhalo kana nomboro ya mirado ya tshitshavha ye ya vha i hone mutanganoni kana yo vha yo imelelwa zwavhudi mutanganoni, na uri zwigwada zwa madzangalelo o fhambanaho kha tshitshavha zwo vha zwo imelelwa kha mutangano wonoyo; (c) tshivhalo kana nomboro ya mirado ya tshitshavha na minwaha yavho vho voutaho vha tshi tendelana na u tanganedzwa ha milayo ya tshitshavha na tshivhalo tshi hanedzanaho na u tanganedzwa ha milayo ya tshitshavha kana inwe mbetshelwa ya zwenezwo; (d) uri naa madzangalelo a muthu munwe na munwe kana tshigwada tsha vhathu a nga kwamiwa nga ndila i si yavhudi zwi tshi itiswa nga u tanganedzwa ha milayo ya tshitshavha; (e) mihumbulo ya vhathu vhanwe na vhanwe vhane vha hanedzana nazwo; na (f) zwinwe zwithu zwine zwi nga vha zwo tea kha u shumisa tsheo ya Mulangi-Dzhenerala u ya nga khethekanyo ya 19 ya Mulayo. (4) Milayo ya tshitshavha yo tanganedzwaho nga tshitshavha i tea u vha yo tou nwaliwaho na u vha yo sainiwa nga mudzulatshidulo wa mutangano we milayo yeneyo ya tanganedziwa khawo na nga mutodisisi wa pfanelo dza mavu na muofisi o nangiwaho, arali a hone. (5) Muthu munwe na munwe ane a ri ho ngo katelwa kana u tendelwa u shela mulenzhe kha u ita na u tanganedza milayo ya tshitshavha kana ane a ri maitele o vha a si kwayo a nga isa mbilaelo kha Mulangi-Dzhenerala ane a nga hana u ita uri milayo ya tshitshavha i redzhisitariwe u swikela izwo zwi tshi thasululwa nga ndila ine Mulangi-Dzhenerala a do sala o fushea, arali o fushea nga zwiitisi zwi pfeseseaho uri mbilaelo yo tea. U redzhisitara (1) Tshitshavha tshi tea u netshedza Mulangi-Dzhenerala milayo yeneyo na maambiwa a mutangano wa u tanganedza na u ita khumbelo khae u ya nga khethekanyo ya 19(1) ya Mulayo malugana na u redzhisitariwa ha milayo yatsho, hu sa athu fhela maduvha a 14 a u tanganedzwa ha milayo ya tshitshavha. (2) Mulangi-Dzhenerala nga u tou nwala u tea u rumela khumbelo u ya nga ndaulo thukhu ya 22(3) kha Bodo i re na maanda malugana na muvhigo wa u tea ha milayo yo tanganedzwaho. (3) Mulangi-Dzhenerala u tea u dzhiela ndha khumbelo ya u redzhisitara milayo ya tshitshavha, muvhigo wa Bodo u ya nga khethekanyo ya 19(4)(b) ya Mulayo, maambiwa na muvhigo wa mutodisisi wa pfanelo dza mavu na milayo ya tshitshavha yo tanganedzwaho. 71

22.

23.

(4) Mulangi-Dzhenerala a nga humbelwa u talutshedzwa zwavhudi nga ha tshitenwa tshinwe na tshinwe tshine tsha do dzhielwa ndha nahone a nga kha di dzinginya uri milayo yo tanganedzwaho i khwiniswe u itela uri i tshimbilelane na Ndayotewa, Mulayo na idzi ndaulo, nahone u tea u divhadza tshitshavha, mutodisisi wa pfanelo dza mavu na Bodo yo teaho zwiitisi zwa zwo dzinginywaho. (5) U khwiniswa ha milayo yo tanganedzwaho ho thomiwaho nga Mulangi-Dzhenerala ha ndeme ha thekhinikhala hu tea u tanganedzwa nga ndila ine milayo ya tshitshavha ya tanganedzwa ngayo. (6) Arali nga murahu ha u dzhiela ndha zwothe zwi todiwaho nga Mulayo hu tshi katelwa na vhutanzi ho netshedzwaho nga tshitshavha kana tshinwe tshigwada tshi re na dzangalelo, Mulangi-Dzhenerala a vha o fushea uri milayo yo tanganedzwaho, yo khwiniswa kana i songo khwiniswa, nahone kuitele kana maitele a u tanganedza a tshi tshimbilelana na thodea dzothe dzo randelwaho, u fanela u sumbedza u fushea honoho nga u tou nwala na u isa khumbelo, manwalo a u tikedza na mivhigo malugana na milayo ya tshitshavha yo tanganedzwaho na thendelo yawe yo tou nwaliwaho kha Muofisi wa u Redzhisitara ane a tea u redzhisitara milayo ya tshitshavha, a netshedza nomboro ya u redzhisitara na u netshedza thanziela ya u redzhisitara. (7) Mulangi-Dzhenerala u tea u thoma redzhisitara ya milayo ya tshitshavha yo redzhisitariwaho u ya nga Mulayo na u nanga muofisi muthihi wa Muhasho sa Muofisi wa u Redzhisitara u redzhisitara milayo yeneyo na u thogomela redzhisitara yeneyo. (8) Redzhisitara yo bulwaho kha ndaulo thukhu ya (7) ndi rekhodo ya nnyi na nnyi ine muthu munwe na munwe a nga kona u i swekelela nga ndila , na nyimele dzenedzo na nga mbadelo ya mitendelo yeneyo sa zwe zwa vheiswa zwone nga Mulangi-Dzhenerala. Zwi re ngomu 24. (1) Milayo ya tshitshavha i tea u sumbedza (a) ndangulo na tshumiso ya mavu a tshitshavha; (b) lushaka, zwi re ngomu, u wana, u shumisa, u rengisa na ndangulo ya pfanelo dza ndaela ntswa; (c) mafhungo o bulwaho kha Thumetshedzo ya D; na (d) mafhungo kana zwithu zwinwe na zwinwe zwine zwa dzhiiwa zwi zwa ndeme nga tshitshavha. (2) Milayo ya tshitshavha a yo ngo tea u sa tshimbilelana na Ndayotewa, Mulayo na milayo yo doweleaho: (a) maitele kwayo, a demokirasi nahone a angaredzaho a u dzhia tsheo, ngauri (i) u ya nga phambanao vhukati ha maanda a u dzhia tsheo a madzangano o fhambanaho na vhathu kha tshitshavha, mirado yothe i netshedzwa tshifhinga tsho teaho tsha u shela mulenzhe kha maitele a u dzhia tsheo a tshitshavha; na (ii) tsheo inwe na inwe ya u khwinisa milayo ya tshitshavha, u fhelisa milayo ya tshitshavha, u rengisa kana u langa vhute ha ndaka ya tshitshavha, u fhelisa vhurado ha tshitshavha kana pfanelo ya ndaela ntswa kha mavu a tshitshavha, zwi toda tsheo ya tshitshavha nga vhudalo kha mutangano wo doweleaho; (b) Ndingano ya vhurado, vhunga hu si na khethululo i vhonalaho kana yo dzumbamaho malugana na murado u no do nangiwa kana murado wo no di vha ho hone wa tshitshavha na, hu si na u pambuwa kha nyangaredzo ya iyi mbetshelwa, ho sedzwa tshiitisi tshithihi kana zwi no fhira tshithihi zwi tevhelaho; zwine zwa vha lushaka, mbeu, zwa vhudzekani, vhuimana, minwaha kana vhukale, tshiimo tsha mbingano, vhubvo ha murafho kana tshitshavha, muvhala, tshiimo tsha zwa vhudzekani, vhuholefhali, vhurereli, luvalo, lutendo, mvelele, luambo na mabebo: Tenda milayo ya tshitshavha ya katela vhukale kana minwaha malugana na u dzhenela kana u vouta kha mitangano ya tshitshavha na minwaha malugana na u wana pfanelo dza mavu; (c) maitele a demokirasi, ngauri uri mirado yothe i na pfanelo (i) ya u wana ndivhadzo yo teaho ya mitangano yothe ya nga misi kana yo doweleaho ya tshitshavha, hune ndivhadzo ya tea u sumbedza zwitenwa zwine ha no ambiwa nga hazwo na tsheo kana thasululo dzine dza no todiwa;

72

(ii) u dzhenela mutangano munwe na munwe wa nga misi kana wo doweleaho, u amba na u dzhenelela kana u shela mulenzhe kha u vouta kha mutangano munwe na munwe wa nga misi kana wo doweleaho; (iii)u tola na u wana dzikhophi, nga ha milayo i pfeseseaho, milayo ya tshitshavha, maambiwa a mitangano ya madzangano othe a tshitshavha na masheleni a tshitshavha na dzinwe rekhodo; (d) tswikelelo kwayo kha ndaka ya tshitshavha, ngauri (i) tshitshavha tshi tea u langula ndaka yatsho, ine tsha i laula kana tsha vha nayo hu tshi itelwa u vhuedza mirado nga ndila ya u dzhenelela na u sa khethulula; (ii) murado a nga kha di si hanelwe u shumisa kana u swikelela tshipida tshinwe na tshinwe tsha ndaka ya tshitshavha yo netshedzwaho u itela tshumiso yo khetheaho kana ya sipeshala nga murado wonoyo kana malugana na tshumiso ya tshitshavha, nga nnda ha u ya nga Mulayo na milayo ya tshitshavha; na (iii)tshitshavha tshi nga kha di si tode u thirantsifera, u langa kana u rengisa nga inwe ndila mavu a tshitshavha kana pfanelo kha mavu a tshitshavha kha muthu ane a si vhe murado wa tshitshavha nga nnda ha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho ya tshitshavha yo tendelwaho kana yo tanganedzwaho nga Bodo ine ya vha na maanda u ya nga khethekanyo ya 24(2) ya Mulayo; (e) vhudifhinduleli na u sa dzumba kana u vha khagala, ngauri (i) vhudifhinduleli nga komiti ya ndangulo ya mavu kha mirado ya tshitshavha vhu khou phuromothiwa kana u tutuwedzwa; (ii) hu tea u vha na vhulanguli ha masheleni vhu re na vhukoni na u rekhodiwa ha dzithiranzekisheni dza tshitshavha; (iii)mirado ya komiti ya ndangulo ya mavu i na vhudifhinduleli ha u thogomela kha tshitshavha na mirado yatsho, nahone i tea u shumisa maanda ayo i tshi khou itela mirado yothe ya tshitshavha hu si na u sedza vhone vhane u thoma vha tshi vhambedzwa na minwe mirado ine ya vha kha vhuimo vhu fanaho na honono. (3) Milayo ya tshitshavha i tea u talutshedzwa nga ndila ine ya tshimbilelana na muya na ndivho dza milayo zwo buliwaho kha khethekanyo thukhu ya (2). 25. Milayo yo doweleaho (1) Arali tshitshavha tsha kundwa u ita, u tanganedza na u ita uri milayo yatsho ya tshitshavha i redzhisitariwe nga tshifhinga tshi pfeseseaho kana tshi sa fhelisi mbilu naho tsho netshedzwa tshifhinga tsha u ita ngauralo, Minista, Mulangi-Dzhenerala kana mutodisisi wa pfanelo dza mavu nga u tou nwala a nga ita khuwelelo kha tshitshavha uri tshi tevhedzele khethekanyo ya 19 ya Mulayo hu sa athu fhira datumu yo bulwaho kha ndivhadzo yeneyo. (2) Ndivhadzo u ya nga ndaulo thukhu ya (1) i tea u vha nga u tou nwala, nahone i fheletshedzwa nga milayo yo doweleaho i re kha Thumetshedzo ya E na u tanganedzwa hunwe na hunwe ho dzinginywaho ha milayo iyi kha nyimele dzi divheaho dza tshitshavha tshenetsho, ha rumelwa dzikhophi kha Bodo i re na maanda. (3) Arali tshitshavha tsha kundelwa u tevhedzela ndivhadzo u ya nga ndaulo thukhu ya (1) Minista, nga murahu ha u dzhiela ndha vhutanzi ho netshedzwaho nga tshigwada tshi re na dzangalelo hu tshi katelwa na Mulangi-Dzhenerala na Bodo, nga u tou nwala, a nga khwathisedza kana u divhadza lwa tshiofisi uri milayo yo doweleaho kha thumetshedzo ya E sa zwe ya shandukiswa ngae kha nyimele dzi divheaho dza tshitshavha, u vha milayo ya tshitshavha tshenetsho. (4) Milayo ya tshitshavha yo divhadzwaho lwa tshiofisi u vha ya tshitshavha u ya nga ndaulo thukhu ya (3) musi hu tshi netshedzwa ndivhadzo na milayo yeneyo kha Muofisi wa u Redzhisitara, i tea u redzhisitariwa sa milayo ya tshitshavha tshenetsho.

73

NDIMA YA 4 KOMITI YA NDANGULO YA MAVU

(Mulayo, Ndima ya 7, khethekanyo dza 21 u swika kha 24) U thoma kana u sima Tshiimiswa 26. (1) Tshitshavha, tshi nga vha tshi na khoro ya sialala i divheaho kana tshi si na, tshi tea u thoma komiti ya ndangulo ya mavu nga ndila yo randelwaho nga Mulayo na idzi ndaulo. (2) Tshitshavha tshine tsha vha na khoro ya sialala i divheaho tshi tea u dzhia tsheo ya demokirasi nahone tshi na ndivho malugana na uri (a)khoro ya sialala i divheaho yatsho i do ita mishumo ya komiti ya ndangulo ya mavu; kana (b)tshi do thoma komiti ya ndangulo ya mavu ya thungo nahone yo fhambanaho na khoro ya sialala i divheaho, u itela u shuma mishumo yeneyo. (3) Musi tshitshavha tshi tshi dzhia tsheo ya uri khoro ya sialala i divheaho i do ita mishumo ya komiti ya ndangulo ya mavu yatsho (a) tshitshavha nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho, tshi tea u nanga mirado ya khoro yeneyo nga u tevhekana (i) mudzulatshidulo, mufarisa mudzulatshidulo, munwaleli na mufaragwama wa komiti; (ii) u tshimbidza ofisi yeneyo kha komiti u ya nga milayo ya tshitshavha; na (iii)u imela madzangalelo a mirado ya tshitshavha i todaho thuso kana i sa koni u dithusa u ya nga khethekanyo ya 22(4) ya Mulayo; na (b) mudzulatshidulo wa komiti ya ndangulo ya mavu u tea u divhadza nga u tavhanya vhathu na mirado ya muvhuso nga ha nyimele kana tshiimo tsho sumbedzwaho kha khethekanyo ya 22(5) ya Mulayo nga ha tsheo dza tshitshavha u ya nga iyi ndaulo, madzina a mirado na vhathu vhane vha shuma ofisini vha komiti na zwidodombedzwa zwavho zwa vhukwamani, na u ramba munwe na munwe wavho u nanga muthu uri a vhe murado u songo tendelwaho u vouta wa komiti yeneyo. (4) Murado a songo tendelwaho u vouta wa komiti ya ndangulo ya mavu u tea u nangiwa sa murado wonoyo nga u tou nwala zwa rumelwa kha mudzulatshidzulo wa komiti yeneyo. Tshivhumbeo 27. Komiti ya ndangulo ya mavu i tea u vhumbiwa nga (a) tshivhalo tsha mirado yo khethiwaho sa zwo sumbedziwaho nga milayo ya tshitshavha, vhane vhothe vha tea u vha mirado ya tshitshavha i re na minwaha ya 18 kana u ya ndha nahone vha songo bviswaho kana vhe vha vhonwa vha songo tea u ya nga ndaulo ya 28, nahone hafu yavho i tea u vha vhafumakadzi; (b) mudzulatshidulo, mufarisa mudzulatshidulo, munwaleli, mufaragwama, vhaofisi vha dzinwe dziofisi dzi no nga dzenedzo sa zwo sumbedziswaho zwone nga milayo ya tshitshavha, na mirado zwayo ya komiti u imela madzangalelo a mirado ya tshitshavha ine ya toda thuso kana i sa koni u dithusa, na mirado zwayo ya komiti yothe (i) vha ita tshivhalo tsha mirado tsho buliwaho kha phara ya (a); (ii) vha tea u khethiwa nga tshitshavha sa zwine zwa todiswa zwone nga idzi ndaulo; na (c) mirado i songo tendelwaho u vouta yo nangiwaho u ya nga khethekanyo 22(5) ya Mulayo na ndaulo ya 26(4), hune ndaulo ya 26(3)(b) ya shuma na tshanduko dzo teaho; nahone milayo ya tshitshavha i nga ita uri hu vhe na komiti thukhu dza tshothe kana dza tshifhinganyana, vhudifhinduleli havho na vhushaka na komiti ya ndangulo ya mavu na tshitshavha, u netshedza maanda na mishumo kha komiti thukhu kana kha murado wa komiti ya ndangulo ya mavu, na zwinwe zwi yelanaho nazwo; 28. U bviswa kha vhurado ha komiti (1) Muthu a nga kha di si tiwe sa khandideiti kana nkhetheni kana u khethiwa sa murado wa komiti ya ndangulo ya mavu arali a (a) sa fushi thodea dza ndaulo ya 27(a); (b) a kha tshiimo tshi sa shandukisei tsha u sa kona u badela zwikolodo;

74

(c) o waniwa nga khothe ya mulayo a songo takala maluvhini nahone o valelwa u ya nga Mulayo wa Mutakalo Maluvhini, wa 1973 (Mulayo wa vhu 18 wa 1973), kana mulayo munwe na munwe wo teaho; (d) o bvisiwa kha ofisi ya thirasithi zwo itiswa nga vhudifari vhu si havhudi; (e) dzina lawe lo bviswa kha redzhisitara inwe na inwe ya phurofeshinala zwo itiswa nga vhudifari vhu si havhudi nahone a li athu u vhuyedzedzwa; (f) o waniwa o pfuka kana a songo tevhedzela khethekanyo ya 7 kana inwe ya mbetshelwa dza Mulayo wonoyo nga khothe, komiti kana foramu sa zwe zwa sumbedziswa zwone nga Mulayo wa u Tutuwedza Ndinganyiso na u Thivhela Khethululo i songo teaho, wa 2000 (Mulayo wa vhu 4 wa 2000); (g) u na vhuimo vhunwe ha vhurangaphanda ha sialala. (2) murado wo khethiwaho wa komiti ya ndangulo ya mavu u fanela u bva ofisini arali (a) a songo tendelwa u ya nga ndaulo thukhu ya (1) u khethiwa sa murado wa komiti ya ndangulo ya mavu; (b) o litsha nga ndivhadzo yo tou nwaliwaho ya netshedzwa mudzulatshidulo wa komiti ya ndangulo ya mavu; (c) o bvisiwa ofisini nga tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho kha mutangano wa nga misi wa tshitshavha hu na zwiitisi zwi pfeseseaho; (d) o fhidza mitangano mivhili kana u fhira nga tshifhinga tsha minwedzi ya fumimbili i tshi tevhekana a songo netshedzwa livi nga komiti ya ndangulo ya mavu. (3) Murado munwe na munwe ane a bva ofisini u ya nga ndaulo thukhu ya (2)(a),(c) kana (d), phanda ha u bva ofisini, u tea u netshedzwa tshifhinga tsha u talutshedza sia lawe kha mutangano wa nga misi wa tshitshavha. U dzudzanya mutangano wa dzikhetho wo doweleaho kana wa nga misi 29. (1) Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u nea tshitshavha, Mulangi-Dzhenerala, muofisi o nangiwaho (arali a hone) na Bodo ya , na u dzudzanya na u vha kana u netshedza mudzulatshidulo wa mutangano wa tshitshavha wa nga misi wa u khetha mirado ya komiti ya ndangulo ya mavu ya tshitshavha tshenetsho. (2) Ndivhadzo u ya nga ndaulo thukhu ya (1) i tea u (a) sumbedza nomboro ya vhaofisi na mirado zwayo vhane vha do khethiwa na dzina kana thaitili ya ofisi inwe na inwe; (b) sumbedza uri mirado yothe ya tshitshavha ine ya vha na minwaha ya 18 na u fhira vha nga ta muraso munwe na munwe wa tshitshavha o teaho sa muthu o dzhenelaho dzikhetho kha ofisi inwe na inwe yo sumbedzwaho kha komiti kana sa murado zwawo wa komiti; (c) u ita khuwelelo kha mirado ya komiti u ta vhathu vhane vha do dzhenela dzikhetho kha komiti nga ndila yo randelwaho kha ndaulo ya 30. (3) Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u vhulunga vhutanzi ha ndivhadzo na nyandadzo yayo. U tiwa ha vhathu vhane vha do dzhenela dzikhetho kana vhonkhetheni 30. U ta hu tea u itiwa nga vhati vhavhili kana u fhira na u tanganedzwa nga mutiwa uri hu kone u tshimbila zwavhudi, nahone zwothe u ta na u tanganedzwa (a) zwi tea u netshedzwa mutodisisi wa pfanelo dza mavu kha maduvha a 7 phanda ha mutangano wa nga misi u ya nga ndaulo thukhu ya (1); (b) zwi nga itwa nga u nwala kana nga mulomo; (c) arali zwo itwa nga mulomo, zwi tea u nwaliwa nga mutodisisi wa pfanelo dza mavu na u tanganedza kana u tenda nga u tou nwala nga tsaino, luswayo kana mugando wa gunwe wa mutodisisi, vhati na mutiwa; (d) zwi tea u vha na adirese dza fhethu na zwidodombedzwa zwa vhukwamani zwa vhati na vhatiwa; na (e) zwi tea u fhelekedzwa nga vhutanzi ho tou nwaliwaho, vhune ha fusha mutodisisi ane a tea u vhulunga dzikhophi dza vhutanzi honoho, dza vhune ha vhati na vhatiwa.

75

31.

U khethiwa ha mirado ya komiti (1) Kha mutangano wo doweleaho wa tshitshavha une wa tshimbidzwa u ya nga ndaulo ya 29 mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u (a) ita uri muthu munwe na munwe a netshedze rekhodo kha redzhisitara ya u dzhenela mutangano ya madzina nga vhudalo na nomboro ya vhune kana tsaino yawe, luswayo kana mugandiso wa gunwe; (b) divhadza mutangano nga ha u tiwa ho tanganedzwaho hu tshi katelwa na madzina a vhati na vhatiwa na ofisi dze vhatiwa vha tiwa hone; (c) wana vhutanzi u bva kha mutangano (i) ha uri vhathu vhothe vhe vha vha vha hone ndi mirado ya tshitshavha; (ii) uri vhati vhothe na vhatiwa vhothe vho tea u ta na u tiwa na; (iii)uri ndi vhafhio vhane vha vha hone vho tendelwaho u vouta hu tshi itelwa tshitshavha u dzhia tsheo ya demokirasi tshi na ndivho; (d) u tshimbidza khetho dza mirado ya komiti nga ndila ine ya do ita uri hu vhe na u tevhedzelwa ha ndaulo thukhu ya 2; na (e) u vhulunga rekhodo dza matshimbidzele. (2) tshitshavha tshi tea u khetha mirado ya komiti yatsho nga u dzhia tsheo dza demokirasi vha na ndivho. Tshifhinga kana theme ya u shuma ofisini na tshikhala (1) Komiti ya u langula mavu i khethiwa lwa theme kana tshifhinga tsha u shuma ofisini tsho tiwaho nga milayo ya tshitshavha fhedzi tshi sa fhiriho minwaha 5. (2) Arali ha vha na tshikhala nga tshifhinga tshenetsho tsha u shuma ofisini tshitshavha tshi tea u khetha muthu nga u tavhanya u vala tshikhala tshenetsho kha tshifhinga tsha theme tsho salaho. Maanda na mishumo (1) U ya nga Mulayo na milayo ya tshitshavha, komiti ya ndangulo ya mavu (a) i tea u thoma na u thogomela (i) redzhisitara ya vhurado ya tshitshavha; na (ii) redzhisitara ya mavu; (b) hu sa dzhielwi ndha milayo ya tshitshavha na mulayo wa tshithu kana wa sialala kana inwe ndila, a nga kha di si rengise vhute ha mavu a tshitshavha kana u ya nga phara ya (c), u langa ayo mavu, hu nga vha kha kana hu tshi itelwa murado wa tshitshavha kana muthu zwawe, nga nnda ha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho ya tshitshavha ya u tendela u rengiswa kana u langiwa honoho nga ndila dzothe; (c) i nga netshedza pfanelo dza ndaela ntswa kha mavu a tshitshavha i sa lingani na vhute ha mavu eneo, kha murado wa tshitshavha u ya nga milayo ya tshitshavha; (d) tea u rekhoda u netshedzwa ha pfanelo dza ndaela ntswa dzothe kha redzhisitara ya mavu ya tshitshavha na u ita uri dzi redzhisitariwe kha redzhisitara ya dzididi u ya nga Mulayo; (e) kombetshedza mithelo kana dzilevi dza ndangulo ya mavu a tshitshavha. Mitangano ya komiti ya ndangulo ya mavu

32.

33.

34.

(1) Komiti ya ndangulo ya mavu i tea u tangana nga zwinwe zwifhinga nga ndila ye zwa tiswa zwone nga milayo ya tshitshavha, nahone mudzulatshidulo a nga tshimbidza mutangano tshifhinga tshinwe na tshinwe. (3) Mutangano wa sipeshala kana wo khetheaho wa komiti u nga kha di tshimbidzwa nga mudzulatshidulo kha maduvha a fumi o tanganedza khumbelo yo tou nwaliwaho yo sainiwaho nga mirado ya komiti mivhili kana u fhira i sumbedzaho ndivho ya u fara mutangano na thasululo ine ya todea. (4) Mudzulatshidulo u tea u netshedza ndivhadzo yo tou nwaliwaho na adzhenda ya mutangano ya maduvha a si ho fhasi ha matanu kha mirado yothe ya komiti (5) Kha nyimele dza sipeshala kana dzo khetheaho, hune mutangano wa shishi wa vha wo tea, ndivhadzo ya mutangano i nga netshedzwa nga mulomo kana nga inwe ndila ine mudzulatshidulo a i dzhia yo tea hu sa khou tevhedzelwa milayo yo doweleaho

76

(6)

Khoramu ya mutangano wa komiti ndi phesente dza 50 dza mirado yo khethiwaho na muthihi kana, tshivhalo tsha mirado ine ya vha hone kha mutangano wo fhiriselwaho phanda une wa tevhela we khoramu ya vha i si ho, nahone tenda ndivhadzo ya u fhirisela mutangano phanda yo vha yo netshedzwa. Tsheo i tea u dzhiiwa nga ndila ya thendelano kana nga kha voutu ya vhanzhi ya mirado ine ya vha hone. Mudzulatshidulo u tendelwa u vouta musi hu na thai kana u lingana na u vouta u itela u bvisela khagala muhumbulo wawe kha mafhungo e a vha a tshi khou haseledzwa nga hao phanda ha musi hu tshi dzhiiwa tsheo. Arali mudzulatshidulo a si ho kana a sa koni u ita mishumo yawe, mishumo yawe i tea u itwa nga mufarisa mudzulatshidulo, kana arali izwo zwi sa konadzei, murado wa komiti a nga nangiwa u itela zwe nezwo nga mirado ya komiti ine ya vha hone. Komiti ya ndangulo ya mavu i tea u vhulunga maambiwa a mitangano yayo nahone zwi tevhelaho zwi tea u rekhodiwa khao datumu, tshifhinga na fhethu hune mutangano wa do farelwa hone; madzina a mirado ine ya vha hone na vho rumelaho dziapholodzhi manweledzo a tsheo inwe na inwe yo dzhiiwaho mutanganoni; na arali murado a tshi zwi takalela, u hanedzana na tsheo inwe na inwe yo dzhiiwaho. Maambiwa a mutangano wa komiti a tea u tanganedzwa kha mutangano u tevhelaho na u sainwa nga mudzulatshidulo musi o tanganedzwa. Maambiwa othe na rekhodo dza komiti na dza tshitshavha zwi tea u vha hone uri zwi kone u tolwa nga mirado ya tshitshavha, Bodo, Muhasho na muthu munwe na munwe o tendelwaho nga mulayo. Nga nnda ha musi zwi tshi khou tanzielwa nga inwe ndila, maambiwa o tanganedzwaho na u sainiwa u ya nga ndaulo thukhu ya (10) kana thasululo yo sainiwaho nga vhunzhi ha mirado ya komiti ine ya vha hone mutanganoni zwi do vha vhutanzi ha tsheo yo dzhiiwaho nga komiti. U netshedza maanda hunwe na hunwe kha komiti thukhu kana murado u ya nga ndaulo ya 27 hu nga itwa kha nyimele yo doweleaho kana inwe nyimele kana kha nyimele dza lunwe lushaka na u ya nga milayo yeneyo ine i nga vha yo vhewa nga komiti ya ndangulo ya mavu, nahone izwo zwi nga si ite uri komiti ya ndangulo ya mavu i bvuliwe maanda e ya hweswa one. Mirado ya tshitshavha ine ya sa khou shuma kha komiti ya ndangulo ya mavu kana mirado i songo tendelwaho u vouta ya komiti ya ndangulo ya mavu i nga dzhenela mitangano na u amba mitanganoni ya komiti. Murado wa komiti munwe na munwe ane a vha na dzangalelo zwi tshi vhonala kha manwe mafhungo kha adzhenda ya komiti ya ndangulo ya mavu u tea u divhadza dzangalelo lenelo nahone ho ngo tea u vha hone nga tshifhinga tsha nyambedzano na musi hu tshi dzhiiwa tsheo malugana na fhungo lenelo. Murado wa komiti u tea u dzhenela mitangano yothe ya komiti na ya komiti thukhu ine a vha murado khayo, nga nnda ha musi o newa livi ya u sa vha hone u ya nga milayo yo teaho kana sa zwo vheiswaho zwone nga milayo na ndaela dza komiti: Hune murado a songo tendelwaho u vouta wa komiti kana komiti thukhu a vha a si ho mutanganoni we a nivhadzwa nga hawo u ya nga idzi ndaulo, mutangano u nga bvela phanda na musi a si ho.

(7) (8)

(8)

(9) (a) (b) (c) (d) (10) (11)

(12)

(13)

(14)

(15)

(16)

Akhaunthu dza zwa masheleni na u oditha 35. (1) Komiti ya ndangulo ya mavu, u ya nga nyito ya muvhalelano ine ya tanganedzwa nga u angaredza, i tea u vhulunga rekhodo dzenedzo dza muvhalelano na dzine dza tshimbilelana

77

nadzo vhunga dzo tea u sumbedza nyimele ya mafhungo na bindu la komiti nga ndila kwayo na u talutshedza dzithiranzekisheni na nyimele kana tshiimo tsha masheleni. (2) Nga nnda ha musi ho dzhiiwa tsheo nga inwe ndila kha mutangano wo doweleaho kana wa nga misi wa tshitshavha, nwaha wa masheleni wa komiti u do thoma nga duvha la u thoma la Thafamuhwe nwaha munwe na munwe u swika nga duvha la u fhedza la Luhuhi nwaha u tevhelaho. (3) Komiti ya ndangulo ya mavu i na vhudifhinduleli ha muvhalelano wa tshelede dzothe dzo tanganedzwaho na mbadelo dzo itwaho nga kana ho imelwa komiti na tshitshavha. (4) Rekhodo dza muvhalelano na dzinwe dzi tshimbilelanaho nadzo dza komiti ya ndangulo ya mavu dzi tea u odithiwa nwaha munwe na munwe nga muoditha o redzhisitariwaho sa zwe zwa talutshedziswa zwone kha khethekanyo ya 1 ya Mulayo wa Phurofesheni ya u Oditha, wa 2005 (Mulayo wa vhu 26 wa 2005.). (5) Musi murado wa tshitshavha a tshi ita khumbelo, muhadzimisi o fhulufhedziswaho ndaka malugana na mbadelo ya tshikolodo ane a vha na bondo yo redzhisitariwaho ya mavu a tshitshavha, Murado wa Bodo ane a vha na maanda kana muofisi wa Muhasho o tendelwaho nga Minista kana Mulangi-Dzhenerala, komiti ya ndangulo ya mavu u tea u ita uri muvhalelano na dzinwe rekhodo dzawe zwi todiwe nga murado wonoyo, muthu a re na pfanelo ya ndaka ya munwe muthu u swikela ene a tshi badeliwa kana muofisi. (6) Komiti ya ndangulo ya mavu i tea u vhulunga (a) mavu na redzhisitara dza vhurado zwa tshitshavha lwa tshothe; na (b) rekhodo dzothe na dzi no tshimbilelana nadzo lwa minwaha ya rathi nga murahu ha u itwa ha dzithiranzekisheni, nyito kana mishumo i no yelana nazwo.

78

NDIMA YA 5 MBETSHELWA DZA U ANGAREDZA

Thoho pfufhi 36. Idzi ndaulo dzi vhidzwa Ndaulo dza Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha.

79

THUMETSHEDZO YA A
DZIFOMO Fomo ya 1 (Ndaulo ya 3(1)(b)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11 WA 2004) DZIKHETHEKANYO 25(a) na 26(1) Ndivhadzo ya u thoma ya Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya na Ndivhadzo ya khuwelelo ya u ta Nne, .., Minista wa zwa Vhulimi na zwa Mavu, ndi khou fha ndivhadzo ya uri 1. u ya nga khethekanyo ya 25(a) ya Mulayo wo bulwaho afho ndha ndi thoma Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya .. ine ya vha na maanda kha vhupo ha Vundu/Mavundu a. 2. u ya nga khethekanyo ya 26(1) ya Mulayo, ndi khou ita khuwelelo kha vhathu vhothe na zwiimiswa zwine zwa vha na dzangalelo malugana na u ta ho tou nwaliwaho ha vhonkhetheni malugana na u nangiwa nga nne sa mirado ya Bodo ine ya do vha vhuimeleli vhu linganaho ha mbeu dzothe. Naho zwo ralo, ndi na pfanelo ya u sa nanga na u galatsha vhatiwa nga dzinwe ndila nga nnda ha u shumisa iyi ndivhadzo. Linwalo la u ta li tea u vha lo sainiwa nga muti la dovha hafhu la fhelekedzwa nga thanganedzo yo sainiwaho nga, na khophi dzo sethifaiwaho dza linwalo la vhune kana phasipoto na Curriculum vitae na ndalukanyo dza mutiwa, referentsi dzo sainiwaho na manwe manwalo a u tikedza na linwalo line la dzhiiwa lo tea. Mutiwa u tea u vha na vhukoni, zwikili na tshenzhemo zwo khwathisedzwaho kha masia a zwa mavu a no nga sa vhune ha mavu, pfanelo dza ndaulo ntswa na dza kale, nga maanda vhune ha mavu ha tshothe kana vhu bvelaho phanda na tshumiso, mveledziso ya mavu na u shuma kha masia othe a muvhuso na zwiimiswa zwa muvhuso na zwa tshitshavha. Vhatiwa vha tea u imela khethekanyo dzi tevhelaho kha vhupo vhune Bodo ya vha na maanda: (a) murado muthihi wa u imela mirado i tevhelaho ya Muvhuso: .. (b) mirado mivhili yo tiwaho nga Provincial House of Traditional Leaders yo bulwaho kha khethekanyo ya 212(2)(a) ya Ndayotewa ya Riphubuliki ya Afrika Tshipembe, wa 1996, ine ya vha na maanda kha vhupo ha Bodo; (c) murado muthihi o tiwaho nga vhathu kana zwiimiswa kha sekithara ya zwa mabindu na ya mamaga; (d) mirado ya sumbe kha zwitshavha zwo kwameaho, ine khayo (i) muthihi u tea u imela madzangalelo a mita yo farwaho nga vhana; (ii) muthihi u tea u imela madzangalelo a vhathu vha vhaholefhali; (iii) muthihi u tea u imela madzangalelo a vhaswa sa zwe zwa talutshedziswa zwone kha khethekanyo ya 1 ya Mulayo wa Khomishini ya Vhaswa, wa 1996 (Mulayo wa vhu 19 wa 1996); na (iv) muthihi u tea u imela mita yo fariwaho nga vhafumakadzi. Linwalo la u ta li tea u sumbedza khethekanyo ine muthu a vha o tiwa khayo. Musi hu tshi rumelwa madzina a vho tiwaho kha khethekanyo yo buliwaho kha phara ya (d) afho ndha, tshitshavha tshi tea u khwathisedza uri tsheo yo dzhiiwaho nga tshitshavha ndi tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho ya vhunzhi ha mirado ya tshitshavha ine ya vha na minwaha ya 18 na u fhira nahone vha hone kana vho imelwa nga vhanwe kha mutangano wa tshitshavha wa nga misi kana wo doweleaho wa ndivhadzo yo teaho yo netshedzwaho i sa athu fhedza madu vha a 21. 80

Linwalo kana fomo ya u ta i tea u rumelwa kha Muhasho wa zwa Mavu, Private Bag X 833, Pretoria, 0001, yo livhiswa kha hu sa athu fhela maduvha a 60 a ndivhadzo. Dzimbudziso dzi nga livhiswa kha . Nomboro ya lutingo. . Nomboro ya Fekisi Adirese ya e-meili . Fomo ya 2 (Ndaulo ya 5(3)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (WA VHU 11 WA 2004): KHETHEKANYO YA 26(6) Ndivhadzo ya u nangiwa ha mirado ya Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya . Nne, , Minista wa zwa Vhulimi na zwa Mavu ndi khou andadza, u ya nga khethekanyo ya 26(6) ya Mulayo wo buliwaho afho ndha, madzina a muthu kana vhathu vho nangiwaho sa murado kana mirado ya Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya na mafhungo a elanaho o talutshedzwaho kha shedulu. . MINISTA WA ZWA VHULIMI NA ZWA MAVU Shedulu Mirado ya Bodo yo nangiwaho Madzina nga vhudalo Vhuimo U thoma ha theme U fhela ha theme ya ofisi ya ofisi Tshitshavha tsho imelwaho

Sithi ya Bodo i wanala Nahone zwidodombedzwa zwa vhukwamani zwa ofisi ya munwaleli yaho ndi Munwaleli (madzina nga vhudalo) Adirese ya fhethu Adirese ya poswo Adirese ya e-meili Nomboro ya lutingo. . Nomboro ya Fekisi. .

81

Fomo ya 3 (Ndaulo ya 13(1)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11 WA 2004): KHETHEKANYO YA 14(1) Khumbelo ya u thoma thodisiso dza pfanelo dza mavu [Vha dzhiele nzhele : (1) * - kha vha thuthe arali zwi songo tea; (2) vha shumise linwe siatari arali tshikhala tshi songo lingana] Kha: Minista wa zwa Vhulimi na zwa Mavu .. 1. MUHUMBELI (madzina nga vhudalo a muthu kana tshitshavha)Nne....... 2. VHURANGAPHANdA HA TSHITSHAVHA NA MADZANGANO (ha sialala/vhu si ha sialala; khoro/ zwinwe zwivhumbeo; tshivhalo tsha vhathu tsho anganyelwaho) ................ 3. ZWIDODOMBEDZWA ZWA VHUKWAMANI (Adirese dza fhethu, poswo & e-meili, nomboro dza sele/lutingo) ..................... .. .............................................................................................................................. ....................... 4. MAVU ANE VHATHU VHA VHA NA PFANELO KHAO (Thalutshedzo nga vhudalo ya Redzhistri ya Dzididi dza mavu na mune wa mavu o redzhisitariwaho. Kha vha nambatedze dayagiramu/tshiketshe/masia kana zindaela)....................... ...................................................................................................................................... .......................................................................... 5. LUSHAKA LWA PFANELO DZINE VHONE KANA TSHITSHAVHA TSHA VHA NADZO (Dzo redzhisitariwaho/dzi si dza fomala; zwi re ngomu; dzo netshedzwaho/dzo waniwaho kha; kha vha nambatedze khophi dza thaitili kana inwe didi/linwalo li tanzielaho pfanelo/dzipfanelo) .......... .. 6. DZINWE PFANELO DZINE DZA VHA HONE ... ... 7. THERO YA THODISISO : 7.1 * Tsireledzo ya vhune kha mavu a re hone 7.2. *Comparable redress (Lushaka na fhethu) . ........ 8. DZIKHOPHI DZA MANWALO DZO NAMBATEDZIWAHO (linwalo la vhune/didi ya thaitili kana vhune/ na zwinwe) .. ............................. ........... 9. KHUMBELO : Nne, o sainaho afho fhasi, ndi khou humbela Minista u thoma thodisiso ya pfanelo dza mavu malugana na mafhungo o sumbedzwaho kha iyi khumbelo nahone ndi khou fhulufhedzisa uri ndi do shumisana na Minista, Muhasho na mutodisisi munwe na munwe ane a do nangiwa, Yo sainiwa .. nga la ..nga..200.. (Tsaino na madzina a muhumbeli nga vhudalo) (Thaitili (vhuimo), hune zwa vha zwo tea)

82

Fomo ya 4(a) (Ndaulo ya 16(1)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11 WA 2004) ): KHETHEKANYO YA 16(a) Ndivhadzo ya thodisiso ya pfanelo dza mavu: Minista wa zwa Vhulimi na zwa Mavu Nne, Minista wa zwa Vhulimi na zwa Mavu, ndo thoma thodisiso dza pfanelo dza mavu malugana na mavu o talutshedzwaho kha Shedulu. . o nangiwa sa mutodisisi wa pfanelo dza mavu ane mafhungo malugana na thodisiso a nga waniwa khae. Zwidodombedzwa zwa vhukwamani zwa mutodisisi wa pfanelo dza mavu ndi ................................................ . Vhothe vhane vha vha na dzangalelo kha mavu vha khou rambiwa u shela mulenzhe kha thodisiso na u dzhenela mutangano une wa do farelwa (fhethu) nga (datumu) nga (tshifhinga) musi ndivho ya thodisiso i tshi do talutshedzwa nahone vhane vha vha hone vha do humbelwa uri vha thuse nga u netshedza mafhungo na vhutanzi malugana na pfanelo dzinwe na dzinwe, madzangalelo na vhune malugana na mavu. Minista, nga murahu ha u tanganedza muvhigo wa mutodsisi wa pfanelo dza mavu, a nga tsireledza pfanelo ya ndaela ya kale ya mavu, u thirantsifera mavu kana tshipida tshao kha tshitshavha kana muthu kana u ta ndiliso kana ndugiso dzi fanaho na dzenedzo. .. MINISTA WA ZWA VHULIMI NA ZWA MAVU Shedulu Thalutshedzo dza mavu Thalutshedzo ya mavu Vhuhulwane/Saizi

83

Fomo ya 4(b) (Ndaulo ya 16(1)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU, WA 2004 (MULAYO WA VHU. 11 WA 2004): KHETHEKANYO YA 16(a) Ndivhadzo ya thodisiso ya pfanelo dza mavu: Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya KwaZulu-Natal Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya KwaZulu-Natal yo thoma thodisiso ya pfanelo dza mavu malugana na mavu o talutshedzwaho kha Shedulu. . o nangiwa sa mutodisisi wa pfanelo dza mavu ane mafhungo malugana na thodisiso dza pfanelo dza mavu a do waniwa khae. Zwidodombedzwa zwa mutodisisi wa pfanelo dza mavu ndi dzi tevhelaho: . .................................................................................................... ...... Vhothe vha re na dzangalelo kha mavu vha khou rambiwa u shela mulenzhe kha thodisiso na u dzhenela mutangano une wa do farelwa (fhethu) nga la (datumu) nga (tshifhinga) musi ndivho ya thodisiso i tshi do talutshedzwa nahone vhane vha vha hone vha do humbelwa uri vha thuse nga mafhungo na vhutanzi ha mafhungo a malugana na pfanelo dzinwe na dzinwe, madzangalelo na pfanelo ya vhune malugana na mavu. Minista, nga murahu ha u tanganedza muvhigo wa Muyodisisi wa pfanelo dza mavu, a nga tsireledza pfanelo ya ndaela ya kale kha mavu, u pfukisa kana u thirantsifera mavu kana tshipida tshao kha tshitshavha kana muthu kana u ta ndiliso kana ndugiso dzi fanaho na zwenezwo. MUDZULATSHIDULO WA BODO YA PFANELO DZA MAVU YA INGONYAMA YA KWAZULU-NATAL Shedulu Thalutshedzo ya mavu malugana na uri ndi thodisiso ya pfanelo dza mavu ifhio ine ya do itiwa Thalutshedzo ya mavu Saizi/Vhuhulwane

84

Fomo ya 5 (Ndaulo ya 17(2)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11.WA 2004) Khwesenee ya thodisiso ya pfanelo dza mavu DZINDAELA DZA VHARISETSHI KANA VHAKUVHANGANYI VHA DATA NNDA HA OFISI ZWA U ANGAREDZA 1. Vha shumise masiatari manwe arali fomo i si na tshikhala tsho linganaho, fhedzi vha nombore siatari linwe na linwe, thoho ine ya ita uri siatari li tshimbilelane na khwesenee yeneyo, nahone vha thome tshitenwa tshinwe na tshinwe nga nomboro ya mbudziso kana tshitenwa kha fomo tsumbo. A17 kana B6. 2. Nga nnda ha ndaela i re kha 11 afho fhasi, vha songo sia tshikhala tshi si na tshithu arali tshikhala kana khethekanyo i songo tea, kha vha dzhenise N/A kana vha tale mutalo khayo. 3. Vha thuthe ipfi kana lifurase line la tevhelwa nga tshiga (*) arali zwi sa konadzei u tala mutalo khalo. 4. Vha tole manwalo a u tikedza na u wana kana u ita dzikhophi kha dziinthaviyu, arali zwi tshi konadzea. Arali zwi songo ralo, vha dzudzanye uri maitele ayo a itiwe nga murahu, na u talutshedza uri manwalo ane a si bveledzwe na u itwa dzikhophi zwi do thivhela u phurosesiwa kana u dzudzanya mbilo dza pfanelo dza vhune. 5. Arali linwalo la u thoma lo xela kana lo tshinyadzwa, na uri khophi ya tshiofisi a i nga do wanala, vha zwi rekhode nga fhasi ha tshipida tsha C tsha khwesenee na kha khophi ya mudzuli (arali zwo tea). 6. Khophi dza manwalo a u tikedza ndi tshipida tsha khwesenee nahone zwi tea u tumekanywa na fomo nahone o sainiwa nga vhasheli vha mulenzhe vhothe (vhane vha tea u saina siatari linwe na linwe la fomo lone line na manwe masiatari). SIATARI LA 1 TSHIPIDA TSHA A : VHADZULI VHA TSHOTHE 7. Tshitenwa tsha A6 : Duvha la mabebo na minwaha zwo tea fhedzi musi hu si na linwalo la mabebo. 8. Tshitenwa tsha A11 na A12 : Rekhodo ya madzina a mufu/a mufarisi o taliwaho na datumu ya lufu/ thalano. Vha wane thanziela ya lufu kana ndaela ya thalano. 9. Tshitenwa tsha A15 : Vha wane thanziela ya mbingano. SIATARI LA 2 TSHIPIDA TSHA A : VHADZULI VHA TSHOTHE (VHAUNDIWA) 10. Vha ite khophi ya ili siatari arali hu tshi todiwa tshikhala tshinzhi vha tevhedzele ndaela ya 2 i re afho ndha.

SIATARI LA 3 TSHIPIDA TSHA B : PFANELO YA/DZA VHUNE INE/DZINE VHATHU VHA VHA NADZO ZWINO 11. Kholumu ya 4 i shumiswa nga ofisi fhedzi vha i litshe i si na tshithu.

85

12.

Fomo i netshedza zwipida zwivhili zwa pfanelo ya vhune ha mavu ngauri vhathu vha nga kha di vha na pfanelo dza vhune dzo fhambanaho kha zwipida zwo fhambanaho zwa mavu (tsumbo, pfanelo dza vhudzulo na dza vhulimi kha sia la A, na pfanelo dza pfulo kha sia la B). Mavu a re na pfanelo ya vhune ndi tshipida tsha mavu tshine tsha tshimbilelana na pfanelo dza vhune. Zwi tshi ya nga zwidodombedzwa zwa vhukuma kana zwa ngoho, hu nga kha di vha

13.

13.1 phasela ya mavu ndi mavu othe ane a vha hone o redzhisitariwaho (ndi uri, tshipida tsha mavu o saveyiwaho na u redzhisitariwa kha Redzhistri ya Dzididi, ane avha na didi yao ya thaitili ya thungo); kana 13.2 tshipida tsha phasela ya mavu. 14. 15. 16. Vha shumise nyolo kha linwe siatari arali zwi tshi do thusa kha u talutshedza tshipida kana zwipida zwinwe na zwinwe zwa mavu, vha tevhedzele ndaela ya 1 i re afho ndha. Tshitenwa tsha B2 : Kha vha rekhode saizi dzothe dza mavu a re na pfanelo ya vhune na phasela ya mavu arali mavu a re na pfanelo ya vhune a tshi tou vha tshipida tsha phasela ya mavu. Tshitenwa tsha B3, 4 na 5 : Zwi tshimbilelana fhedzi na phasela ya mavu (o redzhisitariwaho) nahone zwi nga fhindulwa kana u thasululwa nga u ita risetshe nga murahu ha inthaviyu. Arali zwo ralo, vha rekhode kana u nwala a zwi divhei. Tshitenwa tsha B17 : Malugana na pfanelo ya vhune ho tendelaniwaho ngayo kana yo netshedzwaho nga mulomo, vha rekhode -

17.

17.1 zwigwada zwi kwameaho; 17.2 datumu lini na fhethu he pfanelo dza vhune dza netshedzwa kana ha tendelanwa ngadzo; 17.3 tshifhinga tsha pfanelo (tsumbo. Lwa tshothe [a tsho ngo buliwa] / lwa tshifhinganyana [u swika inwe datumu kana tshiwo kana tshiitei] vha talutshedze tshiwo). SIATARI LA 4 TSHIPIDA TSHA C : SHEDULU YA MANWALO A U TIKEDZA 18. 18. Kha kholumu 1 u swika kha 5 : Vha rekhode maledere a u thoma a mudzuli na tshifani. Kha kholumu ya 6 (dziPTO, nz.) : Vha talutshedze linwalo nga thoho na dzina lalo na datumu, vha rekhode tshifani na maledere a u thoma a madzina a mune wa pfanelo na tshifani. KHWESENEE DZA THODISISO DZA PFANELO DZA MAVU NOMBORO YA NNDU.*/DOROBO/TSHITIRIKI* : __________________________________ DZINA LA MASIPALA ___________________ WADI _________________________ MUKHANTSELARA ________________________ (SIATARI LA 1) MUDZULI WA TSHOTHE (hu sa katelwi vhadali vha tshothe) THOHO YA MUTA 1. Tshifani 2. Tshifani tsha hayani ha mufumakadzi (Maiden name) 3. Madzina a muthu nga vhudalo MUFARISI WA THOHO MUUNDIWA WA THOHO/MUFARISI

86

(SIATARI LA 1) MUDZULI WA TSHOTHE (hu sa katelwi vhadali vha tshothe) THOHO YA MUTA MUFARISI WA THOHO MUUNDIWA WA THOHO/MUFARISI

4. 5. 6. 7. 8. 9.

Mbeu (Munna/Musadzi) Nomboro ya Vhune Duvha la mabebo na Minwaha Fhethu ha mabebo Vhudzulapo RSA (E/H) zwinwe (zwifhio?)

Tshiimo tsha mbingano singili: 10. 11. A vho ngo vhuya vha mala/maliwa (E/H) Tshilikadzi/munna o lovhelwaho nga musadzi (zwidodombedzwa) Vho taliwa (zwidodombedzwa) u dzulisana(cohabing) (E/H) madzina a vhafarisi

12. 13. 14.

Tshiimo tsha mbingano vho mala/maliwa : 15. 16. 17. 18. 19. datumu fhethu mbingano ya lwa mulayo; mbingano ya sialala nga/hu si nga thanganelano ya thundu KANA

Mufarisi/vhafarisi 20. 21. 22. 23. nomboro madzina nga vhudalo a munwe na munwe Vhushaka havho na Thoho Vho holefhala (E/H; kha vha talutshedze) Muth ene mune

87

(SIATARI LA 2) VHADZULI VHA TSHOTHE (hu sa katelwi vhadali vha tshifhinganyana) MUUNDIWA*/ MUDZULI 1. Tshifani 2. Tshifani tsha hayani ha musadzi (Maiden name) 3. madzina a muthu nga vhudalo 4. Mbeu (Munna/Musadzi) 5. Nomboro ya Vhune 6. Duvha la mabebo na Minwaha 7. Fhethu ha mabebo 8. Vhudzulapo RSA (E/H) 9. zwinwe (zwifhio?) Tshiimo tsha mbingano singili 10. a vho ngo vhuya vha mala/malwa (E/H) 11. tshilikadzi/munna o lovhelwaho nga mufumakadzi (zwidodombedzwa) 12. vho tala/talwa (zwidodombedzwa) 13. u dzulisana (E/H) 14. madzina a mufarisi Tshiimo tsha mbingano vho mala/maliwa : 15. datumu 16. fhethu 17. mbingano ya lwa mulayo; 18. mbingano ya sialala/ya tshithu 19. ya nga ha u anganelana thundu/ ya nga ha u sa tanganelana thundu KANA MUUNDIWA*/ MUDZULI MUUNDIWA*/ MUDZULI

88

(SIATARI LA 2) VHADZULI VHA TSHOTHE (hu sa katelwi vhadali vha tshifhinganyana) MUUNDIWA*/ MUDZULI Vhafarisi/ Spouse/s or partner/s 20. 21. 22. 23. nomboro madzina nga vhudalo a munwe na munwe Vhushaka havu na Thoho No holefhala (E/H; talutshedzani) MUUNDIWA*/ MUDZULI MUUNDIWA*/ MUDZULI

(SIATARI LA 3) B. PFANELO DZA VHUNE DZINE VHATHU VHA VHA NADZO ZWINO MAVU A RE NA PFANELO YA VHUNE A 1 1. Thalutshedzo ya Mavu 2. Saizi ya Mavu : dzimithara/Dzihekhithara 3. Mune wa mavu o redzhisitariwaho 4. Didi ya Thaitili : Nomboro na . datumu 5. Dayagiramu/Pulani ya u angaredza: Nomboro ya SG kana i songo saveyiwaho. 6. Ndi mavu a tshitshavha? (E/H) 7. Madzina a Tshitshavha/ vhathu 8. khosi 9. mudi 10.gota Mahosi/khoro : 11. muthu ane a kwamiwa 12. zwidodombedzwa zwa vhukwamani 89 MAVU A RE NA PFANELO YA VHUNE A 2 HU SHUMISWA NGA OFISI FHEDZI

(SIATARI LA 3) B. PFANELO DZA VHUNE DZINE VHATHU VHA VHA NADZO ZWINO MAVU A RE NA PFANELO YA VHUNE A 1 13. Dzina la muvhili wa zwe zwa vha zwi zwawe/Vhavhili vha vhathu vhane vha shuma na u dzula bulasini 14. Lushaka lwa pfanelo/ dzipfanelo/vhudzulo/ fhethu ha u lima Zwa bindu/pfulo/zwinwe (zwidodombedzwa) 15. Pfanelo dzo waniwa u bva kha nnyi 16. nga la (datumu) 17. Linwalo/Manwalo a u khwathisedza pfanelo kana Pfanelo dzo waniwa kana u netshedzwa nga mulomo (zwidodombedzwa) 18. Dzikhwiniso nga inwi kana nga vhone kha vha talutshedze 19. ndeme (SIATARI LA 4) C. SHEDULU YA MANWALO A U TIKEDZA (o no netshedzwaho ; ane a do netshedzwa X)
Manwalo a vhune Thanziela Thanziela dza mabebo dza Mbingano Thanziela dza Lufu Ndaela dza Didi dza Thaitili, Zwinwe Thalano dziPTO, vhutanzi ha pfanelo ya ndaka

MAVU A RE NA PFANELO YA VHUNE A 2

HU SHUMISWA NGA OFISI FHEDZI

90

D. PFANELO DZA VHU?E HA MAVU DZA MATSHELO KANA DZA TSHIFHINGA TSHI DAHO (dzi sa vhofhi) Kha vha talutshedze pfanelo ya/dza vhune ine/dzine muta munwe na munwe kana mudzuli munwe na munwe a tama u vha nadzo, vha tshi sumbedza (1) kha mavu afhio; (2) uri ndi ya muthu muthihi kana ndi ya vhanzhi; (3) zwine vha toda u shumisela zwone mavu; (4) manwe mafhungo.

E. KHWATHISEDZO YA MAFHUNGO Ri khou khwathisedza uri (1) hu dzula vhathu vha tshivhalo tsha ................kha tshifhato kana ndaka yo buliwaho afho ndha; nahone..................................... (2) mafhungo othe o rekhodiwaho kha khwesenee o fhelela, ndi a ngoho nahone ndi a vhukuma. Yo sainiwa nga rine _______________________ nga la_____nga ______ __________ 200___. ________________________________ ____________________________________ Murisetshi kana mukuvhanganyi wa mafhungo malugana na thodisiso ya Pfanelo dza Mavu Muimeleli*/Thoho ya Muta Dzina : Dzina : Mutholi : Mutholi : Zwidodombedzwa zwa Vhukwamani.. : Zwidodombedzwa zwa Vhukwamani

91

Fomo ya 6 (Ndaulo ya 17(2)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11 WA 2004) Shithi kana bammbiri la ndangulo la murisetshi : thodisiso ya pfanelo dza mavu NOMBORO YA NNDU.*/DOROBO*/BULASI*/TSHITIRIKI* : ___________________________________ MUTHU ANE A ITA RISETSHE NNDA/MURISETSHI (dziinishiala na tshifani) : ____________________________________ (VHA DZHIELE NZHELE : nomboro ya siriele i na dziinishiala nga vhudalo dza muthu ane a ita risetshe nnda dzine dza tevhelwa nga nomboro dzi tevhelelanaho - tsumbo. SMDS/1)
Nomboro ya Siriele Dzina la Thoho ya Muta Datumu ya Khwesenee Nomboro ya Siriele Dzina la Thoho ya Muta Datumu ya Khwesenee

92

Fomo ya 7 (Ndaulo ya 19(2)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11 WA 2004): KHETHEKANYO YA 17(3)(b) Ndivhadzo ya muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu u re hone malugana na u tolwa Nomboro ya Referentsi. Nne/Rine, mutodisisi/vhatodisisi vha pfanelo dza mavu ro tholiwaho u tshimbidza thodisiso ya pfanelo dza mavu malugana na mavu o talutshedzwaho kha Shedulu ya 1, ri kho u fha ndivhadzo ya uri thodisiso yo khunyeledzwa na uri vhavhili vho bulwaho kha Shedulu yeneyo vho vhila dzipfanelo kana madzangalelo a no lingana na o talutshedzwaho nga ngomu hayo. Muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu u a wanala malugana na u tola nga awara dza u bva. u swika kha ofisi kana ofisi dzo bulwaho kha Shedulu ya 2 lwa tshifhinga tsha maduvha a 60 u bva ... Zwitshavha na vhathu vha re na dzangalelo vha nga kha di tola muvhigo nahone vha khou humbelwa u netshedza vhutanzi, nga tshivhumbeo tsha Fomo ya 8 kha thumetshedzo ya A kha Ndaulo dza Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha, malugana na zwithu zwinwe na zwinwe zwo teaho kha thodisiso, nga tshifhinga tshenetsho. Khophi ya fomo ine ya do shumiswa kha vhutanzi vhunwe na vhunwe (Fomo ya 8) dzi wanala kha ofisi/ dziofisi dzo buliwaho kha Shedulu ya 2. Vhutanzi vhu tea u iswa kha . (dzina la muthu ane vhutanzi ha tea u iswa khae) kha : (zwidodombedzwa zwa vhukwamani)

. MUTODISISI WA PFANELO DZA MAVU Shedulu ya 1 Thalutshedzo ya mavu na madzina a vhavhili Thalutshedzo ya mavu Vhuhulwane/Saizi Vhavhili

93

Shedulu ya 2 Ofisi dza u tola muvhigo wa thodisiso ya mavu .................... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. Fomo ya 8 (Ndaulo ya 19(3)(c)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11 WA 2004): KHETHEKANYO YA 17(3)(b) Vhutanzi malugana na thodisiso ya pfanelo dza mavu [Vha dzhiele nzhele : (1) * - kha vha thuthe arali zwi songo tea; (2) vha shumise manwe masiatari arali tshikhala tshi songo lingana]

Nomboro ya Referentsi. (vha khouthe Nomboro ya Referentsi yo buliwaho kha Ndivhadzo ya u tola muvhigo) Kha: . (dzina la muthu ane vhutanzi ha tea u iswa khae) .. .. . (zwidodombedzwa zwa vhukwamani) 1. Nne, ..(madzina nga vhudalo), o sainaho afho fhasi, ndo imela nne mune *.. ndi netshedza vhutanzi vhu tevhelaho malugana na muvhigo wa thodisiso ya pfanelo dza mavu wo andadziwaho nga fhasi ha nomboro ya referentsi i re afho ndha. 2. Vhutanzi

94

.................... ......................... .............................................................. ....................................................... ..... (kha vha bule dzimbilaelo kana vhunwe vhutanzi na zwipida zwo teaho zwa muvhigo) 3. Zwiitisi/ mutheo wa vhutanzi ........................................ ....... ........ 4. Ndi themendela khwiniso dzi tevhelaho kha zwo dzinginywaho nga mutodisisi : ....................................................................... (Kha vha bule mvelelo dzi takalelwaho). 5. U tikedza uvhu vhutanzi ndi nambatedza manwalo a tevhelaho:....................................................... ...... (Kha vha nee mutevhe vha dovhe vha nambatedze manwalo o teaho a u tikedza, hune zwa vha zwo tea, hu tshi katelwa maanda a muthu/tshitshavha tshine vhutanzi ha khou itelwa tshone). 6. Nomboro ya vhune na zwidodombedzwa zwa vhukwamani zwa muthu ane a khou netshedza vhutanzi:

Yo sainiwa .. nga la . nga ..200..

. (Tsaino)

. (Vhuimo (Designation), hune zwa vha zwo tea)

95

Fomo ya 9(a) (Ndaulo ya 20(2)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU. 11 WA 2004): KHETHEKANYO YA 16(b) Ndivhadzo nga Minista malugana na tsheo yo itwaho kana yo dzhiiwaho Nne, , Minista wa zwa Vhulimi na zwa Mavu, nga murahu ha u khunyeledzwa ha thodisiso ya pfanelo dza mavu yo itwaho malugana na mavu o talutshedzwaho kha Shedulu 1, u ya nga khethekanyo ya 18 ya Mulayo wa Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha, wa 2004 (Mulayo wa vhu 11 wa 2004), ndo dzhia kana u ita tsheo nga ha uri *(a) *(b) *(c) *(d) mavu o talutshedzwaho kha Shedulu ya 2 a tea u redzhisitariwa nga madzina a, kana u thirantsiferelwa kha zwitshavha kana vhathu vho bulwaho kha Shedulu yeneyo yo buliwaho kha khethekanyo ya 18(a), (b) na (c)(i) ya Mulayo; mavu o talutshedzwaho kha Shedulu ya 3 o vhetshelwa mirado ya Muvhuso yo bulwaho kana yo dodombedzwaho kha Shedulu sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(3)(c)(ii) na (4) ya Mulayo; pfanelo dza ndaela dza kale dzo talutshedzwaho kha Shedulu ya 4 dzo khwathisedzwa, u shandukiswa kana u khantselwa sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya (18)(3)(d) ya Mulayo; pfanelo dza ndaela ntswa dzo talutshedzwaho kha Shedulu ya 5 dzi khou netshedzwa vhafumakadzi vho dodombedzwaho kha Shedulu sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(4)(b) ya Mulayo; Pfanelo dza ndaela ya kale dzi si ho mulayoni dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni nga vhane vhadzo dzo talutshedzwaho kha Shedulu ya 6 dzo khwathisedzwa kana u divhadzwa dzi si dza vhukuma sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(5) ya Mulayo; u ya nga nyimele dzo talutshedzwaho kha Shedulu inwe na inwe.

*(e)

.. MINISTA WA ZWA VHULIMI NA ZWA MAVU Shedulu ya 1 Thalutshedzo ya mavu u ya nga uri ndi thodisiso ya pfanelo dza mavu ifhio yo fariwaho kana yo itwaho Thalutshedzo ya mavu Saizi/Vhuhulwane

96

Shedulu ya 2 Mavu ane a tea u dzula o redzhisitariwa kana u thirantsiferiwa Thalutshedzo ya mavu Saizi/Vhuhulwane Vhane/vhathirantsiferi Nyimele

Shedulu ya 3 Mavu o vhetshelwaho Muvhuso Thalutshedzo ya mavu Saizi/Vhuhulwane Mirado ya Muvhuso Nyimele

Shedulu ya 4 Pfanelo dza ndaela dza kale dzo khwathisedzwa, u shandukiswa kana u khantseliwa Thalutshedzo ya pfanelo dza ndaela dza kale Vhane vha pfanelo dza ndaela dza kale Dzitsheo Nyimele

Shedulu ya 5 Pfanelo dza ndaela ntswa dzo netshedzwaho vhafumakadzi Thalutshedzo ya pfanelo dza ndaela ntswa dzo netshedzwaho Vhane vha pfanelo dza ndaela ntswa Nyimele

97

Shedulu ya 6 Pfanelo dza ndaela ya kale dzi si ho mulayoni dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni nga vhane vhadzo dzo khwathisedzwaho kana u divhadzwa sa dzi si dza vhukuma;
Thalutshedzo ya pfanelo dza ndaela dza kale dzi si ho mulayoni dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni nga vhane vhadzo Vhane vha pfanelo dza ndaela dza kale dzi si ho mulayone dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni nga vhane vhadzo vho divhadzwahodza Tsheo :U khwathisedzwa kana u divhadzwa sa dzi si dza vhukuma Thaulutshedzo ya pfanelo dza ndaela ntswa dzo netshedzwaho Vhane vha pfanelo dza ndaela ntswa dzo netshedzwaho Nyimele

*Kha vha thuthe arali zwi songo tea Formo ya 9(b) (Ndaulo ya 20(2)) MUHASHO WA ZWA MAVU MULAYO WA PFANELO DZA MAVU DZA TSHITSHAVHA, WA 2004 (MULAYO WA VHU 11 WA 2004): KHETHEKANYO YA 16(b) Ndivhadzo nga Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya Ingonyama ya KwaZulu-Natal ya tsheo yo dzhiiwaho kana yo itwaho Bodo ya Pfanelo dza Mavu ya Ingonyama ya KwaZulu-Natal i khou netshedza ndivhadzo ya uri Minista wa zwa Vhulimi na zwa Mavu, nga murahu ha u khunyeledza thodisiso ya pfanelo dza mavu yo itwaho kana yo farwaho malugana na mavu o talutshedzwaho kha Shedulu ya 1, u ya nga khethekanyo ya 18 ya Mulayo wa Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha, wa 2004 (Mulayo wa vhu 11 wa 2004), yo dzhia kana u ita tsheo ya uri *(a) *(b) *(c) mavu o talutshedzwaho kha Shedulu ya 2 a tea u dzula o redzhisitariwa nga madzina a, kana a thirantsiferelwa kha zwitshavha kana vhathu vho dodombedzwaho kha Shedulu sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(3), (b) na (c)(i) ya Mulayo; mavu o talutshedzwaho kha Shedulu ya 3 o vhetshelwa mirado ya Muvhuso yo dodombedzwaho kha khethekanyo ya 18(3)(c)(ii) na (4) ya Mulayo; pfanelo dza ndaela dza kale dzo talutshedzwaho kha Shedulu ya 4 dzo khwatisedzwa, u shandukiswa na u khantseliwa sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(3)(d) ya Mulayo;

98

*(d) *(e)

pfanelo dza ndaela ntswa dzo talutshedzwaho kha Shedulu ya 5 dzo netshedzwa vhafumakadzi vho dodombedzwaho kha Shedulu sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo 18(4)(b) ya Mulayo; Pfanelo dza ndaela ya kale dzi si ho mulayoni dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni nga vhane vhadzo dzo talutshedzwaho kha Shedulu ya 6 dzo khwathisedzwa kana u divhadzwa dzi si dza vhukuma sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 18(5) ya Mulayo; u ya nga nyimele dzo sumbedzwaho kha Shedulu inwe na inwe.

MUDZULATSHIDULO WA BODO YA PFANELO DZA MAVU DZA INGONYAMA DZA KWAZULU-NATAL Shedulu ya 1 Thalutshedzo ya mavu malugana na uri ndi thodisiso ya pfanelo dza mavu ifhio yo itwaho Thalutshedzo ya mavu Vhuhulwane/Saizi

Shedulu ya 2 Mavu ane a tea u dzula o redzhisitariwa kana a tirantsiferiwa Thalutshedzo ya mavu Vhuhulwane/Saizi Vhane/vhathirantsiferi Nyimele

Shedulu ya 3 Mavu o vhetshelwaho Muvhuso Thalutshedzo ya mavu Vhuhulwane/Saizi Mirado ya Muvhuso Nyimele

99

Shedulu ya 4 Pfanelo dza ndaela dza kale dzo khwathisedzwaho, shandukiswaho kana u khantseliwa Thalutshedzo ya pfanelo dza ndaela Vhane vha pfanelo dza ndaela dza kale Tsheo Nyimele

Shedulu ya 5 Pfanelo dza ndaela ntswa dzo netshedzwaho vhafumakadzi Thalutshedzo ya pfanelo dza ndaela ntswa dzo netshedzwaho Vhane vha pfanelo dza ndaela ntswa Nyimele

Shedule ya 6 Pfanelo dza ndaela ya kale dzi si ho mulayoni dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni nga vhane vhadzo dzo khwathisedzwaho kana u divhadzwa sa dzi si dza vhukuma;
Thalutshedzo ya pfanelo dza ndaela dza kale dzi si ho mulayoni dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni nga vhane vhadzo Vhane vha pfanelo dza ndaela dza kale dzi si ho mulayone dzine dza dzhiiwa dzi mulayoni nga vhane vhadzo vho divhadzwahodza Tsheo :U khwathisedzwa kana u divhadzwa sa dzi si dza vhukuma Thaulutshedzo Vhane vha pfanelo ya pfanelo dza dza ndaela ntswa ndaela ntswa dzo netshedzwaho dzo netshedzwaho Nyimele

*Kha vha thuthe zwi songo teaho

100

THUMETSHEDZO YA B
MILAYO YA VHUDIFARI YA MIRADO YA BODO (Ndaulo ya 6) 1. Zwa u angaredza 1.1. 1.1.1. murado wa Bodo u tea u divhadza Minista, Mudzulatshidulo na vhanwe vhathu nga ha maanda o teaho, kana ndingedzo inwe na inwe nga tshigwada tshinwe na tshinwe u tutuwedza nga ndila i songo teaho tshumiso ya maanda, kana u itwa ha mishumo; na u vhiga nyito inwe na inwe ine i nga thithisa ngoho kana u fhulufhedzea ha Bodo. Murado wa Bodo a wo ngo tea u sa dzhiela ndha ndaela i pfeseseaho ya mudzulatshidulo, Minista kana Mulangi-Dzhenerala; u tendelana na muthu munwe na munwe ane a nga thithisa u shumiswa ha maanda awe kana u shuma kana u ita mishumo yawe.

1.1.2. 1.2. 1.2.1. 1.2.2.

2. U sa dzhia sia 2.1. Murado wa Bodo u tea u eletshedza na u netshedza tshumelo kha Minista, Mulangi-Dzhenerala, Bodo, zwitshavha na tshitshavha hu si na u dzhia sia, na u sa vha na nyofho kana u takalela vhanwe. Murado wa Bodo na murado munwe na munwe wa vhashumi vhayo a vho ngo tea u ambara kana u tana zwiga, zwiambaro, fulaga, phositara kana zwifanyiso zwine zwa sumbedza polotiki ifhio kana ifhio, tshigwada kana murado musi a tshi khou shuma sa muofisi.

2.2.

3. Vhushaka na tshitshavha Murado wa Bodo u tea 3.1. 3.2. 3.3 3.4. 3.5. 3.6. u shuma nga ndila kwayo, nga vhulenda, na nga u sa dzhia sia nahone nga ndila i fanaho na mirado yothe ya tshitshavha na u fara tshitshavha nga thonifho; u kona u swikelela tshitshavha nga zwifhinga zwo teaho; u netshedza matheriala wa mafhungo na wa pfunzo wo teaho na dzitshumelo malugana na u ita uri tshitshavha tshi kone u pfesesa mushumo wawe na mushumo wa Bodo; tshifhinga tshothe u difara nga ndila yavhudi nahone ine ya tea Bodo na ofisi yawe; u ita zwithu na zwenezwo na u kona u vhona uri u tea u ita mini kana u da na mihumbulo miswa tshifhinga tshothe; na u shumisa maanda avho na u ita mishumo yavho zwavhudi, nga tshifhinga nahone nga muya wavhudi na nga ndila ya phurofeshinala nahone i re khagala.

4. U shumisa maanda na u ita mishumo. Murado wa Bodo u tea u 4.1. khwathisedza uri kana u vha na nzhele ya na u tevhedzela iyi Milayo ya Vhudifari na zwo randelwaho na Mulayo wa Pfanelo dza Mavu na Ndaulo na minwe milayo yo teaho na zwo randelwaho; 101

4.2. 4.3. 4.4.

dzangalelo la u toda u wana ndivho na mafhungo ane a kwama mishumo ya Bodo nahone zwine zwa todea uri hu kone u itwa khathulo inwe na inwe yo teaho; u khwathisedza uri mafhungo na linwalo o li wanaho ndi zwa vhukuma hune zwa vha zwo tea; u wana zwikhukhulisi, zwikondisi na dzithaidzo zwo tanganiwaho nazwo kha u ita mishumo ya Bodo, na u bveledza vhulanguli na zwitirathedzhi kana maano a maitele u itela u shumana nazwo, na u vhiga nga hazwo kha Bodo, Minista na Mulangi-Dzhenerala; na; musi zwi tshi todea, u netshedza muvhigo wo fhelelaho nahone u pfalaho une wa katela zwiitisi malugana na themendelo dzinwe na dzinwe dzo itwaho.

4.5.

5. U bvisela khagala madzangalelo. 5.1. 5.1.1. 5.1.2. Murado wa Bodo u tea u bvisela khagala kha Bodo dzangalelo linwe na linwe zwi khagala kana zwi si khagala line murado wa tsini wa muta a nga vha a nalo line li nga kwama mishumo ya Bodo; na u dibvisa kha mutangano munwe na munwe, maitele kana nyito ya Bodo arali hu na u shumisa phurofesheni yawe u divhuedza arali u sa vha na dzangalelo kana u sa dzhia sia hawe ho thithisea Murado wa Bodo a nga si shumise vhuimo hawe kana mafhungo a tshiphiri o waniwaho u itela u wana mbadelo inwe na inwe, pfufho, mpho kana inwe mbuelo kana u vhuedza munwe nga ndila i songo teaho.

5.2.

6. Rekhodo dza tshiofisi na tshiphiri Murado wa Bodo u tea 6.1. u vhulunga rekhodo dzo fhelelaho nahone dza vhukuma dza nyito dzawe dza malugana na mushumo wa Bodo hu tshi katelwa dzinthaviyu, mitangano ya tshitshavha na minwe, nyendo dza u ita risetshe kana u kuvhanganya data kana mafhungo na thiranzekisheni dza zwa masheleni; fara mafhungo othe na dzirekhodo malugana na mushumo wa Bodo sa tshiphiri , nga nnda ha dzirekhodo na mafhungo zwa tshitshavha; na hune zwa vha zwo tendelwa nga Minista kana Bodo u tendela u shumisa kana u swikelela mafhungo na rekhodo dzenedzo.

6.2. 6.2.1. 6.2.2.

7. Vhudifhinduleli na maitele o teaho. 7.1. 7.1.1. 7.1.2. 7.2. 7.2.1. 7.2.2. 7.2.3. Murado wa Bodo u tea u dzhenela mitangano yothe ine a tea u i dzhenela kana ye a rambiwa u i dzhenela kana yo no di dzudzanywaho nga nnda ha musi u sa vha hone hawe zwi sa koni u thivhelea, hune a do tea u nea thalutshedzo i pfalaho malugana na u fhidza hawe; u khwathisedza uri ndivhadzo i pfalaho yo netshedzwa malugana na mutangano munwe na munwe kana inthaviyu yo dzudzanywaho ngae. Murado wa Bodo a wo ngo tea u lengisa mutangano, inthaviyu kana manwe maitele zwi songo tea; u shumisa masheleni a muvhuso kha zwithu zwi songo tendelwaho; na u shumisa zwiendedzi zwa muvhuso na zwishumiswa kha zwithu zwi songo tendelwaho.

102

THUMETSHEDZO YA C
MILAYO YA VHUDIFARI YA VHATODISISI VHA PFANELO DZA MAVU (Ndaulo ya 15) 1. Zwa u angaredza 1.1 1.1.1 1.1.2 1.2 1.2.1 1.2.2 Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u divhadza Minista kana vhulanguli ho teaho ndingedzo inwe na inwe yo itwaho nga tshigwada u tutuwedza thodisiso dzawe zwi songo tea, na, u vhiga nyito inwe na inwe, ine i nga thithisa thodisiso dza pfanelo dza mavu. Mutodisisi wa pfanelo dza mavu ho ngo tea u sa dzhiela ndha ndaela inwe na inwe o i tetshedzwaho nga Minista kana MulangiDzhenerala malugana na thodisiso dza pfanelo dza mavu; tendelana na mukonanyi zwine zwi nga thithisa kushumisele kwa maanda awe kana kushumele kwa mishumo yawe.

2. Dzangano la polotiki 2.1 Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u netshedza tshumelo i si na khethululo nahone ho ngo tea u didzhia ene mune kana dzangano lone line a lo ngo tea u didzhia lo nangiwa nga tshigwada kana lihoro la polotiki. Mutodisisi wa pfanelo dza mavu kana murado munwe na munwe wawe kana vhashumi vhalo a vho ngo tea u ambara kana u tana tshiga tshinwe na tshinwe, tshiambaro, fulaga, phositara kana tshifanyiso tsho imelaho lihoro kana tshigwada tsha polotiki tshifhio kana tshifhio kana dzangano.

2.2

3. Vhushaka na tshitshavha Mutodsisi wa pfanelo dza mavu u tea u3.1 3.2 3.3 shuma na mirado yothe ya tshitshavha nga ndila kwayo, nga vhulenda, nga u sa khethulula nahone nga u lingana kana nga ndila i fanaho; sumbedza zwavhudi maduvha na zwifhinga zwine ofisi ya thodisiso ya pfanelo dza mavu ya do vha yo vula; na, netshedza manwalo a pfunzo o teaho na dzitshumelo u itela uri tshitshavha tshi kone u pfesesa mishumo yawe.

4. U shumisa maanda na u ita mishumo Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u 4.1 4.2 4.3 4.4 khwathisedza uri u a divha nga ha na u eletshedza mirado yawe kana thimu yawe kana yalo kana mishumo yalo nga iyi Milayo ya Vhudifari; vha na dzangaelo la u toda u wana mafhungo o teaho ane a kwama thodisiso ya pfanelo dza mavu; khwathisedza, hune zwa vha zwo tea, uri rekhodo na mafhungo o teaho kha thodisiso ndi zwa vhukuma; difara nga ndila yo teaho u ya nga ndeme ya mushumo wawe kana ofisi;

103

4.5

wana zwikondisi zwinwe na zwinwe kana thaidzo dzinwe na dzinwe ho tanganiwaho nadzo kha thodisiso dza pfanelo dza mavu dzine dzi nga toda zwinwe zwitirathedzhi zwa vhulanguli kana ndangulo; netshedza muvhigo wo fhelelaho nahone u pfeseseaho wa thodisiso inwe na inwe yo itwaho ine ya katela zwiitisi zwa uri ndi ngani dzithemendelo dzo itwa; na shumisa maanda awe, alo na u ita mishumo yawe kana yalo zwavhudi, nga muya wavhudi nahone nga ndila i re khagala.

4.6 4.7

5. U bvisela khagala dzangalelo la mutodisisi wa pfanelo dza mavu 5.1 5.1.1 Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u bvisela khagala kana u divhadza Minista nga ha dzangalelo lawe li re khagala kana li si khagala line a nga vha a nalo kana line li nga vha nalo nahone arali lo tea kana li tshi kwama thodisiso ya pfanelo dza mavu; u dibvisa kha mutangano munwe na munwe, maitele kana nyito ya Bodo arali hu na u shumisa phurofesheni yawe u divhuedza kana u sa dzhia sia hawe ho khakhisea. Mutodisisi wa pfanelo dza mavu a nga si shumise vhuimo hawe kana mafhungo a tshiphiri u itela u wana mbadelo ifhio kana ifhio, mpho, kana inwe mbuelo u itela u vhuedza vhanwe nga ndila i songo teaho.

5.1.2 5.2

6. U rekhoda mafhungo a tshiofisi Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u 6.1 6.2 khwathisedza uri sisteme dzo teaho dza zwa masheleni na zwa vhulanguli dzi a vhekanywa u itela uri hu vhe na u rekhodwa havhudi; tea u vhulunga rekhodo dza vhukuma dza dzinthaviyu dzothe, mitangano, nyendo dza risetshe dza u kuvhanganya data kana mafhungo na manwalo ane a tshimbilelana na thodisiso dza pfanelo dza mavu; vha na vhudifhinduleli kha tshelede dzothe dzo shumiswaho musi hu tshi itwa thodisiso; vhulunga rekhodo dza zwa masheleni a tshi shumisa phurogireme dza sofuthiwere dzo tendelwaho nga Mulangi-Dzhenerala na dzinwe phurogireme dza sofuthiwere dzine dza tshimbilelana na dzine dza shumiswa nga Muhasho; na khwathisedza uri rekhodo dza didzhitala dzi a tsireledzwa kha ofisi dzo teaho dzo khiyelwaho.

6.3 6.4

6.5

7. Tshiphiri Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u fanela u fara mafhungo othe na dzirekhodo dza malugana na u shumisa maanda awe kana alo na u ita mishumo yawe kana yalo, nga nnda ha 7.1 7.2 mafhungo na rekhodo dza tshitshavha; zwo tendelwa u shumiswa nga Minista.

8. Vhudifhinduleli na maitele o teaho 8.1 8.1.1 Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea netshedza zwiitisi zwa u khantsela mutangano ufhio kana ufhio kana inthaviyu malugana na thodisiso ya pfanelo dza mavu;

104

8.1.2 8.1.3 8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.3

khwathisedza uri nzudzanyo ya mitangano ya tshitshavha kana ya nnyi na nnyi yo kungedzelwa zwavhudi; shumisa maanda awe kana alo na u ita mishumo yawe kana yalo nga tshifhinga nahone nga ndila ya phurofeshinala; Mutodisisi wa pfanelo dza mavu ho ngo tea u shumisa tshelede yo netshedzwaho nga Muhasho kha zwithu zwi songo tendelwaho; lengisa mutangano ufhio kana ufhio kana inthaviyu malugana na thodisiso ya pfanelo dza mavu zwi songo tea; na u shumisa tshishumiswa tshinwe na tshinwe kana tshiendedzi tsha mushumo kha zwinwe zwithu.

9. Mveledziso ya zwikili Mutodisisi wa pfanelo dza mavu u tea u tutuwedza u thirantsifera kana u pfukisela zwikili zwa phurofeshinala, zwa masheleni, zwa vhulanguli na zwa tshekhinikhala na zwinwe zwikili kha vhathu kana zwigwada zwa vhathu vhe vha vha vha tshi khethululwa.

105

THUMETSHEDZO YA D
ZWITHU ZWINE ZWA TEA U KWAMIWA KANA U AMBIWA NGA HAZWO KHA MILAYO YA TSHITSHAVHA (Ndaulo ya 24(1)(c)) 1. Vhurado ha tshitshavha 1.1 1.1.1 1.1.2 Milayo na maitele zwa u wana; na u fheliswa, ha vhurado ha tshitshavha. 1.2 1.2.1 1.2.1.1 1.2.1.2 1.2.1.3 1.2.1.4 1.2.1.6 1.2.1.7 1.2.2 1.2.3 1.2.3.1 1.2.3.2 1.2.3.3 1.2.3.4 Tshivhumbeo tsha komiti ya ndangulo ya mavu hu tshi katelwa milayo na maitele a u khetha mirado; tshivhalo tsha mirado; milayo na maitele a u nanga kana u khetha vhathu vhane vha shuma ofisini; thaitili kana madzina a ofisi dzine dza do fariwa kana u langulwa; theme dza ofisi dza mirado na vhalanguli vha ofisi; pfanelo ya tshitshavha ya u bvisa mirado na vhafari vha ofisi; na mbadelo kana muholo, arali u hone, une wa waniwa nga mirado na vhafari vha ofisi; maanda na mishumo; na milayo ya maitele, hu tshi katelwa u vhidza mutangano, u fara mutangano, na u nwala maambiwa a mitangano; u dzhenela mitangano na dzikhoramu kha mitangano; u vouta na pfanelo dza u kona u dzhenela mitangano na u rekhoda na u nwala maambiwa a mirado ya tshitshavha na vhanwe vhathu.

2. Mitangano ya tshitshavha yo doweleaho kana ya nga misi Mafhungo a zwa maitele kana matshimbidzele a mitangano yo doweleaho ya tshitshavha a katela 1.1 1.2 1.3 1.4 nga nnyi, ndi ya mini na uri mitangano yeneyo i nga vhidzwa kana i tea u vhidzwa nga ndila-de; na uri mitangano yeneyo i fariwa na u tshimbidzwa hani; u dzhenela, u vouta na pfanelo dza vhuimeleli mitanganoni yeneyo; u rekhodiwa kana u nwaliwa ha maambiwa a matshimbidzele nga maanda tsheo dzo dzhiiwaho; na

106

1.5

pfanelo dza mirado ya tshitshavha na vhanwe vhathu vha u swikelela dzirekhodo na maambiwa a mitangano yeneyo.

3. Vhaimeleli vha tshitshavha Milayo na maitele zwa dzikhetho kana u nangiwa ha vhaimeleli vha tshitshavha kha Bodo na zwinwe zwiimiswa na madzangano. 4. U dzhia tsheo Dzitsheo kana khethekanyo dza tsheo dzine dzi nga itwa kana dzo teaho u itwa nga 4.1 4.2 4.3 tshitshavha; komiti ya ndangulo ya mavu; kana mune kana vhane vha pfanelo dza ndaela ntswa, nahone hune zwa vha zwo tea, vhavouti vhanzhi vha todiwa uri vha dzhie tsheo na ndila kana ngona dza u vouta.

5. Pfanelo dza ndaela ntswa Sisteme ya pfanelo ya vhune ha mavu ya tshitshavha, hu tshi katelwa 5.1 vhuimo, lushaka, zwi re ngomu, tshifhinga na ndivho (nga lushaka lwa tshumiso ya mavu) dza pfanelo dza vhothe na pfanelo dza ndaela ntswa dza sipeshala na khethekanyo kana zwigwada zwa pfanelo dzine dzi nga netshedzwa; nyimele, arali dzi hone, malugana na uri ndi pfanelo dzifhio dzine dzi nga netshedzwa kana u netshedzwa na uri nyimele dzenedzo dzi do vhewa nga nnyi; milayo na maitele a u netshedza, u wana na u fhelisa pfanelo dza ndaela ntswa; uri na u swika ngafhi, na nnyi nahone kha nyimele dzifhio hune vhane vha pfanelo dza ndaela ntswa dzo fhambanaho vha nga rengisa kana vha shumana na pfanelo dzavho nga dzinwe ndila; u netshedza mulaifa, kana u rengiswa ha kana u netshedza hunwe na hunwe ha pfanelo ya ndaela ntswa ya mune wa ndaela yeneyo o lovhaho; zwiitisi na maitele a u fhura kana u dzhielwa kana u fhelisa pfanelo dza ndaela ntswa; na hune ha wanala uri vhane vha pfanelo ndi tshigwada tsha vhathu pfanelo dza mavu, dza u vouta na dzinwe dza pfanelo, arali dzi hone, dza murado munwe na munwe wa tshigwada tshenetsho; na vhuimeleli ha tshigwada.

5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.7.1 5.7.2

6. Thalutshedzo ya mavu Milayo na matshimbidzele a u netshedza fhethu ho tiwaho ha mavu, hu tshi katelwa u tiwa, u shumisa na u lavhelesa kana u monithara 6.1 6.2 6.3 fhethu kana vhupo na saizi zwa fhethu henefho; tshumiso ine i nga itiwa kha vhupo kana fhethu henefho na minwe mikano yo vhewaho; u netshedzwa ha fhethu henefho, hothe kana nga zwipida, malugana na tshumiso ya vhothe kana ya sipeshala; na

107

6.4

ndila kana dzindila dza u kanula fhethu henefho na u thogomela khathihi na u rekhoda mikano yeneyo.

7. Dzitshelede/masheleni Sisteme ya vhulanguli ha masheleni a tshitshavha, hu tshi katelwa dzindila, mishumo na vhudifhinduleli zwa 7.1 mbadelo, u kuvhanganya, u vhulunga kana u bannga na u tsireledza mithelo kana dzinevi, mitendelo na dzinwe mbadelo dza zwishumiswa na dzimbuelo kha tshitshavha u bva kha tshiko tshifhio kana tshifhio; netshedzo ya zwishumiswa kana tshomedzo kana masheleni na dzimbuelo kha mveledziso, ndangulo na dzinwe tshumiso dza masheleni; u ita mugaganyagwama wavhudi na u pulana kana u dzudzanya masheleni; mbadelo dza masheleni na u kovhiwa kana u avhiwa na u thogomela masheleni, hu tshi katelwa na dzimbuelo; u vhulunga rekhodo dza masheleni na u kona u ita khwathisedzo kana u tanziela nga ha vhone vhane; na u netshedza tswikelelo kha rekhodo dza masheleni na mafhungo nga mirado ya tshitshavha na vhanwe vhathu.

7.2 7.3 7.4 7.5 7.6

108

THUMETSHEDZO YA E
MILAYO YA TSHITSHAVHA YO DOWELEAHO (Ndaulo ya 25(3)) 1. Thalutshedzo ya tshitshavha na mavu 1.1 1.1.1 1.1.2 Tshitshavha Dzina la tshitshavha .. Adirese .................................................................... (Vha sumbedze dzoyhe ya fhethu na ya poswo). Madzina nga vhudalo a muthu kana vhathu vhane vha nga kwamiwa na nomboro yawe/yavho ya vhukwamani................................:.. Referentsi kha redzhisitara ya mirado. Thalutshedzo ya mavu Fhethu/Vhupo: . (Kha vha bule dzina la Masipala, Wadi ya Masipala na fhethu hune mavu a wanala hone). Thalutshedzo ya Ndaka: (vha katele dzina la bulasi hune zwa vha zwo tea).

1.1.3 1.1.4 1.2 1.2.1 1.2.2

2. Vhurado 2.1 Mirado ya Tshitshavha Murado wa tshitshavha ndi muthu munwe na munwe ane a wela nga fhasi ha tshitshavha, nahone zwi katela: 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 mirado ya mita ine ya dzula kha mavu a tshitshavha yo imelwaho nga yhoho ya muta ane dzina lawe la vha hone kha redzhisitara ya mavu a tshitshavha; vhana vha mirado ya tshitshavha vhane madzina avho a vha hone kha redzhisitara ya mavu a tshitshavha; vhana vhane, nga mulandu wa u vha zwisiwana kana nga zwinwe, vha vha thoho dza mita; na vhanwe vhathu vhane, nga murahu ha khumbelo nga vhathu vhenevho kana zwi tshi khou itiswa nga u shela mulenzhe ha ndeme he vha hu ita kha ndondolo kana mvelediso ya tshitshavha, komiti ya ndangulo ya mavu nga yone ine i dzhia tsheo ya u netshedza vhurado. Redzhisitara ya vhurado Madzina a thoho dza mita dzothe na nomboro dzavho dza vhune, tshifhinga tshothe, zwi tea u sumbedzwa kha redzhisitara ya mavu a tshitshavha na u bvela phanda na u lugiswa kana u vusuludzwa tshifhinga tshothe nga komiti ya ndangulo ya mavu. Hune ha wanala uri hu na phambano malugana na pfanelo ya muthu ane a do vha murado wa tshitshavha, phambano yeneyo i tea u fheliswa kana u thasululwa nga ndila ya demokirasi nahone tshitshavha tsho dzhia tsheo ya demokirasi nahone tshi na ndivho. Muthu munwe na munwe ane a vha na pfanelo ya ndaela ntswa u tea u netshedzwa linwalo la 109

2.2 2.2.1

2.2.2

2.2.3

mulayo la pfanelo ya mavu a tshitshavha. 2.3 2.3.1 2.3.2 Nyimele dza vhurado Murado munwe na munwe wa tshitshavha u khou lavhelelwa u divha na u tevhedzela milayo iyi na u thonifha tsheo dzo dzhiiwaho u ya ngayo.. Komiti ya ndangulo ya mavu i na pfanelo ya u kombetshedza nyimele dzo teaho dza vhurado tenda izwi zwa vha zwi tshi khou tshimbilelana na milayo ya tshitshavha, Mulayo wa Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha, wa 2004 (Mulayo wa vhu 11 wa 2004), na Ndayotewa.

3. Pfanelo dza Mavu 3.1 3.1.1 Pfanelo dza vhurado dza u angaredza Murado wa tshitshavha u na pfanelo ya u shela mulenzhe kha zwa u dzhia tsheo na vhulanguli nga u angaredza ha mavu a tshitshavha u ya nga zwo bulwaho kha milayo iyi, nga maanda thodea dza malugana na dzipfanelo kha mavu, u wana dzimbuelo kha mavu, dzitshomedzo na thandela dza mveledziso ya tshitshavha. Murado munwe na munwe wa tshitshavha, u ya nga vhurado hawe u na pfanelo dzi tevhelaho: u dzhenela mitangano na u amba mitanganoni ya tshitshavha; u dzhenela dzikhetho dza vhuimo vhunwe na vhunwe kha tshitshavha; u wana ndivhadzo i fushaho ya mitangano ya tshitshavha sa zwe zwa vheiswa zwone kha iyi milayo; na u kona u swikelela dzirekhodo dza tshitshavha tshine tsha shumana na u netshedzwa na ndangulo ya pfanelo dza mavu, redzhisitara ya mavu a tshitshavha na iyi milayo.

3.1.2 3.1.2.1 3.1.2.2 3.1.2.3 3.1.2.4 3.2

Pfanelo dza mirado kha mavu U ya nga iyi milayo, tsheo dza mita, u pulana tshumiso ya mavu a masipala ane a vha na maanda na mulayo, murado wa tshitshavha a nga

3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.2.8 3.2.9 3.2.9.1

fhata nndu kana u ita dzitshanduko kha masia kana fhethu ho netshedzwaho; lima na u tavha kha mavu o netshedzwaho; vula na u tshimbidza bindu fhethu ho netshedzwaho; nga tendela mashaka u dzula fhethu ho netshedzwaho; vhuelwa u bva kha tshomedzo dza mupo dzo waniwaho kha mavu a tshitshavha, hu tshi katelwa hatsi ha u fulela, dzikhuni na zwidohodohwane; nga shela mulenzhe kana u dzhenela na u vhuelwa u bva kha thandela dza tshitshavha; u netshedza nga kha wili, u renndisa kana u hirisa na u rengisa zwifhato fhethu ho netshedzwaho; tendelana nga mulomo kana nga u tou nwala na munwe murado wa tshitshavha u shumisa tshipida tsha fhethu ho netshedzwaho lwa tshifhinga ho tendelanwaho ngatsho; na ita aphili malugana na tsheo yo dzhiiwaho nga tshitshavha kana nga komiti ya ndangulo ya mavu malugana na vhurado ha tshitshavha;

110

3.2.9.2

mavu a tshitshavha kana pfanelo kana dzangalelo kha mavu eneo; kha komiti thukhu ya Bodo u ya nga khethekanyo.ya Mulayo.

3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3

U netshedzwa na u netshedzwa hafhu ha fhethu ha vhudzulo ha mita Muta munwe na munwe u na pfanelo ya u wana fhethu ha u dzula huthihi. Dzisaizi dza fhethu ha vhudzulo ha mita dzi nga fhambana u ya nga sialala kana kutshilele kwa tshitshavha na nga ndila ye fhethu ha vha ho netshedzwa ngayo u thomani. Murado wa tshitshavha kana muthu ane a si vhe murado a nga ita khumbelo kha komiti ya ndangulo ya mavu malugana na u netshedzwa ha fhethu ha vhudzulo kana u ?etshedzwa hafhu ha fhethu ha vhudzulo hune vhane vhaho vha vha vho pfuluwa. Tenda a vha a muthu muhulwane ane a vha na minwaha ya 18 na u ya ntha; a mudzulapo wa Afrika Tshipembe kana a na vhudzulo ha tshothe; na o dilugisela u tevhedzela iyi milayo. Kha u tola khumbelo dza vhane vha si vhe mirado, komiti ya ndangulo ya mavu i tea u dzhiela ntha: Zwiitisi zwa muhumbeli zwa u tuwa fhethu he a vha a tshi dzula hone nga tshifhinga tsha musi a tshi ita khumbelo; muvhigo wa malugana na mikhwa kana vhudifari ha muhumbeli u nga vha u tshi bva kha muhura, khoro ya sialala kana mukhantselara wa wadi ya masipala; u vha hone ha mavu; na uri ndi mavu mangafhani ane a todiwa nga mirado ya tshitshavha ye ya si netshedzwe fhethu ha u dzula. Fhethu ha vhudzulo he vhathu vha hone vha pfuluwa hu tea u vhuyedzedzwa kha tshitshavha. Arali fhethu ha u dzula ha vha hu si na muthu kana hu sa khou shumiswa lwa tshifhinga tsha minwaha ya u fhira mivhili, komiti ya ndangulo ya mavu i nga kha di avha hafhu kana u netshedza vhanwe afho fhethu ha vhudzulo. U swikelela kana u kona u shumisa mavu a pfulo Zwi tshi ya nga u vha hone, mirado yothe ya tshitshavha i na tswikelelo i linganaho kana u shumisa nga u lingana mavu a pfulo. Tshivhalo tsha thakha kana zwifuwo zwine muta munwe na munwe wa tea u vha nazwo zwi do ya nga pholisi ya Muhasho wa zwa Vhulimi. Mita i nga rengiselana pfanelo dza pfulo fhedzi arali i tshi nga kona u divhadza komiti ya ndangulo ya mavu ndugiselo dzenedzo nga u tou nwala. Komiti ya ndangulo ya mavu i nga toda uri mita i shele mulenzhe kha u thogomelwa ha mavu a pfulo, zwishumiswa zwa ndangulo ya thakha kana zwifuwo, dzigammba na manwe mavu, zwifhato na dzitshomedzo. U kona u swikelela kana u shumisa mavu a zwa ndimo Zwi tshi ya nga u vha hone ha mavu ane a sa khou shumiswa kana a songo netshedzwaho muthu, muta munwe na munwe u na pfanelo ya u wana tshipita tsha mavu a ndimo.

3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.3.3 3.3.4 3.3.4.1 3.3.4.2 3.3.4.3 3.3.4.4 3.3.5 3.3.6

3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4

3.5 3.5.1

111

3.5.2 3.5.3 3.6 3.6.1 3.6.2

Mbetshelwa dza mulayo wa 3.3.4 na 3.3.5, zwi tshi ya nga tshanduko dzo teaho, dzi shuma kha u avhiwa kana u avhiwa hafhu ha mavu a ndimo. Mavu a ndimo a vha mavu a pfulo a tshitshavha nga zwifhinga zwa musi hu songo limiwa kana a nga shumiselwa u lima zwilinwa zwa vhuriha. Ndugelo ya u vha na Pfanelo dza mavu na dzimbuelo Murado wa tshitshavha o tea u vha na pfanelo kha mavu a tshitshavha na ndaka na mbuelo dza u bva kha mavu a tshitshavha na dzindaka. Murado wa tshitshavha a nga kha di si tendelwe u swikelela kana u shumisa tshipita tshinwe na tshinwe tsha ndaka ya tshitshavha yo netshedzwaho u itela tshumiso yo khetheaho ya murado wonoyo kana uri murado a shumise na vhanwe u ya nga mbetshelwa dza iyi milayo fhedzi. Kha mutangano munwe na munwe, tshitshavha tshi nga dzhia tsheo ya demokirasi tshi na ndivho u itela u langa ndaka ya tshitshavha. U rengiswa ha pfanelo dza mavu Mune wa pfanelo ya ndaela ntswa munwe na munwe, u ya nga thendelo yo tou nwaliwaho nga tshitshavha mutanganoni wa tshitshavha he Bodo ya dzhia tsheo ya demokirasi i na ndivho, a nga thirantsifera, u langa, u hirisa kana u netshedza nga kha wili kana u rengisa pfanelo yawe nga inwe ndila. U rengisa hunwe na hunwe hune ha hanedzana na 3.7.1 a ho ngo tendelwa Murado munwe na munwe ane a toda u shumisa pfanelo u ya nga mulayo wa 3.7.1, u tea u divhadza kana u bvisela khagala mbuelo dzine dzi nga waniwa nga murado na zwine izwi zwi nga disa kha ndaka ya tshitshavha kha komiti ya ndangulo ya mavu na Bodo. Hune mune wa pfanelo ya ndaela ntswa a vha a tshi toda u rengisa pfanelo yawe, tshitshavha nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho, ndi tshone tshine tsha tea u vha tsha u thoma u vha na pfanelo ya u rengela tshitshavha pfanelo yeneyo. Tshitshavha tshi nga vhea ndeme u ya nga nyimele kana tsha shumisa fomula ho tendelaniwaho ngayo kana tsha thola muthu o teaho wa u vhea ndeme kana mitengo ya ndiliso na u eletshedza tshitshavha nga ndila yo teaho. Ndiliso ine ya badelwa mune wa pfanelo ya ndaela ntswa nga tshifhinga tsha u rengisela tshitshavha pfanelo u ya nga mulayo wa 3.7.4 i tea u vhewa, hu nga vha nga kha thendelano kana nga khothe u ya nga khethekanyo ya 25(3) ya Ndayotewa. Hune ha wanala uri mune wa pfanelo ya ndaela ntswa o khwinifhadza mavu e a vha a na pfanelo khao, mune wa pfanelo onoyo o tewa nga ndiliso yo teaho sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 25(3) ya Ndayotewa malugana na u khwiniswa honoho ho itwaho. U imiswa na u fheliswa ha vhurado Tshitshavha, hu na zwiitisi zwi pfalaho, nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho mutanganoni wa tshitshavha, hune murado a vha o netshedzwa tshifhinga tsho linganaho tsha u netshedza sia lawe, tshi na pfanelo ya u imisa kana u fhahea dzinwe pfanelo dza vhurado kana pfanelo dzothe dza vhurado dza murado onoyo lwa tshifhinga tshi pfeseseaho tshi sa fhiri nwaha muthihi. Vhurado ha muthu munwe na munwe vhu a fheliswa musi a tshi dzhia tsheo ya u tuwa afho fhethu kana u xela-xela a si divhee hune a vha hone;

3.6.3 3.7 3.7.1

3.7.2 3.7.3

3.7.4

3.7.5

3.7.6

3.7.7

3.8 3.8.1

3.8.2 3.8.2.1

112

3.8.2.2 3.8.2.3

nga kha u litsha mushumo nga kha u nwala; nga tshitshavha, nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho, hu na zwiitisi zwi pfalaho hune dzinwe ndatiso dza vha dzi songo tea nahone nga murahu ha musi mafhungo o dzhielwa ntha kha mutangano wa tshitshavha he murado wa newa tshifhinga tsho linganaho u sumbedza kana u netshedza sia lawe la mulandu. U imiswa kana u fhahewa ha pfanelo dza vhurado kana u fhelisa vhurado u ya nga mulayo wa na 3.8.2 zwi ya nga thendelo ya Bodo ine ya vha na maanda kha vhupo honoho, nahone u itela zwenezwo, tshitshavha tshi tea u netshedza kana u rumela muvhigo kha Bodo, une wa vha na zwi tevhelaho: maambiwa a mutangano wo bulwaho kha mulayo wonoyo; zwiitisi zwa u imiswa kana u fhahewa kana u fheliswa; ndila ye mutangano wa dzudzanywa na u tshimbidzwa ngayo, hu tshi katelwa na mafhungo o netshedzwaho nga thanzi dzo vhidzwaho, mudzulatshidulo wa mutangano, na madzina a vhathu vho imelwaho; na dzinwe ndatiso dzo dzhielwaho ndha, hune zwa vha zwo tea.

3.8.3 3.8.1

3.8.3.1 3.8.3.2 3.8.3.3

3.8.3.4 3.9 3.9.1

Mishumo ya mirado ya tshitshavha Mudi munwe na munwe u tea u netshedza zwibviswa zwine zwa iswa kha zwikwama kana masheleni a tshitshavha tenda mirado yo tendelwa u netshedza zwibviswa zwenezwo kha mutangano wo doweleaho hune ha vha ho dzhiiwa tsheo ya demokirasi nahone hu na ndivho u kombetshedza zwenezwo. Muta munwe na munwe u tea u ta nga u tou nwala muimeleli malugana na u davhidzana na komiti ya ndangulo ya mavu nahone u tea u divhadza komiti ya ndangulo ya mavu nga u tou nwala arali hu na tshanduko kha vhuimeleli ha muta. Muimeleli wa muta u tea u divhadza nga u tou nwala komiti ya ndangulo ya mavu nga ha tshumiso yo dzinginywaho ya mavu o avhelwaho muta; nga kha ndivhadzo yo tou nwaliwaho ya minwedzi i si ho fhasi ha mivhili arali a tshi khou pulana u bva tshothe kha mavu o avhelwaho muta u itela u fhelisa vhurado ha tshitshavha; arali muta wo pulana u avhela tshipida tsha mavu kha muthu munwe na munwe; nga ha thendelo inwe na inwe ine ya tendela muthu ane a si vhe murado u shumisa mavu o avhelwaho muta kana u tsireledza muta.

3.9.2

3.9.3 3.9.3.1 3.9.3.2 3.9.3.3 3.9.3.4

4. Komiti ya ndangulo ya mavu 4.1 Khoro ya sialala ine ya shuma sa komiti ya ndangulo ya mavu Tshitshavha 4.1.1 4.1.2 nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho u ya nga khethekanyo ya 21(1) ya Mulayo tsho thoma komiti ya ndangulo ya mavu; arali tshi na khoro ya sialala i divheaho kana yo tanganedzwaho, tshi nga kha di dzhia tsheo ya uri maanda na mishumo zwa komiti ya ndangulo ya mavu zwi nga shumiswa na u itwa nga khoro yeneyo. Ndangulo ya mafhungo a tshitshavha

4.2

113

4.2.1 4.2.2

Ndangulo ya mafhungo a tshitshavha hu tshi itelwa mirado i tea u itwa nga komiti ya ndangulo ya mavu. Komiti ya ndangulo ya mavu i na vhudifhinduleli ha u shumisa mbetshelwa dza iyi milayo u ya nga ndivho yadzo, na u ya nga ndaela dzinwe na dzinwe dza mirado nga kha tsheo yo tanganedzwaho kha mutangano wo doweleaho. Tshivhumbeo Mirado yothe ya komiti ya ndangulo ya mavu i tea u vha mirado ya tshitshavha. Tshivhalo tsha mirado ya komiti ya ndangulo ya mavu yothe yo tangana yo khethiwaho nga tshitshavha a tsho ngo tea u vha fhasi ha mirado ya rathi na u fhira mirado ya fumi. Phanda ha mutangano wa u thoma wa komiti ya ndangulo ya mavu, tshitshavha nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho tshi nanga murado wa komiti ya ndangulo ya mavu u imela madzangalelo a mirado ya tshitshavha ine ya toda thuso sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 22(4) ya Mulayo; na tshi ramba nga u tou nwala vhathu kana madzangano o bulwaho kha khethekanyo ya 22(5) ya Mulayo u nanga nga u tou nwala mirado i songo tendelwaho u vouta ya komiti ya ndangulo ya mavu. Murado wa komiti ya ndangulo ya mavu u tea u bva ofisini arali a si tsha vha mudzulapo wa tshothe kha tshitshavha hune khetho dza do tshimbidzwa kana u fariwa hone; o bvisiwa u ya nga ndaulo ya 32 ya Ndaulo dza Mulayo wa Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha kha u dzhenela dzikhetho dza komiti ya ndangulo ya mavu; ha wanala uri tshiimo tshawe tsha u sa kona u badela zwikolodo tshi sa shanduki; o divhadzwa nga khothe ya mulayo uri ho ngo takala maluvhini kana o valelwa u ya nga Mulayo wa Mutakalo Maluvhini, wa 1973, (Mulayo wa vhu 18 wa 1973), kana munwe mulayo wo teaho; o bvisiwa kha ofisi ya thirasithi zwo itiswa nga vhudifari vhu songo teaho; dzina lawe lo vhuya la bviswa kha redzhisitara inwe na inwe ya phurofeshinala zwo itiswa nga vhudifari vhu si havhudi nahone a li athu u vhuedzedzwa; o waniwa nga khothe, foramu sa zwe zwe zwa sumbedziswa zwone nga Mulayo wa u tutuwedza Ndinganyiso na u Thivhela Khethululo i songo teaho, wa 2000 (Mulayo wa vhu 4 wa 2000), o pfuka khethekanyo ya 7 kana mbetshelwa inwe na inwe ya Mulayo wonoyo; u rizaina kana u litsha nga kha ndivhadzo yo tou nwaliwaho ya rumelwa kha mudzulatshidulo wa komiti ya ndangulo ya mavu; o bvisiwa ofisini nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho kha mutangano wo doweleaho kana wa nga misi wa tshitshavha hu na zwiitisi zwi pfalaho, nga murahu ha u kwamana kana u eletshedzana na komiti ya ndangulo ya mavu; o fhidza mitanganoni mivhili kana u fhira a songo newa livi nga komiti ya ndangulo ya mavu kha tshifhinga tsha minwedzi ya fumimbili i tshi tou tevhekana; o fhelisa vhurado hawe kha tshitshavha kana arali vhurado honoho ho fheliswa nga tshitshavha u ya nga mulayo wa 3.8.

4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3

4.3.3.1

4.3.3.2

4.3.4 4.3.4.1 4.3.4.2 4.3.4.3 4.3.4.4

4.3.4.5 4.3.4.6 4.3.4.7

4.3.4.8 4.3.4.9

4.3.4.10 4.3.4.11

114

4.3.5 4.3.6

Vhurado ha murado wa komiti ya ndangulo ya mavu vhu tea u fhahewa kana u imiswa lwa tshifhinga tshawe tsha u imiswa sa murado u ya nga mulayo wa 3.8.1. Murado munwe na munwe ane a bva ofisini u ya nga mulayo wa 4.3.4 kana murado ane vhurado hawe ha vha ho imiswa u ya nga mulayo wa 4.3.5, phanda ha u bva kana u imiswa, u tea u netshedzwa tshifhinga tsha u talutshedza sia lawe kha mutangano wo doweleaho wa tshitshavha. Mudzulatshidulo na mufarisa mudzulatshidulo Kha mutangano wayo wa u thoma nga murahu ha musi yo thomiwa nga fhasi ha khethekanyo ya 21(1) ya Mulayo, komiti ya ndangulo ya mavu nga thendelano i tea u nanga muthihi wa mirado yayo u vha mudzulatshidulo wa komiti ya ndangulo ya mavu; na nga murahu ya nanga munwe wa mirado yayo u vha mufarisa mudzulatshidulo wa komiti ya ndangulo ya mavu. Hune ha wanala uri komiti ya ndangulo ya mavu i kundelwa u swikelela thendelano sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha mulayo wa 4.4.1, mirado i tea u voutela muthu o khethiwaho sa mudzulatshidulo nga murahu ha u voutela muthu o khethiwaho sa mufarisa mudzulatshidulo: Tenda hune ha wanala uri voutu dzi a lingana mafhungo kana zwenezwo zwi tea u rumelwa kha Muhasho uri u dzhenelele. Hune ha wanala uri mudzulatshidulo haho kana hune mudzulatshidulo a kundwa u shuma sa mudzulatshidulo hu na tshiitisi, mufarisa mudzulatshidulo u tea u ita mishumo ya mudzulatshidulo. Arali vhothe mudzulatshidulo na mufarisa mudzulatshidulo vha si ho mutanganoni, mirado nga thendelano kana nga voutu u ya nga mulayo wa 4.4.2 i tea u khetha muthihi wa mirado yayo u tshimbidza na u ita mishumo yothe ya mudzulatshidulo u swikela mudzulatshidulo kana mufarisa mudzulatshidulo a tshi vhuyelela mushumoni wawe. Khetho U khethiwa ha mirado ya komiti ya ndangulo ya mavu kana u khethiwa ha murado musi hu na tshikhala hu tea u itwa u ya nga Ndaulo dza Mulayo wa Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha.

4.4 4.4.1

4.4.1.1 4.4.1.2 4.4.2

4.4.3

4.4.4

4.5

4.6 4.6.1 4.6.2 4.7

Theme ya Ofisi Mirado ya komiti ya ndangulo ya mavu i tea u shuma ofisini lwa minwaha mitanu. Murado wa komiti ya ndangulo ya mavu a nga shuma ofisini lwa theme mbili fhedzi dzi tshi tevhekana. Maanda na mishumo Nga nnda ha maanda na mishumo yo netshedzwaho komiti ya ndangulo ya mavu u ya nga Mulayo, komiti ya ndangulo ya mavu i nga

4.7.1

u ya nga khethekanyo ya 24(2) ya Mulayo na thendelo yo tou nwaliwaho nga tshitshavha nga kha tsheo ya demokirasi yo dzhiiwaho hu na ndivho, rengisa mavu a songo netshedzwaho kana u avhela tshitshavha; kombetshedza mithelo kana dzilevi dza malugana na ndangulo ya mavu hune ya vha na maanda. Mitangano ya komiti ya ndangulo ya mavu

4.7.2 4.8

115

4.8.1 4.8.2

Mudzulatshidulo a nga dzudzanya mutangano wo doweleaho kana wa nga misi tshifhinga tshinwe na tshinwe. Mutangano wa sipeshala wa komiti ya ndangulo ya mavu u tea u dzudzanywa nga mudzulatshidulo hu saathu fhela maduvha a fumi o tanganedza khumbelo yo tou nwaliwaho ya sainiwa nga mirado ya komiti mivhili kana u fhira, hune khumbelo ya hone ya tea u sumbedza ndivho ya u dzudzanya mutangano na fhethu na tshifhinga tsha mutangano. Mudzulatshidulo u tea u netshedza ndivhadzo yo tou nwaliwaho ya maduvha matanu ya mutangano kha mirado yothe ya komiti nahone ndivhadzo yeneyo i tea u fhelekedzwa nga adzhenda. Kha nyimele dza sipeshala kana dzo khetheaho, hune mutangano wa shishi wa vha wo tea, ndivhadzo ya mutangano i nga netshedzwa nga mulomo kana nga inwe ndila nga ndila ine zwa takalelwa nga mudzulatshidulo na dzinwe ndila hu si na u tevhedzela milayo yo doweleaho. Khoramu ya u shumana na adzhenda ya mutangano wa komiti ndi phesenthe dza 50 dza mirado ine ya vha hone mutanganoni dzo tangana na muthihi. U dzhia tsheo hu bvelela nga kha thendelano kana nga u ita uri mirado i voute. Hune ha wanala uri dzivoutu dzo lingana, mudzulatshidulo na ene u vouta. Komiti ya ndangulo ya mavu i tea u vhulunga maambiwa a mitangano nahone zwi tevhelaho zwi tea u rekhodiwa khao Datumu, tshifhinga na fhethu ha mutangano; Madzina a mirado ine ya vha hone mutanganoni; Manweledzo a tsheo inwe na inwe yo dzhiiwaho mutanganoni; na Arali murado u tshi zwi takalela, u hanedzana hawe na tsheo yo dzhiiwaho.

4.8.3

4.8.4

4.8.5 4.8.6 4.8.7 4.8.8 4.8.8.1 4.8.8.2 4.8.8.3 4.8.8.4 4.9

Maambiwa a mutangano wa ndangulo ya mavu a tea u tanganedzwa kha mutangano u tevhelaho na u sainiwa nga mudzulatshidulo musi o tanganedzwa.

4.10 Maambiwa othe o tanganedzwaho na u sainiwa u ya nga mulayo wa 4.9 a tea u vha hone uri a toliwe nga mirado ya tshitshavha, Bodo, Muhasho na muthu munwe na munwe o tendelwaho nga mulayo. 4.11 Nga nnda ha musi zwo sumbedzwa nga inwe ndila maambiwa o tanganedzwaho na u sainiwa u ya nga mulayo wa 4.9 nga vhunzhi ha mirado ya komiti ine ya vha hone mutanganoni wa ndangulo ya mavu a do dzhiiwa sa vhutanzi ha tsheo yo dzhiiwaho mutanganoni. 4.12 Komiti ya ndangulo ya mavu i nga netshedza manwe maanda e ya a netshedzwa u ya nga Mulayo kha komiti thukhu ya komiti ya ndangulo ya mavu kana kha murado wa komiti. 4.13 Maanda manwe na manwe o netshedzwaho komiti thukhu kana murado u ya nga phara ya 4.12 a nga kha di shumiswa kha nyimele dza u angaredza kana dzinwe nyimele kana nyimele kana nyimele dza lunwe lushaka u ya nga milayo yeneyo ine i nga vha yo vhewa nga komiti ya ndangulo ya mavu, nahone izwi a zwi ambi uri komiti ya ndangulo ya mavu i do dzhielwa maanda yo a netshedzwaho. 4.14 Mirado ya tshitshavha ine ya si shume kha komiti ya ndangulo ya mavu na mirado i songo tendelwaho u vouta ya komiti ya ndangulo ya mavu i nga dzhenela kana u amba mitanganoni ya komiti. 4.15 Murado munwe na munwe wa komiti ane a vha na dzangalelo zwi khagala kha zwinwe na zwinwe kha adzhenda ya komiti ya ndangulo ya mavu u humbelwa u divhadza dzangalelo lenelo nahone

116

ho ngo tea u vha hone musi ho farwa nyambedzano na u dzhia tsheo malugana na zwenezwo. 4.16 Murado wa komiti u tea u dzhenela mitangano yothe ya komiti na ya komiti thukhu ine a vha murado, nga nnda ha musi o lewa livi u ya nga milayo yo teaho kana sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha milayo na ndaela dza komiti: Tenda hune mirado ya komiti i songo tendelwaho u vouta kana komiti thukhu ya vha i si ho mutanganoni une wa vha wo divhadzwa u ya nga iyi milayo, mutangano u nga bvela phanda na musi a si ho. 4.17 Arali mudzulatshidulo a si ho kana a sa koni u shumisa maanda awe kana u ita mishumo yawe, mufarisa mudzulatshidulo u shuma sa mudzulatshidulo wa komiti ya ndangulo ya mavu. 5. Mitangano ya tshitshavha 5.1 Zwithu zwine zwa tea u kwamiwa kana u ambiwa nga hazwo kha mitangano ya nga misi kana yo doweleaho. Mitangano ya nga misi kana yo doweleaho ya tshitshavha i dzudzanywa arali zwo tea u shumana na zwine zwa kwama tshitshavha, hu tshi katelwa 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 5.1.6 5.1.7 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 Dzikhetho, u bvisiwa, u thivhiwa ha mirado ya komiti ya ndangulo; u dededzwa ha mirado ya komiti ya ndangulo; u ita, u tanganedza, u khwinisa kana u fheliswa kana u khantselwa ha iyi milayo; Thendelo ya u rengisa mavu nga komiti ya ndangulo ya mavu; u tanganedzwa kana u haniwa ha khumbelo ya u shandukiswa ha pfanelo ya ndaela ntswa u vha pfanelo ya vhune ine i nga sielwa mulaifa; u netshedzwa ha khadzimiso kana garanthii nga tshitshavha hu tshi itelwa munwe muthu; zwinwe zwine zwa todiwa nga mulayo. Matshimbidzele kha mitangano ya nga misi kana yo doweleaho Hu tea u fariwa mutangano wa nga misi kana wo doweleaho muthihi nwaha munwe na munwe. Mudzulatshidulo, mufarisa mudzulatshidulo kana mirado mivhili minwe na minwe ya komiti ya ndangulo ya mavu i nga dzudzanya mutangano wa nga misi tshifhinga tshinwe na tshinwe. Mutangano wa sipeshala kana wo khetheaho u tea u dzudzanywa nga mudzulatshidulo hu saathu fhela maduvha a fumi ho tanganedzwa khumbelo yo tou nwaliwaho ya sainiwa nga mirado ya 10 ya tshitshavha kana u fhira, lune khumbelo ya tea u sumbedza ndivho malugana na mutangano une wa do dzudzanywa na fhethu na tshifhinga tsha mutangano. Mudzulatshidulo u tea u netshedza ndivhadzo ya maduvha a si ho fhasi ha a 21, nga luambo kana nyambo dzine dza shumiswa nga tshitshavha, nga u shumisa media inwe na inwe kana liga lo sumbedzwaho kha ndaulo ya 3(1)(a) ya Mulayo wa Pfanelo dza Mavu dza Tshitshavha, ya mutangano kha mirado yothe ya tshitshavha nahone ndivhadzo yeneyo i tea u fhelekedzwa nga adzhenda. Tsheo yo dzhiiwaho kha mutangano kana mitangano ya tshitshavha i nga dzhiiwa fhedzi nga vhunzhi ha mirado ya tshitshavha ine ya vha hone mutanganoni kana mitanganoni kana yo imelwaho mutanganoni kana mitanganoni ine vha newa tshifhinga tsho teaho malugana na u shela mulenzhe. U dzhia tsheo hu itwa nga thendelano kana nga u ita uri mirado i voute. Hune ha wanala uri voutu dzi a lingana, mudzulatshidulo na ene a nga vouta.

5.2.4

5.2.5

5.2.5 5.2.6

117

5.2.7

Arali mudzulatshidulo a vha a si ho kana a sa koni u shumisa maanda awe kana u ita mishumo yawe, mufarisa mudzulatshidulo a nga shuma sa mudzulatshidulo wa komiti ya ndangulo ya mavu. Zwithu zwine zwa do kwamiwa kana u ambiwa nga hazwo kha mitangano ya sipeshala kana yo khetheaho Mutangano wa sipeshala u ya nga mulayo wa 5.2.3 u nga kwama zwinwe na zwinwe zwo bulwaho kha mulayo wa 5.1.

5.3

118

Tsonga

NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA

NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004)

MPFAMPFARHUTO WA SWINAWANA

Holobye wa Timhaka ta Misava ehansi ka xiyenge xa 44(1) xa Nawu wa Timfanelo ta Misava ya Vaaki, 2004 (Nawu No. 11 wa 2004), u na xikongomelo xo endla swinawana eka Xedulu, no swi hangalasa leswaku vaaki va nyika swibumabumelo swa vona loko Swinawana swi nga si andlariwa ePalamende hi ku landza xiyenge xa 44(2) xa Nawu.

119

XEDULU XIKOMBO
Xinawana 1 Tinhlamuselo KAVANYISA KA 1 TIHUVO TA TIMFANELO TA MISAVA (Nawu, Kavanyisa ka 8, swiyenge swa 25 ku ka 30) 2 Mimpimo ya matumbuluxelo 3 Ku langhiwa ka vayimela-ku langhwa leswaku va va swirho 4 Ku bohiwa ka xitulu na vutsalana 5 Ku thoriwa ka swirho 6 Khodi ya Matikhomelo 7 Ku paluxiwa ka ntsakelo wa xirho 8 Lembe ra vulawuri na swa timali 9 Maendlelo, tinhlengeletano, khoramu ni ku vhota 10 Matimba ni mintirho 11 Swiviko 12 Matimba yo nghena, ku kambela no rhamba tinhlengeletano KAVANYISA KA 2 NDZAVISISO WA TIMFANELO TA MISAVA (Nawu, Kavanyisa ka 5, swiyenge swa 14 ku ka 18) 13 Xikombelo xo sungula ndzavisiso 14 Ku thoriwa ka mulavisisi wa timfanelo ta misava 15 Khodi ya Matikhomelo 16 Xitiviso xa Ndzavisiso 17 Matimba ni mintirho ya mulavisisi 18 Matimba yo nghena, yo secha, ku tekela vanhu nhundzu no rhamba tinhlengeletano 19 Xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava 20 Xiboho xa Holobye Pheji 122

123 123 123 123 124 124 124 124 125 126 126

127 127 128 128 128 129 129 129

KAVANYISA KA 3 VUNDZENI, KU ENDLIWA NO TSARISIWA KA MILAWU YA VAAKI (Nawu, Kavanyisa ka 6, swiyenge swa 19 ku ka 20) 21 Xikombelo xo lava ku pfuniwa 131 22 Ku endliwa no amukeriwa 131 23 Ntsariso 131 24 Vundzeni 132 25 Milawu ya ntolovelo 133 KAVANYISA KA 4 TIKOMITI TA VULAWURI BYA MISAVA (Nawu, Kavanyisa ka 7, swiyenge swa 21 ku ka 24 26 Ku tumbuluxiwa 27 Mavumbelo 28 Ku herisiwa ka vuxirho bya komiti 29 Ku rhamba nhlengeletano ya nhlawulo wa mani na mani 30 Ku langhiwa ka vayimela-ku-langhwa 31 Ku hlawuriwa ka swirho swa komiti 32 Nkarhi wo tirha ehosini na xivandla 33 Matimba ni mintirho 34 Tinhlengeletano ta komiti ya vulawuri bya misava 35 Tinkonta ta timali ni minhlahluvo ya swa timali KAVANYISA KA 5 SWILAVEKO SWO ANGARHELA 36 Nhlokomhaka yo koma 120 139 134 134 134 135 135 136 136 136 136 137

TIFOMO Fomo ya 1 Fomo ya 2 Fomo ya 3 Fomo ya 4(a) Form 4(b)

XITANDZHAKU XA A

Xitiviso xo kombela ku langhiwa (xinawana 3(1)(b)) Xitiviso xo thoriwa ka swirho (xinawana 5(3)) Xikombelo xo lava ku sungula ndzavisiso wa timfanelo ta misava (xinawana 13(1)) Xitiviso xa Holobye xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava (xinawana 16(1) Xitiviso hi Huvo ya Timfanelo ta Misava ya Ingonyama ya ndzavisiso wa Timfanelo ta misava ta le KwaZulu-Natal (xinawana 16(1)) Fomo ya 5 Nongonoko wa swivutiso swa timfanelo ta misava (xinawana xa 17(2)) Fomo ya 6 Papila ro lawula mutirhi wa le handle : ndzavisiso wa timfanelo ta misava (xinawana xa 7(2)) Fomo ya 7 Xitiviso xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava lexi nga kona leswaku xi kamberiwa (xina wana xa 19(2)) Fomo ya 8 Vuyimeri hi mayelana na xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava (xinawana xa19(3)(c)) Fomo ya 9(a) Xitiviso xa Holobye xa xiboho lexi endliweke (xinawana xa 20(2)) Fomo ya 9(b) Xitiviso xa Huvo ya Timfanelo ta Misava ya Ingonyama ya le KwaZulu-Natal xa xiboho lexi endliweke (xinawana xa 20(2)) XITANDZHAKU XA B KHODI YA MATIKHOMELO YA SWIRHO SWA HUVO (xinawana xa 6) XITANDZHAKU XA C KHODI YA MATIKHOMELO YA VALAVISISI VA TIMFANELO TA MISAVA (xinawana xa 15) XITANDZHAKU XA D TIMHAKA LETI FANELEKE KU VULAVURIWA HI TONA EKA MILAWU YA VAAKI (xinawana xa 24(1)(c)) XITANDZHAKU XA E MILAWU YA VAAKI YA NTOLOVELO (xinawana xa 25(3))

121

Tinhlamuselo
1. Eka swinawana leswi rito rinwana ni rinwana kumbe xivulwana-hava lexi nyikiweke nhlamuselo eka Nawu wa Timfanelo ta Misava ya Vaaki, 2004, swi ta va ni nhlamuselo yoleyo ehandle ka loko kumbe swi tivisiwile/hlamuseriwile hi ndlela yinwana yo hambana komiti swi vula komiti ya vulawuri bya misava tanihi laha yi hlamuseriweke hakona eka xiyenge xa 1 xa Nawu hikwalaho ka swikongomelo swo lava ku tirhisa matimba ni ku endliwa ka mintirho ya komiti ya vulawuri bya misava hi ku landza xiyenge xa 21(2) xa Nawu, swi katsa huvo ya ndhavuko leyi amukeriwaka ya vaaki loko vaaki va boha hi ku tirhisa xiboho xa xidemokirasi leswaku matimba lama ma fanele ku tirhisiwa hi huvo yoleyo; mutirhi loyi a nyikiweke matimba swi vula mutirhi loyi a nyikiweke matimba eka Ndzawulo hi Holobye hi ku landza xinawana xa 21(2) leswaku a pfuneta vaaki, kasi a swi katsi mutirhi loyi a nyikiweke matimba yo tirha tanihi mulavisisi wa timfanelo ta misava hi ku landza xinawana xa 14(1)(a); mulavisisi swi vula mulavisisi wa timfanelo ta misava tanihi laha swi hlamuseriweke eka xiyenge xa 1 xa Nawu; xiboho xa xidemokirasi ni lexi nga ni vutivi, hi ku swi fambelanisa ni vaaki, swi vula xiboho xa xidemokirasi xa vanhu vo tala va swirho swa vaaki lava nga ni malembe ya 18 hi vukhale kumbe ku tlula naswona lava nga kona kumbe lava yimeriweke hi vuyimeri eka nhlengeletano ya vaaki laha ku nyikiweke xitiviso lexi nga riki ehansi ka masiku ya 21; ndzavisiso wa timfanelo ta misava swi vula ndzavisiso wa timfanelo ta misava lowu sunguriwaka hi Holobye hi ku landza xiyenge xa 14(1) xa Nawu, naswona ndzavisiso wu na nhlamuselo yo yelana; Holobye swi vula Holobye loyi a nga ni vutihlamuleri bya Timhaka ta Misava kambe loko swi yelanisiwa na matimba kumbe ntirho lowu endliwaka hi Huvo ya Timfanelo ta Misava ya Ingonyama eKwaZulu-Natal hi ku landza xiyenge xa 34 xa Nawu, swi vula Huvo leyi hlamuseriweke; mfanelo leyi ehleketeriwaka swi vula mfanelo ya vunwini bya misava leyi nga riki enawini leyi munhu a tshembaka leswaku u na yona ku va yi nyikiwa vaaki kumbe munhu hi nawu; Nawu swi vula Nawu wa Timfanelo ta Misava ya Vaaki, 2004; Mutirhi wa Ntsariso swi vula mutirhi wa Ndzawulo loyi a nyikiweke matimba hi Mulawuri-Jenerali tanihi Mutirhi wa Ntsariso hi ku landza xiyenge xa 19(4)(c) xa Nawu;

122

KAVANYISA KA 1 TIHUVO TA TIMFANELO TA MISAVA

(Nawu, Kavanyisa ka 8, swiyenge swa 25 ku ka 30) Mimpimo ya matumbuluxelo 2. Mimpimo yo tumbuluxiwa leyi Holobye a faneleke ku yi languta loko a tumbuluxa Huvo ni loko a boha ndhawu leyi faneleke ku tirha eka yona, yi katsa (a) tinhlayo ni mimpimo leyi tiviwaka no pimanyetiwa (i) vaaki; na (ii) tindhawu ta misava ya vaaki; endhawini leyi nga talaka ku khumbiwa hi; (b) mintirho leyi nga ta endliwa; na (c) rifuwo-pfuneta ra vanhu, ra timali ni rinwana leri nga ta laveka. Ku langhiwa ka vayimela-ku-langhwa leswaku va va swirho 3. (1) Loko ku tumbuluxiwa Huvo Holobye u fanele (a) ku boha hi minhlangano ya mfumo leyi faneleke ku yimeriwa eka Huvo hi ku landza xiyenge xa 26(2)(a) xa Nawu; na (b) ku nyika xitiviso xa ku tumbuluxiwa tanihi laha swi laviwaka hakona hi xiyenge xa 25(a) xa Nawu no kombela ku langhiwa ka vayimela-ku-langhwa leswaku va thoriwa tanihi swirho swa Huvo hilaha swi laviwaka hakona hi xiyenge xa 26 xa Nawu, leswi hlamuseriweke kahle eka xivumbeko xa Fomo ya 1 eka Xitandzhaku xa A. (2) Xitiviso lexi anakanyiweke eka xinawanantsongo xa (1) xi fanele ku hangalasiwa hi tindzimi to lava ku ringana tinharhu leti talaka ku tirhisiwa endhawini leyi Huvo yi tirhaka eka yona (a) kanwe ntsena eka Gazete; (b) kanwe ntsena eka yinwana ni yinwana ya maphephahungu yanharhu lawa xavisiwaka etikweni hinkwaro, exifundzeni ni le tindhawini ta le kusuhi hi ku landzelelana; (c) kanwe ntsena eka vuhaxi byinwe bya thelevhixini kumbe vuhaxi bya rhadiyo; (d) hi ku kombisa xitiviso endhawini leyi vonakaka kumbe endhawini ya hosi yinwana ni yinwana ya Ndzawulo endhawini leyi Huvo yi tirhaka eka yona; ni (e) ndlela yinwana ni yinwana yo engetela leyi Holobye a vonaka yi fanerile. (3) Holobye, ku engetela eka ku nyika xitiviso lexi laviwaka hi swinawanantsongo swa (1) na (2), a nga tirhisa ndlela yinwana ni yinwana yo kuma ku langhiwa loku faneleke loku a vonaka ku fanerile, ku katsa ni ku kombela vanhu ni mavandla hi woxe. Ku bohiwa ka xitulu na vutsalana 4. (1) Loko Holobye a nyika xitiviso xo thoriwa ka swirho swa Huvo hi ku landza xinawana xa 5, MulawuriJenerali wa Ndzawulo u fanele ku boha xitulu na vutsalana bya Huvo no lulamisa ndhawu yo tshama, vatirhi ni switirhisiwaswinwana leswi laviwaka hi Huvo leswaku swi va kona. (2) Mulawuri-Jenerali a nga (a) thola vatirhi va nkarhi hinkwawo kumbe va nkarhinyana; no (b) rhumela kumbe ku lerisa vatirhi va Ndzawulo; leswaku va endla mintirho ya vulawuri ni vutsalana leyi lavekaka leswaku Huvo yi kota ku tirha kahle. Ku thoriwa ka swirho 5. (1) Holobye u thola xirho, mutshami wa xitulu na xandla xa mutshami wa xitulu va Huvo hi ku va nyika papila ra ntholo leri hlamuselaka

123

(a) ku va va thoriwile ni siku ro sungula ku tirha; (b) xiyimo xa mutshami wa xitulu kumbe xandla xa mutshami wa xitulu, loko swi laveka; (c) xifundzha xa vakheti lexi xirho xi yimelaka xona; na (d) swilaveko ni swipimelo leswi faneleke eka ku thoriwa ku katsa na loko xirho xi nga ri mutirhelamfu mo, muholo ni swipfuno leswi nga ta hakeriwa. (2) Swilaveko ni swipimelo swa ntirho swa xirho lexi nga mutirhela-mfumo swi fanele ku bohiwa hi Holobye hi ku tsundzuxana na nhloko ya hosi leyi mutirhi a tirhaka eka yona. (3) Xitiviso xo thoriwa ka swirho hi ku landza xiyenge xa 26(6) xa Nawu swi fanele ku hlamuseriwa eka Nawu hi ku tirhisa xivumbeko xa Fomo ya 2 eka Xitandzhaku xa A no va xi hangalasiwa hi ndlela leyi lerisiweke eka xinawana xa 3(2). (4) Ku thoriwa ku tata xivandla hi ku landza xiyenge xa 26(7) xa Nawu a ku fanelanga ku cinca ma vumbelo ya Huvo tanihi laha swi hlamuseriweke hakona eka xiyenge xa 26(2) xa Nawu. (5) Xiboho lexi endliweke ni goza leri tekiweke hi Huvo a swi herisiwi ntsena hi xivangelo xo va ku ri na xivandla eka vuxirho bya Huvo yoleyo enkarhini wunwana ni wunwana. Khodi ya matikhomelo. 6. Khodi ya matikhomelo Xirho xa Huvo xi fanele ku endla mintirho ya xona leyi nga mhaka ya ntsakelo wa vaaki hi ku landza Nawu, swinawana leswi ku katsa na Khodi ya Matikhomelo eka Xitandzhaku xa B na hilaha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 28(1)(d) xa Nawu, swiletelo swa Holobye swa nkarhi na nkarhi, leswi loko a tsandzeka ku swi endla a nga humesiwaka ehosini hi ku landza xiyenge xa 27(2)(c) xa Nawu endzhaku ka loko ku landzeleriwile endlelo ra vulawuri leri nga kahle. Ku paluxiwa ka ntsakelo wa xirho Xirho xa Huvo xi fanele ku paluxa ntsakelo lowu nga erivaleni ni lowu nga riki erivaleni wunwana ni wunwana kumbe wa le xihundleni lowu xirho kumbe mutekani unwana, nsati kumbe xirho xa le kusuhi xa ndyangu xi nga na wona emhakeni yinwana ni yinwana eka Huvo no kala xi nga ngheneleli emhakeni yinwana ni yinwana leyi fambelanaka na mhaka yoleyo ehandle ka loko Huvo yi bohile leswaku ntsakelo wa xirho a hi wa nkoka. Lembe ra vulawuri na swa timali Lembe ra vulawuri rosungula ni ra swa timali ra Huvo ri sungula hi siku ro hetelela leri mutshami wa xitulu wa yona, xandla xa mutshami wa xitulu kumbe swirho swi thoriwaka hi rona no hela hi siku ra 31 Nyenyankulu wa lembe leri landzelaka, na lembe rinwana ni rinwana leri landzelaka leri sungulaka hi 1 Dzivamisoko no hela hi siku ra 31 Nyenyankulu. Maendlelo, tinhlengeletano, khoramu ni ku vhota (1) Huvo yi fanele ku hlangana (a) ro sungula, tanihi laha yi rhambiweke hakona hi mutshami wa xitulu ku nga si hela masiku ya 14 yo thoriwa ka yena tanihi mutshami wa xitulu; (b) kanwe ntsena ekotareni yinwana ni yinwana ya lembe leyi sungulaka hi siku ra 1 Dzivamisoko, laha yo sungula ya yona yi faneleke ku va Nhlengeletano ya Lembe ya Mani na Mani; (c) hi ku komberiwa hi Holobye kumbe ku ringana nwe-xa-nharhu wa swirho swa yona; na (d) loko yi rhambiwile hi mutshami wa xitulu; naswona yi nga hlangana (e) hi ku komberiwa hi unwana wa swirho loko a pfumeleriwile hi mutshami wa xitulu; na (f) minkarhi hinkwayo loko Huvo yi vona swi fanerile. (2) (a) Mutshami wa xitulu wa Huvo u fanele ku rhamba tinhlengeletano ta Huvo hinkwato hi ku endla xi tiviso lexi tsariweke lexi nga riki ehansi ka masiku ya 21 kumbe ku tlula masiku ya 30, laha a hlamusela ka xikongomelo kumbe swikongomelo na siku, nkarhi na ndhawu ya nhlengeletano yinwana ni yinwana, naswona xitiviso lexi xi fanele ku rhumeriwa swinwe na ajenda. (b) Nhlengeletano leyi komberiweke hi ku landza xinawanantsongo xa (1)(c) yi fanele ku rham biwa ku nga si hela masiku ya 14 yo amukeriwa ka xikombelo lexi.

7.

8.

9.

124

(3) Eka nhlengeletano ya yona yo sungula Huvo yi fanele ku boha no rhekhoda (a) mafambiselo lama nga lavekaka lama nga fambisaneki na Nawu na swinawana leswi; na (b) xedulu ya masiku ya tinhlengeletano ta tikotara ta yona leti nga ta va kona elembeni ra yona ro sungula; no nyika tikhopi ta mafambiselo lama na xedulu eka Holobye na Mulawuri-Jenerali. (4) Khoramu ya nhlengeletano ya Huvo i nhlayo yikulu ya swirho swa yona kumbe eka nhlengeletano leyi tlheriseriweke endzhaku leyi a ku nga ri na khoramu, naswona loko ku nyikiwile xitiviso xa ku tlheriseriwa ndzhaku ka nhlengeletano, i nhlayo ya swirho leswi nga kona. (5) Loko ku hele nkarhi wo lava ku ringana hafu ya awara wo sungula ka nhlengeletano kambe ku nga si va ni khoramu, nhlengeletano yi fanele ku tlheriseriwa endzhaku ku ya eka siku leri nga ta bohiwa hi mutshami wa xitulu, leri nga fanelangiki ku va ehansi ka masiku ya 7 naswona ri nga tluli masiku ya 21 endzhaku ka siku rosungula ra nhlengeletano leyi a yi rhambiwile. (6) Xiboho xa vunyingi bya swirho swa Huvo leswi nga kona eka nhlengeletano yinwana ni yinwana xi tava xiboho xa Huvo yoleyo. (7) Loko swi endleka ku nga vi na ku twanana mutshami wa xitulu u na vhoti yo ahlula ehenhla ka vhoti yo endla swiboho swa nkoka. (8) Mutshami wa xitulu wa Huvo u fanele ku tiyisisa leswaku makanelwa lama tsariweke ya tinhlenge letano ta Huvo ya hlayisiwa no tiyisisiwa hi yena, na leswaku tikhopi ta tinhlengeletano leti na swi viko swinwana leswi andlariweke etinhlengeletanweni kumbe eka mafambiselo ya Huvo swi rhumeriwa Holobye na Mulawuri-Jenerali ku nga si hela masiku ya 30 endzhaku ka nhlengeletano yinwana ni yinwana kumbe mafambiselo. 10. Matimba ni Mintirho (1) Matimba ma nga tirhisiwa naswona ntirho wu nga endliwa hi Huvo kumbe hi xirho lexi nyikiweke matimba hi Huvo kumbe loko Huvo yi tsandzeka, mutshami wa xitulu wa yona, hi ku angarhela kumbe eka swiyimo swokarhi kumbe emhakeni yokarhi. (2) Loko yi endla mintirho ya yona hi ku landza xiyenge xa 28 xa Nawu, Huvo yi fanele ku tiyisisa leswaku yi ya emahlweni kumbe minkarhi hinkwayo hilaha swi nga lavekaka hakona (a) yi lawula no hlayisa tirhekhodi ta swa timali ni timhaka tinwana ta Huvo na switirhisiwaleswi yi averiweke swona; (b) tivisa no langutela ku hundzuluxiwa ka misava, vunwini, ku tirhisiwa, ku hluvukisiwa na swilave ko swa misava swo yelana swinwana swa vaaki hi ku kongomisa ngopfu eka mintlawa leyi nga riki na matimba; (c) hluvukisa no tsundzuxa vatirhi va nkoka hinkwavo lava faneleke hi switirateji leswi nga ta endla va kelela swilaveko leswi hi ku kongomisa ngopfu eka xilaveko xa (i) mintirho ya masungulo ni yinwana; (ii) nhluvukiso wa switirhisiwa na misava hi ku angarhela ; (iii) nseketelo wa swa timali ni xithekiniki na vuswikoti; na (iv) ntirho wa vurimi na xiyenge xinwana na mintirho yo herisa vusiwana loko yi pimanisiwa na misava ya vaaki/misava ya mintlawa; (d) langutela no tsundzuxa Holobye na Ndzawulo hi swiphiqo leswi nga sivelaka ku keleriwa ka swikon gomelo swa Nawu, ngopfu-ngopfu hi mayelana na (i) mintirho na vuxaka exikarhi ka vaaki, vamasipala, minhlangano ya mfumo yinwana, varhang eri va ndhavuko, vaaki na xiyenge xa phurayivhete; na (ii) mpfuneto wa swa timali lowu nga va ka wu huma eka mfumo, xiyenge xa phurayivhete naxi funo xinwana; no (e) langutela no endla ntirho wa nkoka eka hinkwayo (i) mindzavisiso ya timfanelo ta misava; (ii) swiyimo leswi fambelanaka na ku hluvukisiwa ka milawu ya vaaki; (iii) swikombelo swo pfumeleriwa ka ku hangalasiwa ka misava ya vaaki; na (iv) minkanetano leyi nga ololoxiwangiki hi mayelana na misava ya vaaki leyi nga vangeke leswaku ku tekiwa magoza ya nawu, swi nga ri na mhaka leswaku magoza ya nawu lama ya katsa Huvo kumb ma nga yi katsi;

125

lama rhumeriwaka eka Huvo kumbe lama a yi ma tiva no endla swibumabumelo eka Holobye na Ndza wulo hi ku antswisiwa ka swilaveko swa mafambiselo swa Nawu na swinawana leswi ku katsa na mi lawu ya vaaki ya ntolovelo. Swiviko (1) Huvo yi fanele ku nyiketa xiviko xa migingiriko ya yona leyi fambelanaka na matimba ni mintirho ya yona hinkwayo eka Holobye (a) hi lembe, ku nga si ka siku ra 30 Dzivamisoko kumbe siku leri engeteriweke leri ku twananiweke hi rona hi Holobye; na (b) loko a xi komberile; no nyika khopi ya xiviko xinwana ni xinwana eka Mulawuri-Jenerali. Matimba yo nghena, ku kambela na ku rhamba tinhlengeletano (1) Hi ku landza xiyengentsongo xa (3), matimba yo nghena na ku kambela lama hlamuseriweke eka xiyenge xa 28(2)(a) na (c) xa Nawu a ma fanelanga ku tirhisiwa ehandle ka loko ku ri na mpfumelelo wa mutshami wa le misaveni ya vaaki kumbe mpfumelelo wa nwini wa tsalwa leri faneleke kumbe goza leri ri nyikiwile mpfumelelo hi wivili leri humesiweke hi ku landza xiyengentsongo xa (2). (2) Loko ku ri na xikombelo lexi endliweke eka majisitarata loyi a nga ni matimba swi tikomba eka ma hun gu ya ku hlambanya leswaku ku na swivangelo leswi twalaka leswi endlaka leswaku a tshem ba leswaku (a) swiyimo swo nghena kumbe ku kambela leswi hlamuseriweke eka xiyenge xa 28(2) xa Nawu swi kona; (b) ku nghena emisaveni kumbe ku kamberiwa ka tsalwa i swa nkoka eku tirhiseni matimba kumbe eku endliweni ka ntirho wa Huvo; no (c) va ku nghena loku kumbe ku kamberiwa ku komberiwile kumbe ku nga pfumeleriwanga, majisi tarata a nga humesa wivili leri nyikaka xirho xa Huvo mpfumelelo lowu hlamuseriweke leswaku a nghena emisave ni kumbe ku kambela tsalwa leri fa bisanaka hi ku ya hi swipimelo leswi nga eka tsalwa ra mpfumelelo. (3) Loko xirho xa Huvo lexi nyikiweke matimba hi ku landza xinawana xa 10(1) xi nga kumangi mp fumelelo lowu anakanyiweke eka xinawanantsongo xa (1) naswona xi tshemba leswaku ku na swivangelo leswi twalaka swo va ku (a) humesiwa tsalwa ra mpfumelelo eka yena ehansi ka xinawanantsongo xa (2) loko a lava ku endla xikombelo xa tsalwa rolero; naswona (b) ku hlwerisiwa ko kuma tsalwa rolero swi ta sivela xikongomelo xa ku nghena kumbe ku kambela; a nga tirhisa matimba yo nghena no kambela ehandle ko kuma tsalwa lra mpfumelelo hi laha swi hla museriweke eka xiyenge xa 28(2)(a) na (c). (4) Xirho xa Huvo lexi nyikiweke matimba hi xikongomelo xo tirhisa matimba kumbe ku endla ntirho xi nga nghenela nhlengeletano yinwana ni yinwana ya komiti ya vulawuri bya misava kumbe vaaki hi ku landza xiyenge xa 28(2)(d) xa Nawu naswona xi nga rhamba nhlengeletano yoleyo hi ku nyika vaaki kumbe komiti ya vulawuri bya misava xitiviso lexi ringaneke lexi nga riki na masiku ya le hansi ka 21 kumbe laha xikongomelo xa nhlengeletano xi nga onhiwaka hi ku nyika xitiviso xa nkarhi wolowo, xitiviso lexi nga twisisekaka. (5) Hi swikongomelo swa xinawanantsongo xa (1) mutshami swi katsa komiti ya vulawuri bya misava.

11.

12.

126

KAVANYISA KA 2 NDZAVISISO WA TIMFANELO TA MISAVA

(Nawu, Kavanyisa ka 5, swiyenge swa14 ku ka 18) Xikombelo xo sungula ndzavisiso 13. (1) Munhu, vaaki kumbe nhlangano wa mfumo kumbe vandla rinwana kumbe ntlawa lowu lavaka ku sungula ndzavisiso wa timfanelo ta misava lowu lavekaka endzhaku ka xiboho lexi humaka eka Holobye hi ku landza Nawu va fanele ku endla xikombelo, lexi hlamuseriweke hi ku tirhisa xivumbeko xa Fomo ya 3 eka Xitandzhaku xa A eka Holobye leswaku va kota ku sungula ndzavisiso wolowo. (2) Holobye a nga kombela mahungu yo engetela na matsalwa hilaha a nga vonaka swi fanerile hakona, naswona loko xikombelo hi ku landza xinawanantsongo xa (1) xi tikomba xi nga ri na ntikelo kumbe xi ri xo xanisa, ku kombela muendli wa xikombelo leswaku a hlamusela xikombelo hi ku endla minyiketo leyi tsariweke leyi faneleke ku rhumeriwa hi siku leri tivisiweke hi Holobye leswaku hikwalaho ka yini xikombelo xi nga fanelanga ku aleriwa. (3) Endzhaku ko languta xikombelo ni mahungu lama yo engetela, matsalwa na minyiketo leswi nga amukeriwaka, Holobye hi ku ya hi swiyimo leswi a nga swi bohaka a nga pfumelela kumbe a nga pfumeleri xikombelo naswona u fanele ku tivisa muendli wa xikombelo hi xiboho xa yena naswona loko xikombelo xi nga amukeriwanga swivangelo swa leswaku hikwalaho ka yini swi ri tano. 14. Ku thoriwa ka mulavisisi wa timfanelo ta misava (1) Endzhaku ko amukeriwa ka xikombelo hi ku landza xinawana xa 14 Holobye u fanele (a) hi ku tsala a nyika matimba mutirhi loyi a faneleke wa Ndzawulo kumbe ku thola munhu loyi a nga riki mutirhi, kumbe hi vambirhi mutirhi loyi ni munhu loyi xikanwe leswaku a va mulavisisi wa timfanelo ta misava leswaku a endla ndzavisiso wa timfanelo ta misava lowu sunguriweke; (b) nyika mulavisisi yoloye khopi ya xikombelo na xitiviso hi ku landza xinawana xa 13(3); na (c) ku tivisa swikongomelo, ntumbuluko na xikopu xa ndzavisiso lowu faneleke ku endliwa, ndlela leyi tsakeriwaka leyi nga ta tirhisiwa (loko yi ri kona) na swiyimo na swipimelo leswi faneleke ku tirhisiwa loko ku thoriwa mulavisisi. (2) Hi ku ya hi swikongomelo swa xinawanantsongo xa (1) munhu swi katsa ntlawa kumbe khonsotiyamu ya vanhu va xiviri, munhu wa nawu, kumbe nhlangano wa mfumo na ntlawa, nhlangano kumbe vandla. (3) Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku va ni vuswikoti kumbe a kota ku kelela swilaveko, swikili na vutivi leswaku a ta kota ku endla kahle mintirho na vutihlamuleri lebyi laviwaka hi Nawu na ndzavisiso wo karhi lowu nga ta endliwa, ku katsa na (a) xiyimo xa le henhla xa vumunhu na ndzhuti wa xiphurofexini; (b) ku tiyimisela ku endla leswaku ku va ni ku ringanana; (c) vuswikoti bya xiyimo xa le henhla xa tindzimi leti talaka ku tirhisiwa endhawini leyi ndzavisiso wu nga ta endliwa eka yona; (d) swikili swo kota ku fambisa tinhlengeletano ta vaaki ni tinhlengeletano tinwana; (e) vuswikoti byo endla ndzavisiso; (f) vutivi bya misava, tindlu na ku hundzuluxiwa ka misava na timhaka leti yelanaka; (g) vutivi byo endla mbalango na ntsariso wa misava; (h) vutivi bya xiyimo xa le henhla xa matirhiselo ya misava na vupulani bya nhluvukiso; (i) vuswikoti byo fambisa phurojeke; (j) vutihlanganisi bya nomo no tsala ku katsa na swikili swo tsala swiviko; (k) swikili swa vulamuri no herisa minkanetano; na (l) vutivi bya nawu; naswona loko a nga si thoriwa tanihi mulavisisi a nga fanela ku enerisa Holobye leswaku u na swilaveko leswi kumbe u kota ku kelela swilaveko, swikili na vutivi.

127

15.

Khodi ya Matikhomelo Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku tirhisa matimba ya yena ni ku endla mintirho ya yena hi ku landzelela Khodi ya Matikhomelo leyi nga eka Xitandzhaku xa A na swiletelo swa Holobye na Mulawuri-Jenerali leswi nyikiwaka nkarhi na nkarhi. Xitiviso xa ndzavisiso (1) Xitiviso xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava hi ku landza xiyenge xa 16(a) xa Nawu xi fanele ku hlamuseriwa hi ku tirhisa xivumbeko xa Fomo ya 4 4(a) kumbe (b) eka Xitandzhaku xa A. (2) Holobye u fanele ku hangalasa xitiviso lexi anakanyiweke eka xinawanantsongo xa (1) hi ndlela leyi lerisiweke eka xinawana xa 3(2). (3) Xitiviso lexi anakanyiweke eka xinawanantsongo xa (1) xi fanele (a) xi tivisa mulavisisi wa timfanelo ta misava no nyika vuxokoxoko bya vutitivisi bya yena; (b) xi hlamusela misava leyi ndzavisiso lowu nga ta endliwa eka yona; (c) hlamusela hi ku komisa ntumbuluko na xikopu xa ndzavisiso; (d) tivisa muendli wa xikombelo loyi a anakanyiweke eka xinawana xa 13 na xiboho lexi languteri weke; (e) boxa leswaku mahungu hi mayelana na ndzavisiso ya nga kumeka eka mulavisisi wa timfanelo ta misava; (f) rhamba hinkwavo lava nga ni ntsakelo emisaveni ku nghenela eka ndzavisiso no nghenela nhlengeletano leyi nga ta khomiwa hi mulavisisi hi siku leri tivisiweke leri lulamisiweke hi Holobye na mulavisisi, leyi eka yona (i) ku nga ta hlamuseriwa xikongomelo xa ndzavisiso; naswona (ii) lava nga ta va kona va fanele ku komberiwa ku pfuneta hi ku nyika mahungu na vumbhoni lebyi fanelaka na timfanelo tinwana ni tinwana, mintsakelo na vunwini bya misava.

16.

17.

Matimba ni mintirho ya mulavisisi (1) Eku lavisiseni timhaka leti lavekaka ku nyika matimba swiyenge swa 12, 13, 14(2) na 18 swa Nawu na ku ringeta ku ololoxa nkanetano lowu nga helangiki, mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku tlhela a tumbuluxa no endla swibumabumelo na xiviko eka (a) mindzilekano ya le handle ya misava na minkavelo ya le ndzeni ya switandi leswi kumekaka endzeni ka mindzilekano ya le handle, no swi dirowa eka pulani ya xifaniso loko ku ri na minkan etano kumbe eka pulani yo angarhela leyi amukeriweke loko ku nga ri na nkanetano; (b) timfanelo na mintsakelo leyi Mfumo wu nga na yona ku katsa na masipala na nhlangano wa mfumo tanihi laha swi hlamuseriweke hakona eka xiyenge xa 1 xa Nawu wa Mafambiselo ya Timali ta Mfumo No. 1 wa 1999; (c) hi mayelana na misava ya mfumo laha ku anakanyikweke xitikheti eka xinhlokwana xa 28(1) xa Xedulu ya 6 eka Vumbiwa laha setikheti yi humesiweke no kuma khopi ya setikheti yoleyo; (d) vuxokoxoko bya nondzo wunwana ni wunwana emisaveni hi ku landza Nawu wo Tlherisela Timfanelo ta Misava, No. 22 wa 1994 na xiyimo xa nondzo wolowo; (e) tihakelo ta masipala leti kolotiwaka (loko ti ri kona); (f) vundzeni bya tirhekhodo ta Mutsarisi wa Mintwanano ya Matsalwa hi mayelana na misava ni timfanelo hinkwato leti tsarisiweke emisaveni yoleyo; (g) vuxokoxoko bya minkanetano yinwana ni yinwana hi mayelana na misava ni timfanelo ni mint sakelo eka misava kumbe leyi nga kona emisaveni; (h) xiboho hi ku landza xiyenge xa 18 xa Nawu lexi nga ta kumiwa hi ntlawa wunwana ni wunwana lowu nga ni ntsakelo eka ndzavisiso, na swivangelo swa xiboho xolexo; (i) ntumbuluko wa vaaki na swivumbeko swa vona ku katsa na vurhangeri bya ndhavuko kumbe byo kala byi nga ri bya ndhavuko; (j) leswaku xana milawu ya vaaki yi endliwile, yi amukeriwile no tsarisiwa naswona loko swi ri tano ku kuma khopi ya milawu yoleyo kasi loko swi nga ri tano, ku kondletela leswaku yi endliwa, yi amukeriwa no va milawu yoleyo yi tsarisiwa kumbe ku tiyisisiwa leswaku milawu leyi a yi endli wanga, a yi amukeriwanga no tsarisiwa hambileswi ku nga va ni matshalatshala yo endla tano no bumabumela leswaku milawu leyi lerisiweke ya ntolovelo yi fanele ku tirhisiwa eka vaaki volava; na (k) mintwanano leyi tsariweke hi vinyi va timfanelo swi nga ri na mhaka leswaku i ta muxaka wihi/ muni, eka ni le misaveni leyi khumbekaka ni le ka xiboho lexi nga ta endliwa hi Holobye hi maye lana na timfanelo toleto;

128

no kuma no nyiketa Holobye vumbhoni bya matsalwa emhakeni yinwana ni yinwana, eka xihehlo na xilo lexi yelanaka na ndzavisiso leswi nga va ka hi xivumbeko xa nhlokomhaka ya tsalwa, xih lambanyo xa vumbhoni (adhavhiti) kumbe swinwana. (2) Hi swikongomelo swa xinawanantsongo xa (1), mulavisisi u fanele ku nyikiwa mkelelo wa tirhekhodo ta Ndzawulo na Khomixini yo Tlherisela Timfanelo ta Misava, naswona a endla mbal ango kumbe ku khoma nhlengeletano kumbe ku tirhisa ndlela yinwana ni yinwana ku katsa no tirhisa nongonoko wa swivutiso wa ntolovelo na papila ra vulawuri bya ntirho wa mutirhi wa le handle hi ku tirhisa xivumbeko xa Tifomo ta 5 na 6, leti nga kona eka Xitandzhaku xa A hi tindzimi leti talaka ku tirhisiwa endhawini leyi khumbiwaka hi ndzavisiso. Matimba yo nghena, yo secha, yo tekela vanhu nhundzu na ku rhamba tinhlengeletano Swilaveko swa xinawana xa 12 swa tirhisiwa, laha ku nga ni ku cinca loku lavekaka, loko ku fanele ku tirhisiwa matimba yo nghena, yo secha, yo tekela vanhu nhundzu no rhamba ni ku nghenela tinhlengeletano hi ku landza xiyenge xa 17(4)(b) na (c) xa Nawu. Xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava (1) Mulavisisi u fanele ku nyiketa khopi leyi sayiniweke ya xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misa va tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka swiyenge swa 14(2) na 17(3) swa Nawu eka Mu lawuri-Jenerali loko xi nga si hangalasiwa eka xitiviso hi ku landza xinawanantsongo xa (2). (2) Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele loko a nga si nyiketa xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava eka Holobye a nyika xitiviso hi ku tirhisa xivumbeko xa Fomo ya 7 eka Xitandzhaku xa A, leswaku xiviko xi kumeka leswaku xi kota ku kamberiwa ni ku rhamba vuyimeri leswaku byi endliwa tanihi laha leswi swi boxiweke hakona eka Fomo ya 7. (3) Xitiviso lexi anakanyiweke eka xinawanantsongo xa (2) xi fanele ku hangalasiwa hi ndlela leyi lerisiweke eka xinawana xa 3(2). (4) Xitiviso lexi anakanyiweke eka xinawanantsongo xa (2) xi fanele (a) ku hlamusela misava hi mayelana na xiviko lexi nga ta nyiketiwa; (b) nyika nkarhi wo kambela xiviko hi tiawara ni le ka ndhawu leyi tivisiweke eka xitiviso, ku ringana nkarhi wa masiku ya 60 ku sukela hi siku leri boxiweke eka xitiviso; (c) rhamba vaaki vanwana ni vanwana lava nga ni ntsakelo kumbe munhu leswaku va endla min yiketo hi ku tirhisa xivumbeko xa Fomo ya 8 eka Xitandzhaku xa A hi mayelana na mhaka yinwana ni yiwana leyi faneleke eka ndzavisiso ku nga si hela nkarhi wo ringana masiku ya 60 ku sukela siku leri tivisiweke eka xitiviso; no (d) tivisa munhu loyi a faneleke ku nyiketiwa vuyimeri no boxa vuxokoxoko byo tihlanganisa bya yena. 20. Xiboho xa Holobye (1) Holobye a nga kombela mahungu yanwana yo engetela ni matsalwa lama a vonaka ma fanerile ku antswisa no hlamusela ndzavisiso wa timfanelo ta misava lowu nyiketiweke eka yena loko a nga si endla xiboho lexi simekiweke eka xiviko lexi. (2) Endzhaku ko endla xiboho Holobye u fanele ku hangalasa xitiviso xa xiboho xolexo hi ku landza xiyenge xa 16(b) xa Nawu hi ku tirhisa xivumbeko xa Fomo ya 9 (a) kumbe (b) eka Xitandzhaku xa A. (3) Xitiviso lexi anakanyiweke eka xinawanantsongo xa (2) xi fanele (a) ku hlamusela misava hi mayelana na ndzavisiso wa timfanelo ta misava lowu endliweke; nas wona (b) laha swi faneleke ku va ni vuxokoxoko bya swiboho leswi endliweke na swiyimo leswi sindzisi weke hi mayelana na (i) misava leyi faneleke ku rhijisitariwa kumbe yi tshama yi rhijisitariwile hi mavito ya vaaki ni vanhu lava anakanyiweke eka xiyenge xa 18(3)(a), (b) na (c)(i) swa Nawu; (ii) misava leyi hlayiseriweke Mfumo tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(3)(c)(ii) na (4) xa Nawu; (iii) ku tiyisisiwa, ku hundzuluxiwa kumbe ku khanseriwa ka timfanelo ta vunwini bya khale tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(3)(d) xa Nawu;

18.

19.

129

(iv) ku nyiketiwa ka timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa eka vavasati tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(4)(b) xa Nawu; (v) ku tiyisisiwa kumbe ku hlambanyiwa ka timfanelo ta khale ku va ti nga ha tirhi tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(5) xa Nawu ku katsa na ku nyiketiwa ka timfanelo ta vunwini lebyintshwa; (vi) vuxokoxoko bya ndziriso wo yelana wunwana ni wunwana lowu nyikiweke; na (vii) mhaka yinwana ni yinwana leyi ku endliweke xiboho eka yona.

130

KAVANYISA KA 3 VUNDZENI, KU ENDLIWA NO TSARISIWA KA MILAWU YA VAAKI

(Nawu, Kavanyisa ka 6, swiyenge swa 19 ku ka 20) 21. Xikombelo xo lava ku pfuniwa (1) Vaaki kumbe munhu loyi a lavaka ku pfuniwa leswaku a kota ku tirhisa Nawu ku katsa ni vaaki lava tsakelaka ku endla, ku amukela no va milawu ya vona yi tsarisiwa ehansi ka Nawu lowu, va nga endla xikombelo eka Holobye leswaku a nyika matimba mutirhi wa Ndzawulo leswaku a pfu neta vaaki hi ku landza xiyenge xa 36 xa Nawu. (2) Loko Holobye a enerisiwile swi nga ri na mhaka leswaku ntirho lowu i wa mulavisisi wa timfanelo ta misava, loko vaaki va lava ku pfuniwa loku anakanyiweke eka xinawanantsongo xa (1), u fanele a nyika matimba mutirhi wa Ndzawulo leswaku a va pfuna hi ndlela yoleyo. 22. Ku endliwa no amukeriwa (1) Loko vaaki va tsakela ku endla no amukela milawu ya vaaki, va fanele ku tivisa mulavisisi wa tim fanelo ta vaaki, Huvo leyi nga ni matimba na Mulawuri-Jenerali hilaha swi lavekaka hakona nas wona va fanele ku rhamba nhlengeletano kumbe tinhlengeletano hi xikongomelo lexi. (2) Milawu ya vaaki yi fanele ku endliwa no amukeriwa hi ku endliwa ka xiboho xa xidemokirasi nas wona xi tlhela xi va lexi nga ni vutivi. (3) Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku nghenela nhlengeletano kumbe tinhlengeletano hilaha swi anakanyikweke hakona eka xinawanantsongo xa (1) leswaku a tsala makanelwa ya nhlengeletano, a va mbhoni no letela vaaki loko va endla no amukela milawu ya vaaki no lulamisa xiviko lexi a nga ta xi rhumela eka Mulawuri-Jenerali hi xihatla, laha a boxaka miehleketo ya yena hi mayelana na (a) leswaku xana xitiviso xa nhlengeletano a xi nyikiwile nkarhi lowu nga riki ehansi ka masiku ya 21 naswona xana xi swi kotile ku tiyisisa leswaku swirho swa vaaki swi va kona eka nhlengeletano; (b) nhlayo ya swirho swa vaaki leswi nga kona enhlengeletanweni kumbe leswi yimeriwaka hi nawu, na leswaku xana mintlawa ya mintsakelo yo hambana ya vaaki a yi yimeriwile enhlengeletanweni yoleyo; (c) nhlayo ya swirho swa vaaki na vukhale bya swona leswi vhoteke hi ku tsakela ni leswi vhoteke ku kala swi nga tsakeli leswaku ku amukeriwa milawu ya vaaki kumbe xilaveko xinwana ni xinwana xo karhi lexi veke kona; (d) leswaku xana mintsakelo ya munhu unwana ni unwana kumbe ntlawa wa vanhu yi nga hetelela yi khumbeka hi ndlela yo kala yi nga ri kahle hikwalaho ko amukeriwa ka milawu ya vaaki; (e) mavonelo ya vanhu vanwana ni vanwana lava kanetanaka na swona; na (f) mhaka yinwana ni yinwana leyi faneleke leswaku ku kota ku tirhisiwa vonelo ra Mulawuri-Jenerali hi ku landza xiyenge xa 19 xa Nawu. (4) Milawu ya vaaki leyi amukeriweke hi vaaki yi fanele ku va leyi tsariweke no tlhela yi sayiniwa hi mutshami wa xitulu wa nhlengeletano leyi eka yona ku amukeriwaka milawu yoleyo no tlhela yi sayiniwa hi mulavisisi wa timfanelo ta misava na mutirhi loyi a nyikiweke matimba loko a ri kona. (5) Munhu unwana ni unwana loyi a koxaka leswaku a nga katsiwanga eka ku nghenela eka end lelo ro endliwa no amukeriwa ka milawu ya vaaki kumbe loyi a koxaka leswaku endlelo a ri nga ri kahle a nga vilela eka Mulawuri-Jenerali loyi loko a enerisiwile leswaku swivangelo swa xivilelo swa twisisekaka no amukeleka a nga alaka leswaku milawu ya vaaki yi tsarisiwa ku kela loko mhaka leyi yi ololoxiwile hi ndlela leyi enerisaka Mulawuri-Jenerali. 23. Ntsariso (1) Vaaki va fanele ku nga si hela masiku ya 14 endzhaku ko amukeriwa ka milawu ya vaaki, va nyiketa milawu yoleyo na makanelwa swa nhlengeletano ya ku amukeriwa leswi tsariweke hi vaaki eka Mulawuri-Jenerali no endla xikombelo eka yena hi ku landza xiyenge xa 19(1) xa Nawu leswaku milawu ya vona yi tsarisiwa.

131

(2) Mulawuri-Jenerali u fanele hi ku tsala a yelanisa xikombelo hi ku landza xinawanantsongo xa (1) na makanelwa ni xiviko hi ku landza xinawana xa 22(3) eka Huvo leyi nga na matimba leswaku milawu leyi amukeriweke yi fanerile. (3) Mulawuri-Jenerali u fanele a languta xikombelo xo tsarisiwa ka milawu ya vaaki, xiviko xa Huvo hi ku landza xiyenge xa 19(4)(b) xa Nawu, makanelwa na xiviko xa mulavisisi wa timfanelo ta vaaki na milawu ya vaaki leyi amukeriweke. (4) Mulawuri-Jenerali a nga kombela nhlamuselo ya mhaka yinwana ni yinwana leyi faneleke ku langutiwa naswona a nga bhumabhumela leswaku ku hundzuluxiwa milawu leyi amukeri weke leswaku yi kota ku fambisana na Vumbiwa, Nawu na swinawana leswi, naswona u fanele ku tivisa vaaki, mulavisisi wa timfanelo ta misava na Huvo leyi faneleke hi swivangelo swa swibumabumelo swoleswo. (5) Ku hundzuluxiwa ka milawu leyi amukeriweke loku sunguriweke hi Mulawuri-Jenerali loku nga riki ka ntumbuluko lowutsongo wa xithekiniki ku fanele ku amukeriwa hi ndlela leyi lavekaka yo amukeriwa ka milawu ya vaaki. (6) Endzhaku ko languta timhaka hinkwato leti laviwaka hi Nawu ku katsa ni minyiketo yinwana ni yinwana leyi endliweke hi vaaki kumbe ntlawa wunwana lowu nga ni ntsakelo, Mulawuri-Jen erali a enerisiwa leswaku milawu leyi amukeriweke yi ri na ku hundzuluxiwa kumbe ku nga ri kona, na leswaku endlelo ro amukeriwa ri landzelela swilaveko hinkwaswo leswi lerisiweke, a nga kombisa ku enerisiwa loku no yelanisa xikombelo, matsalwa yo seketela na swiviko leswi nga ni mi lawu ya vaaki leyi amukeriweke kumbe mpfumelelo wa yena eka Mutirhi wa Ntsariso loyi a faneleke ku tsarisa milawu ya vaaki, ku nyika nomboro ya ntsariso no humesa setikheti ya ntsariso. (7) Mulawuri-Jenerali u fanele ku tumbuluxa rhijisitara ra milawu ya vaaki leyi tsarisiweke hi ku landza Nawu no nyika matimba ku lava ku ringana mutirhi unwe wa Ndzawulo leswaku a tirha tanihi Mutirhi wa Ntsariso leswaku a tsarisa milawu yoleyo no hlayisa rhijisitara rolero. (8) Rhijisitara leri hlamuseriweke eka xinawanantsongo xa (7) i rhekhodo ya vaaki leyi munhu unwana ni unwana a nga yi kelelaka hi ku tirhisa ndlela, swiyimo na hi ku hakela tihakelo to karhi ta hosi hilaha ti nga bohiwaka hakona hi Mulawuri-Jenerali. 24. Vundzeni (1) Milawu ya vaaki yi fanele ku nyika (a) vulawuri na matirhiselo ya misava ya vaaki; (b) ntumbuluko, vundzeni, ku kumeka, ku tirhisiwa, ku hangalasiwa na vulawuri bya timfanelo ta vunwini lebyintshwa; (c) timhaka leti hlamuseriweke eka Xitandzhaku xa D; na (d) mhaka yinwana ni yinwana leyi voniwaka hi vaaki ku va yi fanerile. (2) Milawu ya vaaki a yi fanelanga ku kala yi nga fambisani na Vumbiwa, Nawu na milawu yo angarhela leyi landzelaka (a) maendlelo yo endla swiboho lama nga kahle, ya xidemokirasi ni lama katsaka hikwalaho ko va (i) hi ku landza ku hambana ka milawu exikarhi ka matimba yo endla swiboho ya swivumbeko swo hambana na vanhu endzeni ka vaaki, swirho hinkwaswo swi ta nyikiwa nkarhi wa kahle wo nghenela maendlelo yo endliwa ka swiboho swa vaaki; na (ii) xiboho xinwana ni xinwana xo hundzuluxa milawu, xo hangalasa vaaki, hangalasa kumbe ku sivela vunwini bya rifuwo ra vaaki, herisa vuxirho bya vaaki kumbe mfanelo ya vunwini lebyintshwa kumbe eka misava ya vaaki, swi lava xiboho xa vaaki hinkwavo lexi endliwaka eka nhlengeletano ya mani na mani; (b) ndzingano wa vuxirho, ku vona leswaku a ku na xihlawuhlawu lexi kongomaka kumbe lexi nga kongomeki eka xirho xa vaaki lexi nga ni ntsakelo kumbe lexi nga kona no kala ku nga chichiwi xiyimo eka xilaveko xo angarhela hikwalaho ka xivangelo xinwe kumbe swo tala leswi landzela ka, xikombiso, rixaka, rimbewu, xinuna ni xisati, vuyimani, xiyimo xa vukati, ntumbuluko wa rixaka kumbe mahanyelo, muhlovo, ntolovelo wa swa masangu, vukhale, vutsoniwa, vukhongeri, ripfumelo, ntshembo, mfuwo, ririmi na ku velekiwa: Ntsena loko milawu ya vaaki yi nga nyika malembe lama eka wona xirho xi nga kotaka ku nghenela no vhota etinhlengeletan weni ta vaaki ni malembe lama xirho xi nga amukelaka nkavelo wa timfanelo ta misava;

132

(c) maendlelo ya xidemokirasi, lama eka wona swirho hinkwaswo swi nga ni mfanelo yo (i) kuma xitiviso lexi ringaneke xa tinhlengeletano ta mani na mani ta vaaki, xitiviso lexi faneleke ku kombisa mhaka leyi kaneriweke na xiboho lexi laviwaka; (ii) ku nghenela, ku vulavula ni ku nghenela eku vhoteni eka nhlengletano ya mani na mani yinwana ni yinwana; (iii) ku kambela no kuma tikhopi leti nga ni swiyimo na swipimelo swa milawu ya vaaki leswi twisisekaka, makanelwa ya tinhlengeletano ta swivumbeko hinkwaswo swa vaaki na tirhek hodo ta timali ta vaaki ni tinwana; (d) ku kelela kahle rifuwo ra vaaki hi ndlela yo va (i) vaaki va fanele ku lawula rifuwo leri va nga na rona, leri va ri lawulaka kumbe leri va ri hlayisaka leswaku swirho swi vuyeriwa hi ku nghenelela hi ndlela leyi nga hava xihlawuh lawu; (ii) xirho a xi nge siyiwi ehandle ku va xi kelela kumbe ku tirhisa xiphemu xinwana ni xinwana xa rifuwo ra vaaki leri averiweke hi xikongomelo xo va ri tirhisiwa hi xirho xexo kumbe ri tirhisiwa hi vaaki, ehandle ka loko ku landzeriwa Nawu na milawu ya vaaki; nas wona (iii) vaaki a va nge lavi ku siya ehandle, ku sivela kumbe ku hangalasa misava ya vaaki kumbe mfanelo ya le misaveni ya vaaki eka munhu loyi a nga riki xirho xa vaaki ehandle ko tirhisa xiboho xa xidemokirasi ni lexi nga ni vutivi xa vaaki lexi pasisiweke hi ku tsariwa hi Huvo leyi nga ni matimba hi ku landza xiyenge xa 24(2) xa Nawu; (e) vutihlamuleri na ku va erivaleni hi ndlela leyi (i) vutihlamuleri bya komiti ya vulawuri bya misava eka swirho swa vaaki swi faneleke ku tlakusiwa; (ii) ku faneleke ku va ni mafambiselo ya kahle ya swa timali na ku rhekhodiwa ka minxavise lano ya vaaki; (iii) swirho swa komiti ya vulawuri bya misava swi na vutihlamuleri bya swa timali eka vaaki na swirho swa vona, naswona swi fanele ku tirhisa matimba ya swona hi ndlela leyi nga ta enerisa mintsakelo ya swirho swa vaaki hinkwaswo ehandle ko va ku vuyeriwa swona ntsena loko swi pimanisiwa na swirho swinwana leswi nga eka xiyimo lexi fanaka. (3) Milawu ya vaaki yi fanele ku hlamuseriwa hi ndlela leyi fambisanaka na matirhelo na swikon gomelo swa milawu leyi hlamuseriweke eka xiyengentgsongo xa (2). 25. Milawu ya ntolovelo (1) Loko vaaki va tsandzeka ku endla, ku amukela no tsarisa milawu ya vaaki ya vona endzhaku ko va va nyikiwile nkarhi wo ringana wo endla tano, Holobye, Mulawuri-Jenerali kumbe mulavisisi wa timfanelo ta misava va nga rhamba vaaki hi ku va tsalela leswaku va landzelela xiyenge xa 19 xa Nawu ku nga si ka siku leri tivisiweke eka xitiviso. (2) Xitiviso hi ku landza xinawanantsongo xa (1) xi fanele ku va xi tsariwile no fambisana swinwe na milawu ya ntolovelo leyi nga eka Xitandzhaku xa E na ku hundzuluxiwa kunwana ni kunwana ka xiyimo lexi tiviwaka xa vaaki volava, no nyiketa khopi eka Huvo leyi nga ni mat imba ya nawu. (3) Loko vaaki va tsandzeka ku landzelela xitiviso hi ku landza xinawanantsongo xa (1) Holo bye endzhaku ko languta nyiketo wunwana ni wunwana lowu endliweke hi ntlawa wunwana ni wunwana lowu nga ni ntsakelo ku katsa na Mulawuri-Jenerali na Huvo, a nga hlambanya hi ku tsala milawu ya ntolovelo leyi nga eka Xitandzhaku xa E hilaha a nga yi hundzuluxaka hakona eka swiyimo leswi tiviwaka swa vaaki leswaku yi va milawu ya vaaki volavo. (4) Milawu ya vaaki leyi hlambanyiweke eka vaaki volavo hi ku landza xinawanantsongo xa (3) yi fanele endzhaku ko nyiketiwa ka xihlambanyo na milawu yoleyo hi Mutirhi wa Ntsariso yi tsarisiwa tanihi milawu ya vaaki lava khumbekaka.

133

KAVANYISA KA 4 TIKOMITI TA VULAWURI BYA MISAVA

(Nawu, Kavanyisa ka 7, swiyenge swa 21 ku ka 24) Ku tumbuluxiwa (1) Vaaki swi nga ri na mhaka leswaku va ni huvo ya ndhavuko kumbe va nga ri na yona, va fanele ku tumbuluxa komiti ya vulawuri bya misava hi ndlela leyi lerisiweke hi Nawu na le ka swina wana. (2) Vaaki lava nga ni huvo ya ndhavuko leyi amukeriwaka va fanele ku endla xiboho lexi nga ni vutivi xa leswaku xana (a) huvo ya ndhavuko ya vona leyi amukeriwaka yi ta endla mintirho ya komiti ya vulawuri bya misava; kumbe (b) yi ta tumbuluxa komiti ya vulawuri bya misava leyi hambaneke no kala yi nga fambelani na huvo ya ndhavuko ya vona leyi amukeriwa ka leswaku yi endla mintirho. (3) Loko vaaki va boha leswaku huvo ya ndhavuko ya vona yi ta endla mintirho ya komiti ya vulawuri bya misava (a) vaaki va fanele hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi no va xa xidemokirasi, va nyika matimba swirho swo karhi swa huvo yoleyo leswaku swi va (i) mutshami wa xitulu, xandla xa mutshami wa xitulu, matsalana na mutameri wa nkwama wa komiti; (ii) tirha ehosini leyi eka komiti hilaha swi laviwaka hakona hi milawu ya vaaki; na (iii) ku yimela mintsakelo ya swirho swa vaaki leswi nga riki na matimba hi ku landza xiyenge xa 22(4) xa Nawu; naswona (b) mutshami wa xitulu wa komiti ya vulawuri bya misava u fanele a tivisa vanhu na minhlangano ya mfumo leyi longoloxiweke eka xiyenge xa 22(5) xa Nawu hi swiboho swa vaaki hi ku landza xinawana lexi, mavito ya swirho na vatirhi va le hosini va komiti ni vuxokoxoko byo tihlangan isa, no rhamba xirho xinwana ni xinwana leswaku va nyika matimba/hlawula munhu loyi a nga ta va xirho lexi nga riki na vhoti xa komiti yoleyo. (4) Xirho lexi nga riki na vhoti xa komiti ya vulawuri bya misava xi fanele ku hlawuriwa hi ndlela yoleyo hi ku tsalela mutshami wa xitulu wa komiti yoleyo. 27. Mavumbelo Komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku vumbiwa (a) hi nhlayo ya swirho hinkwaswo leswi hlawuriweke hi ku bohiwa hi milawu ya vaaki, leswi hinkwaswo ka swona swi faneleke ku va swirho swa vaaki leswi nga ni malembe ya 18 hi vukhale kumbe ku tlula naswona leswi nga hlongoriwangiki hi ku landza xinawana xa 28, nas wona hafu ya swona swi faneleke ku va vavasati; (b) mutshami wa xitulu, xandla xa mutshami wa xitulu, matsalana, mutameri wa nkwama na vatirhi va le hosini vanwana hilaha swi bohiwaka hakona hi milawu ya vaaki, xirho xa komiti xi ta yimela mintsakelo ya swirho swa vaaki leswi nga riki na matimba, kasi swirho swinwana swa komiti leswinwana swi ta (i) va nhlayo hinkwayo ya swirho leswi hlamuseriweke eka pharagirafu ya (a); naswona (ii) swi fanele ku hlawuriwa hi vaaki hilaha swi laviwaka hakona hi swinawana leswi; na (c) swirho leswi nga hava vhoti leswi hlawuriwaka hi ku landza xiyenge xa 22(5) xa Nawu na xina wana xa 26(4), hi mayelana na xinawana xa 26(3)(b) lexi tirhisiwaka swinwe na ku hundzu luxiwa loku faneleke; naswona milawu ya vaaki yi nga lava leswaku ku va ni tikomitintsongo ta nkarhi hinkwawo kumbe ta nkarhinyana, vutihlamuleri bya tona na vuxaka swinwe na komiti ya vulawuri bya misava na vaaki, ntirho kumbe ku nyikiwa matimba ni mintirho eka komitintsongo kumbe eka xirho xa komiti ya vulawuri bya misava na timhaka leti yelanaka. 28. Ku herisiwa ka vuxirho bya komiti (1) Munhu a nga fanelanga ku hlawuriwa tanihi muyimela-ku-langhwa kumbe ku hlawuriwa leswaku a va xirho xa komiti ya vulawuri bya misava loko

26.

134

(a) a nga keleri swilaveko swa xinawana xa 27(a); (b) a ri munhu loyi a tsandzekaka ku hakela swikweleti; (c) a hlambanyiwile hi khoto ya nawu leswaku a nga hanyanga kahle emiehleketweni kumbe a ri ehansi ka Nawu wa Rihanyu ra swa Miehleketo, 1973 (Nawu No.18 wa 1973), kumbe nawu wunwana ni wunwana lowu faneleke; (d) a humesiwile ehosini ya thirasiti hikwalaho ka matikhomelo yo kala ma nga ri kahle; (e) vito ra yena ri susiwile eka rhijisitara ra xiphurofexinali hikwalaho ka matikhomelo yo biha nas wona a nga si tlhela a tsarisiwa; (f) a hlambanyiwile hi khoto, huvo kumbe foramu leyi anakanyiweke eka Nawu wo Siveriwa ka Xihlawuh lawu xo kala xi nga ri Kahle na ku Tlakusiwa ka Ndzingano, 2000 (Nawu No. 4 wa 2000), ku va a tlurile xiyenge xa 7 kumbe xilaveko xinwana xa Nawu wolowo; kumbe (g) a ri na xiyimo xa vurhangeri bya ndhavuko. (2) Xirho lexi hlawuriweke xa komiti ya vulawuri bya misava xi fanele ku sukela hosi ya xona loko xi (a) hlongoriwa hi ku landza xinawanantsongo xa (1) leswaku xi nga hlawuriwi eka komiti ya vu lawuri bya misava; (b) tshika ntirho hi ku endla xitiviso lexi tsariweke lexi rhumeriwaka eka mutshami wa xitulu wa komiti ya vulawuri bya misava; (c) hlongoriwa ehosini hikwalaho ka xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi lexi tekiweke eka nhlengeletano ya mani na mani ya vaaki hikwalaho ka swivangelo leswi twisisekaka; (d) loko xi xwile eka tinhlengeletano timbirhi kumbe ku tlula ta komiti ya vulawuri bya misava ehandle ko nyikiwa livhi enkarhini lowu nga riki ehansi ka tinhweti ta khumembirhi. (3) Xirho xinwana ni xinwana lexi sukelaka hosi ya xona hi ku landza xinawanantsongo xa (2) (a),(c) kumbe (d) xi fanele loko xi nga si suka xi nyikiwa nkarhi wa kahle wo nyiketa nhlamuse lo ya swiendlo swa xona eka nhlengeletano ya mani na mani ya vaaki. 29. Ku rhamba nhlengeletano ya nhlawulo wa mani na mani. (1) Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku nyika xitiviso lexi ringaneke eka vaaki, MulawuriJenerali na mutirhi loyi a nyikiweke matimba (loko a ri kona) na Huvo no tlhela xi rhamba no va mutshami wa xitulu eka nhlegeletano ya vaaki hi xikongomelo xo hlawula swirho swa komiti ya vulawuri bya misava swa vaaki volava. (2) Xitiviso hi ku landza xinawanantsongo xa (1) xi fanele (a) ku boxa swirho swa le hosini na swirho ntsena leswi nga ta hlawuriwa na ntirho wa xirho xinwana ni xinwana; (b) pfumelela swirho swa vaaki hinkwaswo leswi nga ni malembe ya 18 hi vukhale ni ku tlula leswaku swi hlawula xirho xinwana ni xinwana xa vaaki lexi faneleke leswaku xi hlawuriwa tanihi muyimela-ku-langhwa ehosini yinwana ni yinwana eka komiti kumbe tanihi xirho nt sena xa komiti; (c) rhamba swirho swa vaaki hinkwaswo leswaku swi hlawula vayimela-ku-langhwa lava nga ta hlawuriwa eka komiti hi ndlela leyi lerisiweke eka xinawana xa 30. (3) mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku hlayisa vumbhoni bya xitiviso na ku hangalasiwa ka xona. 30. Ku langhiwa ka vayimela-ku-langhwa Ku hlawula ku fanele ku endliwa hi vahlawuri vambirhi kumbe ku tlula no amukeriwa hi muhlawuriwa leswaku ku va kahle swinwe na ku hlawuriwa ni ku amukeriwa (a) ku fanele ku nyiketiwa eka mulavisisi wa timfanelo ta misava ku nga si ka masiku ya 7 ya nhlawulo wa mani na mani hi ku landza xinawanantsong xa (1); (b) ku nga endliwa hi ku tsala kumbe hi nomo; (c) loko ku endliwile hi nomo, ku fanele ku tsariwa hi mulavisisi wa timfanelo ta misava na ku amukeriwa hi ku tsala hi nsayino, mfhungho na nkandziyiso wa khudzu ra mulavisisi, vahl awuri na muhlawuriwa; (d) ku fanele ku va ni tiadirese ta xiviri ni vuxokoxoko byo tihlanganisa bya vahlawuri na muh lawur iwa; no (e) ku fanele ku katsiwile na vumbhoni lebyi tsariweke lebyi enerisaka mulavisisi loyi a faneleke ku hlayisa tikhopi tanihi vumbhoni byebyo mapasi ya vahlawuri na muhlawuriwa. 135

31.

Ku hlawuriwa ka swirho swa komiti (1) Eka nhlengeletano ya vaaki ya mani na mani leyi rhambiweke hi ku landza xinawana xa 29 mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele (a) ku vona leswaku munhu unwana ni unwana a va ni rhekhodo eka rhijisitara ra manghenelo mavito lama hetisekeke na nomboro ya pasi eka nsayino, mfhungho kumbe nkandziyiso wa khudzu; (b) tivisa nhlengeletano hi minhlawulo leyi amukeriwaka ku katsa ni mavito ya minhlawulo ni vahl awuriwa swinwe na tihosi leti vahlawuriwa lava va hlawuriwaka eka tona; (c) ku kuma xitiyisiso xo huma eka nhlengeletano (i) leswaku vanhu hinkwavo lava nga kona hinkwavo i swirho swa vaaki; (ii) leswaku vahlawuri hinkwavo ni vahlawuriwa va fanerile ku hlawula no hlawuriwa; na (iii) leswaku i va mani eka lava nga kona lava faneleke ku vhota hi xikongomelo xa vaaki no teka xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi; (d) ku fambisa nhlawulo wa swirho swa komiti hi ndlela leyi nga ta tiyisisa leswaku ku landzeleriwa xinawanantsongo xa (2); no (e) hlayisa rhekhodo ya mafambiselo. (2) Vaaki va fanele ku hlawula swirho swa komiti ya vona hi ku teka swiboho leswi nga ni vutivi ni swa xidemokirasi.

32.

Nkarhi wo tirha ehosini na xivandla (1) Komiti ya vulawuri bya misava yi hlawuriwa ku tirha ehosini leswi lerisiweke eka milawu ya vaaki kambe a yi fanelanga ku tirha nkarhi lowu hundzaka malembe ya 5. (2) Loko ku ri na xivandla enkarhini wo tirha ehosini, vaaki va fanele handle ko dya nkarhi va tata xivandla ku ringana nkarhi wo tirha ehosini lowu saleke.

33.

Matimba ni mintirho (1) Hi ku landza Nawu na milawu ya vaaki komiti ya vulawuri bya misava yi (a) fanele ku tumbuluxa no hlayisa (i) rhijisitara ra vuxirho bya vaaki; na (ii) rhijisitara ra misava; (b) a yi fanelanga ehandle ko tirhisa milawu ya vaaki ni milawu ya ndhavuko yinwana ni yinwana kumbe ntolovelo, yi hangalasa vunwini bya misava ya vaaki kumbe hi ku landza pharagirafu ya (c), yi sivela misava yoleyo hi ku tsakela xirho vaaki kumbe xirho xo kala xi nga ri xa vaaki, ehandle ko endla xiboho xa vaaki lexi nga ni vutivi na xa xidemokirasi lexi nyikaka mpfumelelo wo hangalasiwa koloko kumbe ku siveriwa hi tindlela hinkwato; (c) nga nyiketa timfanelo ta vunwini lebyintshwa eka ni le misaveni ya vaaki leti nga ta hetelela ti nga endli leswaku ku va ni vunwini bya misava yoleyo eka xirho xa vaaki hi ku landza milawu ya vaaki; (d) fanele ku rhekhoda minkavelo ya timfanelo ta vunwini bya khale eka rhijisitara ra misava no endla leswaku yi tsarisiwa eka mutsarisi wa mintwanano ya matsalwa hi ku landza Nawu; no (e) hakerisa swibalo swa vulawuri bya misava ya vaaki. Tinhlengeletano ta komiti ya vulawuri bya misava (1) Komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku hlangana hi minkarhi hilaha swi bohiweke hakona eka milawu ya vaaki, naswona mutshami wa xitulu u fanele ku rhamba nhlengeletano yo hlawuleka nkarhi wunwana ni wunwana. (2) Nhlengeletano yo hlawuleka ya komiti yi fanele ku rhambiwa hi mutshami wa xitulu ku nga si hela khume ra masiku endzhaku ko amukela xikombelo lexi tsariweke lexi sayiniweke hi swirho swimbirhi kumbe ku tlula swa komiti laha swi boxaka xikongomelo xo rhamba nhlengeletano na xiboho lexi nga ta keleriwa. (3) Mutshami wa xitulu u fanele ku humesa xitiviso xa masiku yo lava ku ringana ntlhanu na ajenda swa nhlengeletano leswi rhumeriwaka eka swirho swa komiti hinkwaswo. (4) Eka swiyimo swo hlawuleka laha ku nga ni xilaveko xa nhlengeletano ya xihatla, xitiviso xi nga endliwa hi nomo kumbe hi tindlela tinwana leti mutshami wa xitulu a vonaka ti ta hatlisa ehandle ko landzelela tindlela ta ximfumo.

34.

136

(5) Khoramu ya nhlengeletano ya komiti i tiphesente ta 50 ka swirho leswi hlawuriweke xikanwe na phesente yinwe kumbe eka nhlengeletano leyi tlheriseriweke endzhaku leyi landzelaka nh lengeletano leyi a ku nga ri na khoramu no va ku nyikiwe xitiviso xo yi tlherisela endzhaku, i nhlayo ya swirho leswi nga kona. (6) Ku fanele ku endliwa xiboho hi ku endla ntwanano kumbe hi ku tirhisa vhoti ya vanhu vo tala ya swirho leswi nga kona. (7) Mutshami wa xitulu u ta va ni vhoti yo ahlula ehenhla ka vhoti yo endla swiboho swa nkoka. (8) Loko mutshami wa xitulu a nga ri kona kumbe a tsandzeka ku tirha mintirho ya yena, mintirho ya yena yi fanele ku endliwa hi xandla xa mutshami wa xitulu kumbe loko na yena a tsandze ka, xirho xa komiti lexi thoriwaka hi xikongomelo lexi hi swirho swa komiti leswi nga kona. (9) Komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku hlayisa makanelwa ya tinhlengeletano ta yona naswona ku fanele ku rhekhodiwa leswi landzelaka eka wona (a) siku, nkarhi ni ndhawu ya nhlengeletano; (b) mavito ya swirho leswi nga kona ni lava kombeleke ku khomeriwa; (c) nkomiso wa xiboho xinwana ni xinwana lexi tekiweke enhlengeletanweni; na (d) loko ku ri na xikombelo xa xirho, hikwalaho ko va xi vhote ku kala xi nga tsakeri xiboho xinwana ni xinwana lexi tekiweke. (10) Makanelwa ya nhlengeletano ya komiti ya fanele ku amukeriwa enhlengeletanweni leyi landzelaka no sayiniwa hi mutshami wa xitulu endzhaku ko amukeriwa. (11) Makanelwa hinkwawo na tirhekhodo ta vaaki swi fanele ku kumeka leswaku swi kamberiwa hi swirho swa vaaki, Huvo, Ndzawulo ni munhu unwana ni unwana loyi a nyikiweke mpfumelelo hi nawu. (12) Ehandle ka loko swi boxiwile hi tindlela tinwana, makanelwa lama amukeriweke no sayiniwa hi ku landza xinawanantsongo xa (10) kumbe xiboho lexi sayiniweke hi swirho swo tala swa komiti leswi nga kona enhlengeletanweni ya komiti swi ta tekiwa tanihi vumbhoni bya xiboho xa komiti. (13) Ku nyikiwa matimba kunwana ni kunwana ka komitintsongo kumbe xirho hi ku landza xina wana xa 27 swi nga endliwa swi va swo angarhela kumbe eka mhaka yo karhi kumbe eka swiyimo swa ntumbuluko wo karhi ni le ka swiyimo swoleswo hilaha swi nga bohiwaka hakona hi komiti ya vulawuri bya misava, naswona komiti ya vulawuri bya misava a yi tekeriwi mat imba manwana ni manwana lama yi nga wona. (14) Swirho swa vaaki leswi nga tirheki eka komiti ya vulawuri bya misava ni swirho leswi nga riki na vhoti swa komiti ya vulawuri bya misava swi nga nghenela no vulavula etinhlegeletanweni ta komiti. (15) Xirho xinwana ni xinwana xa komiti lexi nga ni ntsakelo lowu kongomaka ni ntsakelo lowu nga kongomeki emhakeni yinwana ni yinwana leyi nga eka ajenda ya komiti ya vulawuri bya misava xi fanele ku boxa ntsakelo wolowo naswona a xi fanelanga ku va kona loko ku kan eriwa no tekiwa xiboho emhakeni leyi. (16) Xirho xa komiti xi fanele ku nghenela tinhlengeletano hinkwato ta komiti na ta komitintsongo leyi xi nga xirho xa yona, ehandle ka loko xi ri elivhini hi ku landza milawu leyi tirhisiwaka kumbe hilaha swi nga bohiwaka hakona no lerisiwa hi komiti: Ntsena loko laha xirho lexi nga hava vhoti xa komiti kumbe komitintsongo xi nga riki kona eka nhlengeletano leyi xi nga tivisi wangiki hi ku landza swinawana leswi, nhlengeletano yi nga ya emahlweni xi nga ri kona. 35. Tinkonta ta timali ni minhlahluvo ya swa timali (1) Komiti ya vulawuri bya misava hi ku landzela ntolovelo lowu amukeriwaka wa mafambiselo ya tinkonta, yi fanele ku hlayisa tirhekhodo ta tinkonta toleto ni leti fambelanaka na tona hilaha swi faneleke leswaku ti ta kota ku yimela xiyimo xa timhaka ni ntirho wa komiti kahle no hlamu sela minxavelano ya yona ni xiyimo xa yona xa swa timali.

137

(2) Ehandle ka loko ku bohiwile hi tindlela tinwana eka nhlengeletano ya vaaki ya mani na mani lembe-ximali ra komiti ri ta sungula hi siku rosungula ra Nyenyankulu lembe rinwana ni rinwana ku kela siku ro hetelela ra Nyenyenyana wa lembe leri landzelaka. (3) Komiti ya vulawuri bya misava yi na vutihlamuleri bya timali hinkwato leti amukeriwaka no hak eriwa hi yona kumbe hi ku yimela komiti yoleyo ni vaaki. (4) Tirhekhodo ta tinkonta ni tinwana ta komiti ya vulawuri bya misava ti fanele ku hlahluviwa lembe na lembe hi muhlahluvi wa tinkonta loyi a tsarisiweke tanihi laha swi hlamuseriweke hakona eka xiyenge xa 1 xa Nawu wa Ntirho wa Vuhlahluvi bya tinkonta, 2005 (Nawu No. 26 wa 2005). (5) Loko ku ri na xikombelo xa xirho xa vaaki mulombiwa loyi a nga ni xikweleti lexi/bondo leyi tsarisiweke ya misava ya vaaki, xirho xa Huvo lexi nga ni matimba yo tirha kumbe mutirhi wa Ndzawulo loyi a nyikiweke matimba hi Holobye kumbe Mulawuri-Jenerali, komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku endla tirhekhodo ta tinkonta ta yona ni tinwana ti kumeka leswaku ti kamberiwa hi xirho xolexo, mulombisiwa kumbe mutirhi. (6) komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku hlayisa (a) misava na vuxirho bya vaaki hilaha ku nga heriki; na (b) tirhekhodo ta tinkonta ni leti yelanaka na tona ku ringana tsevu wa malembe endzhaku ka nxavelano wo hetelela, magoza kumbe mintirho leyi fambelanaka na yona.

138

KAVANYISA KA 5 SWILAVEKO SWO ANGARHELA

Nhlokomhaka yo koma 36. Swinawana leswi swi vitaniwa Swinawana swa Timfanelo ta Misava ya Vaaki.

139

XITANDZHAKU XA A
TIFOMO Fomo ya 1 (Xinawana xa 3(1)(b)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): SWIYENGE SWA 25(a) NA 26(1) Xitiviso xo tumbuluxiwa ka .. Huvo ya Timfanelo ta Misava na Xitiviso xo rhamba ku hlawuriwa ka vayimela-ku-langhwa Mina, .., Holobye wa Vurimi ni Timhaka ta Misava ndzi nyika xitiviso xa leswaku 1. h ku landza xiyenge xa 25(a) xa Nawu lowu boxiweke laha henhla ndzi tumbuluxa .. Huvo ya Timfanelo ta Misava leyi nga ni matimba yo tirha endhawini ya .Xifundzankulu/ Swifundzankulu; na 2. hi ku landza xiyenge xa 26(1) xa Nawu, ndzi rhamba vanhu lava swi tsakelaka ni mavandla leswaku va hlawula vayimela-ku-langhwa leswaku va thoriwa hi mina tanihi swirho swa Huvo leyi faneleke ku va ni vayimeri vo ringana va rimbewu hi byimbirhi. Kambe hambi swi ri tano ndzi na mfanelo yo thola no komutela vayimela-ku-langhwa hi tindlela tinwana ehandle ko tirhisa xitiviso lexi. Minhlawulo yi fanele ku sayiniwa hi muhlawuri no tlhela yi va ni nsayino wo amukela na tikhopi leti tiyi sisiweke ta pasi kumbe pasipoto na curriculum vitae na minthwaso ya muyimela-ku-langhwa, swiyela niso leswi sayiniweke na mbhumambhumelo wunwana lowu sayiniweke na tsalwa leri tekiwaka ri fanerile. Muyimela-ku-langhwa u fanele ku va ni vuswikoti lebyi vonakaka, swikili, vutivi na ntokoto eka mint irho ya misava, vunwinyi bya misava, timfanelo ta vunwinyi bya khale ni lebyintshwa, ngopfu-ngopfu vunwinyi bya misava lebyi hlayisekeke na matirhiselo, nhluvukiso wa misava ni ku tirha na swiyenge hinkwaswo swa mfumo na vaaki na minhlangano yinwana. Vayimela-ku-langhwa va laveka leswaku va yimela minkhetekanyo leyi landzelaka endzeni ka ndhawu ya matimba yo tirha ya Huvo: (a) xirho xinwe xi faneleke ku yimela wunwe wa minhlangano ya Mfumo leyi landzelaka: .. (b) swirho swimbirhi leswi hlawuriwaka hi Yindlu ya Varhangeri va Ndhavuko ya Xifundzankulu hilaha swi anakanyiweke hakona hi xiyenge xa 212(2)(a) xa Vumbiwa bya Rhiphabuliki ra Afrika Dzonga, 1996 (Nawu No. 108 wa 1996), leswi nga ni matimba eka ndhawu ya ntirho ya Huvo; (c) xirho xinwe lexi hlawuriweke hi vanhu kumbe mavandla eka xiyenge xa mabindzu kumbe vumaki; (d) swirho swa nkombo swo huma eka vaaki lava khumbekaka leswi eka swona (i) xinwe xi faneleke ku yimela mintsakelo ya mindyangu leyi rhangeriweke hi vana; (ii) xinwe xi faneleke ku yimela mintsakelo ya vanhu lava tsoniweke; (iii) xinwe xi faneleke ku yimela mintsakelo ya vantshwa hilaha swi hlamuseriweke hakona eka xiyenge xa 1 xa Nawu wa Khomixini ya Lavantshwa ya Rixaka, 1996 (Nawu No. 19 wa 1996); naswona (iv) xinwe xi faneleke ku yimela mintsakelo ya mindyangu leyi rhangeriweke hi vaxisati. Nhlawulo wu fanele ku boxa nkhetekanyo lowu muyimela-ku-langhwa a hlawuriwaka eka wona. Loko ku nyiketiwa nhlawulo eka nkhetekanyo lowu boxiweke eka pharagirafu ya (d) laha henhla, vaaki va fanele ku tiyisisa leswaku xiboho lexi xi endliweke hi vaaki i xiboho lexi endliweke ku ri na vutivi na hi xidemokirasi xa swirho swo tala swa vaaki lava nga ni malembe ya 18 hi vukhale kumbe ku tlula no va kona kumbe ku yimeriwa hi ku tirhisa vuyimeri eka nhlengeletano ya vaaki ya mani na mani laha ku nyikiweke xitiviso lexi ringaneke lexi nga riki ehansi ka masiku ya 21. Minhlawulo yi fanele ku rhumeriwa eka Ndzawulo ya Timhaka ta Misava, Private Bag X 833, Pretoria, 0001, eka . ku nga si hela masiku ya 60 endzhaku ko humesiwa ka xitiviso lexi. Swivutiso swi nga rhumeriwa eka . No. ya Riqingho. ...... No. ya Fekisi.. Adirese ya imeyili .... 140

Fomo ya 2 (Xinawana xa 5(3)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): XIYENGE XA 26(6) Xitiviso xo thoriwa ka swirho swa . Huvo ya Timfanelo ta Misava Mina, , Holobye wa Vurimi na Timhaka ta Misava ndzi hangalasa hi ku landza xiyenge xa 26(6) Nawu lowu tivisiweke laha henhla, mavito ya munhu (vanhu) lava thoriweke tanihi xirho (swirho) swa .. Huvo ya Timfanelo ta Misava na mahungu lama yelanaka lama tivisiweke eka xedulu leyi landzelaka. . HOLOBYE WA VURIMI NA TIMHAKA TA MISAVA Xedulu Swirho swa Huvo leswi thoriweke Mavito lama hetisekeke Xiyimo Nkarhi wo sungula ku tirha ehosini Ku hela ka nkarhi wo tirha ehosini Xifundzha xa vakheti lexi yimeriweke

Ntsindza wa Huvo wu kumeka e Naswona vuxokoxoko byo tihlanganisa bya matsalana i Matsalana (mavito lama hetisekeke) Adirese ya muako .................... Adirese ya poso ................... Adirese ya imeyili ................. No. ya Riqingho. .................. No. ya Fekisi. ............

141

Fomo ya 3 (Xinawana xa 13(1)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): XIYENGE XA 14(1) Xikombelo xo lava ku sungula ndzavisiso wa timfanelo ta misava [Tsundzuka : (1) * - chukucha loko swi nga fanelanga; (2) tirhisa tipheji to engetela loko xivandla xi nga ringananga] Eka: Holobye wa Vurimi ni Timhaka ta Misava .. 1. MUENDLI WA XIKOMBELO (vito leri hetisekeke ra munhu kumbe vaaki) .......I 2. VARHANGERI VA VAAKI NA SWIVUMBEKO (va ndhavuko/vo kala va nga ri va ndhavuko; huvo ya ndhavuko/xivumbeko xinwana; mpimanyeto wa vaaki). .... ............... 3. VUXOKOXOKO BYO TIHLANGANISA (tiadirese ta xiviri, ta poso na ta imeyili, tinomboro ta riqingho/ selula) ............... . . ...................................................................................................................................... 4. MISAVA LEYI NGA NI TIMFANELO (Nhlamuselo ya misava leyi Hetisekeke ya Mintsariso ya Vunwinyi bya Misava/Mintwanano ya Matsalwa ni munhu loyi a tsarisiweke. Nghenisa xifaniso/xikeche/matlhelo) .. . .. . 5. NTUMBULUKO WA MFANELO/TIMFANELO LETI U NGA NA TONA/TA VAAKI (Tsarisiwile/kala swi nga ri swa ximfumo; vundzeni; nyikiwile hi/kumiwile eka; katsa tikhopi ta vunwinyi kumbe mintwanano ya matsalwa yinwana/tsalwa leri nga ni vumbhoni bya mfanelo/timfanelo) . . . 6. TIMFANELO TINWANA LETI NGA KONA /MINTSAKELO YA LE MISAVENI ................................. . . ...................................................................................................... 7. NHLOKOMHAKA YA NDZAVISISO : 7.1 *Vunwinyi lebyi hlayisekeke emisaveni leyi nga kona . 7.2. *Ndziriso wo yelana (Ntumbuluko na ndhawu) .......................... . .................................................................. 8. TIKHOPI TA MATSALWA LAMA KATSIWEKE (Pasi/vunwinyi bya misava/mintwanano ya matsalwa/ swinwana) .... .. .. ............. 9. XIKOMBELO : Mina, loyi a sayineke laha hansi ndzi endla xikombelo eka Holobye leswaku ndzi sungula ndzavisiso wa timfanelo ta misava etimhakeni leti kombisiweke eka xikombelo lexi, no tshem bisa leswaku ndzi ta tirhisana hi ku hetiseka na Holobye, Ndzawulo ni mulavisisi unwana ni unwana loyi a nga thoriwaka. Sayiniwile e .. hi ..siku ra ..200.. (Nsayino ni mavito lama hetisekeke ya muendli wa xikombelo) (Xiyimo laha swi faneleke) 142

Fomo ya 4(a) (Xinawana xa 16(1)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): XIYENGE XA 16(a) Xitiviso xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava: Holobye wa Vurimi ni Timhaka ta Misava Mina, Holobye wa Vurimi ni Timhaka ta Misava ndzi sungurile ndzavisiso wa timfanelo ta misava hi mayelana na misava leyi hlamuseriweke eka Xedulu. . u thoriwile tanihi mulavisisi wa timfanelo ta misava laha mahungu hi mayelana na timfanelo ta misava ya nga kumiwaka eka yena. Vuxokoxoko byo tihlanganisa bya mulavisisi wa timfanelo ta misava i:... Hinkwavo lava nga ni ntsakelo emisaveni va rhambiwa ku nghenela eka ndzavisiso no nghenela nhlengletano leyi nga ta khomeriwa e (ndhawu) hi (siku) hi (nkarhi) loko xikongomelo xa ndzavisiso xi ta hlamuseriwa naswona lava nga kona va ta komberiwa ku pfuneta hi ku nyika mahungu na vumbhoni bya timfanelo tinwana ni tinwana, mintsakelo na vunwini hi mayelana na misava. Holobye, endzhaku ko amukela xiviko xa mulavisisi wa timfanelo ta misava, a nga hlayisa mfanelo ya vunwini bya misava ya khale emisaveni, a rhurhisa misava kumbe xiphemu xa yona ku ya eka vaaki kumbe munhu kumbe ku boha hi ndziriso wo yelana lowu nga nyikiwaka. .. HOLOBYE WA VURIMI NI TIMHAKA TA MISAVA Xedulu Nhlamuselo ya misava Nhlamuselo ya misava Mpimo

143

Fomo ya 4(b) (Xinawana xa 16(1)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): XIYENGE XA 16(a) Xitiviso xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava: Huvo ya Timfanelo ta Misava ya Ingonyama ya le KwaZulu-Natal Huvo ya Timfanelo ta Misava ya Ingonyama ya le KwaZulu-Natal yi sungurile ndzavisiso wa timfanelo ta misava hi mayelana na misava leyi hlamuseriweke eka Xedulu leyi. . u thoriwile tanihi mulavisisi wa timfanelo ta misava loyi eka yena ku nga ta kumeka mahungu hi mayelana na ndzavisiso wa timfanelo ta misava . Vuxokoxoko byo tihlanganisa bya mulavisisi wa timfanelo ta misava hi lebyi landzelaka: ..................................................................................................... Hinkwavo lava nga ni ntsakelo emisaveni va rhambiwa ku nghenela eka ndzavisiso no nghenela nhlengeletano leyi nga ta khomeriwa e (ndhawu) hi (siku) hi (nkarhi) loko xikongomelo xa ndzavisiso xi ta hlamuseriwa naswona lava nga kona va ta komberiwa ku pfuneta hi ku nyika mahungu na vumbhoni bya timfanelo tinwana ni tinwana, mintsakelo na vunwini hi mayelana na misava. Holobye, endzhaku ko amukela xiviko xa mulavisisi wa timfanelo ta misava, a nga hlayisa mfanelo ya vunwini bya misava ya khale emisaveni, a rhurhisa misava kumbe xiphemu xa yona ku ya eka vaaki kumbe munhu kumbe ku boha hi ndziriso wo yelana lowu nga nyikiwaka. MUTSHAMI WA XITULU WA HUVO YA TIMFANELO TA MISAVA YA INGONYAMA YA LE KWAZULU-NATAL Xedulu Nhlamuselo ya misava hi mayelana na ndzavisiso wa timfanelo ta misava yi ta va kona Nhlamuselo ya misava Mpimo

144

Fomo ya 5 (Xinawana xa 17(2)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004) Nongonoko wa swivutiso swa ndzavisiso wa timfanelo ta misava SWILETELO SWA VATIRHI VA LE HANDLE SWO ANGARHELA 1. Tirhisa tipheji to engetela loko fomo yi nga ri na xivandla ro ringana, kambe nambara pheji yinwana ni yinwana, ku katsa na nhlokomhaka leyi hlanganisaka pheji na nongonoko wa swivutiso wo karhi, naswona sungula xinhlokwana xinwana ni xinwana hi nomboro ya xivutiso kumbe xinhlokwana eka fomo xik. A17 kumbeB6. 2. Ehandle ka xiletelo/xileriso xa 11 laha ehansi, u nga siyi swivandla leswi pfulekeke loko xivandla kumbe xiyenge xi nga fanelanga, nghenisa N/A kumbe dirowa ntila wu xi hingakanya/ehenhla ka xona. 3. Chukucha rito kumbe xivulwana-hava leswi landzeriwaka hi xinyeletana (*) loko swi nga fanelanga hi ku dirowa ntila ehenhla ka swona. 4. Kambela matsalwa yo seketela ya xiviri no kuma kumbe ku endla tikhopi eka inthavhiyu, loko swi koteka. Loko swi nga koteki, lulamisa leswaku endlelo leri ri fanele ku hetisiwa endzhaku, no hlamu sela leswaku matsalwa lama nga humesiwangiki no kopiwa/kandziyisiwa ya ta sivela ku lulamisiwa ka nondzo wa vunwini/vuhlayiseki. 5. Loko tsalwa ra xiviri ri lahlekile kumbe ri herisiwile, naswona nkandziyiso wa ximfumo wu nga kumeki, rhekhoda leswi ehansi ka xiphemu xa C xa nongonoko wa swivutiso na le ka khopi ya wena ya khopi ya mutshami (loko swi fanerile). 6. Tikhopi ta mastalwa yo seketela ti vumba xiphemu xa nongonoko wa swivutiso naswona ti fanele ku nameketiwa eka fomo no tsariwa swikomiso swa mavito hi vanhu hi vambirhi lava sayineke (lava va faneleke va tlhela va tsala swikomiso swa mavito eka pheji yinwana ni yinwana ya fomo hi yoxe ni le ka tipheji to engetela). PHEJI YA 1 XIPHEMU XA A : VATSHAMI VA NKARHI HINKWAWO 7. Xinhlokwana xa A6 : Siku ra ku velekiwa ni vukhale swa laveka ntsena loko ku nga ri na nomoboro ya pasi. 8. Xinhlokwana xa A11 na A12 : Rhekhodo ya munhu loyi a loveke/mavito ya munhu loyi a dlayeke vukati ni siku ro lova/ro dlaya vukati. Kuma setikheti ya rifu kumbe xileriso xo dlaya vukati. 9. Xinhlokwana xa A15 : Kuma setikheti ya vukati. PHEJI YA 2 XIPHEMU XA A : VATSHAMI VA NKARHI HINKWAWO (VAHLAYISIWA) 10. Kopa pheji leyi loko ku laveka swivandla swo tala no landzelela xiletelo xa 2 lexi nga laha henhla. PHEJI YA 3 XIPHEMU XA B : MFANELO/TIMFANELO TA VUNWINI LETI NGA KONA 11. Kholumo ya 4 i ya hosi ntsena u nga yi tati. 12.Fomo yi nyika swiphemu swimbirhi swa vunwini bya misava hikuva timfanelo ta vunwini bya misava byo hambana ti nga va kona eka swiphemu swo hambana swa misava (xik. timfanelo ta xitandi na timfanelo ta misava yo rima eka xitandi xa A, na timfanelo ta madyelo ya swifuwo eka xitandi xa B).

145

13.

Vuhlayiseki bya misava swi vula xiphemu xa misava lexi mfanelo yo karhi yi fambelanaka na xona. Ku ya timhaka leti nga kona, xi nga

13.1 hinkwaxo xiphemu xa misava lexi nga kona lexi tsarisiweke (h.l. xiphemu xa misava lexi valangi weke no tlhela xi tsariwa eHosini ya Mintwanano ya Matsalwa, laha xi nga na tsalwa ra vunwini bya misava ra xona; kumbe 13.2 xiphemu xa xona ntsena xa xiphemu xa misava. 14. 15. 16. Tirhisa pulani ya xifaniso eka pheji yo engetela loko swi ta ku pfuna ku hlamusela xiphemu (swiphemu) swinwana ni swinwana swa misava, no landzelala xiletelo xa 1c lexi nga laha henhla. Xinhlokwana xa B2 : Rhekhoda mimpimo ya ha vumbirhi vunwini bya misava na xiphemu xa misava loko misava ya vuhlayiseki yi ri xiphemu xa misava ntsena. Xinhlokwana xa B3, 4 na 5 : Xi yelana ntsena na xiphemu xa misava (lexi tsarisiweke), naswona swi nga lava xi hlamuriwa hi ku endla ndzavisiso endzhaku ka inthavhiyu. Loko swi ri tano, rhek hoda leswaku a swi tiveki. Xinhlokwana xa B17 : Eka xiiyimo lexi mfanelo ya vunwini bya misava leyi ku twananiweke hi yona kumbe leyi nyikiweke hi nomo, rhekhoda

17.

17.1 mintlawa leyi khumbekaka; 17.2 siku leri na ndhawu laha timfanelo ta vunwini bya misava ti nyikiweke kona kumbe ku twananiwa kona; 17.3 nkarhi wa mfanelo (xik. hi nkarhi hinkwawo/ lowu nga heriki [a ku tivisiwangi nchumu] / lowu helaka [ku kela siku ro karhi kumbe xiendleko] no hlamusela xiendleko). PHEJI YA 4 XIPHEMU XA C : XEDULU YA MATSALWA YO SEKETELA 18. 18. Eka tikholumo ta 1 ku ka eka 5 : Rhekhodo ya swikomiso swa mavito ya vatshami ni xivongo. Eka kholumo ya 6 (ti-PTO, sw.n, sw.) : Hlamusela tsalwa hi vito,nhlokomhaka ni siku, ni rhekhodo ya swikomiso swa mavito na xivongo xa nwini. NONGONOKO WA SWIVUTISO SWA NDZAVISISO WA TIMFANELO TA MISAVA YINDLU NO.*/DOROBA*/XITANDI*/XIFUNDZA* : __________________________________ VITO RA MASIPALA ___________________ WADI _________________________ MUKHANSELARA________________________ (PHEJI YA 1) A. VATSHAMI VA NKARHI HINKWAWO (ku nga katsiwa vavhaki va nkarhinyana) NHLOKO YA NDYANGU 1. Xivongo 2. Xivongo xa le kaya 3. Mavito ya munhu lama hetisekeke 4. Rimbewu (Xinuna/ Xisati) 5. Nomboro ya Pasi/ Vutitivisi NSATI/NUNA/ MUNGHANA WA NHLOKO MUHLAYISIWA WOSUNGULA WA NHLOKO/MUTEKA-NI

146

(PHEJI YA 1) A. VATSHAMI VA NKARHI HINKWAWO (ku nga katsiwa vavhaki va nkarhinyana) NHLOKO YA NDYANGU 6. Siku ro Velekiwa ni Vukhale 7. Ndhawu yo Velekiwa eka yona 8. Vuakatiko RSA (I/E) 9. swinwana (hi swihi?) Xiyimo xa Vukati tekanga/tekiwanga : 10. a ndzi si tshama ndzi teka (I/E) 11. noni/muferiwa wa xinuna(vuxokoxoko) 12. dlayile vukati (vux okoxoko) 13. tshama swinwe (I/E) 14. mavito ya varhand zani Xiyimo xa vukati tekile/tekiwile : 15. siku 16. ndhawu 17. vukati bya ximfumo; KUMBE 18. matekanelo ya nd havuko 19. hi ku hlanganisa/ku nga hlanganisi nhun dzu ya vaaki Mutekani/Vatekani kumbe munghana/ vangha-na 20. nomboro 21. mavito lama het isekeke ya unwana ni unwana 22. Vuxaka bya wena eka Nhloko 23.Tsoniwile (I/E; hla musela) 147 NSATI/NUNA/ MUNGHANA WA NHLOKO MUHLAYISIWA WOSUNGULA WA NHLOKO/MUTEKA-NI

(PHEJI YA 2) A. VATSHAMI VA NKARHI HINKWAWO (ku nga katsiwi vaendzi va nkarhinyana) MUHLAYISIWA*/ MUTSHAMI 1. Xivongo 2. Xivongo xa le kaya 3. Mavito ya munhu lama hetisekeke 4. Rimbewu (Xinuna/Xi sati) 5. Nomboro ya Pasi 6. Siku ro velekiwa ni Vukhale 7. Ndhawu yo velekiwa 8. Vuakatiko RSA (I/E) 9. swinwana (hi swihi?) MUHLAYISIWA*/ MUTSHAMI MUTSHAMI*/ MUHLAYISIWA

Xiyimo xa Vukati tekanga/tekiwang-a : 10.a ndzi si tshama ndzi teka/tekiwa (I/E) 11. noni/muferiwa wa xinuna (vuxokoxoko) 12.dlayile vukati (vux okoxoko) 13.tshama swinwe (I/E) 14.mavito ya varhand zani Xiyimo xa vukati tekile/tekiwile : 15.siku 16.ndhawu 17.vukati bya ximfumo; KUMBE 18.matekanelo ya xintu 19.hi ku hlanganisa/ku nga hlanganisi nhun dzu ya vaaki Mutekani/Vatekani kumbe murhandzani/ varh-andzani -

148

(PHEJI YA 2) A. VATSHAMI VA NKARHI HINKWAWO (ku nga katsiwi vaendzi va nkarhinyana) MUHLAYISIWA*/ MUTSHAMI 20.nomboro 21.mavito lama hetisekeke ya vona hinkwavo 22.Vuxaka bya wena ni Nhloko 23.Tsoniwile (I/E; hlamusela) MUHLAYISIWA*/ MUTSHAMI MUTSHAMI*/ MUHLAYISIWA

149

(PHEJI YA 3) B. MFANELO YA VUNWINYI/TIMFANELO TA VUNWINYI LETI NGA KONA VUNWINYI BYA MISAVA YA 1 1. Nhlamuselo ya misava 2. Mpimo wa misava : timitara/ Tihekitara 3. Munhu loyi a tsarisi weke 4. Ntwanano wa tsalwa ra Vunwini : No. ni siku 5. Dayagiramu/ Makungu yo Angar hela: No. ya SG kumbe a yi val angiwanga 6. Xana i misava ya vaaki? (I/E) 7. Mavito ya vaaki 8. 9. hosi muganga VUNWINYI BYA MISAVA YA 2 SWA HOFISI NTSENA

10. ndhuna Mfumo xivongo/huvo : 11. munhu loyi ku nga ihlanganisiwak- a na yena 12. vuxokoxoko byo tihlanganisa 13.Vito ro Tlherisela/ Mulondzi/Valon-dzi va/wa Mutshami wa m utirhi 14.Muxaka wa mfanelo/tim fan-elo : ndhawu yo tshama /ndhaw-u ya vurimi/ Bindzu/ madyelo/ inwana (vuxokoxoko) 15.Mfanelo yi kumiwile ku suka eka mani 16. hi (siku) 17.Tsalwa/Matsalwa lama nga ni vumbhoni bya mfanelo kumbe Mfanelo yi kumiwile hi nomo (vuxokoxoko) 18.Ku antswisa loku u ku endleke hlamusela 19. nkoka

150

(PHEJI YA 4) C. XEDULU YA MATSALWA YO SEKETELA (lama nyikiweke - ; lama nga ta nyikettiwa X) Matsalwa ya vutitivisi Switikheti Switikheti Switikheti Swileris-o swo velekiwa swa Vukati swa Rifu swo dlaya vukati Swin-wana Vunwi-nyi bya Misava, ti-PTO, vumbh-oni bya mfanelo ya vuhlayiseki/vu-nwinyi

D. MFANELO/TIMFANELO TA VUMUNDZUKU LETI TSAKERIWAKA (naswona leti nga boheki) Hlamusela hi ku komisa mfanelo/timfanelo ta vunwini bya leti ndyangu wunwana ni wunwana kumbe mutshami va nga tsakelaka ku va na tona, hi ku kombisa (1) leswaku eka misava yihi; (2) leti nga ta va ta munhu unwe kumbe ta vaaki; (3) ku tirhisiwa/matirhiselo lama tsakeriwaka; (4) ma hungu manwana ni manwana.

E. KU TIYISISIWA KA MAHUNGU Hi tiyisisa leswaku (1) ku na ntsengonkulu wa ______ vatshami lava nga kona eka rifuwo leri nga laha henhla; naswona (2) mahungu hinkwawo lama rhekhodiweke eka nongonoko lowu wa swivutiso wu hetisekile, i ya ntiyiso no pfumala swihoxo. Sayiniwile hi hina e _______________________ hi ______ siku ra _____________________200___. ________________________________ _______________________________________ Mutirhi wa le handle wa Ndzavisiso wa Timfanelo ta Misava Muyimeri*/Nhloko ya Ndyangu Vito : Muthori : Vuxokoxoko byo tihlanganisa :

Vito : Muthori : Vuxokoxoko byo tihlanganisa

151

Fomo ya 6 (Xinawana xa 17(2)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004) Papila ra mutirhi wa le handle: ndzavisiso wa timfanelo ta misava NO. YA YINDLU*/DOROBA*/XITANDI*/XIFUNDZA* : _________________________________________ MUTIRHI WA LE HANDLE (swikomiso swa mavito na xivongo) : ________________________________ (TSUNDZUKA : tinomboro ta ndzandzelelano ti vumbiwa hi swikomiso swa mavito leswi hetisekeke swa mutirhi wa le handle laha ti landzeriwaka hi tinomboro leti landzelelanaka xik. SMDS/1) No. ya Ndzandzele-lano Vito ra Nhloko Siku ra Nonya Ndyangu gonoko wa Swivutiso No. ya Ndzandzele-lano Vito ra Nhloko Siku ra Nonya Ndyangu gonoko wa Swivutiso

152

Fomo ya 7 (Xinawana xa 19(2)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): XIYENGE XA 17(3)(b) Xitiviso xa xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava lexi nga kona leswaku xi kamberiwa No. ya Xiyelaniso Mina/Hina, mulavisisi/valavisisi va timfanelo ta misava lava thoriweke hi mayelana ni misava leyi hlamuseriweke ekaXedulu ya 1, hi nyika xitiviso xa leswaku ndzavisiso wu herile naswona valondzi lava boxiweke eka Xedulu yoleyo va londzile timfanelo ni mintsakelo ya le misaveni hilaha swi hlamuseriweke hakona. Xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava xa kumeka leswaku xi kamberiwa hi tiawara ta ku sukela hi. ku kela ehosini (etihosini) lexi boxiweke eka Xedulu ya 2 ku ringana masiku ya 60 ku sukela hi ... Vaaki lava nga ni ntsakelo ni vanhu va nga kambela xiviko naswona va rhambiwa ku endla vuyimeri hi ku tirhisa xivumbeko xa Fomo ya 8 eka Xitandzhaku xa A xa Swinawana swa Timfanelo ta Misava ya Vaaki hi mayelana na mhaka yinwana n yinwana leyi fambelanaka na ndzavisiso enkarhini wolowo. Khopi ya fomo leyi nga ta tirhisiwa eka vuyimeri byinwana ni byinwana (Fomo ya 8) ya kumeka ehosini (etihosini) leti boxiweke eka Xedulu ya 2. Vuyimeri byi fanele ku rhumeriwa eka. (vito ra munhu loyi vuyimeri byi faneleke ku rhumeriwa eka yena) e : (vuxokoxoko byo tihlanganisa)

. MULAVISISI WA TIMFANELO TA MISAVA Xedulu ya 1 Nhlamuselo ya misava ni mavito ya valondzi Nhlamuselo ya misava Mpimo Valondzi

Xedulu ya 2 Tihosi leti ku nga kamberiwaka xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava .. .. .. .. .. .. ..

153

Fomo ya 8 (Xinawana xa 19(3)(c)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): XIYENGE XA 17(3)(b) Vuyimeri hi mayelana na xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava [Tsundzuka : (1) * - chukucha loko swi nga fanelanga; (2) tirhisa tipheji to engetela loko ku nga ri na xivandla xo ringana] No. ya Xiyelaniso. (Tshaha No. ya Xiyelaniso leyi boxiweke eka Xitiviso xiviko xo kambela ) Eka: . (vito ra munhu loyi a faneleke ku nyiketiwa vuyimeri) .. .. . (vuxokoxoko byo tihlanganisa) 1. Mina, ..(mavito lama hetisekeke), loyi a sayineke laha hi ku tirhisa xiyimo xa mina tanihi muyimeri wa *mina hi ndzexe / *.. ndzi nyiketa vuyimeri lebyi landzelaka hi mayelana na xiviko xa ndzavisiso wa timfanelo ta misava lexi hangalasiweke ehansi ka nomboro ya xiyelaniso leyi nga laha henhla. 2. Vuyimeri ................... ............... ...................... . . (Boxa swikongomelo kumbe vuyimeri byinwana na xivandla (swivandla) leswi faneleke swa xiviko) 3. Swivangelo/masungulo ya vuyimeri . . ......................................................................... ........ ........ 4. Ndzi bhumabhumela ku hundzuluxiwa loku landzelaka eka makungu lama endliweke hi mulavisisi : ....... ....... ................................................................................................. (Boxa mbuyelo lowu tsakeriwaka). 5. Ku seketela vuyimeri lebyi ndzi katsa matsalwa lama landzelaka: . . ..................................................................................... (Longoloxa matsalwa manwana ni manwana yo seketela lama faneleke, ku katsa na laha swi fanele ke, matimba ya munhu/vaaki lava vuyimeri byi endliwaka hi ku va yimela).

154

6. Nomboro ya pasi na vuxokoxoko byo tihlanganisa bya munhu loyi a endlaka vuyimeri: Sayiniwile e .. hi . siku ra ..200.. . (Nsayino) . (Xiyimo laha swi faneleke)

Fomo ya 9(a) (Xinawana xa 20(2)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): XIYENGE 16(b) Xitiviso xa Holobye xa xiboho lexi endliweke Mina, , Holobye wa Vurimi ni Timhaka ta Misava hikwalaho ko va ku endliwile ndzavisiso wa timfanelo ta misava lowu endliweke hi ku landza leswi boxiweke eka Xedulu ya 1 hi ku landza xiyenge xa 18 xa Nawu wa Timfanelo ta Misava ya Vaaki, 2004 (Nawu No. 11 wa 2004), ndzi endlile xiboho lexi ha xona *(a) misava leyi hlamuseriweke eka Xedulu ya 2 yi faneleke ku tshama yi tsarisiwile hi mavito, kumbe ku rhurhisiwa ku ya eka vaaki kumbe vanhu lava longoloxiweke eka Xedulu yoleyo tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(3)(a), (b) na (c)(i) xa Nawu; misava leyi hlamuseriweke eka Xedulu ya 3 yi hlayiseriwe minhlangano ya Mfumo eka Xedulu yoleyo tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(3)(c)(ii) na (4) xa Nawu; timfanelo ta vunwinyi bya khale leti hlamuseriweke eka Xedulu ya 4 ta tiyisisiwa, ta hundzu luxiwa kumbe ku khanseriwa tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(3)(d) xa Nawu; timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa leti hlamuseriweke eka Xedulu ya 5 ti nyikiwa vavasati lava longoloxiweke eka Xedulu hilaha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(4)(b) xa Nawu; timfanelo ta vunwinyi leti ehleketeriwaka ta khale leti hlamuseriweke eka Xedulu ya 6 ta tiyisisiwa kumbe ku hlambanyiwa leswaku a ta ha tirhi tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(5) xa Nawu; hi ku landza swiyimo leswi hlamuseriweke eka Xedulu yinwana ni yinwana.

*(b) *(c)

*(d) *(e)

.. HOLOBYE WA VURIMI NI TIMHAKA TA MISAVA

155

Xedulu ya 1 Nhlamuselo ya misava hi mayelana na ndzavisiso wa timfanelo ta misava wu endliwile Nhlamuselo ya misava Mpimo

Xedulu ya 2 Misava leyi nga ta tshama yi tsarisiwile kumbe ku rhurhisiwa Nhlamuselo ya misava Mpimo Vini/varhurhiseriw-a Swiyimo

Xedulu ya 3 Misava leyi hlayiseriweke Mfumo Nhlamuselo ya misava Mpimo Minhlangano ya Mfumo Swiyimo

Xedulu ya 4 timfanelo ta vunwinyi bya khale leti tiyisisiweke, leti hundzuluxiweke kumbe ku khanseriwa Nhlamuselo ya timfane- Viniy va timfanelo ta lo ta vunwini bya khale vunwinyi bya khale Swiboho Swiyimo

156

Xedulu ya 5 Timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa leti nyikiweke vavasati Nhlamuselo ya timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa leti tiyi sisi weke Vinyi va timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa Swiyimo

Xedulu ya 6 Timfanelo ta vunwinyi bya khale leti ehleketeriwaka ta tiyisisiwa kumbe ku hlambanyiwa leswaku a ta ha tirhi Nhlamuselo ya timfanelo ta vunwinyi bya khale leti ehleketeriwaka Ku tiyisisiwa ka vinyi va timfanelo ta vunwinyi bya khale leti ehleketeri-waka Xiboho : ku tiyisisiwile kumbe ku hlambanyiwa leswaku a ta ha tirhi Nhlamuselo yo tiyisisiwa ka timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa Vini va va timfanelo ta vunwinyi lebyintsh-wa lava tiyisisiwek-e Swiyimo

*Chukucha loko swi nga fanelanga

157

Fomo ya 9(b) (Xinawana xa 20(2)) NDZAWULO YA TIMHAKA TA MISAVA NAWU WA TIMFANELO TA MISAVA YA VAAKI, 2004 (NAWU NO. 11 WA 2004): XIYENGE XA 16(b) Xitiviso hi Huvo ya Timfanelo ta Misava ya Ingonyama ya le KwaZulu-Natal hi xiboho lexi endliweke Huvo ya Timfanelo ta Misava ya Ingonyama ya le KwaZulu-Natal yi mi tivisa leswaku Holobye wa Vurimi ni Timhaka ta Misava endzhaku ko hela ka ndzavisiso wa timfanelo ta misava lowu endliweke emisaveni lowu hlamuseriweke eka Xedulu ya 1 hi ku landza xiyenge xa 18 xa Nawu wa Timfanelo ta Misava ya Vaaki, 2004 (Nawu No. 11 wa 2004), u endlile xiboho lexi hi xona *(a) misava leyi hlamuseriweke eka Xedulu ya 2 yi faneleke ku tshama yi tsarisiwile hi mavito ya kumbe ku rhurhiseriwa eka vaaki kumbe vanhu lava longoloxiweke eka Xedulu yoleyo tanihi laha swi ana kanyikweke hakona eka xiyenge xa 18(3)(a), (b) na (c)(i) xa Nawu; misava leyi hlamuseriweke eka Xedulu ya 3 yi hlayiseriwa minhlangano ya Mfumo leyi longoloxi weke eka Xedulu yoleyo tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(3)(c)(ii) na (4) xa Nawu; timfanelo ta vunwini bya khale leti hlamuseriweke eka Xedulu ya 4 ta tiyisisiwa, ta hundzuluxiwa kumbe khanseriwa tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(3)(d) xa Nawu; timfanelo ta vunwini lebyintshwa leti hlamuseriweke eka Xedulu ya 5 ti nyiketiwa vavasati lava longoloxiweke eka Xedulu yoleyo tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(4)(b) xa Nawu; timfanelo ta vunwini bya khale leti ehleketeriwaka leti hlamuseriweke eka Xedulu ya 6 ta tiyisisiwa kumbe ku hlambanyiwa leswaku a ta ha tirhi tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 18(5) xa Nawu; Hi ku ya hi swiyimo leswi vekiweke eka Xedulu yinwana ni yinwana.

*(b)

*(c) *(d)

*(e)

MUTSHAMI WA XITULU WA HUVO YA TIMFANELO TA MISAVA YA INGONYAMA YA LE KWAZULU-NATAL

158

Xedulu ya 1 Nhlamuselo ya misava hi mayelana na ndzavisiso wa timfanelo ta misava wu endliwile Nhlamuselo ya misava Mpimo

Xedulu ya 2 Misava leyi nga ta tshama yi tsarisiwile kumbe ku rhurhisiwa Nhlamuselo ya misava Mpimo Vini/varhurhiseriw-a Swiyimo

Xedulu ya 3 Misava leyi hlayiseriweke Mfumo Nhlamuselo ya misava Mpimo Minhlangano ya Mfumo Swiyimo

Xedulu ya 4 timfanelo ta vunwinyi bya khale leti tiyisisiweke, leti hundzuluxiweke kumbe ku khanseriwa Nhlamuselo ya timfanelo ta vunwini bya khale Viniy va timfanelo ta vunwinyi bya khale Swiboho Swiyimo

159

Xedulu ya 5 Timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa leti nyikiweke vavasati Nhlamuselo ya timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa leti tiyi sisi weke Vinyi va timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa Swiyimo

Xedulu ya 6 Timfanelo ta vunwinyi bya khale leti ehleketeriwaka ta tiyisisiwa kumbe ku hlambanyiwa leswaku a ta ha tirhi Nhlamuselo ya timfanelo ta vunwinyi bya khale leti ehleketeriwaka Ku tiyisisiwa ka vinyi va timfanelo ta vunwinyi bya khale leti ehleketeri-waka Xiboho : ku tiyisisiwile kumbe ku hlambanyiwa leswaku a ta ha tirhi Nhlamuselo yo tiyisisiwa ka timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa Vini va va timfanelo ta vunwinyi lebyintsh-wa lava tiyisisiwek-e Swiyimo

*Chukucha loko swi nga fanelanga

160

XITANDZHAKU XA B
KHODI YA MATIKHOMELO YA SWIRHO SWA HUVO (Xinawana xa 6) 1. Angarhelo 1.1. 1.1.1. Xirho xa Huvo xi fanele ku tivisa Holobye, mutshami wa xitulu na vulawuri byinwana ni byinwana lebyi faneleke, hi makungu ya ntlawa wunwana ni wunwana lowu ringetaka ku hlohlotela ku tirhisiwa ka matimba kumbe ku endliwa ka ntirho; no vika xiendlo xinwana ni xinwana lexi nga nyumisaka ndzhuti wa Huvo. Xirho xa Huvo a xi fanelanga ku hunisa xileriso xinwana ni xinwana xa mutshami wa xitulu, Holobye kumbe Mulawuri-Jenerali; ku endla ntwanano ni munhu unwana leswi nga tsanwaka ku va a tirhisa matimba kumbe ku endliwa ka ntirho.

1.1.2. 1.2. 1.2.1. 1.2.2.

2. Ku kala xi nga voyameli tlhelo ro karhi 2.1. Xirho xa Huvo xi fanele ku tsundzuxa no endla ntirho wa Holobye, Mulawuri-Jenerali, vaaki na mfumo hi ndlela ya kahle, handle ko voyamelo tlhelo ro karhi no kala xi nga chavi kumbe ku tsakela vanhu vanwana. Xirho xa Huvo na xirho xinwana ni xinwana xa vatirhi va yona a xi fanelanga ku ambala kumbe ku kombisa mfhungho wunwana ni wunwana, xiamabalo, mujeko, phositara kumbe xifaniso lexi yime la ka vandla ra tipolitiki rinwana ni rinwana kumbe ntwanano loko xi ri ku tirheni ka mintirho ya ximfumo.

2.2.

3. Vuxaka ni vaaki Xirho xa Huvo xi fanele ku 3.1. 3.2. 3.3 3.4. 3.5. 3.6. tirha hi ndlela ya kahle, hi malwandla, handle ko voyamela tlhelo ro karhi na hi ku ringana swinwe na swirho hinkwaswo swa vaaki no va khoma hi ndlela ya ndzhuti no va xixima; ku kumeka eka vaaki hi minkarhi hinkwayo leyi tw isisekaka; nyika mahungu lama faneleke na swilo swa dyondzo ni mintirho ku pfumelela vaaki ku twisisa ntirho wa yena ni ntirho wa Huvo; minkarhi hinkwayo xi fanele ku tikhoma hi ndlela ya kahle ni ndlela leyi amukelakaka eka ntirho wa yena na ntirho wa Huvo; ku teka magoza yo hundzuluxa swilo no tirhisa vutumbuluxi bya yena minkarhi hinkwayo; no tirhisa matimba ya yena no endla mintirho ya yena hi vutlhari, hi nkarhi na hi ku tiyimisela na hi ndlela ya xiphurofexinali ni ndlela leyi nga erivaleni.

4. Ku tirhisa matimba no endla mintirho. Xirho xa Huvo xi fanele 4.1. ku tiyisisa leswaku xi tiva no landzelela Khodi ya Matikhomelo leyi swinwe na Nawu wa Timfanelo ta Misava ni Swinawana ni milawu yinwana ni swiletelo leswi faneleke;

161

4.2.

tshama xi ringeta ku kuma vutivi bya timhaka ni mahungu lama faneleke leswaku xi kota ku endla mintirho ya Huvo no va ya laveka leswaku xi kota ku tirhisa vonelo ra xona rinwana ni rinwana kumbe miehleketo; tiyisisa vutirhiseki emhakeni yinwana ni yinwana na tsalwa leri xi ri kumaka laha swi faneleke no laveka; tivisa swihingakanyi, ku tikeriwa na swiphiqo leswi nga kona loku xi endla mintirho ya Huvo no hluvukisa switirateji swa mafambiselo na maendlelo ku kota ku ololoxa swiphiqo leswi no vika eka Huvo, Holobye na Mulawuri-Jenerali; naswona laha swi lavekaka, xi nyika xiviko lexi hetisekeke ni lexi nga erivaleni lexi katsaka swivangelo swa swibhumabhumelo leswi endliweke.

4.3. 4.4.

4.5.

5. Ku paluxa ntsakelo. 5.1. 5.1.1. Xirho xa Huvo xi fanele ku paluxa eka Huvo ntsakelo wunwana ni wunwana lowu kongomaka ni lowu nga kongomeki lowu xona kumbe xirho xa ndyangu xa le kusuhi xi nga va ka na wona eka mintirho ya Huvo; no kombela ku tshunxiwa eka nhlengeletano yinwana ni yinwana, endlelo kumbe nghingiriko wa Huvo loko ku ri na nkwetlembetano wa ntsakelo wa xiviri kumbe lowu ehleketeriwaka kumbe loko ku tsanwiwile xikongomelo. Xirho xa Huvo a xi fanelanga ku tirhisa xiyimo xa xona kumbe mahungu ya le xihundleni lama xi ma tirhisaka hi xikongomelo xo kuma hakelo, ndziriso, xinkhenso kumbe xipfuno xinwana, kumbe ku vuyerisa munhu unwana hi ndlela leyi nga riki enawini.

5.1.2.

5.2.

6. Tirhekhodo ta ximfumo ni ta xihundla Xirho xa Huvo xi fanele 6.1. ku hlayisa tirhekhodo leti nga hava swihoxo no hetiseka ka migingiriko ya xona ya ntirho wa Huvo ku katsa na tinthavhiyu, tinhlengeletano ta vaaki ni tinwana, tendzo ta ntirho na minxavelano ya swa timali; ku hlayisa mahungu ni tirhekhodo hinkwato hi ndlela ya xihundla hi mayelana na ntirho wa Huvo, ehandle ka loko mahungu na tirhekhodo swi ri na xivumbeko xa vaaki; ni ku ri na mpfumelelo hi Holobye kumbe Huvo wo pfumelela leswaku ku va ni ku keleriwa ka mahungu ni tirhekhodo toleto.

6.2. 6.2.1. 6.2.2.

7. Vutihlamuleri na endlelo leri faneleke. 7.1. 7.1.1. Xirho xa Huvo xi fanele ku nghenela tinhlengeletano hinkwato leti xi faneleke ku ti nghenela kumbe leti xi rhambiweke eka tona kumbe leti xi ti lulamiseke ehandle ka loko swi nga koteki leswaku xi va kona, laha loko swi ri tano xi faneleke ku nyika xivangelo lexi twalaka xa ku xwa koloko; tiyisisa leswaku ku na xitiviso xo ringana na xa kahle xa nhlengeletano yinwana ni yinwana leyi lulamisiwaka kumbe inthavhiyu leyi xi yi lulamisaka. Xirho xa Huvo a xi fanelanga ku

7.1.2. 7.2.

162

7.2.1. 7.2.2. 7.2.3.

hlwerisa nhlengeletano yinwana ni yinwana, inthavhiyu kumbe endlelo rinwana; tirhisa mali ya ximfumo eka swikongomelo leswi nga riki na mpfumelelo; na tirhisa mimovha ya ximfumo na switirhisiwa eka swikongomelo leswi nga riki na mpfumelelo.

163

XITANDZHAKU XA C
KHODI YA MATIKHOMELO YA VALAVISISI VA TIMFANELO TA MISAVA (Xinawana xa 15) 1. Hi ku angarhela 1.1 1.1.1 1.1.2 1.2 1.2.1 1.2.2 Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku tivisa Holobye kumbe vulawuri lebyi faneleke hi goza rinwana ni rinwana leri endliwaka hi nt lawa wunwana ni wunwana ku ringeta ku hlohlotela ndzavisiso wa yena; no, vika goza rinwana ni rinwana leri nga tsandzekisaka ndzavisiso wa timfanelo ta misava. Mulavisisi wa timfanelo ta misava a nga fanelanga ku hunisa xileriso xinwana ni xinwana lexi twisisekaka lexi a nyikiwaka xona hi Holobye kumbe Mulawuri-Jenerali hi mayelana na ndzavisiso wa timfanelo ta misava; endla ntwanano wunwana ni wunwana na ntlawa wunwana leswi nga endlaka a tsandzeka ku va a tirha kumbe ku tirhisa matimba ya yena kumbe ku va a endla mintirho ya yena.

2. Ntwanano wa swa tipolitiki 2.1 2.2 Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku endla ntirho wa yena ehandle ko voyamela tlhelo ro karhi naswona a nga fanelanga ku titeka a thoriwile hi vandla ra tipolitiki. Mulavisisi wa timfanelo ta misava na xirho xinwana ni xinwana kumbe unwana wa vatirhi va yena a va fanelanga ku ambala kumbe ku kombisa mfhungho, xiambalo, mujeko, phositara kumbe xi faniso lexi yimelaka vandla ra tipolitiki rinwana ni rinwana kumbe ntwanano.

3. Vuxaka ni vaaki Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele 3.1 3.2 3.3 ku tirhisana kahle, a ri na malwandla, no kala a nga voyameli tlhelo ro karhi no tirhisana hi ku rin gana na swirho hinkwaswo swa vaaki; ku kombisa kahle masiku ni minkarhi leyi hosi ya mulavisisi wa timfanelo ta misava yi nga ta va yi pfuriwile eka vaaki; no nyika, matsalwa yo hlaya lama faneleke ni mintirho ku pfuna vaaki leswaku va twisisa ntirho wa yena.

4. Ku tirhisiwa ka matimba na ku endliwa ka mintirho Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 ku tiyisisa leswaku u tiva no va a tsundzuxile swirho swa ntlawa wa yena hi ntirho wa swona na hi Khodi ya Matikhomelo leyi; ku tshama a ringeta ku kuma mahungu hinkwawo lama fambelanaka lama faneleke eka ndzavisiso wa timfanelo ta misava; ku tiyisisa laha swi faneleke no laveka, vutshembeki bya tirhekhodo kumbe mahungu lama fambel anaka na ndzavisiso; ku tikhoma hi ndlela leyi faneleke eka xiyimo xa yena kumbe nkoka wa yena kumbe ntirho/hosi; ku tivisa ku tikeriwa kunwana ni kunwana kumbe swiphiqo leswi nga kona enkarhini wa ndzavisiso wa timfanelo ta misava timhaka leti nga lavaka switirateji swa mafambiselo swo engetela;

164

4.6 4.7

ku nyika xiviko lexi hetisekeke no va erivaleni xa ndzavisiso wunwana ni wunwana lexi katsaka na swivangelo swa leswaku hikwalaho ka yini ku endliwile swibhumabhumelo; na ku tirha kumbe ku tirhisa matimba no endla mintirho ya yena hi vutlhari, hi ku tiyimisela na hi ndlela leyi nga erivaleni.

5. Ku plauxiwa ka ntsakelo hi mulavisisi wa timfanelo ta misava 5.1 5.1.1 Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele

ku paluxa eka Holobye ntsakelo wunwana ni wunwana lowu kongomaka ni lowu nga kon gomeki lowu a nga na wona kumbe lowu a nga va ka na wona loko wu ta fambelana kumbe wu ta va ni nkhumbo eka ndavisiso wa timfanelo ta misava; 5.1.2 ku kombela ku tshunxiwa kumbe ku kala a nga endli ndzavisiso loku swi ta va erivaleni leswaku ku na nkwetlembetano wa mintsakelo kumbe loko swikongomelo swa wona swi tsandzeka ku keleriwa. 5.2 Mulavisisi wa timfanelo ta misava a nga fanelanga ku tirhisa xiyimo xa yena kumbe mahungu ya xihundla lama ma kumekaka hikwalaho ka xiyimo xa yena ku kuma hakelo, ndziriso, nyiko, xinkhenso kumbe xipfuno xinwana kumbe ku vuyerisa munhu unwana swi nga ri enawini. 6. Ku rhekhodiwa ka mahungu ya ximfumo Mulavisisi wa timfanelo ta misava 6.1 6.2 6.3 6.4 u fanele ku tiyisisa leswaku tisisiteme leti faneleke ta mafambiselo ni ta swa timali ti va kona ku endla leswaku ku va ni ku hlayisiwa ka tirhekhodo leti nga hava swihoxo; u fanele ku hlayisa tirhekhodo leti nga hava swihoxo ta tinthavhiyu hinkwato, tinhlengeletano, tendzo ta le handle na matsalwa lama fambelanaka na ndzavisiso wa timfanelo ta misava; u na vutihlamuleri bya timali hinkwato leti tirhisiwaka enkarhini wa ndzavisiso; u fanele ku hlayisa tirhekhodo ta timali hi ku tirhisa minongonoko ya khomphyuta leyi pfumeleri weke hi Mulawuri-Jenerali ni minongonoko ya khomphyuta yinwana leyi fambelanaka ni leyi tirhisi waka hi Ndzawulo; no tlhela a tiyisisa leswaku tirhekhodo ta xidijiti ta seketeriwa no hlayisiwa ehosini leyi faneleke leyi lotleriwaka

6.5

7. Xihundla Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku khoma mahungu hinkwawo ni tirhekhodo leti fambel anaka ni ku tirhisiwa ka matimba ya yena ni ku endla mintirho ya yena tanihi xihundla ehandle ka loko 7.1 7.2 mahungu ni tirhekhodo swi ri na ntumbuluko wa ximfumo; laha a nyikiweke mpfumelelo hi Holobye.

8. Vutihlamuleri ni endlelo leri faneleke 8.1 8.1.1 8.1.2 8.1.3 Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku nyika swivangelo swa ku khanseriwa ka nhlengeletano yinwana ni yinwana kumbe inthavhi yu yo yelana eka ndzavisiso wa timfanelo ta misava; ku tiyisisa leswaku malulamiselo ya tinhlengeletano ta ximfumo kumbe tinhlengeletano ta vaaki ya navetisiwile hilaha swi faneleke hakona; ku tirhisa matimba no tirha kumbe ku endla mintirho ya yena hi ndlela ya xiphurofexinali na hi ndlela leyi nga dyeki nkarhi;

165

8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.3

Mulavisisi wa timfanelo ta misava a nga fanelanga ku tirhisa mali leyi averiweke hi Ndzawulo hi swikongomelo leswi nga hava mpfumelelo; ku hlwerisa nhlengeletano yinwana ni yinwana kumbe inthavhiyu leyi fambelanaka na ndzavi siso swi nga fanelanga; na ku tirhisa xitirhisiwa xinwana ni xinwana kumbe movha wa ntirho eka swikongomelo swinwana.

9. Nhluvukiso wa Swikili Mulavisisi wa timfanelo ta misava u fanele ku tlakusa ku dyondzisiwa ka swikili swa xiphurofexinali, swa timali, swa mafambiselo, swa xithekiniki ni swikili swinwana eka vanhu kumbe minkhetekanyo ya vanhu lava siyiweke ehandle hikwalaho ka xihlawuhlawu xo kala xi nga ri kahle.

166

XITANDZHAKU XA D
TIMHAKA LETI FANELEKE KU LULAMISIWA EKA MILAWU YA VAAKI (Xinawana xa 24(1)(c)) 1. Vuxirho bya vaaki 1.1 1.1.1 1.1.2 1.2 1.2.1 1.2.1.1 1.2.1.2 1.2.1.3 1.2.1.4 1.2.1.5 1.2.1.6 1.2.1.7 1.2.2 1.2.3 1.2.3.1 1.2.3.2 1.2.3.3 1.2.3.4 Mimpimo ni maendlelo ya ku kumeka ka; na ku herisiwa ka, Komiti ya vulawuri bya misava mavumbelo ku katsa na mimpimo ni fambiselo ro hlawula swirho; nhlayo ya swirho; mimpimo ni endlelo ro thola kumbe ku hlawula vatirhi va le hosini; ku nyikiwa matimba ka swiyimo swa le hosini; nkarhi wo tirha ehosini wa swirho na vatirhi va le hosini; mfanelo ya vaaki yo hlongola swirho na vatirhi va le hosini; na muholo loko wu ri kona lowu hakeriwaka swirho na vatirhi va le hosini; matimba ni mintirho; na milawu ya mafambiselo, ku katsa na ku rhamba, ku khoma, nhlayo na makanelwa ya tinhlengeletano; ku nghenela na khoramu eka tinhlengeletano; kh vhota; na timfanelo to kelela ku nghenela tinhlengeletano na ta tirhekhodo na makanelwa ya tinh lengeletano leti khomiweke hi swirho swa vaaki ni vanhu vanwana.

2. Tinhlengeletano ta mani na mani ta vaaki Timhaka ta mafambiselo leti fambelanaka na tinhlengeletano ta mani na mani ta vaaki ku katsa 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 ni leswaku i ta va mani, naswona ti na swikongomelo swihi ni leswaku tinhlengeletano leti ti fanele ku rhambiwa hi ndlela yihi; ni ndlela leyi tinhlengeletano leti ti khomiwaka hi yona no fambisiwa; manghenelo, ku vhota na timfanelo ta vuyimeri etinhlengeletanweni leti; makanelwa ya tinhlengeletano na swiboho swokarhi leswi endliweke; na timfanelo ta swirho swa vaaki ni vanhu vanwana to kelela tirhekhodo na makanelwa ya tinhlenge letano leti.

167

3. Vayimeri va vaaki Mimpimo ni endlelo ro hlawuriwa kumbe ku thoriwa ka vayimeri va vaaki eka Huvo na mavandla manwana kumbe minhlangano. 4. Ku endla swiboho Swiboho kumbe minkhetekanyo ya swiboho leswi nga endliwaka kumbe leswi faneleke ku endliwa hi 4.1 4.2 4.3 vaaki; komiti ya vulawuri bya misava; kumbe unwe kumbe vini vo tala va timfanelo ta vunwini lebyintshwa, kasi laha swi faneleke, vunyingi bya vavhoti lebyi lavekaka ku endla xiboho na ndlela kumbe tin dlela to vhota. 5. Timfanelo ta vunwini lebyintshwa Sisiteme ya vunwini bya misava ya vaaki ku katsa na 5.1 ku nyikiwa matimba, ntumbuluko, vundzeni, nkarhi na xikongomelo (xa muxaka wa matirhiselo ya misava) ya ku avelana kumbe yo hlawuleka ya timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa na minkhetekan yo ya timfanelo leti nga va ka kona; swiyimo loko swi ri kona leswi timfanelo to hambana ti nga va ka kona hi swona ni leswaku xana i mani a faneleke ku tivisa swiyimo leswi; mimpimo na mafambiselo ya ku aviwa, ku kumeka na ku herisiwa ka timfanelo ta vunwinyi lebyint shwa to hambana; leswaku xana na leswaku hikwalaho ka yini, naswona na mani ni le ka swiyimo swihi leswi vinyi va timfanelo ta vunwinyi lebyintshwa va nga fanela ku xavisa kumbe ku tirhisa timfanelo ta vona; vudyandzhaka na kumbe ku hangalasiwa kunwana na mfanelo ya nwinyi loyi a loveke wa mfanelo yoleyo; swivangelo na endlelo ro tsoniwa kumbe ku herisiwa ka mfanelo ya vunwinyi lebyintshwa; na le eka xiyimo xa timfanelo leti nga kona ta ntlawa wa vanhu misava, ku vhota na timfanelo tinwana loko ti ri kona ta xirho xinwana ni xinwana xa ntlawa wolowo; na vuyimeri bya ntlawa.

5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.7.1 5.7.2

6. Ku tivisiwa ka misava Mimpimo na maendlelo ya ku aviwa ka tindhawu to karhi ta misava, ku katsa na xiboho, ku tirhisiwa ni ku languteriwa ka 6.1 6.2 6.3 ndhawu na mpimo wa ndhawu yo karhi; tirhiselo ra ndhawu yoleyo byi nga endliwa naswona swipimelo swinwana ni swinwana swi nga tivisiwa; nkavelo wa ndhawu yoleyo, hi ku hetiseka kumbe xiphemu, leswaku xi tirhisiwa hi ku avelana kumbe hi ndlela yo hlawuleka; na

168

6.4

ndlela kumbe tindlela to tsemiwa ka mindzilekano ya tindhawu toleto no hlayisiwa ka tirhekhodo ta mindzilekano yoleyo.

7. Timali Sisiteme ya mafambiselo ya timali ta vaaki ku katsa ni tindlela, mintirho na vutihlamuleri bya 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 ku hakeriwa, ku hlengeletiwa, ku bangiwa ni ku hakeriwa ka swibalo, tihakelo ni timali tinwana na tihakelo ta swibalo swa vaaki to huma eka swipfuno swinwana ni swinwana; ku averiwa ka timali na swibalo swa nhluvukiso, vulawuri na tirhiselo rinwana ni rinwana; sisiteme ya mabajetelo na vupulani bya swa timali; ku hangalasiwa ka timali na ku aviwa na ku hlayisiwa ka timali, ku katsa ni mimpindzulo; ku hlayisiwa ka tirhekhodo ta timali na xilaveko xa ku tiyisisiwa loku ntshunxekeke; na xilaveko xa mkelelo wa tirhekhodo ta timali ni mahungu hi swirho swa vaaki ni vanhu vanwana.

169

XITANDZHAKU XA E
MILAWU YA VAAKI YA NTOLOVELO (Xinawana xa 25(3)) 1. Ku tivisiwa ka vaaki ni misava 1.1 1.1.1 1.1.2 Vaaki Vito ra vaaki: ..

Adirese: ...... (Kombisa adirese ya xiviri na adirese ya poso). 1.1.3 Mavito lama hetisekeke ya munhu (vanhu) lava ku nga tihlanganisiwaka na vona na nomboro (tinomboro ta mapasi) ya pasi: . . Xiyelaniso eka rhijisitara ra swirho. Ku tivisiwa ka misava Ndhawu: . (Boxa vito ra Masipala, Wadi ya Masipala na mfumo-xivongo wa ndhawu laha misava yi kumekaka kona).

1.1.4 1.2 1.2.1

1.2.2 Nhlamuselo ya rifuwo: ............................................................. (Katsa vito ra xitandi/purasi laha swi faneleke). 2. Vuxirho 2.1 Swirho swa Vaaki Xirho xa vaaki i munhu unwana ni unwana loyi a tshamaka ni vaaki, ku katsa na: 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 swirho swa ndyangu leswi akeke no tshama emisaveni ya vaaki leswi rhangeriweke hi nhloko ya ndyangu loyi vito ra yena ri nga kona eka rhijisitara ra misava ya vaaki; vatukulu va swirho swa vaaki lava mavito ya vona ma nga kona eka rhijisitara ra misava ya vaaki; vana lava hikwalaho ko va va ri swisiwana kumbe hikwalaho ka swinwana va nga tinhloko ta mindyangu; na vanhu vanwana lava endzhaku ko endla xikombelo kumbe hikwalaho ka vuswikoti byo pfuneta bya vona eka ntshamiseko ni nhluvukiso wa vaaki, komiti ya vulawuri bya misava yi nga tirhisa vonelo ra yona ku boha leswaku yi va nyika vuxirho. Rhijisitara ra Vuxirho Mavito ya tinhloko ta mindyangu hinkwato ni tinomboro ta mapasi ya vona swi fanele minkarhi hinkwayo swi kombisiwa eka rhijisitara ra misava ya vaaki no pfuxetiwa minkarhi hinkwayo hi komiti ya vulawuri bya misava. Loko swi endleka ku va ni nkanetano hi mayelana na mfanelo ya munhu leswaku a nga va xirho xa vaaki, mhaka leyi yi fanele ku ololoxiwa hi xiboho xa vaaki lexi nga ni vutivi no va xa xidemokirasi.

2.2 2.2.1

2.2.2

170

2.2.3 2.3 2.3.1 2.3.2

Nwini unwana ni unwana wa mfanelo ya vunwini lebyintshwa u fanele ku nyikiwa tsalwa wa mfanelo ya vunwini bya misava ya vaaki. Swiyimo swa vuxirho Xirho xinwana ni xinwana xa vaaki xi languteriwa ku tiva no xiyaxiya milawu leyi no xixima swiboho leswi tekiweke hi ku yi landzela. Komiti ya vulawuri bya misava yi nyikiwile matimba yo sindzisa no simeka swiyimo leswi amuke lekaka swo twisiseka swa vuxirho ntsena loko swiyimo leswi swi landzelela milawu ya vaaki, Nawu wa Timfanelo ta Misava ya Vaaki, 2004 (Nawu No. 11 wa 2004), na Vumbiwa.

3. Timfanelo ta misava 3.1 3.1.1 Timfanelo ta vuxirho to angarhela Xirho xa vaaki xi na mfanelo yo nghenelela eka ku endliwa ka swiboho ni le ka mafambiselo yo angarhela ya misava ya vaaki hi ku landza swilaveko swa milawu leyi, ngopfungopfu swilaveko swa timfanelo ta misava, ku pfuneka emisaveni, rifuwo-pfuneta na tiphurojeke ta nhluvukiso ta vaaki. Xirho xinwana ni xinwana xa vaaki hikwalaho ka vuxirho bya xona xi na timfanelo leti landze laka: to nghenela no vulavula etinhlengeletanweni ta vaaki; to nghenela minhlawulo eka xiyimo xinwana ni xinwana eka vaaki; to kuma xitiviso lexi ringaneke xa tinhlengeletano ta vaaki hilaha swi bohiweke hakona eka milawu leyi; no va ni mkelelo lowu twisisekaka wa tirhekhodo ta ntirho wa vaaki eku aviweni ni le ka ma fambiselo ya timfanelo ta misava, ku katsa ni makanelwa ya tinhlengeletano ta vaaki, rhijisi tara ra misava ya vaaki ni milawu leyi.

3.1.2 3.1.2.1 3.1.2.2 3.1.2.3 3.1.2.4

3.2

Timfanelo ta swirho emisaveni Hi ku landza milawu leyi, swiboho swa mindyangu, vupulani bya matirhiselo ya misava bya masi pala loyi a nga ni matimba ni nawu, xirho xa vaaki xi nga

3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.2.8

aka yindlu kumbe ku yi antswisa exitandini lexi xi nyikiweke xona; rima no byala timbewu emisaveni leyi xi nyikiweke yona; pfula no fambisa bindzu exitandini lexi nyikiweke xona; pfumelela maxaka ku tshama exitandini lexi nyikiweke xona; pfuneka eka rifuwo-pfuneta ra ntumbuluko leri kumekaka emisaveni ya vaaki, ku katsa na by anyi byo fulela, tihunyi na mintsembyana; nghenelela no pfuneka eka tiphurojeke ta vaaki; nyiketa, lombisa no xavisa ku antswisa loku nga kona exitandini lexi a nyikiweke xona; endla ntwanano lowu tsariweke no endliwa hi nomo swinwe na xirho xinwana ni xinwana xa vaaki leswaku xi tirhisa xiphemu xa xitandi lexi xi nyikiweke xona ku ringana nkarhi lowu ku twananiweke hi wona; no rila loko eka xiboho lexi endliweke hi vaaki kumbe komiti ya vulawuri bya misava hi mayelana na

3.2.9

171

3.2.9.1 3.2.9.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3

vuxirho bya vaaki; misava ya vaaki kumbe mfanelo kumbe ntsakelo kumbe swa misava yoleyo, eka komitintsongo ya Huvo hi ku landza xiyenge xaxa Nawu.

Ku aviwa no tlhela ku aviwa ka switandi swa mindyangu Ndyangu wunwana ni wunwana wu fanele ku va ni xitandi xinwe. Mimpimo ya switandi swa mindyangu yi nga hambana hi ku ya hi mintolovelo ya vaaki ni ndlela leyi switandi a swi aviwile hi yona eku sunguleni. Xirho xa vaaki kumbe munhu loyi a nga riki xirho a nga endla xikombelo eka komiti ya vulawuri bya misava leswaku a nyikiwa xitandi kumbe ku tlhela a nyikiwa xitandi lexi sukeriweke: Ntsena loko a ri nkulukumba loyi a nga na malembe ya 18 hi vukhale kumbe ku tlula; muakatiko wa Afrika Dzonga kumbe a ri na mpfumelelo wo tshama nkarhi hinkwawo; nas wona tiyimiserile ku landzelela milawu leyi. Loko yi kambela swikombelo swo huma eka vanhu lava nga riki swirho, komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku languta: swivangelo swa muendli wa xikombelo xo sukela ndhawu leyi a tshama eka yona enkarhini lowu a endleke xikombelo hi wona; xiviko xa matikhomelo ya muendli wa xikombelo yo huma eka muakelani, huvo ya ndhavuko kumbe mukhanselara wa wadi ya masipala; ku kumeka ka misava; na xilaveko xa misava exikarhi ka swirho swa vaaki leswi nga hava switandi swo tshama eka swona. Switandi leswi sukeriweke hi swirho swi fanele ku tlhela swi nyikiwa vaaki. Loko xitandi xi tshama xi nga ri na munhu kumbe xi nga tirhisiwi ku ringana nkarhi wo tlula malembe mambirhi, komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku tlhela yi nyiketa xitandi xolexo. Ku kumeka ka madyelo ya swifuwo Loko swi koteka, swirho hinkwaswo swa vaaki swi na mkelelo wo ringana wa madyelo ya swifuwo. Nhlayo ya swifuwo leswi ndyangu wunwana ni wunwana wu faneleke ku va na yona swi ta bohiwa hi ku landza pholisi ya Ndzawulo ya Vurimi. Mindyangu yi nga xavisa timfanelo ta madyelo ya swifuwo exikarhi ka yona ntsena loko yi ta tivisa komiti ya vulawuri bya misava hi ku tsala ntwanano wolowo. Komiti ya vulawuri bya misava yi nga lava leswaku mindyangu yi pfuneta eka ku hlayisiwa ka madyelo ya swifuwo, magovela ni misava yinwana, miako na switirhisiwa. Ku kumeka wa misava ya vurimi Loko swi endleka ku ri na misava leyi nga aviwangiki, ndyangu wunwana ni wunwana wu ni mfanelo ya xiphemu xa misava ya vurimi.

3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.3.3 3.3.4 3.3.4.1 3.3.4.2 3.3.4.3 3.3.4.4 3.3.5 3.3.6 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.5 3.5.1

172

3.5.2 3.5.3 3.6 3.6.1 3.6.2

Swilaveko swa nawu wa 3.3.4 ku ka 3.3.5, hi ku ya hi ku hundzuluxiwa loku faneleke, swi ta tirhisiwa eka ku aviwa kumbe ku tlhela ku aviwa ka misava ya vurimi. Misava ya vurimi yi ta hundzuka madyelo ya swifuwo swa vaaki enkarhini wa tinguva leti yi nga rimiwangiki ehandle ka loko kumbe loko yi tirhisiwa ku byala swimila swa vuxika. Mfanelo ya timfanelo ta misava ni swipfuno Xirho xa vaaki xi na timfanelo eka ni swipfuno leswi humaka eka misava ni rifuwo ra vaaki. Xirho xa vaaki xi nga siyiwa ehandle ku kuma mkelelo wa kumbe ku tirhisiwa ka xiphemu xinwana ni xinwana xa rifuwo xa vaaki lexi nyikiweke leswaku xi tirhisiwa hi xirho xolexo ntsena kumbe ku tirhisiwa hi ku avelana ka xirho xolexo hi ku landza swilaveko swa milawu yoleyo ntsena. Vaaki enhlengeletanweni ya vaaki va nga teka xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi ku sivela rifuwo ra vaaki. Ku hangalasiwa ka timfanelo ta le misaveni Nwini unwana ni unwana wa mfanelo ya vunwini lebyintshwa hi ku ya hi ku pasisiwa hi vaaki eka nhlengeletano ya vaaki laha ku nga tekiwa xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi na hi Huvo, a nga siya sukela, a rhurhisa, sivela, a lombisa, nyiketa kumbe a hangalasa mfanelo ya yena. Ku hangalasiwa kunwana ni kunwana loko ku nga fambisaneki na nawu wa 3.7.1 a ku nge tirhisiwi. Xirho xinwana ni xinwana lexi tsakelaka ku tirhisa mfanelo ya xona hi ku landza nawu wa 3.7.1, xi fanele ku paluxa eka komiti ya vulawuri bya misava swipfuno leswi nga ta va kona eka xirho ni nkhumbo lowu leswi swi nga ta va na wona eka rifuwo ra vaaki. Laha nwinyi wa mfanelo ya vunwinyi lebyintshwa a tsakelaka ku hangalasa mfanelo ya yena, vaaki hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi va ni mfanelo yo sungula va ala leswaku mfanelo yi va ya vaaki. Vaaki va nga boha nkoka hi ku languta mhaka yinwana ni yinwana kumbe ku tirhisa fomula kumbe ku thola mupimanisi loyi a tiyimeleke leswaku a boha hi ndziriso wa vaaki lowu faneleke. Ndziriso lowu hakeriwaka eka mfanelo ya vunwini lebyintshwa loko swi endleka ku va ni ku hangalasiwa ka mfanelo ya vaaki hi ku landza nawu wa 3.7.4 swi fanele ku bohiwa hi ku endla ntwanano kumbe hi khoto hi ku landza xiyenge xa 25(3) xa Vumbiwa. Laha nwinyi wa mfanelo ya vunwinyi lebyintshwa a khumbiweke hi ku antswisiwa ka misava hi mayelana na mfanelo leyi nga kona, nwinyi yoleyo u ni mfanelo yo kuma ndziriso wa kahle no ringana tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka xiyenge xa 25(3) xa Vumbiwa eka ku antswisiwa loku khumbekaka. Ku yimisiwa ni ku herisiwa ka vuxirho Vaaki loko ku ri na swivangelo leswi twisisekaka hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi enhlengeletanweni ya vaaki laha xirho xi nyikiweke nkarhi wa kahle wo hlamusela mhaka ya xona, va ni mfanelo yo yimisa tinwana kumbe hinkwato timfanelo ta xirho xexo ku rin gana nkarhi lowu twisisekaka lowu nga tluleki lembe rinwe.

3.6.3 3.7 3.7.1

3.7.2 3.7.3

3.7.4

3.7.5 3.7.6

3.7.7

3.8 3.8.1

3.8.2 Vuxirho bya munhu unwana ni unwana bya herisiwa loko 3.8.2.1 3.8.2.2 a sukela ndhawu kumbe a nyamalala swi nga tiveki leswaku u ye kwihi; hi ku tshika loku a ku endlaka hi ku tsala;

173

3.8.2.3

hi vaaki hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi hikwalaho ko va ku ri na swivangelo leswi twisisekaka laha swikhiri swinwana swi nga fanelangiki ni le ndzhaku ko va mhaka yi langutiwile eka nhlengeletano ya vaaki leyi xirho xi nyikiweke nkarhi wa kahle wo hlamu sela mhaka ya xona. Ku yimisiwa ka timfanelo ta vuxirho kumbe ku herisiwa ka vuxirho hi ku landza nawu wa 3.8.1 na 3.8.2 swi ta endliwa hi ku pasisiwa loku tsariweke ka Huvo leyi nga ni matimba endhawini na xikongomelo xolexo, vaaki va fanele ku nyiketa xiviko lexi tsariweke eka Huvo lexi nga ni ma hungu lama landzelaka: makanelwa ya nhlengeletano leyi anakanyiweke eka nawu wolowo; swivangelo swo yimisiwa kumbe ku yimisiwa/hlongoriwa; ndlela leyi nhlengeletano yi rhambiweke hi yona na matikhomelo, ku katsa na mahungu ya timbhoni leti vitaniweke, mutshami wa xitulu wa nhlengeletano, ni mavito ya vanhu lava end leke vuyimeri; na swikhiri swinwana leswi langutiweke laha swi faneleke.

3.8.3

3.8.3.1 3.8.3.2 3.8.3.3

3.8.3.4 3.9 3.9.1

Mintirho ya swirho swa vaaki Ndyangu wunwana ni wunwana wu fanele ku pfuneta eka timali ta vaaki leti nyikiwaka swirho leswi amukeleke tinyiko toleto eka nhlengeletano ya mani na mani laha ku endliweke leswi hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi ku tirhisa tinyiko toleto. Ndyangu wunwana ni wunwana wu fanele ku hlawula hi ku tsala muyimeri hi xikongomelo xo tirhisana na komiti ya vulawuri bya misava loko ku ri na ku cinca eka vuyimeri bya ndyangu. Muyimeri wa ndyangu u fanele ku tivisa komiti ya vulawuri bya misava hi ku tsala hi tirhiselo rinwana na rinwana ra misava leyi nyikiweke ndyangu leri kunguhatiwaka; hi ku tirhisa xitiviso lexi tsariweke lexi nga riki ehansi ka tinhweti timbirhi loku va pulana ku sukela misava leyi ndyangu wu nyikiweke yona hi ku hetiseka kumbe loko va pulana ku tshika vuxirho bya vona bya vaaki; loko ndyangu wu pulana ku nyika xiphemu xa nkavelo eka munhu unwana ni unwana; hi ntwanano wunwana ni wunwana lowu pfumelelaka munhu loyi a nga riki xirho xa vaaki ku tirhisa misava leyi ndyangu wu nyikiweke yona kumbe ku rindza ndyangu.

3.9.2 3.9.3 3.9.3.1 3.9.3.2

3.9.3.3 3.9.3.4 4. 4.1

Komiti ya vulawuri bya misava Huvo ya ndhavuko leyi tirhaka tanihi komiti ya vulawuri bya misava Vaaki

4.1.1 4.1.2

va fanele hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi hi ku landza xiyenge xa 21(1) xa Nawu va tumbuluxa komiti ya vulawuri bya misava; loko va ri na huvo ya ndhavuko leyi amukeriwaka va nga boha hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi leswaku matimba ni mintirho ya komiti ya vulawuri bya misava ya nga tirhisiwa no endliwa hi huvo yoleyo Mafambiselo ya timhaka ta vaaki Mafambiselo ya timhaka ta vaaki lama nga ta endla leswaku swirho swa vaaki swi vuyeriwa ya fanele ku endliwa hi komiti ya vulawuri bya misava.

4.2 4.2.1

174

4.2.2

Komiti ya vulawuri bya misava yi na vutihlamuleri byo tirhisa swilaveko swa milawu leyi hi ku landza swikongomelo swa yona na hi ku landza swiletelo swinwana ni swinwana swa swirho hi ku tirhisa xivumbeko xa xiboho lexi amukeriweke eka nhlengeletano ya mani na mani. Mavumbelo Swirho hinkwaswo swa komiti ya vulawuri bya misava swi fanele ku va swirho swa vaaki. Nhlayonkulu ya swirho swa komiti ya vulawuri bya misava leswi hlawuriweke hi vaaki swi fanele ku kala swi nga vi ehansi ka swirho swa tsevu naswona swi nga hundzi khume. Vaaki va fanele loko va nga si nghenela nhlengeletano yosungula ya komiti ya vulawuri bya misava hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi na xa xidemokirasi va nyika matimba xirho xa komiti ya vulawuri bya misava leswaku xi yimela mintsakelo ya swirho swa vaaki leswi nga riki ni matimba hilaha swi anakanyikweke hakona eka xiyenge xa 22(4) xa Nawu; no rhamba hi ku tsala vanhu ni minhlangano leyi tivisiweke/boxiweke eka xiyenge xa 22(5) xa Nawu ku nyika matimba hi ku tsala swirho leswi nga hava vhoti swa komiti ya vulawuri bya misava. Xirho xa komiti ya vulawuri bya misava xi fanele ku tshika ntirho wa xona loko xi nga ha tshami nkarhi hinkwawo swinwe ni vaaki laha minhlawulo yi nga ta endliwa kona; xi hlongoriwa hi ku landza xinawana xa 32 xa Swinawana swa Nawu wa Timfanelo ta Misava ya Vaaki leswaku xi nghenela nhlawulo wa komiti ya vulawuri bya misava; xi tsandzeka ku hakela swikweleti; xi hlambanyiwa hi khoto ya nawu leswaku a xi hanyanga kahle emiehleketweni kumbe ku hlayisiwa ehansi ka Nawu wa Rihanyu ra Miehleketo, 1973 (Nawu No. 18 wa 1973), kumbe nawu wunwana ni wunwana lowu faneleke; xi susiwile ehosini ya thirasiti hikwalaho ka matikhomelo yo biha; vito ra xona ri susiwile eka rhijisitara ra xiphurofexinali hikwalaho ka matikhomelo yo biha naswona xi nga si tlheriseriwa; ku bohiwile hi khoto, huvo ya ndhavuko kumbe foramu tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka Nawu wo Sivela Xihlawuhlawu xo kala xi nga ri Kahle no Tlakusiwa ka Ndzinga no, 2000 (Nawu No. 4 wa 2000), leswaku xi tlule xiyenge xa 7 kumbe xilaveko xinwana ni xinwana xa Nawu wolowo; xi tshika ntirho hi ku tsalela mutshami wa xitulu wa komiti ya vulawuri bya misava; xi hlongoriwa ehosini hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi ni xa xidemokirasi lexi tekiwaka eka nhlengeletano ya mani na mani ya vaaki hikwalaho ka swivangelo leswi twisisekaka swa vaaki endzhaku ko tsundzuxana na komiti ya vulawuri bya misava; xi xwile ku ringana tinhlengeletano timbirhi kumbe ku tlula ta komiti ya vulawuri bya misava handle ko va xi ri elivhini enkarhini lowu landzelanaka wa tinwheti ta khumembirhi; xi tshika vuxirho bya xona bya vaaki kumbe vuxirho byo tano byi herisiwa hi vaaki hi ku landza nawu wa 3.8. Vuxirho bya xirho bya komiti ya vulawuri bya misava byi fanele ku yimisiwa enkarhini lowu xi yimisiwaka ku va xirho hi ku landza nawu wa 3.8.1. Xirho xinwana ni xinwana lexi sukelaka ntirho wa xona wa hosi hi ku landza nawu wa 4.3.4 kumbe xirho lexi vuxirho bya xona byi yimisiwaka hi ku landza nawu wa 4.3.5, xi fanele loko 175

4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.3

4.3.3.1

4.3.3.2 4.3.4 4.3.4.1 4.3.4.2 4.3.4.3 4.3.4.4

4.3.4.5 4.3.4.6 4.3.4.7

4.3.4.8 4.3.4.9

4.3.4.10 4.3.4.11 4.3.5 4.3.6

xi nga si sukela ntirho kumbe ku yimisiwa xi nyikiwa nkarhi wa kahle wo hlamusela mhaka ya xona eka nhlengeletano ya mani na mani ya vaaki. 4.4 4.4.1 4.4.1.1 4.4.1.2 4.4.2 Mutshami wa xitulu ni xandla xa mutshami wa xitulu Eka nhlengeletano ya yona yo sungula endzhaku ka loko yi tumbuluxiwile ehansi ka xiyenge xa 21(1) xa Nawu, komiti ya vulawuri bya misava yi fanele yi twanana ku nyika matimba xirho xinwe xa yona leswaku xi va mutshami wa xitulu wa komiti ya vulawuri bya misava; no va endzhaku yi nyika matimba xinwana xa swirho swa yona leswaku xi va xandla xa mut shami wa xitulu wa komiti ya vulawuri bya misava. Loko swi endleka komiti ya vulawuri bya misava yi tsandzeka ku kelela ntwanano tanihi laha swi anakanyiweke hakona eka nawu wa 4.4.1, swirho swi fanele ku vhotela munhu leswaku a hlawuriwa tanihi mutshami wa xitulu, kutani endzhaku swi vhotela munhu unwana leswaku a va xandla xa mutshami wa xitulu: Loko swi endleka ku va ni nhlayo yo ringana ya tivhoti, mhaka leyi fanele ku rhumeriwa eka Ndzawulo leswaku yi lamula. Loko mutshami wa xitulu a nga ri kona kumbe loko mutshami wa xitulu hikwalaho ka swivangelo swinwana a tsandzeka ku tirha tanihi mutshami wa xitulu, xandla xa mutshami wa xitulu xi fanele ku endla mintirho ya mutshami wa xitulu. Loko hi vambirhi mutshami wa xitulu ni xandla xa mutshami wa xitulu va nga ri kona eka nh lengeletano yinwana ni yinwana, swirho swi fanele swi twanana kumbe ku vhota hi ku landza nawu wa 4.4.2 leswaku ku hlawuriwa xinwe xa swirho swa yona ku fambisa nhlengeletano, no ya emahlweni xi endla tano ku kela loko mutshami wa xitulu ni xandla xa mutshami wa xitulu va sungula ku tirha. Nhlawulo Ku hlawuriwa ka swirho swa komiti ya vulawuri bya misava kumbe ku hlawuriwa ka xirho loko swi endleka ku ri na xivandla swi fanele ku endliwa hi ku landza Swinawana swa Nawu wa Tim fanelo ta Misava ya Vaaki. 4.6 4.6.1 4.6.2 4.7 Nkarhi wo tirha ehosini Swirho swa komiti ya vulawuri bya misava swi fanele ku tirha ehosini ku ringana malembe ya ntlhanu. Xirho xa komiti ya vulawuri bya misava xi nga tirha ehosini ku ringana minkarhi leyi landzelana ka yimbirhi. Matimba ni mintirho Ku engetela eka matimba ni mintirho leyi nyikiwaka komiti ya vulawuri bya misava hi ku landza Nawu, komiti ya vulawuri bya misava 4.7.1 hi ku landza xiyenge xa 24(2) xa Nawu na hi ku pasisiwa loku tsariweke hi vaaki hi ku tirhisa xiboho lexi nga ni vutivi ni lexi nga xa xidemokirasi, yi nga hangalasa misava leyi nyikiweke swirho swa vaaki; ku barisa swibalo swa vulawuri bya misava hi mayelana ni ndhawu leyi nga ni matimba yo tirha eka yona. Tinhlengeletano ta komiti ya vulawuri bya misava Mutshami wa xitulu a nga rhamba nhlengeletano ya mani na mani nkarhi wunwana ni wunwana. Nhlengeletano yo hlawuleka ya komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku rhambiwa hi mutsha mi wa xitulu ku nga si hela masiku ya khume endzhaku ka loko a amukele xikombelo lexi tsariweke lexi sayiniweke hi swirho swimbirhi kumbe ku tlula swa komiti, laha xitiviso xi

4.4.3

4.4.4

4.5

4.7.2 4.8 4.8.1 4.8.2

176

faneleke ku tivisa xikongomelo xo rhamba nhlengeletano ni ndhawu ni nkarhi wa nhlengeletano. 4.8.3 4.8.4 Mutshami wa xitulu u fanele ku nyika xitiviso xo lava ku ringana masiku ya ntlhanu xa nhlenge letano eka swirho swa komiti hinkwaswo naswona xitiviso lexi xi fanele ku katsa ajenda. Eka swiyimo swo hlawuleka, laha ku nga ni xilaveko xa nhlengeletano ya xihatla, xitiviso xa nh lengeletano xi nga nyikiwa hi nomo kumbe hi ndlela yinwana leyi mutshami wa xitulu a vonaka yi fanerile no va yi ta hatlisa ehandle ko landzelela maendlelo ya ximfumo. Khoramu leyi nga ta kanela hi makanelwa ya nhlengeletano i tiphesente ta 50 ta swirho leswi nga kona ku katsa na xirho xinwe. Ku tekiwa ka xiboho swi endliwa hi ku twanana kumbe ku vhota ka swirho. Loko swi endleka ku ri na tivhoti to ringana, mutshami wa xitulu u ta va ni vhoti yo ahlula. Komiti ya vulawuri bya misava yi fanele ku hlayisa makanelwa ya tinhlengeletano naswona leswi landzelaka swi fanele ku rhekhodiwa eka wona siku, nkarhi na ndhawu ya nhlengeletano; mavito ya swirho leswi nga kona; nkomiso wa xiboho xinwana ni xinwana lexi tekiweke enhlengeletanweni; na loko xirho xi komberile leswaku ku boxiwa leswaku xi vhote hi ku tsakela kumbe ku nga tsakeli xiboho xinwana ni xinwana lexi tekiweke.

4.8.5 4.8.6 4.8.7 4.8.8 4.8.8.1 4.8.8.2 4.8.8.3 4.8.8.4 4.9

Makanelwa ya nhlengeletano ya komiti ya vulawuri bya misava ya fanele ku amukeriwa eka nh lengeletano leyi landzelaka no sayiniwa hi mutshami wa xitulu endzhaku ko amukeriwa.

4.10 Makanelwa hinkwawo lama amukeriweke no sayiniwa hi ku landza nawu wa 4.9 ya fanele ku kumeka leswaku ya kamberiwa hi swirho swa vaaki, Huvo, Mulawuri-Jenerali na munhu unwana ni unwana loyi a pfumeleriwaka hi nawu. 4.11 Ehandle ka loko swi nga hlamuseriwa hi ndlela yinwana makanelwa lama amukeriweke no sayini wa hi ku landza nawu wa 4.9 kumbe xiboho lexi sayiniweke hi swirho swo tala swa komiti swi ta tekiwa swi ri vumbhoni bya xiboho lexi tekiweke enhlengeletanweni yoleyo. 4.12 Komiti ya vulawuri bya misava yi nga nyika matimba lama yi nyikiweke wona hi ku landza Nawu eka komitintsongo ya vulawuri bya misava kumbe xirho xa komiti. 4.13 Matimba manwana ni manwana lama nyikiweke komitintsongo kumbe xirho hi ku landza pharagi rafu ya 4.12 ma nga nyikiwa hi ku angarhela kumbe eka xiyimo xo hlawuleka ni le ka swiyimo leswi nga bohiwaka hi komiti ya vulawuri bya misava, naswona komiti ya vulawuri bya misava a yi tekeriwi matimba manwana ni manwana lama yi ma nyiketeke. 4.14 Swirho swa vaaki leswi nga riki swirho swa komiti ya vulawuri bya misava ni swirho leswi nga hava vhoti eka komiti ya vulawuri bya misava swi nga nghenela no vulavula etinhlengeletanweni ta komiti. 4.15 Xirho xa komiti xinwana ni xinwana lexi nga ni ntsakelo eka mhaka yinwana ni yinwana leyi nga kona eka ajenda ya komiti ya vulawuri bya misava xi languteriwa ku hlambanya ntsakelo wa xona naswona a xi fanelanga ku va kona hi nkarhi wa nkanelo no tekiwa ka xiboho emhakeni leyi. 4.16 Xirho xa komiti xi fanele ku nghenela tinhlengeletano hinkwato ta komiti na ta komitintsongo leyi xi nga xirho eka yona, ehandle ka loko xi ri elivhini hi ku landza milawu leyi tirhisiwaka kumbe leswi nga bohiwaka hi milawu ni swileriso swa komiti: Loko swi endleka xirho xa komiti lexi nga riki na vhoti kumbe komitintsongo xi nga ri kona enhlengeletanweni leyi xi nga tivisiwangiki hi ku landza milawu, nhlengeletano yi nga ya emahlweni xi nga ri kona.

177

4.17 Loko mutshami wa xitulu a nga ri kona kumbe a nga koti ku tirhisa matimba ya yena kumbe ku endla ntirho wa yena, xandla xa mutshami wa xitulu xi ta tirha tanihi mutshami wa xitulu wa komiti ya vulawuri bya misava. 5. Tinhlengeletano ta vaaki 5.1 Timhaka leti nga ta langutiwa eka tinhlengeletano ta mani na mani Tinhlengeletano ta mani na mani ta vaaki ta rhambiwa loko swi fanerile ku languta ntirho wa vaaki ku katsa na 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 5.1.6 5.1.7 5.2 5.2.1 5.2.2 nhlawulo, ku hlongoriwa na ku siviwa ka swirho swa komiti ya vulawuri bya misava; ku letela swirho swa komiti ya vulawuri bya misava; ku endliwa, ku amukeriwa, ku hundzuluxiwa kumbe ku khaseriwa ka milawu leyi; ku pasisiwa ka ku hangalasiwa ka misava hi komiti ya vulawuri bya misava; ku amukeriwa kumbe ku aleriwa ka xikombelo xo hundzuluxiwa ka ku tsarisiwa ka mfanelo ya timfanelo ta khale leswaku ti va vunwini lebyi nga hava swipimelo; ku nyikiwa ka xikweleti xinwana ni xinwana kumbe xitiyisiso hi vaaki hi ku tsakela munhu unwana; timhaka tinwana leti laviwaka hi nawu. Mafambiselo eka tinhlengeletano ta mani na mani Ku fanele ku va ni nhlengeletano ya mani na mani yinwe ntsena lembe rinwana ni rinwana. Mutshami wa xitulu, xandla xa mutshami wa xitulu kumbe swirho swinwana swimbirhi swa kom iti ya vulawuri bya misava swi nga rhamba nhlengeletano ya mani na mani nkarhi wunwana ni wunwana. Nhlengeletano yo hlawuleka ya vaaki yi fanele ku rhambiwa hi mutshami wa xitulu ku nga si hela khume ra masiku loko a amukele xikombelo lexi sayiniweke hi 10 kumbe swirho swo tala swa vaaki laha xikombelo xi faneleke ku boxa xikongomelo xo rhambiwa ka nhlengeletano na ndhawu ni nkarhi lowu nhlengeletano yi nga ta sungula hi wona. Mutshami wa xitulu u fanele ku nyika xitiviso xo lava ku ringana 21 wa masiku hi ririmi kumbe tindzimi leti tirhisiwaka hi vaaki hi ku tirhisa swihangalasamahungu-nyingi leswi faneleke kumbe goza leri anakanyiweke eka xinawana xa 3(1)(a) xa Swinawana swa Nawu wa Timfanelo ta Misava ya Vaaki, loko ku ta va ni nhlengeletano ya swirho swa vaaki hinkwavo naswona xitiviso lexi xi fanele ku rhumeriwa swinwe na ajenda.

5.2.3

5.2.4

5.2.5 Xiboho lexi tekiweke eka nhlengeletano kumbe tinhlengeletano ta vaaki xi nga tekiwa ntsena hi swirho swo tala swa vaaki leswi nga kona kumbe leswi yimeriweke eka nhlengeletano kumbe tinhl engeletano toleto laha va nyikiweke nkarhi wa kahle wo nghenela. 5.2.5 Ku tekiwa ka xiboho swi endliwa hi ku twanana kumbe ku pfumelela swirho leswaku swi vhota. 5.2.6 Loko swi endleka ku va ni tivhoti to ringana, mutshami wa xitulu u ta va ni vhoti yo ahlula. 5.2.7 Loko mutshami wa xitulu a nga ri kona kumbe a nga koti ku tirhisa matimba ya yena kumbe ku endla ntirho wa yena, xandla xa mutshami wa xitulu xi ta tirha tanihi mutshami wa xitulu wa komiti ya vulawuri bya misava. Timhaka leti nga ta langutiwa eka tinhlengeletano to hlawuleka Nhlengeletano yo hlawuleka leyi nga ta rhambiwa hi ku landza nawu wa 5.2.3 yi nga langutana na mhaka yinwana ni yinwana leyi boxiweke eka nawu wa 5.1 178

5.3