BETON PREFABRKASYON

MAKALE

Prefabrik ereve Kolonlarnn Temel Birleimlerinde Soketli Temellere Alternatif Bir Sistem-Kolon Pabular
ZET Prefabrik ereve kolonlarnn temel birleimlerinin elik konstrksiyon kolon pabular ve ankraj bulonlar ile oluturulmas lkemizde yaygn olarak kullanlmakta olan soketli temel uygulamasna alternatif bir sistemdir. Kolon-temel birleimlerinin bu ekilde soket yaplmakszn mekanik olarak uygulanmas ile bir yandan montaj sresinden, dier yandan da kaz, geri dolgu, izolasyon gibi alt yap imalatlar ile beton, beton-elii ve kalp gibi kalemlerden ekonomi salanabilmektedir. Bu makalede, szkonusu birleim sistemini oluturan elemanlarn zellikleri, elemanlar zerinde sismik davrann deerlendirilmesi amacyla gerekletirilmi olan deneysel almalarn zeti ve kolon pabularnn tasarmna ynelik hesap esaslar yer almaktadr. 1. Giri Prefabrike betonarme kolonlarn temellere balantsnda uygulanmakta olan geleneksel yntem, bilindii gibi, prefabrike kolonlarn yuval (soket) temellere sokulmas eklindedir. Yerinde dkme veya prefabrike olarak imal edilebilen tekil yuval temellerde temel taban plann stnde kalan yuva kenar ykseklii, kolon taban kesitine etkiyen eilme momenti/basn normal kuvveti oranna bal olarak kolon kenar uzunluklarnn 1,5~2 katndan daha byk olmak zorundadr. Ayrca, gerek yuva cidar kalnlnn gerekse kolon yz ile yuva kenar i yz arasnda sonradan doldurulacak olan boluk kalnlnn minimum deerleri iin bile, yuva yksekliince kolon enkesit boyutlarnn genelde 2 kat mertebesinde bir genilemeyi gerektirmektedir. Kolonun yuva iinde kalan yznde ve yuva i yzlerinde, imalat biraz zorlatrsa da, kenetler oluturulmas halinde yuva ykseklii bir miktar azaltlabilir. zellikle radye temellerde, yuva boluunun radye plak kalnl iinde kalacak ekilde braklmas halinde ise, bu durumun radye plann en ok zorland blgelerde enkesit zayflamasna neden olaca aktr. elik Kolon Pabular uygulamas, yuval temel sistemine alternatif bir zm getirmektedir. Prefabrike kolonun imalat srasnda, kolon tabannda kelere veya evreye yerletirilecek olan, en az 4 adet elik kolon pabucu kalp iine konulduktan sonra beton dklmektedir. Temel imalat srasnda temele yerletirilen ankraj bulonlar kolon pabularnn taban plandaki deliklerden geecek ekilde prefabrike kolonlar temele yerletirilerek somunlarn sklmasyla, prefabrike betonarme kolon-temel balants, elik kolonlarn temellere mesnetlenmesine benzer ekilde gerekletirilmektedir, ekil 1. Kolon pabular, kolon-temel birleimlerine benzer ekilde, kolon-kolon birleimlerinde de kullanlabilmekte ve bu ekilde ok katl yksek yaplarn prefabrik olarak inas, eleman (kolon) boyutlarna snr getirmeksizin mmkn olabilmekte, ayrca istenirse yap ykseklii boyunca kolon kesiti
Cem ZER
1994 ylnda stanbul Teknik niversitesi naat Mhendislii blmnden mezun oldu. 1996 ylnda State University of New York at Buffaloda Deprem Mhendislii yksek lisans programn tamamlad. 1996-2000 yllar arasnda New York eyaletinde kpr projelerinde tasarm mhendisi olarak alan zer, 2000-2004 yllar arasnda Skidmore, Owings & Merrill (SOM) San Francisco ofisinde ok katl yaplarn depreme dayankl tasarm ve projelendirilmesinde grev yapt. 2002 ylnda California eyaleti Profesyonel Mhendislik (P.E.) lisansn ald. 2004 ylnda Trkiyeye dnerek STATICA Mhendislik, Mimarlk Mavirlik Ltd. irketini kuran zer, irketin kuruluundan bu yana yurt ii ve yurt dnda eitli mhendislik uygulama projelerine imza atmtr. Bunun yansra 2009 ylnda, betonarme yaplarn birleim elemanlarnda Avrupann lider firmalarndan biri olan Peikko Group ailesinin gen yesi PEIKKOTrkiyenin kuruluunu gerekletiren zer, irketin Genel Mdrl grevini de stlenmitir.

kltlerek ilave bir ekonomi salanabilmektedir. Bir kolon pabucunun tayabilecei kuvvet, esas olarak ankraj bulonunun hesap ekme dayanmna bal olarak belirlenmekte olup, kolon pabucu elemanlar bu kuvvetin ankraj bulonundan

NSAN 2010 SAYI : 94

15

MAKALE

BETON PREFABRKASYON

ekil 1. Kolon pabular ve ankraj bulonlarnn uygulanmas

ekil 2. Kolon pabucu tasarm yazlm ile elde edilen kolon kesiti (C1) ve birleim kesitine (J1) ait M-N kapasite erilerinin elverisiz i kuvvetler ile karlatrlmas

16

NSAN 2010 SAYI : 94

BETON PREFABRKASYON

MAKALE

Tablo 1. Tipik kolon pabularna ait ller [mm], arlklar [kg] ve kapasiteler [kN]

HPKM 16 B C E H t X arlk kapasite betonarme kolona aktarlmas srasnda meydana gelecek zorlanmalara gre boyutlandrlarak tahkik edilmektedir. Kolon boyutlar ile seilen ankraj pabucu says, tipi ve numarasna bal olarak, kolon-temel birleim kesitinin tayabilecei i kuvvetlere ait M-N kapasite erisi (karlkl etki diyagra85 75 50 740 15 27 30 2.1 61,7

HPKM 20 95 80 50 835 20 30 30 3.5 96,3

HPKM 24 105 85 50 1040 30 35 30 6.1 138,7

HPKM 30 120 90 50 1310 45 40 30 12.3 220,4

HPKM 39 150 110 60 1775 50 55 37 23.3 383,7

toleranslar +3, -0 +2, -0 +1 + 10

+2, -0

m) belirlenmekte ve yapnn d etkilere gre hesab sonucunda kolon alt kesitinde oluan kesit tesirlerinin bu kapasite erisinin iinde kalmas salanmaktadr. 2. Kolon Pabulu ve Ankraj Bulonlu Kolon-Temel Birleimlerinin Sismik Davrannn Deneysel Olarak Deerlendirilmesi

Klasik yuval (soket) kolon-temel balant detayna bir alternatif oluturan kolon pabulu ve ankraj bulonlu kolon-temel birleimlerinin ve bu birleimlerin uyguland kolonlarn sismik davrannn izlenmesi amacyla, talyadaki Pavia niversitesi Yap Mekanii Laboratuarnda bir seri deneysel alma gerekletirilmitir, ekil 3-6. Deneyler iki aamada; nce tekil elemanlar zerinde ardndan kolon-temel birleim sistemleri zerinde gerekletirilmitir. Bu deneysel incelemelerde, i- kolon pabucundaki kaynakl birleimlerin gerek davrannn deerlendirilmesi ve kaynak gerilmelerinin lineer-elastik blgede kaldnn kontrol, ii- deney rneklerinin yerdeitirme snekliklerinin ve snm oranlarnn belirlenmesi, iii- kolon pabucu uygulanan kolonlarn rijitliklerinin dier geleneksel kolontemel birleimleri ile karlatrlmas amalanmaktadr. Bu hususlara ilikin olarak, deney veri-

ekil 3. Kolon pabucu elemannn sonlu elemanlar modeli (solda); M24 kolon pabucu elemanter deney dzenei (sada)

NSAN 2010 SAYI : 94

17

MAKALE

BETON PREFABRKASYON

ekil 4. Kolon-temel sistemine ait geometrik ller ve donat detaylar

lerinin deerlendirilmesi ile elde edilen balca sonular aada sralanmtr. i- Deney rneklerinin tama kapasiteleri, ankraj bulonlarn ekme kapasiteleri tarafndan kontrol edil-

mektedir. Dier bir deyile, ankraj bulonlarnn plastik ekildeitirmeleri srasnda birleimin dier elemanlarndaki zorlanmalar ve kaynak gerilmeleri lineer-elastik blgede kalmaktadr.

ii- Kolon pabucu kullanarak kolontemel balant detay oluturulan deney rneklerinin yerdeitirme sneklii M>5 deerini almakta ve dayanm azalmas terkedilebilir dzeyde kalmaktadr. Yatay yer-

ekil 5. Test dzenei (solda) ve hedef %4.8 rolatif telenmeye kar gelen deneysel maksimum deplasman (sada)

18

NSAN 2010 SAYI : 94

BETON PREFABRKASYON

MAKALE

im hesaplarnda ayrca malzeme gvenlik katsays uygulanmasna gerek olmamaktadr. Dier taraftan, birleim hesaplarnn tama gc prensibine gre yaplmas nedeniyle, Deprem Ynetmeliinin 3.12.2.2 maddesinde belirtilen emniyet gerilmesi artrm da sz konusu deildir. c) Kolon kesme kuvvetlerinin temele aktarlmasnda, kesme srtnmesi prensibine gre, n x NRd x V koulu salatlmaktadr. Burada n : ankraj bulonu saysn NRd : bir ankraj bulonunun tasarm ekme dayanmn
ekil 6. N = 400 kN dey yk etkisi altndaki test dzeneine ait Taban Kesme kuvveti Tepe yatay yerdeitirmesi erisi

deitirme orannn / h = % 1.2 deeri iin evrimsel snm oran %6.5 deerine eit olmakta ve artan evrim saysna bal olarak snm oran da artmaktadr. iii- Deney rnekleri zerinde gzlenen ve akma snrna kar gelen yatay yerdeitirme oran % 1-1.3 arasnda deimekte ve bu tr sistemler iin ngrlen % 2 snrnn altnda kalmaktadr. 3. Kolon Pabular ve Ankraj Bulonlarnn 2007 Trk Deprem Ynetmelii ve lgili Trk Standartlar erevesinde Kullanlmas elik kolon pabular ve ankraj bulonlarnn lkemizde yrrlkte olan TS500 Betonarme Yaplar Standard, TS9967 Prefabrike Betonarme Binalarn Tasarm Standard, TS648 elik Yaplar Standard, 2007 Trk Deprem Ynetmelii ve gerekli olan durumlarda ilgili Uluslararas ynetmelikler erevesinde kullanlmasna ilikin baz

hususlar aada maddeler halinde sralanmtr. a) 2007 Trk Deprem Ynetmelii Madde 3.12.2.2 uyarnca, kolontemel balant detaynda kullanlan kolon pabucu elemanlar ve ankraj bulonlar, dey ykler ve 1.5 katsays ile arttrlan deprem etkileri altnda boyutlandrlmaktadr. Dier bir deyile, balant elemanlarnn tasarm G : sabit yklerden oluan i kuvvetler Q : hareketli yklerden oluan i kuvvetler E : deprem etkilerinden meydana gelen i kuvvetler olmak zere G + Q + 1.5 E ve 0.9G + 1.5 E yklemeleri iin yaplmaktadr. b) Kolon pabularnn ve ankraj bulonlarnn yk tama kapasitelerinn hesab gerekli malzeme gvenlik katsaylarn ierdiinden, birle-

: kolon pabucu ile temel yzeyi arasndaki srtnme katsaysn ( = 0.35) : dey ykler ve 1.5 katsays ile arttrlan deprem etkilerinden oluan kolon kesme kuvvetini gstermektedir.

d) Kolon pabularnn prefabrike betonarme kolon ile integrasyonunun ve karlkl etkileiminin salanmas ve ankraj bulonlar ile kenetlenme donats arasndaki dmerkezlik ve benzeri nedenlerle oluan enine ekme kuvvetlerinin karlanmas amacyla ngrlen rnek konstrktif donat dzeni tipik bir kolon pabucu iin ekil 1de verilmitir. 4. Kolon Pabular ile Trkiyede Bir Uygulama Kolon papularnn Trkiyede kullanld rnek bir uygulamada planda yaklak olarak 75 x 35 metre boyutlarndaki bir alanda, iki adet bodrum kat ve iki adet zemin st kattan oluan binann tayc sistemi prefabrike betonarme erevelerden olumaktadr. Top-

NSAN 2010 SAYI : 94

19

MAKALE

BETON PREFABRKASYON

ekil 9. zmir-Balova Media Markt projesinde montaj tamamlanm tayc sistemin grnts

ekil 7. 70 cm x 70 cm tipik kolonda 12 adet M30 Kolon pabularnn yerleimi

lam 67 adet 70cmx70cm boyutunda ve yaklak 16 metre yksekliindeki prefabrik betonarme kolonlarn radye temele montaj her bir kolona yerletirilen 12 adet M30 kolon pabucu ile gerekletirilmitir. Projede elik kolon pabular kullanlarak u avantajlar elde edilmitir. Kaz miktar, geri dolgu, izolasyon gibi alt-yap imalatlarnda ekonomi salanmtr. Soket uygulanmad iin bu imalatlar ile ilgili (beton, beton elii, kalp, v.s.) kalemlerde ekonomi salanmtr. Montaj sresi nemli lde ksaltlarak hem montaj ilemlerine ait kalemlerde (vin, iskele, montaj ekibi mesaisi) ekonomi salanm, hem de i program asndan nemli bir avantaj elde edilmitir.

KAYNAKA
1. Peikko Column Shoes; HPKM, PPKM, PEC Manual, Peikko Group OY, Lahti, Finland, September 2007. 2. Evaluation of the Seismic Response of Column-Foundation Connections through Steel Column Shoes and Anchor Bolts, European Centre for Training and Research in Earthquake Engineering, EUCENTER, Pavia, Italy, February 2009. 3. Peikko Kolon Pabular ve Ankraj Bulonlar Hakknda Teknik Rapor, .T.. naat Fakltesi Yap Anabilim Dal, stanbul, Mays 2009. 4. Trk Deprem Ynetmelii, TDY-2007 Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk ve skan Bakanl, Ankara, Mart 2007. 5. European Organisation for Technical Approvals (EOTA), ETAG 001 Guideline for European technical approval of metal anchors for use in concrete, Annex C: Design methods for anchorages, 2001.

ekil 8. zmir-Balova Media Markt projesinde kolon montaj

Soket temel yerine mekanik bir birleim uygulanarak, yapsal olarak yksek kalitede bir birleim elde edilmitir.

20

NSAN 2010 SAYI : 94