Enerji, Piyasa ve Dzenleme (Cilt:1, Say:2, 2010, Sayfa 145-171)

Trkiyede Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

H. Murat Erturul* zet Trkiye, enerji sektrndeki yeniden yaplandrma almalarna 3 Mart 2001 tarihli Elektrik Piyasas Kanununun kabulnden itibaren balam bata elektrik ve doalgaz olmak zere enerji sektrn yeniden yaplandrm ve sektr serbestletirme ynnde admlar atmtr. Bu sre sonunda enerji sektrnde Trkiye en mdahaleci lke durumundayken OECD ortalamasna yakn bir lke haline gelmitir. almada 1975-2007 dnemi iin enerji sektrndeki sz konusu yapsal reform srecinin enerji verimlilii zerine etkisi analiz edilmeye allmtr. Enerji verimlilii gstergesi olarak Enerji/GSYH serisi yerine enerji tketimindeki yapsal deiimin etkisini ayrtrma imkan verdii iin endeks ayrtrma analizi kullanlarak enerji verimlilii serisi oluturulmutur. Ampirik modelde enerji verimlilii; kii bana elektrik tketimi art oran, kii bana reel GSYH deiimi ve OECD tarafndan oluturulan enerji sektrndeki dzenleme deikeni ile aklanmtr. alma sonucunda yapsal reformlarn enerji verimliliini pozitif etkiledii sonucuna ulalmtr. Trkiyede enerji verimliliinin arttrlmas iin yapsal reform srecinin devam ettirilmesi gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Yapsal reform, Trkiye enerji piyasas, Enerji verimlilii, Endeks ayrtrma analizi Abstract Turkey started its efforts regarding the restructuring in the energy sector with the adoption of the Electricity Market Law dated 3/3/2001. In this process the energy sector, especially the electricity and the natural gas
*

Doktora rencisi, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, ktisat, Beytepe, Ankara, e-mail: ertugrulmurat2003@yahoo.com

146

Erturul

sectors have been restructured. Consequently, it took steps to liberalize the sector. As a result of this process, while Turkey was one of the most restrictive countries in energy sector in the world, it has turned out to be one of the countries close to the OECD average. In this study, we try to investigate the impact of the aforementioned structural reforms on the energy efficiency in the period 1975-2007. Energy efficiency series has been generated by using the index decomposition analysis which enables to decompose the impacts of the structural change; therefore the energy efficiency indicators are more appropriate than energy/GDP indicator. In the empirical analysis, the energy efficiency has been modeled with the variables as change in the energy consumption per capita, the reel GDP per capita and regulation variable on the energy sector developed by OECD. Our model indicates that structural reforms in energy sector positively affect energy efficiency. In order to increase the energy efficiency in Turkey, the structural reforms should be continued. Keywords: Structural reform, Turkish energy market, Energy efficiency, Index decomposition analysis

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

147

1.

Giri

Trkiyede zellikle 2001 ylndan sonra nemli bir yapsal reform sreci yaanmtr. Bu yapsal reformlarn nemli bir ksmn rn piyasalarnda yaplan yapsal reformlar tekil etmektedir. zellikle nemli piyasalarn rekabet srecine almas eklinde kendini gsteren bu srete en nemli admlardan bir tanesi 3 Mart 2001 tarihinde Elektrik Piyasas Kanununun yrrle girmesiyle balayan enerji sektrndeki yapsal reform srecidir. 2001 ylnda yrrle giren Elektrik Piyasas Kanunu (EPK) ile birlikte Trkiye de elektrik sektrn yeniden yaplandrmtr. EPK ile Trkiye; elektrik retimi, toptan sat ve perakende sat faaliyetlerinde rekabeti bir yapnn oluturulmasn amalamtr. Yine bu srete datm blgelerinin zelletirilmesi de hedeflenmitir. Elektrik piyasas kanunu ile effaf kurallara sahip, yatrmclara gven verecek ekilde ak olan ve tamamen bamsz bir Dzenleme Kurumu (Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu, EPDK) tarafndan dzenlenecek olan bir piyasann oluturulmas amalanmtr. Bu erevede, sektrn rekabete almas salanarak, zel kesimin serbeste faaliyet gsterebilecei bir yapnn tesis edilmesi ve bylece kamu finansman imknlarndaki yetersizliklerin zel kesim kaynaklarnn sektre ynlendirilmesiyle alaca gvenilir ve istikrarl bir piyasann oluturulmas, tketicilere yeterli, devaml ve evreyle dost bir ekilde ucuz ve kaliteli enerjinin salanmas hedeflenmitir. Sz konusu yapsal reform sreci 2001 krizinden sonra Trkiye ekonomisinde gsterilen hzl byme srecine byk katk salamtr. Enerji ekonomisi alanndaki ampirik literatr daha ok enerji tketimi ile gayr safi yurt ii hasla (GSYH) ilikisini analiz etmeye ve bu ilikinin ynn nedensellik testleri ile ortaya karmaya odaklanmtr. almalarda ekonometrik metodoloji olarak genellikle zaman serileri analizi ve panel data analizi kullanlmtr. Bu almalar iinde enerji tketimini; toplam (aggregate) enerji tketimi yerine elektrik, doalgaz gibi ayr ayr analiz eden almalar da (disaggregate) mevcuttur. Bu alanda literatrdeki ilk makale 1978 ylnda Kraft ve Kraft tarafndan yazlmtr. Kraft ve Kraft almalarnda A.B.D. iin GSMH (Gayri Safi Milli Hasla) ile enerji tketimi ilikisini Simsin nedensellik analizini kullanarak 19471974 dnemi iin incelemilerdir ve sonu olarak GSMHdan enerji tketimine doru tek ynl nedensellik ilikisi bulmulardr (Kraft ve Kraft, 1978). GSMHnn enerji tketiminin nedeni olduunu sonucuna ulamlardr. Akarca ve Long ise iki yl sonra ayn metodoloji ve ayn verileri kullanp sadece allan dnemi iki yl ksaltmlardr. Ancak

148

Erturul

bulduklar sonu Kraft ve Kraftn bulduu sonularla elimektedir. Akarca ve Long almalarnda enerji tketimi ile GSMH arasnda nedensellik ilikisi bulmamlardr ve Kraft ve Kraftn yapt almay eletirmilerdir (Akarca ve Long, 1980). Temel makalelerden bir tanesi de Erol ve Yu tarafndan yaplan; 1952-1982 dnemleri iin ngiltere, Fransa, talya, Almanya, Kanada ve Japonya iin enerji tketimi ve GSYH arasndaki ilikiyi inceleyen almadr. Sz konusu almada deiik lkeler iin deiik ynlerde nedensellik ilikileri bulunmutur ( Erol ve Yu, 1987). Trkiye iin ise Karagl ve Altnay (2004) ve (2005) ve Soyta ve Sar (2004) almalar temel makalelerdir. Bu almalarda Altnay ve Karagl (2004) enerji tketimi ve GSYH ilikisini inceledikleri almalarnda enerji tketimi ve GSYH serilerinin fark duraan deil, trend duraan olduunu belirlemilerdir. Bunun sonucunda trend duraan olan serilerin fark alnarak duraan hale getirilemeyeceini belirtip bu ekilde yaplan almalar eletirmilerdir ve trendden arndrlm serilerle yaplan almada ise enerji tketimi ve GSYH serileri arasnda nedensellik ilikisi bulamamlardr. Altnay ve Karagl (2005) almalarnda ise elektrik tketimi ile GSYH ilikisini aratrmlardr. Bu almada DoladoLtkepohl ve Standart Granger Nedensellik analizi ile nedensellii incelemiler ve sonu olarak elektrik tketiminden GSYHe doru tek ynl nedensellik ilikisi bulmulardr. Sar ve Soyta (2004) almalarnda genelletirilmi tahmin hata varyanslar ayrtrmas analizi ile enerji tketimi ve GSYH ilikisini incelemeye almlardr. Sonu olarak istihdam GSYH hata varyansnn %23-26lk bir orann aklarken; toplam enerji tketiminin GSYH hata terimleri varyansnn %21ini akladklarn ortaya koymulardr. Trkiye iin enerji tketiminin istihdam kadar nemli olduu sonucuna ulamlardr. Literatrde kullanlan enerji verimlilii gstergeleri parasal ve fiziksel tabanl gstergeler olarak toplulatrlabilir. Parasal tabanl gstergeler bir dolarlk kt iin enerji gereksinimi, fiziksel tabanl gstergeler ise bir birim fiziksel kt iin gerekli enerji tketimi olarak ifade edilebilir. Parasal tabanl gstergeler alt sektrler veya genellikle enerji tketiminin ktya oranlanmas olarak kullanlr. En ok kullanlan parasal tabanl gsterge Enerji/GSYH oran veya sanayideki kt bana sanayi enerji tketimi gstergeleridir. Fiziksel tabanl gstergeler genellikle alt sektrler iin hesaplanmaktadr ve toplulatrmada sorunlar yaanmaktadr (Ang, 2006). Enerji tketimi ile kt aras iliki; enerji ile dier girdiler aras ikameye, teknolojik deiime, enerji girdi kompozisyonundaki bir deiime

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

149

ve ktnn kompozisyonundaki deiime baldr (Stern ve Cleveland, 2004). Enerji ekonomisi literatrnde enerji verimliliini etkileyen faktrler zerine ok sayda alma yer almamaktadr. Enerji verimlilii ile ilgili almalar Stern ve Clevelandn snflandrmalarna gre genellikle teknolojik deiim ve girdi komposizyonundaki deiim konusuna odaklanmaktadrlar. Enerji/GSYH oranndaki deiimler otonom enerji etkinliindeki deiimler olarak kabul edilir. Kaufmann; ABD iin Enerji/GSYH oran, hane halk enerji harcamalar, enerji tketimi ve enerji fiyatlarndan oluan bir VAR modeli tahmin etmitir. almasnda kmr kullanmndan petrol kullanmna geilmesinin enerji verimliliini azalttn belirtmitir (Kaufmann, 2004). Enerji verimliliini lmek iin daha zel bir gsterge olarak teknik gelimelerin ilave edildii enerji endeksi (index of energy augmenting technical change) kullanlabilir (Stern, 1999). Jorgensen ve Wilcoxen (1993) otonom enerji etkinlii endeksinin azaldn tahmin etmilerdir. Berndt vd. (1993) sabit oranlarda deien endeksin olduu bir model kullanmlar ve 1965-1987 yllar arasnda ABD imalat sanayi iin enerji endeksinin %1.75 den %13.09 seviyesine ktn bulmulardr. Judson vd. (1999) ise yaptklar almada zaman iinde hane halknn enerji tketiminin artacan, sanayi ve yap sektrnde ise enerji tketiminin zamanla azalacan tahmin etmilerdir. Buradan teknik gelimelerin hane halk iin daha fazla enerji kullanmna yol aaca, sanayi iin ise enerji tasarruf tekniklerinin gelimesi nedeniyle daha az miktarda enerji kullanmna sebep olaca belirtilmitir. Enerji/GSYH oran toplulatrlm bir oran olup, sz konusu oranda payday oluturan GSYH ok farkl aktivitelerin birleiminden oluur. Bu aktivitelerdeki enerji younluu farkllaabilmektedir ve aktivite bileimindeki deiimler, yapsal deiiklikler, enerji verimliliiyle ilikisizdir ve enerji verimliliinden bamsz olarak Enerji/GSYH orannda deiikliklere yol aabilmektedir Bu sebeple literatrde 1990l yllardan itibaren endeks ayrtrma analizi (index decomposition analysis) olarak bilinen yntem kullanlarak, ekonominin btn iin aadan yukar yntemle enerji verimlilii endeksi oluturan almalar younlamtr (Ang, 2006). Bu sebeple almada enerji verimlilii gstergesi olarak yukarda bahsedilen skntlardan kanmak iin Enerji Tketimi/GSYH serisini kullanmak yerine, Ang (2006) makalesinde nerilen endeks ayrtrma analizi kullanlarak bir enerji verimlilii serisi oluturulmutur. Bu

150

Erturul

almada Trkiyede zellikle 2001 ylndan sonra enerji piyasalarnda gerekletirilen yapsal reform srecinin enerji verimlilii zerine etkileri modellenmeye ve analiz edilmeye allacaktr. Yapsal reform gstergesi olarak OECD tarafndan gelitirilen enerji sektrnde yapsal reformlar len yapsal reform deikeni endeksi kullanlmtr. Endeks 0-6 leinde oluturulmu olup 0 en liberal 6 ise en mdahaleci durumu gstermektedir. (Endeks oluumu ikinci blmde zetlenmitir.) Literatrde yapsal reformlarn enerji verimlilii zerine etkilerini inceleyen bir almaya rastlanmad iin literatre katkda bulunmak hedeflenmektedir. almann ikinci blmnde Trkiyenin enerji sektr zellikle 2001 ylndan sonra gerekletirilen yapsal reformlar zelinde incelenecek, nc blmde endeks ayrtrma analizi ve bu analiz kullanlarak elde edilen enerji verimlilii endeksi gsterildikten sonra, drdnc blmde veri seti tantlp kurulan modelden bahsedilecektir. Beinci ve son blmde ise almann bulgular deerlendirilecektir. 2. Trkiyede Enerji Sektrnn Deerlendirilmesi ve Enerji Sektrnde Yapsal Reform Sreci 2.1 Trkiyede Enerji Sektrnn Deerlendirilmesi Tablo 1, yapsal reform srecinin balad 2001 ylna kadar Trkiye enerji piyasalarnda nemli olan tarihleri ve olaylar gstermektedir. Tablodan zaman iinde daha liberal bir enerji piyasas oluturmak amac ile admlar atld gzlenebilmektedir. Tablo 1: Trkiye Enerji Piyasalar Kilometre Talar 19. Yzyl 1902 1913 1923 1938 1944 1954 Trkiye de petrol aratrmalar balad. lk elektrik jeneratr Tarsusa kuruldu. lk elektrik santrali stanbul, Silahtaraada kuruldu. Trkiye Cumhuriyeti kuruldu. Trkiye Elektrik Sektrnn Kamulatrlmasna balad. Elektrik Sektrndeki kamulatrma tamamland. 6327 sayl kanunla Trk Petrolleri Arama Ortakl(TPAO) kuruldu.

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

151

1957 1960 1963 1970 1974 1982 1982 1982

6974 sayl yasa ile Trkiye Kmr letmeleri kuruldu. LPG, Trkiye de Gazyana alternatif olarak kullanlmaya balad. Birinci be yllk kalknma plan kabul edildi ve bylece planl dneme girilmi oldu. Trk Elektrik Kurumu (TEK) kuruldu. Irak petrolnn tanmas iin BOTA kuruldu. mtiyaz haklar TEKe devredilerek, devlete ait bir tekel oluturuldu. Trkiye de ilk defa doal gaz kullanld. Devlet sektrnn retimdeki tekeli kaldrlarak, zel sektre elektrik santrali kurmas ve burada retilecek elektrii TEKe satmasna izin verildi.

1984 1984

TEK yeniden yaplandrlarak devletin mlkiyet sahibi olduu yapya getirildi. Yap ilet devret, iletme hakk devri ve otoprodktr sistemleri ile ilgili yasal altyapy oluturan 3096 sayl yasa kabul edildi.

1984 1993 1994-5 1994

BOTA doalgaz sektrn eitlendirmeye balad. TEK zelletirme kapsamna alnarak TEA ve TEDA olarak iki ayr devlete ait olan kuruma ayrld. Anayasa mahkemesi zelletirmelerin tamamlanmasn imkansz hale getiren kararlar ald. 3996 sayl yasa ile Hazine mstearl garantisi ve baz vergi istisnalar salanarak yap ilet devret projelerinin etkinlii arttrlmaya alld.

1996

LPG santrallerde kullanlmaya baland.

152 1997

Erturul

4283 Sayl Yap-let Yasas, zel sektr tarafndan elektrik santrali kurulmasn tevik ve zel sektr katlmn arttrmak iin kabul edildi.

1999

TBMM, kamu hizmetlerinin zelletirilmesinde doan anlamazlklarn zm iin uluslararas hakemlik anlamalarn kabul etti.

Kaynak: (Erdodu, 2005)

Tablo 2: Trkiyenin Konvansiyonel Enerji Rezervleri Ve Dnya indeki Paylar Maden Grnr + Muhtemel rezerv Dnya rezervleri iindeki pay (% olarak) Takmr Linyit Petrol Doalgaz 1126 (milyon ton) 7965 (milyon ton) 40.8 (milyon ton) 8.5 (milyar m3) 0.22 1.52 0.0005 0.00001

Kaynak: www.enerji.gov.tr

Trkiye enerji kaynaklar asndan deerlendirildiinde birok birincil enerji kayna potansiyeline sahip olduu grlmektedir. Takmr, linyit, asfaltit, ham petrol, doal gaz, uranyum ve toryum gibi fosil kaynak rezervlerinin yannda; hidrolik enerji, jeotermal enerji, gne enerjisi, deniz dalga enerjisi, bioktle enerji gibi eitli yenilenebilir kaynak potansiyelleri de mevcuttur. Bununla beraber Trkiyenin rezervleri, dnya rezervleri ile karlatrldnda bu rezervlerin dnya rezervleri iindeki paynn kayda deer olmad anlalmaktadr. zellikle de halen yaygn olarak kullanlmakta olan fosil kaynaklarnn rezervleri ok dktr. Trkiyenin nispeten daha zengin olduu, jeotermal ve hidrolik enerji potansiyeli ise dnya kaynak varlnn ancak %1i civarndadr. Mevcut konvansiyonel enerji kaynaklarnn rezerv miktarlar ve bu rezervlerin dnya rezervleri iindeki paylar Tablo 2de grlmektedir.

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

153

Dnya rezervleri ierisinde kk bir paya sahip olan Trkiye gelimekte olan bir lke olmas nedeniyle yksek bir byme hzna sahiptir. Hzl bymeye paralel olarak enerji talebi de hzla artmaktadr. Nitekim be yllk kalknma planlarnn hazrlanmaya baland 1963 ylndan itibaren byme ile birincil enerji retim ve tketim art oranlarnn gsterildii Tablo 3 incelendiinde birincil enerji tketimi genel itibariyle retim artnn ok zerinde gerekletii grlmektedir. Bu durum enerji retim ve tketimi arasndaki an zamanla bymesine dolays ile ithalatn zamanla artmasna neden olmaktadr. Dier taraftan zellikle 2. ve 3. plan dnemlerinde, imalat sanayiinin hzl gelimesine karn enerji yatrmlarnn paralel bir ekilde gerekletirilememi olmas, bu dnemde enerji anda ciddi bir bymeye neden olmutur. Tablo 3: Be Yllk Kalknma Dnemleri tibariyle Byme, Enerji retim ve Tketimi GSMH Birincil Enerji Birincil Enerji DNEMLER Art retim Art Tketim Art (%) (%) (%) 1. Plan Dnemi (1963-1967) 2. Plan Dnemi (1968-1972) 3. Plan Dnemi (1973-1977) 4. Plan Dnemi (1973-1977) 5. Plan Dnemi (1979-1983) 6. Plan Dnemi (1985-1989) 7. Plan Dnemi (1996-2000) 8. Plan Dnemi (2001-2005)
Kaynak: www.enerji.gov.tr

6,6 6,3 5,2 1,7 4,7 3,5 3,5 6,7

6,9 1,9 1,9 2,7 4,0 0,9 1,3 1,2

5,5 7,4 7,3 3,8 6,5 4,4 4,5 6,1

154

Erturul

Tablo 4: Seilen Madenlerin Toplam Enerji Tketimi indeki Paylar Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Takmr 11.61 11.98 11.01 9.68 9.32 9.27 10.59 11.46 11.94 10.38 12.34 9.30 11.28 13.36 14.31 14.05 15.02 Linyit 18.43 19.48 18.95 16.46 17.47 16.65 16.01 16.69 16.91 16.58 15.55 15.16 13.32 11.30 10.97 10.47 11.42 Petrol 45.11 42.95 43.87 47.14 45.90 46.05 44.29 41.36 40.62 40.58 40.12 41.03 39.49 37.94 38.22 36.13 33.22 Doalgaz 5.87 7.05 7.40 7.68 8.32 9.91 10.57 12.42 12.97 15.81 17.05 19.72 20.56 23.20 23.71 27.75 29.46 Toplam 81.01 81.46 81.24 80.97 81.02 81.89 81.46 81.93 82.44 83.34 85.06 85.20 84.65 85.81 87.21 88.39 89.11

Kaynak: www.enerji.gov.tr

Tablo 4 incelendiinde Trkiyedeki enerji tketiminin %80-90lik ksmnn takmr, linyit petrol ve doalgazdan olutuu ve sz konusu kaynaklarn enerji tketimindeki paylarnn zamanla artt grlmektedir. Yine tablodan, kaynak olarak sahip olduumuz linyitin pay zaman iinde azalp 1990 ylnda %18.5 civarndan 2006 ylnda %11.4e gerilerken, tamamen da baml olduumuz doalgazn paynn ar artt grlmektedir. Nitekim toplam enerji tketiminde doalgazn pay 1990 ylnda %6 civarndayken 2006 ylnda bu oran %29.5 seviyesine ulamtr. Takmrnn enerji tketimindeki pay 1990 ylnda %11.6 iken 2006 ylna gelindiinde %15 olmutur. Enerji tketiminde petroln paynda ise

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

155

zaman iinde bir azalma yaanmtr. 1990 ylnda %45 olan oran 2006 ylnda %33.5 seviyesine gerilemitir. Bu durum doalgazn zellikle elektrik retiminde ve LPG (Likit Petrol Gaz) olarak ulam sektrlerinde daha youn olarak kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Ayn dnemlerde petrol tketiminde azalma yaanrken doalgaz tketiminde art yaanmtr. 2.2 Enerji Sektrnde Gerekletirilen Yapsal Reformlar Tablo 2, 3 ve 4 beraber deerlendirildiinde enerji sektrnde yapsal reformlarn gereklilii bir kere daha anlalmaktadr. zelletirme almalarnn hukuki engeller nedeniyle 90l yllarnn sonuna dek byk oranda yavalamas nedeniyle bu dnemde ortaya kan hzl talep art byk oranda Hazine garantileri ieren yatrm modelleri ile karlanmaya allmtr. Bu modellerin yksek alm fiyatlar nedeniyle Hazine zerinde ciddi ykler oluturmas ve 2001 ylndaki krizin ardndan sermaye youn enerji yatrmlarn karlayacak btenin oluturulamamas sonucu Trkiye, bu alanda radikal bir reform karar alarak bata elektrik ve doalgaz olmak zere enerji sektrn yeniden yaplandrlmas ve zelletirilmesi yoluyla serbestletirilmesi karar ald. Bu dnem yeniden yaplandrma dnemi olarak adlandrlabilir (Gidi, 2007). Bu erevede 2001 ylnda srasyla 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu (EPK) ile 4646 Doalgaz Piyasas Kanununu (DPK) yrrle girdi. Bu iki kanun ile elektrik ve doalgaz sektrlerinin yeniden yaplandrlarak, zellemelerin de tamamlanmas ile beraber serbest bir piyasa yaps oluturulmas hedeflenmitir. Dier taraftan, 5015 sayl Petrol Piyasas Kanunu (PPK) ve 5307 sayl Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG) Piyasas Kanunu srasyla 20 Aralk 2003 ve 13 Mart 2005 tarihlerinde yrrle girmi ve enerji sektrnn en nemli dier bir unsuru da dzenleme altna alnmtr. Bu piyasalar dzenleme grevi de EPDKya verilmitir. Aada Tablo 5te Trkiyede enerji sektrnde 2001 ylndan itibaren gerekletirilen yapsal reformlar zet olarak gsterilmektedir. Enerji piyasas elektrik, doalgaz ve petrol piyasas olarak ksmda incelenmitir.

156

Erturul

Tablo 5: Enerji Sektrnde Gerekletirilen Yapsal Reformlar Piyasa Tarih 03.03.2001 Reform 4628 Numaral Elektrik Piyasas Kanunu 5346 Numaral Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retim Amal Kullanmna likin Kanun 5627 Numaral Enerji Verimlilii Kanunu 5686 Numaral Jeotermal Kaynaklar Ve Doal Mineralli Sular Kanunu 5720 Numaral Nkleer G Santrallerinin Kurulmas Ve letilmesi ile Enerji Satna likin Kanun 5784 Numaral Elektrik Piyasas Kanunu Ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Elektrik perakende sat fiyatlarnda maliyet bazl fiyat mekanizmas 4646 Numaral Doalgaz Piyasas Kanunu 5367 Numaral Doal Gaz Piyasas Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 5015 Numaral Petrol Piyasas Kanunu 5307 Numaral Svlatrlm Petrol Gazlar (Lpg) Piyasas Kanunu 5576 Numaral Petrol Piyasas Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun

18.05.2005 02.05.2007 Elektrik Piyasas 13.06.2007

21.10.2007 26.07.2008 01.08.2009 02.05.2001 Doalgaz Piyasas 25.06.2005 20.12.2003 13.03.2005 Petrol Piyasas 13.02.2007

Sz konusu yeniden yaplandrma erevesinde Trkiyede enerji sektrnde yapsal reform srecinin balangcnn Elektrik Piyasas

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

157

Kanunun yrrle girdii 3 Mart 2001 tarihi olduu sylenebilir. Tablo 5te yer alan enerji piyasas reformlar deerlendirilirse; Elektrik Piyasas Reformlar; Elektrik piyasas kanunu ile effaf kurallara sahip, yatrmclara gven verecek ekilde ak olan ve tamamen bamsz bir Dzenleme Kurumu (Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu, EPDK) tarafndan dzenlenecek olan bir piyasann oluturulmas amalanmtr. lgili kanunun amac elektriin yeterli, kaliteli, srekli, dk maliyetli ve evreyle uyumlu bir ekilde tketicilerin kullanmna sunulmas iin, rekabet ortamnda zel hukuk hkmlerine gre faaliyet gsterebilecek, mali adan gl, istikrarl ve effaf bir elektrik enerjisi piyasasnn oluturulmas ve bu piyasada bamsz bir dzenleme ve denetimin salanmasdr. Bu Kanun; elektrik retimi, iletimi, datm, toptan sat, perakende sat, perakende sat hizmeti, ithalat ve ihracat ile bu faaliyetlerle ilikili tm gerek ve tzel kiilerin hak ve ykmllklerini, Elektrik Piyasas Dzenleme Kurumunun kurulmas ile alma usul ve esaslarn ve elektrik retim ve datm varlklarnn zelletirilmesinde izlenecek usul kapsamaktadr (4628 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu Madde 1). Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retim Amal Kullanmna likin 5346 Sayl Kanunun amac; yenilenebilir enerji kaynaklarnn elektrik enerjisi retimi amal kullanmnn yaygnlatrlmas, bu kaynaklarn gvenilir, ekonomik ve kaliteli biimde ekonomiye kazandrlmas, kaynak eitliliinin artrlmas, sera gaz emisyonlarnn azaltlmas, atklarn deerlendirilmesi, evrenin korunmas ve bu amalarn gerekletirilmesinde ihtiya duyulan imalat sektrnn gelitirilmesidir. 5627 Sayl Enerji Verimlilii Kanunun amac; enerjinin etkin kullanlmas, israfnn nlenmesi, enerji maliyetlerinin ekonomi zerindeki yknn hafifletilmesi ve evrenin korunmas iin enerji kaynaklarnn ve enerjinin kullanmnda verimliliin artrlmasdr. Sz konusu kanun ile mevcut hayat standartlarnda, retim miktarnda ve retim kalitesinde de sebep vermeden toplam enerji maliyetinin azaltlmas hedeflenmektedir. Bu erevede, 2008 yl enerji verimlilii yl ilan edilmitir (KEP, 2009).

158

Erturul

5686 Sayl Jeotermal Kaynaklar ve Doal Mineralli Sular Kanunun amac, jeotermal ve doal mineralli su kaynaklarnn etkin bir ekilde aranmas, aratrlmas, gelitirilmesi, retilmesi, korunmas, bu kaynaklar zerinde hak sahibi olunmas ve haklarn devredilmesi, evre ile uyumlu olarak ekonomik ekilde deerlendirilmesi ve terk edilmesi ile ilgili usl ve esaslar dzenlemektir. 5720 Sayl Nkleer G Santrallerinin Kurulmas ve letilmesi ile Enerji Satna likin Kanunun amac; enerji plan ve politikalarna uygun biimde, elektrik enerjisi retimi gerekletirecek nkleer g santrallerinin kurulmas, iletilmesi ve enerji satna ilikin usul ve esaslar belirlemektir. 5784 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile arz gvenliinin salanmas amacyla kapasite mekanizmalarnn oluturulmas ve bu kapsamda merkezi bir yarma yoluyla arz tedariki imkan getirilmitir. Nihai bir seenek olarak ise kamunun retim yatrm yapmas mmkn klnmtr. Tm bu seenekler iin son karar mercii Bakanlar Kurulu olarak belirlenmitir. Elektrik perakende sat fiyatlarnda maliyet bazl fiyat mekanizmas 1 Austos 2008 tarihi itibariyle yrrle konulmutur. Bu mekanizma ile; perakende sat fiyatlarnn kmr, doalgaz gibi girdi fiyatlarndaki deiiklikler, ki bu fiyatlar da maliyet bazl olarak otomatik gncellenecektir, ile enflasyon ve dviz kurundaki deiiklikler erevesinde 4 ayda bir deitirilmesi ngrlmektedir. Elektrik retiminde kapasite olarak kk olmakla birlikte ilk zelletirme baaryla gerekletirilmitir. Yaklak 140 MW kurulu gce sahip 9 adet santralin zel sektre devri Eyll 2008 tarihinde tamamlanmtr (KEP, 2009). Doalgaz Piyasas Reformlar; 4646 Sayl Doalgaz Piyasas Kanunu Doal Gaz Piyasas Kanunun amac; doal gazn kaliteli, srekli, ucuz, rekabete dayal esaslar erevesinde evreye zarar vermeyecek ekilde tketicilerin kullanmna sunulmas iin, doal gaz piyasasnn serbestletirilerek mali adan gl, istikrarl ve effaf bir doal gaz piyasasnn oluturulmas ve bu piyasada bamsz bir dzenleme ve denetimin salanmasdr. Kanun; doal gazn ithali, iletimi, datm,

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

159

depolanmas, pazarlanmas, ticareti ve ihracat ile bu faaliyetlere ilikin tm gerek ve tzel kiilerin hak ve ykmllklerini kapsar. Kanun ile BOTAn doal gaz ithalat, iletimi, alm satm ve depolanmas faaliyetleri zerindeki tekeli sona ermitir. Bylece, zel irketler EPDKdan lisans almak kaydyla, doal gazla ilgili faaliyetlerde bulunabilecek ve aralarnda ortaklklar kurabileceklerdir. Piyasada rekabetin tesisi amacyla, BOTA da dahil olmak zere piyasada faaliyet gsterecek olan hibir ithalat ve toptan satcnn piyasadaki ticari pay lke genelindeki doal gaz tketim tahmininin yzde 20sini aamayacaktr 5367 Sayl Doal Gaz Piyasas Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ile doal gaz alm anlamalarnn zel sektre devrine ilikin uygulamalarda karlalan sorunlarn giderilmesi amacyla gerekli yasal deiiklikler yaplarak, pazarn yzde 64 iin ihaleye klmtr. Doal gaz piyasasnda ise 4 milyar kontrat m3 gazn zel sektre devri ynnde sonulandrlan ihale erevesinde ilk devir ilemi tamamlanarak kazanan irket tarafndan 250 milyon kontrat m3/yl gazn ithaline 19 Aralk 2007 tarihinden itibaren balanmtr. Ayrca doal gaz iletim ebekesi ilk defa 1 Temmuz 2007 tarihi itibaryla nc taraflarca fiilen kullanlmaya balanmtr (KEP, 2009). Doal gaz kullanmnn lke geneline yaygnlatrlmas hedefi dorultusunda bugne kadar EPDK tarafndan 53 datm blgesi iin doalgaz datm ihalesi yaplm kazanan irketlere 53 doal gaz datm lisans verilmitir. Bunlardan 51 datm irketi blgelerinde yatrma 45 datm irketi de blgelerinde gaz sunumuna balamtr. Petrol Piyasas Reformlar; 5015 Sayl Petrol Piyasas Kanunu: Kanunun amac; yurt ii ve yurt d kaynaklardan temin olunan petroln dorudan veya ilenerek gvenli ve ekonomik olarak rekabet ortam ierisinde kullanclara sunumuna ilikin piyasa faaliyetlerinin effaf, eitliki ve istikrarl biimde srdrlmesi iin ynlendirme, gzetim ve denetim faaliyetlerinin dzenlenmesini salamaktr. Kanun; petrole ilikin piyasalarn salkl ve dzenli ilemelerinin salanmasna ve gelitirilmesine ynelik; dzenleme, ynlendirme, gzetim ve denetim ilemlerini kapsar.

160

Erturul

5307 Sayl Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG) Piyasas Kanunun amac, yurt ii ve yurt d kaynaklardan temin olunan svlatrlm petrol gazlarnn gvenli ve ekonomik olarak rekabet ortam ierisinde kullanclara sunumuna ilikin piyasa faaliyetlerinin effaf, eitliki ve istikrarl biimde srdrlmesi iin gerekli dzenleme, ynlendirme, gzetim ve denetim faaliyetlerinin yaplmasn salamaktr. 5576 Sayl Petrol Piyasas Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunla yaplan deiiklik ile akaryakt datmnda kaaklktan kaynaklanan haksz rekabetin nlenmesi iin gerekli tedbirler alnmtr. Bununla birlikte, teknik dzenlemelere aykr akaryakt rnlerinin piyasa arznn engellenmesi amacyla, 1 Ocak 2007 tarihinden itibaren ulusal marker uygulamasna geilmitir. Ayrca 5015 sayl Petrol Piyasas Kanununa kaak akaryaktla mcadele hususunda maddeler eklenmitir. 2.3 Yapsal Reformlarn Etkileri Blm 2.2de 2001 ylndan itibaren detayl olarak incelenen yapsal reform almalar sonucunda Trkiye enerji sektrnde daha rekabeti bir lke haline gelmitir. Yapsal reformlarn etkilerinin saysal olarak deerlendirilmesi iin OECD tarafndan oluturulan Enerji, Ulatrma ve Haberleme sektrleri iin oluturulan dzenleme gstergeleri kullanlmtr (Conway ve Nicoletti, 2006). Gsterge anket yntemiyle oluturulmakta olup, ilgili alanda o lkedeki kamu veya zel sektr yetkililerine anketler gnderilip gelen cevaplar istatistiksel tekniklerle derlendikten sonra endeks deerleri oluturulmaktadr. Sz konusu gstergede ana endeks anket sorular ile derlenen ilgili sektrde giri engelleri, kamu sahiplii ve dikey entegrasyon gibi bileenin arlkl ortalamasndan oluturulmutur (Detayl bilgi iin Conway ve Nicoletti, 2006). lgili gsterge 0-6 leinde oluturulmu olup; 0 deeri en liberal durumu 6 deeri ise en mdahaleci durumu gstermektedir. 2006 yl makalesi ile oluturulan sz konusu veri seti 2008 ylnda gncellenmitir. Seri 1975-2008 yllar arasnda Trkiyenin de dahil olduu 21 OECD lkesi iin oluturulmutur. ekil 1 OECD tarafndan Trkiye iin oluturulan enerji sektrndeki dzenleme gstergelerinin yllar iindeki seyrini gstermektedir. ekil 1den izlenebilecei gibi 2000 ylna kadar endeks 6 deerini almaktadr. Yani sz konusu endekse gre Trkiyede enerji

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

161

sektr 1975-2000 dneminde en mdahaleci durumda yer almtr. Bu duruma sz konusu sektrde kamu hakimiyetinin olmas, sektrn zel sektr giriine kapal olmas yol amtr. ekil 1: Enerji Sektr Dzenleme Gstergeleri

Yapsal reformlarn balad 2001 ylndan itibaren 2007 ylna kadar endeks deerinde dme gereklemi ve Trkiyede enerji sektr liberallemeye balamtr. 2001 ylnda 3.8 deerine gerileyen endeks 2007 ylna kadar srekli azalma gstererek 2007 ylnda 2.1 deerine inmitir. Ayn dnemde OECD ortalamas ise 2 olarak gereklemi ve Trkiye OECD ortalamasna yaklamtr. OECD tarafndan oluturulan sz konusu endeks Trkiyenin enerji sektrnde gerekletirilen yapsal reformlar sonucunda en mdahaleci durumda yer alan lke iken OECD ortalamasn yakaladn ve enerji sektrnde liberal bir lke haline geldiini gstermektedir.

162 ekil 2: OECD lkeleri Enerji Sektr Dzenleme Gstergelerinin Karlatrlmas (2007)

Erturul

ekil 2den 1975 ylnda enerji sektrnde en mdahaleci lkeler arasnda yer alan Trkiyenin 2007 ylnda OECD ortalamas olan 2 deerine yaklat grlmektedir. Trkiyenin endeks deerinin 2001 ylndan itibaren dzeldii dnldnde yapsal reform srecinin Trkiye enerji sektrnde rekabeti arttrd ve sektr daha liberal bir hale getirdii sylenebilmektedir. 3. Endeks Ayrtrma Analizi ve Enerji Verimlilii Serisinin Elde Edilmesi Giri blmnde akland gibi GSYHda enerji verimliliinden bamsz ortaya kabilecek yapsal deiikliklerin, Enerji/GSYH orannda deiimlere yol aabilmesi sebebiyle enerji verimliliini temsilen Enerji/GSYH serisi kullanlmayp endeks ayrtrma analizi kullanlarak enerji verimlilii serisi oluturulmutur. Toplam enerji tketimi tarm, sanayi ve hizmetler olarak alt sektrden olutuunu kabul edelim.

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

163

E: Toplam enerji tketimi Ei: i alt sektrndeki enerji tketimi Q: Ekonominin toplam kt dzeyi Qi: i alt sektrnn kt dzeyi Si: i alt sektrnn kt iindeki pay (=Qi/Q) I: Toplam enerji younluu Ii :i alt sektrnn enerji younluu (=Ei/Qi) Q = Qi
i

olsun (1)

E = Ei = Q
i

Qi Ei = QS i I i Q Qi i

(2)

Balang dneminden (0 dnemi) T dnemine kadar toplam enerji tketimindeki deiimler 3 farkl faktre ayrtrlarak analiz edilebilmektedir. (2) numaral denklemden izlenebilecei gibi bu faktrler; Aktivite dzeyi etkisi (activity effect) Yapsal etki (aktivite deiimi etkisi) Sektrel enerji younluu (younluk etkisi) arpmsal ayrtrma yntemi izlenirse, 0 dneminden T dnemine enerji tketimindeki deiimi (3) numaral denklemdeki gibi ayrtrabiliriz.

Dtot = E T / E 0 = Dact Dstr Dint

(3)

(3) numaral denklemdeki tot alt indisi toplam deimeyi gstermektedir ve (3) numaral denklemdeki sa taraftaki terimler srasyla aktivite dzeyi etkisi (act), yapsal etki (str) ve enerji younluu etkisini (int) vermektedir. (3) numaral denklemdeki (Dint )deikeni enerji verimlilii serisi olarak kullanlabilir ve bu seri I serisi ile elde edilen

164

Erturul

enerji younluu serisinden yapsal deiimin etkisi ayrtrld iin daha stndr (Ang, 2006). Dint serisini oluturmak iin; endeks ayrtrma analizinin teknik ynn incelemek gerekmektedir. Endeks ayrtrma analizi iin genellikle Laspayres ve Divisia endeksi izlenmektedir. Bu yntemlerin farkl zellikleri vardr ve kullanlan veriye gre farkl sonular vermektedir. Ang (2004) Logaritmik Ortalama Divisia Endeksinin daha stn ve kabul edilir olduunu gstermitir. (3) numaral denklem referans alndnda ayrtrma forml;
QT Dact = exp wi ln( 0 ) Q i
T S Dstr = exp wi ln( i 0 ) i Si

(4)

(5)

Dint

T I wi ln( i ) = exp 0 Ii i

(6)

( EiT Ei0 ) /(ln EiT ln Ei0 ) wi = T 0 0 T i ( E E ) /(ln E ln E )

(7)

Trkiye iin 1975-2007 yllar arasnda tarm, sanayi ve hizmetler alt sektrleri verileri ile (6) ve (7) numaral denklemler kullanlarak enerji verimlilii serisi oluturulmutur. 1975 yl baz yl olarak alnm, 1975 yl deeri bir deerine normalize edilerek her yl 1975 baz ylna gre enerji verimliliindeki deiim hesaplanmtr (Metcalf, 2008).

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

165

ekil 3: Enerji Verimlilii

1.4 1.34

1.2

0.8 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007

Enerji Verimlilii

1975 baz ylna gre enerji verimliliindeki deiim ekil 3te grlmektedir. 1975 ylnda 1 olan enerji verimlilii deeri 2007 ylna geldiinde %34 artmtr. 1975-2001 dneminde ortalama yzde 0,83 orannda artan enerji verimlilii, 2002-2007 dneminde ortalama yzde 2,18 orannda art gstermitir. Bu durum 2001 sonras dnemde enerji sektrnde gerekletirilen yapsal reformlarn enerji verimliliine pozitif etkisi olduunu gstermektedir.
4. Veri Seti ve Uygulama

Ampirik almada Trkiyede enerji sektrnde gerekletirilen yapsal reformlarn enerji verimlilii zerine etkisi analiz edilmeye allmtr. Ampirik alma 1975-2007 dnemini kapsamaktadr. Enerji verimlilii serisi olarak Enerji/GSYH serisi yerine, enerji tketimindeki yapsal deiimlerin etkisini ayrtrma imkan verdiinden dolay daha stn olan endeks ayrtrma analizi kullanlarak oluturulan enerji verimlilii serisi kullanlmtr. Literatrde enerji verimliliini belirleyen faktrler zerine ok sayda makaleye rastlanmamtr. Kaufmann; ABD iin yapt ve enerji verimlilii olarak Enerji/GSYH orann kulland almasnda; enerji verimliliini hane halk enerji harcamalar, enerji tketimi ve enerji fiyatlar

166

Erturul

deikenleriyle tahmin etmitir (Kaufmann, 2004). Metcalf (2008) almasnda ise, endeks ayrtrma analizi ile enerji verimlilii serisi elde edip enerji verimliliini, kii bana reel gelir deiimi, enerji fiyatlar ve kii bana enerji tketimi art oran serileriyle aklamtr (Metcalf, 2008). almada enerji verimlilii literatryle uyumlu olarak, kii bana reel gelir, kii bana elektrik tketimi serileriyle aklanmtr. Enerji fiyatlar ile ilgili salkl ve gemie giden veri bulunamad iin sz konusu seri modele dahil edilmemitir. Literatrden farkl olarak enerji sektrnde yaplan yapsal reformlarda enerji verimliliini etkileyen bamsz deiken olarak modele eklenmitir. nceki almalarda kii bana reel gelir art oran serisi enerji verimliliini negatif, kii bana enerji tketimi art oran ise pozitif etkilemektedir (Metcalf, 2008; Kaufmann, 2004). Kurulan ampirik modelde katsaylarn beklentileri bu ekildedir. Yapsal reform gstergesinin ise beklenen iareti negatiftir. Bunun sebebi endeksteki azalmann piyasalar daha liberal hale getirecei iin enerji verimliliini arttrmas beklenmektedir. Enerji sektrnde gerekletirilen yapsal reform gstergesi (REF) OECD piyasa dzenlemesi veritabanndan, kii bana reel gelir serisi (KBRG) Trkiye statistik Kurumunda, kii bana elektrik tketimi serisi (KBET) ise Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ve Trkiye statistik Kurumundan elde edilmitir. Enerji verimlilii serisi (VERM) ise endeks ayrtrma analizi kullanlarak yukarda anlatld gibi oluturulmutur. lk nce modelde kullanlan serilerin duraanlklar incelenmitir Bir zaman serisi, ortalamas ile varyans zaman iinde deimiyor ve iki dnem arasndaki kovaryans bu kovaryansn hesapland dneme deil de yalnzca iki dnem arasndaki uzakla bal ise duraandr (Gujarati, 1999). Granger ve Newbold (1974), duraan olmayan zaman serileriyle allmas halinde sahte regresyon problemiyle karlalabileceini gstermitir. Bu durumda regresyon analiziyle elde edilen sonu gerek ilikiyi yanstmaz. Duraan olmayan zaman serileriyle yaplan regresyon analizleri, sadece bu seriler arasnda bir ebtnleme ilikisi varsa gerek ilikiyi yanstabilir (Karagl vd., 2007). Bu almada serilerin duraanlk dzeyleri Dickey ve Fuller (1979) almalarndaki ADF birim kk testi ile gecikme uzunluklar da Modified AIC (Akaike Information Criterion)

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

167

kriteri ile belirlenmeye allmtr. Tablo 6da VERM, KBE, KBGR serileri iin ADF birim kk testlerinin sonular yer almaktadr1.
Tablo 6: ADF Test Sonular

ADF Test Sonular Dzey Seri VERM KBET KBRG -5.507** -1.321 -2.191 lk Farklar VERM KBE KBGR -3.841* -8.477**

VERM, KBET ve KBRG KBET ve KBRG serileri iin ADF kritik serisi iin ADF kritik deerleri deerleri %1=-2.64 %5=-1.952 %1=-4.273 %5=-3.557; * %5 anlamllk dzeyi ** %1 anlamllk dzeyi

Tablo 6dan incelenebilecei gibi VERM serisi seviyesinde duraan, KBET ve KBRG serileri ise -I(1)- birinci mertebeden duraandrlar. Bu sebeple KBET ve KBRG serileri byme oranlar alnarak modellenmitir. Tahmin yntemi olarak en kk kareler yntemi kullanlmtr. Tahmin sonular Tablo 7de gsterilmitir. Tablo 8 ise modelin tansal denetim sonularn gstermektedir. Tablo 7den izlenebilecei gibi tm deikenlerin iaretleri beklentiler dahilinde gelmitir. Kii bana elektrik tketimi (KBET) enerji verimliliini pozitif, kii bana reel gelir (KBRG) ise negatif etkilemektedir. Ancak KBET ve KBRG deikenlerinin iaretleri istatistiksel olarak anlaml kmamtr. Yapsal reform gstergesi ise negatif iaretli ve istatistiksel olarak anlaml kmtr. Negatif kmas beklentiler dahilindedir nk endeksteki art piyasay mdahaleci hale getirmektedir. Dolaysyla reform katsays azalrsa daha liberal bir piyasada
Duraanlklar Philips-Peron testi ile de incelenmi olup sonular ayn olduu teyit edilmitir. Philips-Peron test sonular makaleye konulmamtr. stenildii takdirde yazardan talep edilebilir.
1

168

Erturul

enerji verimliliinin artmas beklenmektedir. Ampirik model sonucunda enerji sektrnde gerekletirilen yapsal reformlarn enerji verimliliini pozitif etkiledii yani enerji sektrnde yapsal reformlardaki artn (ayn anlama gelmek zere reform gstergesindeki azalmann) enerji verimliliini arttrd sonucuna ulalmaktadr.
Tablo 7: Model Sonular (1975-2007) (Baml deiken VERM)

Katsay C DKET DKBRG REF 1.366050 0.300568 -0.128017 -0.046370

Standart Hata 0.058234 0.537851 0.118380 0.010413

T statistii 23.45803 0.558832 -1.081410 -4.453089

P-Deeri 0.0000 0.5807 0.2887 0.0001

Tablo 8: Tansal Denetim Sonular

R2 Dzeltilmi R X 2 BG X2NORM X2WHITE

2

0.79 0.75 0.649[0.53] 1.117[0.55] 0.668[0.675]

X 2 BG , X2NORM , X2WHITE deien varyans istatistikleridir.

srasyla otokorelasyon, normallik,

Tablo 7den izlenebilecei gibi tm deikenlerin iaretleri beklentiler dahilinde gelmitir. Kii bana elektrik tketimi (KBET) enerji verimliliini pozitif, kii bana reel gelir (KBRG) ise negatif etkilemektedir. Ancak KBET ve KBRG deikenlerinin iaretleri istatistiksel olarak anlaml kmamtr. Yapsal reform gstergesi ise negatif iaretli ve istatistiksel olarak anlaml kmtr. Negatif kmas beklentiler dahilindedir nk endeksteki art piyasay mdahaleci hale getirmektedir. Dolaysyla reform katsays azalrsa daha liberal bir piyasada enerji verimliliinin artmas beklenmektedir. Ampirik model sonucunda enerji sektrnde gerekletirilen yapsal reformlarn enerji verimliliini

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

169

pozitif etkiledii yani enerji sektrnde yapsal reformlardaki artn (ayn anlama gelmek zere reform gstergesindeki azalmann) enerji verimliliini arttrd sonucuna ulalmaktadr.
5. Sonular

Trkiye, zellikle 3 Mart 2001 tarihinde Elektrik Piyasas Kanununun yaymlanmasyla enerji piyasasn yeniden yaplandrma srecine girmi, bata elektrik ve doal gaz olmak zere enerji sektr byk lde yeniden yaplandrlm ve rekabetin hakim olduu bir yapnn oluturulmas hedeflenmitir. almada enerji sektrnde bahsedilen bu yeniden yaplandrma srecinin enerji verimlilii zerine etkisi 1975-2007 dnemi iin analiz edilmitir. Enerji verimlilii gstergesi olarak literatrde yaygn olarak kullanlan Enerji Tketimi/GSYH serisi yerine, enerji tketiminde zaman iinde ortaya kabilecek yapsal deiimin etkisini ayrtrma imkan verdii iin endeks ayrtrma analizi kullanlarak enerji verimlilii serisi oluturulmutur. Ampirik almada enerji verimlilii, literatrle uyumlu olarak kii bana elektrik tketimi deiimi, kii bana reel gelir deiimi serileriyle ve yapsal reform gstergesiyle aklanmtr. Tahmin yntemi olarak en kk kareler yntemi kullanlm deikenlerin iaretleri beklentiler dahilinde daha nceki almalarla uyumlu gelmitir (Kaufmann, 2004; Metcalf, 2008). Kii bana yurtii hasla ve kii bana elektrik tketimi deikenlerinin iaretleri beklentiler dahilinde olmakla birlikte istatistiksel olarak anlamsz kmlardr. Yapsal reform gstergesi ise negatif deerli ve istatistiksel olarak anlaml bulunmutur. lgili gstergenin azalmas sektrde liberalizasyonun artmasn gsterdii iin iaretinin negatif beklendii unutulmamaldr. alma sonucunda enerji sektrnde 2001 ylnda balatlan yeniden yaplandrma srecinin enerji verimliliini pozitif ynde etkiledii sonucuna ulalmtr. Enerji verimliliinde artlarn devam etmesi iin enerji sektrnde yapsal reform sreci kesintisiz olarak devam etmeli ve elektrik piyasasnda liberalleme srecinin nemli admlarndan olan retim ve datm ebekelerinin zelletirilmesi aamalar aksama olmadan devam etmelidir.

Kaynaka
Akarca, T. Ali ve Long T. V. (1980) On the Relationship Between Energy and GNP: A Reexamination, The Journal of Energy and Development, 5, 326-331.

170

Erturul

Altnay, G. ve Karagl, E. (2004) Structural Break, Unit Root, and The Causality Between Energy Consumption and GDP in Turkey, Energy Economics, 26, 985-994. Altnay, G. Ve Karagl E. (2005) Electricity Consumption and Economic Growth: Evidence from Turkey, Energy Economics, 27, 849-856. Ang, B.W. (2004) Decomposition Analysis For Policymaking in Energy: Which is The Preferred Method?, Energy Policy, 32, 11311139. Ang, B. W. (2006) Monitoring Changes in Economy-wide Energy Efficiency: From EnergyGDP Ratio to Composite Efficiency Index, Energy Policy, 34, 574-582. Berndt, E. R., Kolstad, C. ve Lee J-K. (1993) Measuring The Energy Efficiency and The Productivity Impacts of Embodied Technical Thange, Energy Journal, 14, 33-55. Conway P. ve Nicoletti G. (2006) Product Market Regulation in the Non-Manufacturing Sectors of OECD Countries: Measurement and Highlights, OECD Economics Department Working Papers , No: 530. Dickey, D. A. ve Fuller, W A. (1979) Distributions of the Estimators for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Journal of American Statistical Association, 74, 427-431. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Web Sayfas, www.enerji.gov.tr 15.02.2010. Erdodu, Erkan (2005) Energy Markets Reforms in Turkey: An Economic Analysis, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. University of Surrey Depertmant of Economics Erol, U., Yu, E.S.H. (1987) On the Relationship Between Energy and Income for Industrialized Countries, Journal of Energy and Employment, 13, 113-122. Gidi M. (2008) Trkiye iin Elektrik Enerjisi Talebi Tahmin ve ngr Modelleri, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara (Yaymlanmam Doktora Tezi) Granger, C.W.J. ve Newbold, P. (1974) Spurious Regressions in Econometrics, Journal of Econometrics, 2 (2), 111-120. Gujarati, Domador N.(2001) Temel Ekonometri, ev. mit enesen-Glay G. enesen. stanbul: Literatr Yaynclk Jorgenson, D. W. ve Wilcoxen, P.J. (1993) Reducing US Carbon Emission: An Econometric General Equilibrum Assessment, Resource and Energy Economics, 15, 7-25. Judson, R., Schmalensee, R. ve Stoker T. M. (1999) Economic Development and The Structure of Demand for Commercial Energy, The Energy Journal, 20, 29-57. Karagl E. , Erbaykal E. ve Erturul H. M. (2007) Trkiyede Ekonomik Byme le Elektrik Tketimi likisi: Snr Testi Yaklam, Dou niversitesi Dergisi, 8, 72-80. Kaufmann, R. K. (2004) The Mechanisms of Autonomous Energy Efficiency Increases: A Cointegration Analysis of The US Energy/GDP Ratio, Energy Journal, 25, 63-86. KEP (Katlm ncesi Ekonomik Program) (2009) http://www.dpt.gov.tr, 4 Nisan 2009. Kraft, J. ve A. Kraft. (1978) On the Relationship Between Energy and GNP, Journal of Energy and Development, 3, 401-403. Metcalf, G. (2008) An Empirical Analysis of Energy Intensity and Its Determinants at the State Level, The Energy Journal, 29/3, 1-27.

Trkiye Enerji Sektrndeki Yapsal Reformlarn Enerji Verimlilii zerine Etkileri

171

Sar, R. ve Soyta, U. (2004) Disaggregate Energy Consumption, Employment and Income in Turkey, Energy Economics, 26, 335-344. Stern, D. (1999) Is Energy Cost an Accurate Indicator of Natural Resource Quality?, Ecological Economics, 31, 381-394.