Tap1 1919-1924

KHNG C G Qu HN C LP, T DO!
H CH MINH TON TP
XUT BN LN TH HAI
THEO QUYT NH CA BAN
B TH TRUNG NG NG
CNG SN Vit Nam S
93-q/TW, NGY 22 THNG 12
NM 1994.

Hi ng xut bn
o duy tng Ch tch Hi ng
nguyn c bnh Ph Ch tch Hi ng
H ng U vin Hi ng
ng xun k "
trn trng tn "
Nguyn duy qu "
nguyn phng "
Hong minh tho "
Trn nhm "

Ban ch o xy dng bn tho
ng xun k
song thnh

nhm xy dng bn tho tp 1
Nguyn thnh (Ch bin)
Phng c thng
ng vn thi

h ch minh
ton tp

1
1919 - 1924

Xut bn ln th hai

Nh xut bn chnh tr quc gia
H Ni - 2000
h ch minh ton tp Li gii thiu

Thi hnh quyt nh ca Ban B th, Vin Nghin cu ch ngha
Mc - Lnin v t tng H Ch Minh cng vi Nh xut bn
Chnh tr quc gia, sau mt thi gian tch cc, khn trng
chun b, hon thnh vic su tm, b sung v hon chnh
bn tho. Nhn dp k nim ln th 105 ngy sinh ca Ch tch
H Ch Minh v chun b tin ti i hi i biu ton quc ln
th VIII ca ng, b H Ch Minh Ton tp, xut bn ln th
hai, gm nhiu tp ln lt ra mt bn

LI GiI THIU
B H CH MINH TON TP

Ngy 22-12-1994, Ban B th Trung ng ng Cng sn Vit Nam
ra quyt nh v vic xut bn ln th hai b H Ch Minh Ton tp.
Bn quyt nh nu r: "Trc nhng din bin mi ca th gii v nhng
nhim v to ln ca s nghip xy dng v bo v T quc, hn bao gi
ht, vic thm nhun v lm ng theo t tng H Ch Minh c tm quan
trng c bit. Ngh quyt i hi ln th VII ca ng khng nh cch
mng nc ta ly ch ngha Mc - Lnin v t tng H Ch Minh lm nn
tng t tng, kim ch nam cho hnh ng".
Thi hnh quyt nh ca Ban B th, Vin Nghin cu ch ngha
Mc - Lnin v t tng H Ch Minh cng vi Nh xut bn Chnh tr
quc gia, sau mt thi gian tch cc, khn trng chun b, hon
thnh vic su tm, b sung v hon chnh bn tho. Nhn dp k nim
ln th 105 ngy sinh ca Ch tch H Ch Minh v chun b tin ti i
hi i biu ton quc ln th VIII ca ng, b H Ch Minh Ton tp,
xut bn ln th hai, gm nhiu tp ln lt ra mt bn c.
*
* *
B H Ch Minh Ton tp, xut bn ln th hai, tp hp phn ln
nhng tc phm, bi ni, bi vit quan trng ca Ch tch H Ch Minh t
nm 1919 n nm 1969 su tm v xc minh c. y l mt ti sn
tinh thn v gi ca ton ng, ton dn ta, l s phn nh sinh ng, su
sc qu trnh Ch tch H Ch Minh tm ng cu nc v vch ra
VII

ng li chin lc, sch lc cho cch mng Vit Nam, ng thi phn
nh qu trnh Ngi cng vi ng ta t chc, lnh o cch mng Vit
Nam i t thng li ny n thng li khc.
Ch tch H Ch Minh l nh t tng v i, nh l lun thin ti
ca cch mng Vit Nam. Ngi nu mt tm gng sng trong vic
tip thu v vn dng ch ngha Mc - Lnin trn tinh thn c lp, t ch
v sng to. Ngi "nm bt su sc bn cht cch mng v khoa hc,
tinh thn bin chng v nhn o ca hc thuyt Mc - Lnin, vn dng
mt cch sng to hc thuyt y ph hp vi hon cnh thc t nc ta;
ng thi, Ngi k tha, pht huy ch ngha yu nc, truyn thng
tt p ca dn tc v tinh hoa ca nhn loi. T tng H Ch Minh c
hnh thnh t nhng ngun gc . Vic i hi VII khng nh ch ngha
Mc - Lnin, t tng H Ch Minh l nn tng t tng ca ng v kim
ch nam cho hnh ng l mt bc pht trin ht sc quan trng trong
nhn thc v t duy l lun ca ng ta.
Trong khi gii quyt nhng vn ca cch mng Vit Nam, Ch tch
H Ch Minh gp phn pht trin ch ngha Mc - Lnin trn nhiu
vn quan trng, c bit l l lun v cch mng gii phng dn tc v
tin ln ch ngha x hi cc nc thuc a v ph thuc. T tng ca
Ngi v ang soi ng cho cuc u tranh ca nhn dn ta ginh
thng li, tr thnh nhng gi tr bn vng ca dn tc Vit Nam v lan
to ra th gii"
1)
.
Ngy nay, khi s nghip i mi nc ta ngy cng i vo chiu su,
nhng bin chuyn trn th gii ngy cng ln, nhng vn mi t ra
trong i sng x hi ngy cng nhiu, i hi phi lm sng t tm ra
s gii p, th vic nghin cu, bo v, vn dng v pht trin t tng
H Ch Minh vo thc t cuc sng, tr thnh nhim v quan trng, cp
bch trong cng tc chnh tr, t tng, l lun ca ton ng, ton dn ta.
Nhng t tng ln ca Ch tch H Ch Minh c phn nh trong
H Ch Minh Ton tp.
Sau gn mi nm tm ng cu nc, t chn ln nhiu chu lc,

1) Ngh quyt ca B Chnh tr s 09-NQ/TW, ngy 18-2-1995: V mt
s nh hng ln trong cng tc t tng hin nay.
tin hnh kho st ch ngha thc dn, quc cc nc t bn ch yu
v nhiu nc thuc a ca chng, Ch tch H Ch Minh sm nhn
thc c xu hng pht trin ca thi i, t mt ngi yu nc nng
nhit, Ngi bt gp ch ngha Mc - Lnin, tr thnh ngi cng sn.
T , Ngi rt ra kt lun: "Mun cu nc v gii phng dn tc khng
c con ng no khc con ng cch mng v sn". l con ng cch
mng dn ch t sn kiu mi do ng tin phong ca giai cp cng nhn
lnh o nhm nh quc v phong kin tay sai, ginh c lp dn
tc, thc hin ngi cy c rung, sau tin ln lm cch mng x hi
ch ngha, thc hin ch ngha x hi v ch ngha cng sn Vit Nam.
l ng li ging cao ngn c c lp dn tc v ch ngha x hi, kt
hp ch ngha yu nc v ch ngha quc t ca giai cp cng nhn, kt
hp sc mnh dn tc v sc mnh thi i nhm i ti mc tiu cao c l
gii phng dn tc, gii phng x hi v gii phng con ngi. cng l
ni dung tng qut ca t tng H Ch Minh.
T tng "Khng c g qu hn c lp, t do" l im xut pht ca
t tng H Ch Minh. T mt thanh nin thuc a, mt nc, ra i tm
ng cu nc, mc tiu trc mt ca Ngi l gii phng dn tc. Vn
t ra l trong iu kin ch ngha quc tr thnh mt h thng
th gii, cc dn tc thuc a c th bng con ng no ginh thng
li ? Di nh sng Lun cng v vn dn tc v vn thuc a ca
V.I. Lnin v tm gng Cch mng Thng Mi Nga, Ngi tm ra con
ng gii phng cho dn tc mnh v cho tt c cc dn tc thuc a.
Ngi khng nh: "ch c ch ngha x hi v ch ngha cng sn mi gii
phng c cc dn tc b p bc v giai cp cng nhn ton th gii"
1)
.
Ngi a ra hnh nh so snh ni ting: Ch ngha quc l "con a hai
vi", do cch mng gii phng dn tc mun thng li phi thc hin
c s lin minh chin u gia v sn thuc a vi v sn chnh
quc nhp nhng nh hai cnh ca mt con chim. V bc lt thuc a l
mt trong hai ngun sng ca ch ngha t bn, cho nn mun nh
ch ngha quc, trc ht phi xo b thuc a ca chng i. Do ,
cch mng thuc a khng ch trng ch vo kt qu ca cch mng

1) Tt c nhng cu trch khng c ch thch u c rt ra t trong b H Ch
Minh Ton tp.
VIII IX

v sn chnh quc m phi tin hnh song song vi cch mng chnh
quc, hn na n cn phi ch ng v c th ginh thng li trc, v
bng thng li ca mnh n c th ng gp vo s nghip gii phng anh
em v sn phng Ty. Ngi vit:
"Ngy m hng trm triu nhn dn chu b tn st v p bc thc
tnh gt b s bc lt tin ca mt bn thc dn lng tham khng
y, h s hnh thnh mt lc lng khng l, v trong khi th tiu mt
trong nhng iu kin tn ti ca ch ngha t bn l ch ngha quc,
h c th gip nhng ngi anh em mnh phng Ty trong nhim v
gii phng hon ton".
l mt lun im sng to m Ch tch H Ch Minh cng hin
vo s pht trin l lun ca ch ngha Mc - Lnin v cch mng gii
phng dn tc thuc a. Trn nn tng l lun , Ngi cng vi
ng ta ra v gii quyt ng n nhiu vn v chin lc v sch
lc, dn n thng li lch s ca cuc Cch mng Thng Tm.
T tng H Ch Minh v gii phng dn tc gn b thng nht vi t
tng ca Ngi v ch ngha x hi. V cch mng gii phng dn tc
mun thng li phi i theo con ng cch mng v sn, do ng ca giai
cp cng nhn lnh o, cho nn con ng pht trin tt yu ca cch
mng gii phng dn tc s l tin ln cch mng x hi ch ngha. Ngi
khng nh: "Cch mng gii phng dn tc phi pht trin thnh cch
mng x hi ch ngha th mi ginh c thng li hon ton".
c lp dn tc gn lin vi ch ngha x hi l lun im trung tm
ca t tng H Ch Minh, n thm nhp v xuyn sut ton b h thng
t tng ca Ngi trong cc thi k v trn cc lnh vc.
Ngay t khi ng Cng sn Vit Nam mi thnh lp, trong Chnh
cng vn tt do Ngi khi tho, khng nh s la chn con ng x
hi ch ngha khi t nhim v gii phng dn tc trong trin vng tin
ln ch ngha x hi. Tht vy, t tng H Ch Minh lm sng t mi
quan h hu c gia gii phng dn tc vi ch ngha x hi, t nn tng
cho bc chuyn bin t cch mng dn tc dn ch nhn dn ln cch
mng x hi ch ngha nc ta. y l t tng ln th hin tnh quy
lut ca s pht trin lch s x hi Vit Nam: ch c hon thnh ccH
mng gii phng dn tc mi c iu kin tin ln ch ngha x hi, v ch
c lm cch mng x hi ch ngha mi gi vng nhng thnh qu do s
nghip gii phng dn tc mang li.
c lp dn tc gn lin vi ch ngha x hi trong t tng H Ch
Minh khng ch pht huy tc dng trong giai on ng ta lnh o nhn
dn ta tin hnh cuc cch mng gii phng dn tc (1945-1954) m cn
xuyn sut qu trnh tin hnh ng thi hai chin lc cch mng khc
nhau, nhng c quan h khng kht vi nhau - cch mng dn tc dn ch
nhn dn min Nam v cch mng x hi ch ngha min Bc (giai
on 1954-1975) cng nh trong nhim v xy dng ch ngha x hi v
bo v T quc hin nay.
T tng H Ch Minh v c lp dn tc gn lin vi ch ngha x
hi l tng hp nhng quan im chin lc c ngha ch o ln v chnh
tr v l lun, v nhn thc v hnh ng ca ton ng, ton dn ta
trong ton b tin trnh cch mng Vit Nam. Nm c ni dung t tng
y, qun trit ng nguyn tc chin lc y ca t tng H Ch Minh l
c s phng php lun hiu c con ng pht trin ca cch mng
nc ta, ng thi gip hiu r nhng nguyn nhn su xa v din bin
phc tp ca tnh hnh th gii hin nay. Cng trn c s y hiu r v sao
ng ta li kt hp c v kt hp tt sc mnh ca dn tc ta v sc
mnh ca thi i trong qu trnh xy dng v bo v T quc ta. Chn l
c lp dn tc v ch ngha x hi khng th tch ri nhau trong t tng
H Ch Minh c cch mng Vit Nam vn dng thnh cng khng
nh cng l chn l ln ca thi i.
Nh vy, t tng H Ch Minh v c lp dn tc gn lin vi ch
ngha x hi, l mt ng gp ca cch mng Vit Nam vo kho tng ca
ch ngha Mc - Lnin, vo l lun cch mng x hi trong thi i hin
nay.
Ngy nay, nhng lun im ca Ch tch H Ch Minh v bn cht,
c trng, v mc tiu, ng lc ... ca ch ngha x hi nc ta... vn
gi nguyn ngha i vi s nghip i mi.
Ngi ni: "Mun bit ta tin ln ch ngha x hi nh th no th
trc ht phi bit ch ngha x hi l g?".
XI IX

Theo Ngi, mc tiu ca " ch ngha x hi l lm sao cho dn giu,
nc mnh", "mi ngi c n no, mc m, sung sng, t do". V bn
cht, ch ngha x hi l mt x hi do nhn dn lao ng lm ch, "mt
x hi khng c ch ngi bc lt ngi, mt x hi bnh ng, ai lm
nhiu hng nhiu, lm t hng t, khng lm khng hng". Mt c
trng c bn ca ch ngha x hi l s tng trng kinh t phi "gn lin
vi s pht trin khoa hc v k thut, vi s pht trin vn ho ca nhn
dn", trong , con ngi mi x hi ch ngha c pht trin c v th
lc, tr lc, o c v tinh thn. Tin ln ch ngha x hi "l yu cu cp
bch ca hng chc triu ngi lao ng. l cng trnh tp th ca qun
chng lao ng di s lnh o ca ng". "Yu T quc, yu nhn dn
phi gn lin vi yu ch ngha x hi, v c tin ln ch ngha x hi th
nhn dn mnh mi ngy mt no m thm, T quc mi ngy mt giu
mnh thm".
Xut pht t c im nc ta qu ln ch ngha x hi t mt nn
kinh t nng nghip lc hu, t nc tm thi b chia ct, li c chin
tranh, Ngi ra ch trng: va khng chin va kin quc, va chng
M, cu nc va xy dng ch ngha x hi. l sng to c o ca t
tng H Ch Minh.
c bit, Ngi thng xuyn nhc nh phi phng cch lm rp
khun, gio iu; cn xut pht t thc t tm ra con ng i ring
ph hp vi tnh hnh v c im ca nc ta. Ngi ni: "Hin nay, ng
v mt xy dng ch ngha x hi, tuy chng ta c nhng kinh nghim
di do ca cc nc anh em, nhng chng ta cng khng th p dng
nhng kinh nghim mt cch my mc, bi v nc ta c nhng c
im ring ca ta".
T tng H Ch Minh v ch ngha x hi v con ng i ln ch
ngha x hi Vit Nam ang c ng ta vn dng sng to vo s
nghip i mi hin nay nhm ra sc pht trin kinh t, vn ho lm cho
dn giu nc mnh, gi vng c lp ch quyn v ton vn lnh th, xy
dng thnh cng ch ngha x hi trn t nc ta, gp phn tch cc vo
cuc u tranh chung ca nhn dn th gii v ho bnh, c lp dn tc,
dn ch v tin b x hi.
C t tng ng, ng li ng, nhng mun vn dng c hiu qu
cn i hi phi c phng php cch mng ng n, linh hot, sng to,
ph hp vi thc tin cch mng ca t nc. Ch tch H Ch Minh l
bc thy v phng php cch mng Vit Nam. Phng php cch mng
ca Ngi l s vn dng mt cch sng to phng php lun ph bin
ca ch ngha Mc-Lnin vo hon cnh v iu kin c th ca cch
mng nc ta tm ra nhng con ng, hnh thc, bin php, ... nhm
thc hin mc tiu. cng l s k tha c chn lc v p dng sng to
vo iu kin hin i nhng phng php suy ngh v hnh ng ca cc
nh t tng, chnh tr, qun s Vit Nam trong lch s, l s tng kt t
thc tin cc phong tro cch mng trong nc v trn th gii.
Phng php cch mng ca Ch tch H Ch Minh l mt h thng
c th hin a dng v phong ph cc thi k, cc giai on khc
nhau. Trn tinh thn "d bt bin, ng vn bin", ly mc tiu khng thay
i l c lp, thng nht ca T quc, t do, hnh phc ca nhn dn lm
gc, tu hon cnh v iu kin c th, tu lnh vc v i tng c th m
c s vn dng linh hot, uyn chuyn nhng phng php khc nhau.
im ni bt ca phng php cch mng H Ch Minh, nh ng ta
tng kt ti i hi ln th IV, l phng php s dng bo lc cch
mng, bao gm lc lng chnh tr ca qun chng v lc lng v trang
ca nhn dn, tin hnh khi ngha ton dn v chin tranh cch mng;
kt hp u tranh qun s vi u tranh chnh tr v u tranh ngoi
giao; li dng trit nhng mu thun ni b ca ch, phn ho v c
lp cao k th, ginh thng li tng bc, nh tng b phn, cui
cng i n thng li hon ton.
Ch tch H Ch Minh ra sc chm lo xy dng lc lng bo m
cho cch mng Vit Nam i ti thng li.
"Trc ht phi c ng cch mnh... ng c vng cch mnh mi
thnh cng". T tng H Ch Minh v ng cng sn lnh o, c bit
trong iu kin ng nm chnh quyn, l mt ng gp mi vo l
lun xy dng chnh ng kiu mi ca giai cp cng nhn. ng ta ra i
t mt nc thuc a na phong kin, cng nghip cha pht trin, giai
cp cng nhn cn nh b, gia lc cc phong tro yu nc ang din
ra si ni. ng nh Ch tch H Ch Minh nhn nh: "Ch ngha
XII XIII

Mc-Lnin kt hp vi phong tro cng nhn v phong tro yu nc
dn ti vic thnh lp ng Cng sn ng Dng vo u nm 1930".
Ngi ni, ng ta l i tin phong ca giai cp cng nhn. Bn cht giai
cp cng nhn ca ng c th hin ch n c v trang bng ch
ngha Mc-Lnin, trung thnh vi ch ngha quc t v sn, kin quyt
u tranh chng mi biu hin ca ch ngha c hi hu khuynh v "t"
khuynh. Ngi cng ni r: "ng ta i biu cho li ch chung ca giai
cp cng nhn, ca ton th nhn dn lao ng ch khng phi mu cu
cho li ch ring ca mt nhm ngi no, ca c nhn no".
xng ng l ng lnh o, Ngi nu yu cu phi xy dng
ng ta thnh "mt ng to ln, mnh m, chc chn, trong sch, cch
mng trit ". Trong iu kin ng cm quyn, phng nguy c
thoi ho, bin cht, Ngi lun lun nhn mnh ngi ng vin phi
"sut i lm ngi con trung thnh ca ng, ngi y t tn tu ca
nhn dn". Ln u tin trong cc ng cng sn cm quyn, Ch tch H
Ch Minh nu ln t tng: ng phi xng ng va l ngi lnh o
sng sut, va l ngi y t tht trung thnh ca nhn dn. Mun th,
Ngi i hi ng ta mt mt phi ra sc nng cao tr tu cho ngang tm
nhim v lch s, mt khc phi trau di o c cch mng, khng ngng
tng cng mi lin h mu tht vi nhn dn.
Cch mng l s nghip ca qun chng. ng ch c th hon thnh
s mnh lch s ca mnh nu bit tp hp, on kt cc tng lp nhn
dn trong mt mt trn dn tc thng nht rng ri chng k th chung v
xy dng t nc. "on kt, on kt, i on kt.
Thnh cng, thnh cng, i thnh cng".
Lun im ni ting ny ca Ch tch H Ch Minh tr thnh t
tng ch o chin lc ln xuyn sut c qu trnh cch mng Vit Nam.
T tng i on kt ca H Ch Minh cng vi o c v nhn cch v
cng cao thng v trong sng ca Ngi quy t c khi i on kt
dn tc, u tranh v thng li ca s nghip cch mng.
Ngi cho rng: "h l ngi Vit Nam th ai cng c lng yu nc,
ght gic", nn ngay sau khi thnh lp ng, Ngi ra ch trng
thnh lp Hi phn ng minh, mt hnh thc mt trn dn tc thng
nht rng ri chng quc. Gp kin v ng li, ch trng ca ng
thi k 1936-1939, Ngi b sung vo tn gi mt trn thnh Mt trn
dn tc dn ch rng ri, khng nhng ch c nhn dn lao ng m gm
c giai cp t sn dn tc v nhc nh phi trnh ht sc h ngoi
Mt trn. Ngay sau khi v n Cao Bng nm 1941, Ngi cho t chc
th im cc hi qun chng rt kinh nghim tin ti thnh lp Mt
trn Vit Minh.
Nguyn tc nht qun trong t tng i on kt H Ch Minh l:
ly lin minh cng nng lm nn tng, tp hp rng ri nht mi t chc
v c nhn yu nc, va on kt, va u tranh; ly li ch ti cao ca
dn tc v quyn li c bn ca nhn dn lao ng lm nn tng, trn c s
bo m c s kt hp hi ho li ch c nhn v li ch tp th, b phn
v ton cc, giai cp v dn tc, quc gia v quc t.
Phng php i ti i on kt ca Ngi l vn ng, gio dc,
thuyt phc, nu gng ..., ly thng thn chn thnh i x, ly tin
yu gip cm ho, trn trng pht huy nhn t tch cc, hn ch, y
li nhn t tiu cc, gip cho mi t chc v c nhn u tin b v trng
thnh, ng gp c hiu qu vo s nghip cch mng chung.
Tm li, trong t tng H Ch Minh, i on kt dn tc l mt
chin lc c bn, lu di, trong cch mng dn tc dn ch nhn dn cng
nh trong cch mng x hi ch ngha. T tng i on kt H Ch
Minh mi mi l mt sc mnh lm nn thng li ca cch mng Vit
Nam.
on kt, tp hp lc lng a qun chng ra u tranh ginh t
do, c lp. K th dng sc mnh tn bo n p cuc u tranh
ca nhn dn ta. Ch tch H Ch Minh ch r: "Ch thc dn, t
bn thn n, l mt hnh ng bo lc ca k mnh i vi k yu". Do
"Trong cuc u tranh gian kh chng k th ca giai cp v dn tc,
cn dng bo lc cch mng chng li bo lc phn cch mng, ginh ly
chnh quyn v bo v chnh quyn".
Di nh sng t tng qun s H Ch Minh, trong hai cuc khng
chin chng Php v chng M, nhn dn ta lp nn nhng chin cng
vang di, c c loi ngi khm phc v ca ngi. T tng qun s H
Ch Minh l t tng v kt hp u tranh chnh tr vi u tranh v
trang. Ngi ni: "Tu tnh hnh c th m quyt nh nhng hnh thc
XV XIV

u tranh cch mng thch hp, s dng ng v kho kt hp cc hnh
thc u tranh v trang v u tranh chnh tr ginh thng li cho cch
mng". T tng qun s H Ch Minh c th hin c sc vn xy
dng lc lng v trang cch mng "t nhn dn m ra, v nhn dn m
chin u" vi ba th qun - b i ch lc, b i a phng v dn qun
t v; vn xy dng cn c a cch mng, vn khi ngha ton dn
v chin tranh nhn dn. Chnh t tng qun s y ch o nhn dn
ta i ti thng li lch s ca cuc Cch mng Thng Tm v tip n tin
hnh cuc khng chin thn thnh lu di nht trong lch s. chng li
nhng k th c sc mnh kinh t v qun s ln hn mnh nhiu ln,
Ch tch H Ch Minh ra ng li khng chin ton dn, ton din,
trng k, da vo sc mnh l chnh; ch trng va khng chin, va
kin quc, xy dng tht tt mi quan h tin tuyn - hu phng. T
tng qun s H Ch Minh ly sc mnh chnh tr, tinh thn ca ton
dn lm nn tng. Trn c s m pht huy ti thao lc ca ton ng,
ton dn, ton qun. T tng qun s H Ch Minh l s k tha truyn
thng qun s qu bu ca dn tc v tip thu tinh hoa qun s ca th
gii. Chnh Ngi cng vi ng ta nng ngh thut qun s trong khi
ngha v trang v chin tranh nhn dn thi i H Ch Minh ln mt
tm cao mi.
Ch tch H Ch Minh l ngi sng lp ng, Mt trn, Qun i,
ng thi cng l ngi sng lp Nh nc Vit Nam Dn ch Cng ho.
Trong gn mt phn t th k cng v Ch tch nh nc, Ngi b
nhiu cng sc cho vic xy dng mt nh nc kiu mi. T tng H Ch
Minh v xy dng nh nc ca dn, do dn, v dn l s vn dng sng
to hc thuyt v nh nc ca ch ngha Mc - Lnin, chn lc, k tha c
nhng tinh hoa trong vic xy dng nh nc c trong lch s dn tc
v nhn loi.
Vn c bn ca nh nc l quyn lc thuc v ai, phc v quyn
li ca ai. ng ta lnh o nhn dn lm cch mng l ginh quyn
lc v tay nhn dn. Ngi khng nh "Nc ta l nc dn ch. Bao
nhiu li ch u v dn. Bao nhiu quyn hn u ca dn... Chnh quyn
t x n Chnh ph trung ng do dn c ra". "Tt c quyn lc trong
nc Vit Nam Dn ch Cng ho u thuc v nhn dn".
Ch tch H Ch Minh lun coi trng bn cht giai cp cng nhn ca
Nh nc ta, ng thi, Ngi cng nhn mnh tnh dn tc, tnh nhn
dn su sc ca Nh nc.
Theo t tng H Ch Minh, mt Nh nc vng mnh, c hiu lc
phi l mt Nh nc lm cho mi ngi dn bit sng v lm vic theo
Hin php v php lut; mt khc Nh nc "phi da vo nhn dn,
lin h cht ch vi nhn dn, lng nghe kin v chu s kim sot ca
nhn dn". Mt trong nhng mi quan tm ca Ngi l lo lm sao o to
v bi dng c mt i ng cn b chnh quyn ph hp vi bn cht
ca Nh nc ta, thm nhun tinh thn "dn l ch, cn b l y t trung
thnh ca nhn dn". Rt cao php quyn, nhng Ch tch H Ch
Minh khng lc no coi nh vai tr ca gio dc o c. Trong t tng
ca Ngi, nh nc php quyn ch pht huy c y hiu lc khi n
bit coi trng kt hp gio dc o c v php lut trong qun l x hi
v Nh nc.
Ch tch H Ch Minh l nh yu nc v i, ng thi l nh quc t
ch ngha trong sng, hin thn ca t tng v kt hp sc mnh dn tc
v sc mnh thi i. Ngi ni: "Cch mnh Vit Nam cng l mt b
phn trong cch mnh th gii. Ai lm cch mnh trn th gii u l ng
ch ca dn Vit Nam c". V vy, trong u tranh ginh c lp dn tc,
mt mt Ngi nhn mnh t tng phi "ly sc ta m gii phng cho
ta", mt khc Ngi lun lun ku gi phi tng cng s on kt, gip
v phi hp nhp nhng cuc u tranh ca v sn chnh quc vi v
sn thuc a, nh hai ci cnh ca mt con chim. Trong khng chin
chng Php, chng M v xy dng ch ngha x hi, Ngi nhn mnh
tinh thn c lp, t ch, lm ht sc mnh, ng thi phi ra sc tranh
th s ng tnh, ng h, hp tc v gip ca cc nc x hi ch
ngha, cc nc trong th gii th ba v cc lc lng ho bnh, dn ch v
tin b trn th gii. Ngay i vi cc nc t bn pht trin, t rt sm,
Ngi tuyn b: Vit Nam mun "Lm bn vi tt c mi nc dn ch
v khng gy th on vi mt ai", v mc tiu c lp, ho bnh, hu ngh
v tin b x hi.
Mt mt ra sc tranh th sc mnh ca thi i c li cho cch mng
XVI XVII

Vit Nam, mt khc, Ngi khng qun nhc nh nhn dn ta ht lng,
ht sc lm trn ngha v quc t cao c ca mnh i vi phong tro gii
phng dn tc v phong tro cng sn, cng nhn quc t, coi "gip bn l
t gip mnh". H Ch Minh chnh l biu tng ca tinh thn "bn
phng v sn u l anh em".
Ngoi t cch l anh hng gii phng dn tc, Ch tch H Ch Minh
cn c th gii bit n nh l nh vn ho ln, nh nhn vn ch ngha
li lc, nh o c vi tm gng sng ngi v phm cht o c ca
ngi cch mng.
Ch tch H Ch Minh l mt lnh t bn nhiu n o c v vai
tr ca o c trong u tranh cch mng. Ngi ni: "o c l ci gc
ca ngi cch mng". "Ngi cch mng phi c o c cch mng lm
nn tng mi hon thnh c nhim v cch mng v vang". V vy, sut
i mnh, Ngi kin tr vic gio dc phm cht o c cho cn b, ng
vin, nhn mnh khng ngng "nng cao o c cch mng, qut sch
ch ngha c nhn"; v bn thn Ngi l mt tm gng trn vn ca o
c mi: Sut i phn u, hy sinh v li ch ca T quc, v hnh phc
ca nhn dn.
T tng o c H Ch Minh l mt th thng nht gia o c
vi chnh tr, o c vi ti nng, gia ni v lm, gia o c cch
mng v o c i thng. Trong khi s dng li mt s khi nim v
thut ng ca o c truyn thng vn ph bin v quen thuc trong
nhn dn, Ngi a vo nhng ni dung mi, mang ngha nhn
vn v cch mng ca o c mi. Nhng yu cu o c Ngi nu ra
cho cn b, ng vin nay tr thnh h chun mc o c c bn ca
con ngi Vit Nam mi nh: trung vi nc, hiu vi dn, cn kim lim
chnh, ch cng v t, "vic g c li cho dn, ta phi ht sc lm, vic g c
hi cho dn, ta phi ht sc trnh", phi "kh trc thin h, sng sau
thin h", bit yu thng con ngi, c tnh cm quc t trong sng...
T tng o c H Ch Minh l b phn rt quan trng trong t
tng H Ch Minh, c sc sng mnh lit, sm i vo nhn dn, c
nhn dn tip nhn, vn dng v nu cao. N tr thnh mt b phn
ca vn ho dn tc, thnh v kh ca nhn dn trong cuc u tranh
chng li cc hin tng tha ho v o c ca x hi nh quan liu,
tham nhng, ca quyn, c hip qun chng...
Chng ta cn tm thy trong t tng o c H Ch Minh nhng
kin ch dn thit thc v nhng nguyn tc v phng php xy dng nn
o c x hi ch ngha nc ta. C th ni, tnh hon chnh ca t
tng o c H Ch Minh l mt bc pht trin mi, mt cng hin c
sc vo s pht trin ca o c hc Mc - Lnin v vn gi nguyn gi
tr soi sng cho chng ta trong vic gii quyt nhng vn o c x hi
hin nay.
Cng vi t tng o c, t tng nhn vn H Ch Minh l mt
ng gp rt c gi tr vo trit hc v con ngi ca ch ngha Mc -
Lnin. Ch tch H Ch Minh ni: "Ti ch c mt s ham mun, ham
mun tt bc, l lm sao cho nc ta c hon ton c lp, dn ta c
hon ton t do, ng bo ai cng c cm n, o mc, ai cng c hc
hnh". l l tng chnh tr, l tng o c v cng l l tng nhn
vn ca Ngi. i vi H Ch Minh, gii phng con ngi trc ht l gii
phng h khi nhng tai ho do ci i, ci rt, ci dt gy nn. Cuc chin
u khng th tch ri cuc chin u gii phng dn tc. Ch c
thot khi thn phn n l, mi con ngi mi ly li c phm gi lm
ngi. Hn na, cn l cuc chin u v ho bnh v tnh hu ngh gia
cc dn tc, v s gii phng ca ton nhn loi. chnh l gi tr ca
nhn vn, mt ch ngha nhn vn hnh ng, ch ngha nhn vn chin
u, ch ngha nhn o hin thc.
T tng nhn vn H Ch Minh c biu hin v cng a dng v
phong ph, n thm m trong ton b cuc i v s nghip ca Ngi,
c to sng trong tng vic lm, tng c ch, tng mi quan tm n cn
i vi mi con ngi; tt c u tot ln tnh yu thng, s tn trng,
thi bao dung v nim tin vo kh nng ci to ca con ngi, d cho h
c nht thi lm lc. Bng hnh ng v ng x ca mnh, Ch tch H
Ch Minh truyn li cho chng ta mt o l lm ngi l phi bit yu
thng v sng vi nhau c tnh ngha.
Ch ngha nhn vn l bn cht ct li, l kt tinh ca vn ho. Ch
tch H Ch Minh c loi ngi tin b suy tn l mt nh vn ho ln
cn v nhng thnh tu xut sc ca Ngi trong lnh vc hot ng v
sng to vn ho. T tng vn ho H Ch Minh c biu hin ch
XIX XVIII

Ngi thy r v khng nh rt sm vai tr quyt nh ca vn ho trong
chin lc pht trin kinh t - x hi ca t nc. Ngay sau khi va ginh
c c lp, ti phin hp u tin ca Chnh ph lm thi nc Vit
Nam mi, Ngi ngh m ngay chin dch chng nn dt. Ngi ni:
"Mt dn tc dt l mt dn tc yu". Ngi coi dt nt cng l mt th
gic, xem thi quen v nhng tp tc lc hu cng l mt loi k th.
Ngi khng nh vn ho l tinh hoa ca dn tc, vn ho phi gp phn
khng nh dn tc v bn sc dn tc. "R rng l dn tc b p bc th
vn ngh s cng mt t do. Vn ngh s mun c t do th phi tham gia
cch mng". "Vn ho ngh thut cng l mt mt trn.
Anh ch em l chin s trn mt trn y".
T tng vn ho H Ch Minh chng li mi biu hin ca ch ngha
k th - c tn v vn ho. L ngi lm giu tr tu ca mnh bng
vn vn ho phng ng v phng Ty, Ch tch H Ch Minh sm
ra ch trng k tha truyn thng tt p ca vn ho dn tc phi i
i vi vic hc tp v tip thu c chn lc tinh hoa vn ho ca nhn loi.
Nhng t tng ln ca Ch tch H Ch Minh v vn ho ang l kim ch
nam cho chng ta trong vic xy dng mt nn vn ho Vit Nam tin
tin, m bn sc dn tc ng thi khng ngng m rng s giao lu
vn ho vi th gii.
Nhng gi tr phong ph v ton din ni trn lm cho H Ch
Minh Ton tp tr thnh b sch kinh in ln nht, c gi tr l lun v
thc tin cao nht v cch mng Vit Nam. B sch phn nh thin ti
tr tu ca v lnh t - ngi thy ca cch mng Vit Nam, nh t tng
mcxt v i; phn nh qu trnh lch s 50 nm u tranh anh dng
v thng li v vang ca nhn dn ta di s lnh o v du dt trc tip
ca Ch tch H Ch Minh.
Tnh khoa hc ng n v tnh cch mng sng to ca t tng H
Ch Minh c lch s kim chng. Tri qua nhng bin ng ca thi
cuc, t tng H Ch Minh cng chng t gi tr v sc sng mnh lit
ca n. T tng H Ch Minh l tinh hoa ca dn tc Vit Nam, l nim
t ho v hn ca mi chng ta. Di nh sng ca ch ngha Mc - Lnin
v t tng H Ch Minh, ton ng, ton dn ta cng vng tin vo thng
li ca s nghip i mi do ng ta khi xng v lnh o, theo mc
tiu "dn giu nc mnh, x hi cng bng, vn minh". Mi ngi Vit
Nam hy hc tp, vn dng t tng H Ch Minh, pht huy lng yu
nc, ch qut cng bt khut ca dn tc xy dng mt nc Vit
Nam mi, trong thi i mi, snh vai vi cc nc tin tin trn th gii.
*
* *
c s ch o ca Ban B th Trung ng ng, k tha nhng
kinh nghim v thnh tu ca b H Ch Minh Ton tp xut bn ln th
nht, b H Ch Minh Ton tp xut bn ln th hai l mt cng trnh lao
ng khoa hc nghim tc ca mt tp th ng o cc nh khoa hc, cn
b nghin cu, lu tr, bin tp, xut bn thuc nhiu c quan ng v
Nh nc, trung ng v a phng.
Tnh hnh chnh tr trn th gii v ang c nhng thay i su
sc. S nghip i mi theo nh hng x hi ch ngha ang t ra
nhng vn l lun cp bch i hi ng ta phi khn trng nghin
cu v gii p, ph hp vi yu cu v thc tin ca t nc. Nhu cu
nghin cu, tm hiu v t tng H Ch Minh ang tng ln. Cng tc su
tm, pht hin nhng vn kin, tc phm, bi vit ca Ch tch H Ch
Minh trong nhng nm qua thu c nhiu kt qu mi, c b sung
vo b sch. Cng tc dch thut, x l vn bn, gii thiu, ch thch, tham
kho khoa hc ... cho b sch cng c nng cao cht lng v hon thin
thm mt bc nhm gip cho bn c c iu kin tm hiu mt cch y
, chnh xc t tng H Ch Minh, ng thi cng phn nh c nhng
thnh tu nghin cu v t tng H Ch Minh trong nhng nm gn y.
Vic xut bn ln th hai b H Ch Minh Ton tp c gng p
ng nhng yu cu trn y. Tuy nhin, khi lng cng vic rt to ln li
phi hon thnh trong mt thi gian gp rt, mc du tp th i ng bin
tp c nhiu c gng, song chc chn vn khng trnh khi cn nhng
nhc im v thiu st.
Nhn dp b H Ch Minh Ton tp, xut bn ln th hai, ra mt bn
c, Hi ng xut bn cm n cc nh nghin cu, cc cng tc vin khoa
hc, i ng cn b bin tp vt qua nhiu kh khn, khn trng
hon thnh bn tho trong mt thi gian ngn.
XX XXI

Mong rng b H Ch Minh Ton tp, xut bn ln th hai, s to
thm iu kin y mnh vic hc tp, nghin cu t tng H Ch Minh
trong ton ng, lm cho t tng H Ch Minh, cng vi ch ngha Mc-
Lnin, thc s l nn tng t tng v kim ch nam cho hnh ng ca
chng ta.

HI NG XUT BN
B H CH MINH TON TP

LI GiI THIU TP 1

H Ch Minh Ton tp, tp 1 gm nhng bi vit v tc phm ca Ch
tch H Ch Minh t nm 1919 n thng 11 nm 1924, m u l bi Tm
a thc dn v kt thc vo thi im Ngi ri Mtxcva (Nga) n Qung
Chu (Trung Quc). Cc tc phm ca Ch tch H Ch Minh trong tp 1 phn
nh s chuyn bin trong t tng ca Ngi t ch ngha yu nc n ch
ngha x hi khoa hc, nh du s hnh thnh t tng H Ch Minh v gii
phng dn tc, gii phng x hi v gii phng con ngi, v on kt dn tc
v on kt quc t, v phng php cch mng... Cc tc phm trong tp ny
khng nh con ng ng n gii phng dn tc Vit Nam v cc dn
tc b p bc khc trn th gii l i theo con ng cch mng v sn. Tc gi
tp trung t co ti c, vch trn bn cht ca ch ngha thc dn quc;
bc u ra chin lc, sch lc ca cch mng gii phng dn tc v
khng nh bc pht trin tt yu ca n s l tin ti cch mng x hi ch
ngha. Ngi vit: "Ch c ch ngha cng sn mi cu nhn loi, em li cho
mi ngi khng phn bit chng tc v ngun gc s t do, bnh ng, bc i,
on kt, m no trn qu t, vic lm cho mi ngi v v mi ngi, nim
vui, ho bnh, hnh phc..." (Tr.461).
Vo nhng nm u th k XX, phong tro yu nc ca nhn dn
Vit Nam rt si ni, nhng li lm vo tnh trng khng hong su sc v
ng li chnh tr. Trong hon cnh y, Ch tch H Ch Minh ra i
tm ng cu nc, gii phng dn tc khi ch p bc ca ch ngha
thc dn Php. Ngi tham gia hot ng, u tranh trong phong tro
cch mng ca giai cp cng nhn v nhn dn b p bc cc nc chu ,
chu Phi, chu u, chu M.
XXIII XXII

Nm 1917, Cch mng Thng Mi Nga thng li v Nh nc cng
nng u tin ra i, nh ting sm bo hiu ma xun i vi nhn dn
lao ng v cc dn tc b p bc trn ton th gii. Tip theo l Quc t
th ba thnh lp, cc ng cng sn ln lt ra i, tro lu t tng ci
lng, c hi v svanh trong Quc t th hai b y lui. Trong hon cnh
y, Ch tch H Ch Minh tip th nh sng ca Cch mng Thng
Mi Nga v S tho ln th nht nhng lun cng v vn dn tc v
vn thuc a do V.I. Lnin son tho.
Mt trong nhng ni dung c bn ca tp 1 l tc gi tp trung vch
trn bn cht xu xa, t co ti c ca ch ngha thc dn quc; xc
nh r chng l k th chung ca giai cp cng nhn v nhn dn b
p bc trn th gii. Ch tch H Ch Minh vit nhiu bi bo v tc
phm tn cng vo ch ngha thc dn quc nh Tm a thc dn,
Bnh ng, Vc thm thuc a, Hnh hnh kiu Lins, mt phng
din t ngi bit n ca nn vn minh M, Cng cuc khai ho git
ngi... Da vo nhng ti liu v s vic c th, Ch tch H Ch Minh
t co bn cht n cp v git ngi ca ch ngha thc dn
quc, vch trn ci gi l "khai ho vn minh" ca chng. Ngi vit:
"Nu li hnh hnh theo kiu Lins ca nhng bn ngi M hn h i
vi nhng ngi da en l mt hnh ng v nhn o, th ti khng
cn bit gi vic nhng ngi u nhn danh i khai ho m git hng
lot nhng ngi dn chu Phi l ci g na" (Tr.321). Ngi ch r
nhng m mu v th on che giu ti c ca chng: " che y s
xu xa ca ch bc lt git ngi, ch ngha t bn thc dn lun
lun im trang cho ci huy chng mc nt ca n bng nhng chm
ngn l tng: Bc i, Bnh ng, v.v." (Tr.75). Trong nhng bi c tiu
ng Dng v hng lot bi khc, Ngi ln n mnh m ch
cai tr h khc, s bc lt tn bo ca thc dn Php ng Dng
trn cc lnh vc chnh tr, qun s, kinh t, vn ho, gio dc.
Bng ngi bt sc so, chm bim chua cay, qua nhng thin truyn
k xut sc nh Li than vn ca B Trng Trc, "Vi hnh"..., Ch tch
H Ch Minh phi by b mt phn dn hi nc ca bn vua cha,
quan li v quyn li v danh vng c nhn m chng li ng bo.

T mt ngi yu nc tr thnh ngi cng sn Vit Nam u tin,
Ch tch H Ch Minh tm thy con ng ng n cho s nghip gii
phng dn tc ta v cc dn tc b p bc khi ch n dch ca ch ngha
thc dn quc, l con ng cch mng v sn. l c s cho s hnh
thnh ng li ging cao ngn c c lp dn tc v ch ngha x hi ca
ng ta.
Lun cng ca V.I.Lnin ch r: trong thi i quc ch ngha,
cch mng gii phng dn tc l mt b phn ca cch mng v sn v nhng
ngi cng sn c nhim v phi gip phong tro gii phng dn tc. Chnh
Ch tch H Ch Minh tip th, vn dng v pht trin sng to lun im
ny ca V.I.Lnin. Trong Li pht biu ti i hi ton quc ln th XVIII
ng X hi Php, nm 1920, Ch tch H Ch Minh kin quyt u tranh
cho t tng ny ca V.I. Lnin c thc hin trong thc t. Ngi ngh:
"ng phi tuyn truyn ch ngha x hi trong tt c cc nc thuc a"
(Tr.23). Trn c s phn tch nhng iu kin lch s - x hi ca phng
ng, Ch tch H Ch Minh khng nh: ch cng sn hon ton c th
thc hin c chu , v iu cn d hn chu u.
Trong l lun cng nh trong hot ng thc tin, Ch tch H Ch
Minh lun lun nhn mnh mi quan h khng kht gia cch mng
thuc a v cch mng "chnh quc". Ngi vit: "Ch ngha t bn l
mt con a c mt ci vi bm vo giai cp v sn chnh quc v mt ci
vi khc bm vo giai cp v sn cc thuc a. Nu ngi ta mun git
con vt y, ngi ta phi ng thi ct c hai vi" (Tr.298). Ngi ku gi
giai cp cng nhn cc nc phng Ty phi y mnh vic ng h cuc
u tranh gii phng dn tc ca cc nc thuc a. Trong nhng bi
pht biu ti i hi ln th V Quc t Cng sn, Ngi ni: "Tt c cc
ng ch u bit rng, hin nay nc c v sc sng ca con rn c t
bn ch ngha ang tp trung cc thuc a hn l chnh quc. Cc
thuc a cung cp nguyn liu cho cc nh my; cc thuc a cung cp
binh lnh cho qun i ca ch ngha quc. Cc thuc a tr thnh nn
tng ca lc lng phn cch mng" (Tr.274). V vy, mun nh thng
ch ngha quc, trc ht cn xo b h thng thuc a ca n. T ,
XXIV
XXV

Ngi xut lun im: cch mng gii phng dn tc cn ch ng v c
th ginh thng li trc cch mng v sn "chnh quc" v bng thng
li , tc ng mnh m i vi cch mng "chnh quc". Ngi vit:
"Ngy m hng trm triu nhn dn chu b tn st v p bc thc tnh
gt b s bc lt tin ca mt bn thc dn lng tham khng y, h
s hnh thnh mt lc lng khng l, v trong khi th tiu mt trong
nhng iu kin tn ti ca ch ngha t bn l ch ngha quc, h c
th gip nhng ngi anh em mnh phng Ty trong nhim v gii
phng hon ton" (Tr.36).
Tin tng tin ca cc dn tc b p bc, trong nhiu bi vit ca
mnh, Ch tch H Ch Minh ch r tim lc cch mng v i ca hng
trm triu ngi cc nc thuc a v ph thuc ang c thc tnh.
Chu tr trung ang vn mnh, chu Phi en ang qut khi... Li l,
i bc, chnh sch ngu dn ca ch ngha t bn khng th bp ch
chin u v sc sng mnh lit ca nhn dn cc dn tc thuc a. Ngi
vit: "ng sau s phc tng tiu cc, ngi ng Dng giu mt ci g
ang si sc, ang go tht v s bng n mt cch gh gm, khi thi c
n. B phn u t c nhim v phi thc y cho thi c mau n.
S tn bo ca ch ngha t bn chun b t ri: Ch ngha x
hi ch cn phi lm ci vic l gieo ht ging ca cng cuc gii phng na
thi" (Tr.28).
T nhn thc: ch ngha thc dn quc l k th chung ca cc dn tc
b p bc, Ch tch H Ch Minh lun lun chm lo xy dng khi on kt
chin u gia cc dn tc b o y, au kh. Ngi vit: "D mu da c
khc nhau, trn i ny ch c hai ging ngi: ging ngi bc lt v ging
ngi b bc lt. M cng ch c mt mi tnh hu i l tht m thi: tnh
hu i v sn" (Tr.266).
ng vng trn quan im ca ch ngha Mc - Lnin, Ch tch H Ch
Minh kin quyt u tranh chng li nhng biu hin ca t tng c hi,
ci lng, t tng dn tc hp hi, nhng nhn thc cha ng n ca
mt s ng cng sn chu u trong vn thuc a. Ti i hi ln th
V Quc t Cng sn, Ngi ni: " ra nhng lun cng di dng dc
v thng qua nhng ngh quyt rt ku sau i hi a vo vin bo
tng nh t trc vn lm th cha . Chng ta cn c bin php c th"
(Tr.281). Ngi kin ngh nhng vic lm thit thc v yu cu Quc t
Cng sn y mnh hot ng gip phong tro gii phng dn tc.
Bn thn Ngi tch cc truyn b ch ngha Mc - Lnin,
tuyn truyn ch ngha x hi khoa hc vo cc nc thuc a, hng
qun chng v nc Nga Xvit ti p, v con ng cch mng trit
. Ngi khng nh cch mng cc nc thuc a v ph thuc
phi i theo con ng ca V.I.Lnin v Cch mng Thng Mi. Ngi
cng dnh nhng li trn trng vit v V.I.Lnin, lnh t v i ca
giai cp v sn v cc dn tc b p bc trn ton th gii: "Khi cn
sng, Ngi l ngi cha, thy hc, ng ch v c vn ca chng ta.
Ngy nay, Ngi l ngi sao sng ch ng cho chng ta i ti cuc
cch mng x hi" (Tr.237).
Qua mt lot bi vit trong tp 1, Ch tch H Ch Minh sm
khng nh vai tr quan trng ca giai cp cng nhn trong u tranh
cch mng. Ngi ch r: trong cc thuc a, giai cp cng nhn bt
u hiu th no l u tranh giai cp. Phi lm cho cng nhn da en v
da vng hiu rng k th duy nht ca h chnh l ci ch ny, mt ch
n l tinh vi hn ch c, nng n v v nhn o hn. Trong bi
Phong tro cng nhn Th Nh K, Ngi nu r giai cp cng nhn
ng gp nhiu vo cuc u tranh ginh c lp dn tc, song thnh qu
cch mng li b giai cp t sn chim ot, giai cp cng nhn bt buc
tin hnh mt cuc u tranh khc: u tranh giai cp. Qua , Ch tch
H Ch Minh mun ch ra mi quan h khng kht gia u tranh dn tc
v u tranh giai cp trong cch mng thuc a, yu cu giai cp cng
nhn phi nm ly ngn c dn tc v ch ngha x hi, phi cng c khi
lin minh cng nng - i qun ch lc ca cch mng, nn tng ca mt
trn on kt ton dn.
Ch tch H Ch Minh cng ng trn quan im ca ch ngha
Mc-Lnin nhn nhn ng n vn nng dn trong cch mng gii
phng dn tc.
Ch ngha quc bc lt thuc a ch yu l bc lt nng dn.
Ngi vit: "Ngi An Nam ni chung, phi c ra m chu nhng cng n
XXVII XXVI

bo h ca nc Php. Ngi nng dn An Nam ni ring, li cng phi
c ra m chu s bo h y mt cch thm hi hn: l ngi An Nam, h b
p bc; l ngi nng dn, h b ngi ta n cp, cp bc, tc ot, lm
ph sn" (Tr.227). Phi sng trong hon cnh cng cc nh vy nn ngi
nng dn ni chung v ngi nng dn Vit Nam ni ring chng nhng c
thc giai cp r rt m cn c thc dn tc rt mnh m. Trong cc bi
Tnh cnh nng dn An Nam, Tnh cnh nng dn Trung Quc, Nng dn
Bc Phi... v nhng bi pht biu ti i hi V Quc t Cng sn, Ngi
khi qut v tr v lc lng to ln ca nng dn trong cch mng gii
phng dn tc v ch r cc nc thuc a, nng dn nhiu ln ni dy
chng ch ngha thc dn, nhng u tht bi, v thiu s lnh o v t
chc. Ngi vit: "Quc t Cng sn cn phi gip h t chc li, cn
phi cung cp cn b lnh o cho h v ch cho h con ng i ti cch
mng v gii phng" (Tr.289). V vy, gii phng dn tc phi gn lin vi
gii phng nng dn, em li rung t cho nng dn.
Cc bi vit trong tp 1 cn cho thy Ch tch H Ch Minh cng rt
ch n vai tr ca ph n v cc tng lp thanh nin, hc sinh, sinh
vin... trong u tranh cch mng. Trong nhng bi vit ca mnh, Ngi
nu nhiu tm gng tiu biu ca ph n v tui tr ti cc nc
thuc a v ph thuc c v tinh thn u tranh cch mng ca qun
chng b p bc.
H Ch Minh Ton tp, tp 1, ngoi nhng tc phm l lun sc bn,
cha ng t tng chnh tr quan trng, cn c nhng tc phm vn hc
c gi tr, mang tnh ng su sc, tnh chin u cao v tnh ngh thut
c o. Bng nhng tc phm , Ch tch H Ch Minh t nn mng
cho s ra i ca nn vn hc cch mng mang ni dung yu nc v m
bn sc dn tc.
H Ch Minh Ton tp, tp 1, trn c s tip th thnh qu ca ln xut
bn nm 1980, b sung hn 30 bi v tc phm vi hn 100 trang, khai
thc kho lu tr ca Quc t Cng sn trc y, trn cc tp san La
Revue Communiste, Inprekorr, cc bo L'Humanit, Le Paria, La Vie
Ouvrire, Le Journal du Peuple, Le Libertaire... Mt s bi c in trong
H Ch Minh Ton tp, tp 2, xut bn nm 1981, sau khi xc minh li v
thi gian c a vo tp 1. V mt vn bn, mt s bi trong ln xut
bn trc c i chiu, hiu nh li cho chnh xc hn.
Tuy vy, ln xut bn ny chc chn cng cha tp hp c y
nhng bi vit v tc phm ca Ch tch H Ch Minh cn lu tr nc
ngoi v ri rc y .
Chng ti mong cc bc thc gi, cc nh nghin cu v bn c gn xa
mch bo v b sung nhng bi cn thiu, ch ra nhng s sut, thiu st
cho ln xut bn sau c tt hn.

VIN NGHIN CU CH NGHA MC - LNIN
V T TNG H CH MINH

XXVIII XIX
VIII
0 h ch minh ton tp Tm a thc dn 1

TM A THC DN
1

t khi chng ti c dp c c bo thuc a. Hm nay, chng
ti nhn c mt s Courrier Colonial, ngy 27 thng 6 va
qua, trn u t ny c ng mt bi di hai ct, di ci u kch
ng l "Gi PHT NGHIM TRNG". Ci u ku rng y ,
ku nh mt li h ho cm v kh, khin chng ti phi c t
u ch cui bi bo di ny bit r l do ca ting ku cu cu
l g. Cha c ht ct th nht, chng ti cng gn thy c
mc ch ca tc gi, v cng c tip - va c va mm ci - th
cm tng u tin ca chng ti cng vng chc li. Cm tng ca
chng ti tm li l: mt chng thc dn mun dng bn Yu
sch ca nhn dn An Nam
2
m mt cuc tn cng gin tip vo
chnh sch ca ng Anbe Xar, ton quyn ng Dng, mt cuc
tn cng m anh ta ch t im bng nhng li phn i c tnh
cht yu nc, bng lng yu chung chn l, bng tinh thn hy sinh
v tn tu v li ch chung, vn vn, vn vn.
Phn tch mt vi on trong bi bo, chng ta s thy c
chng ta hiu ch ngha yu nc, chn l v li ch chung ca
nc Php nh th no.
ng Camil vila khao kht ci danh hiu ngi yu chung
chn l trong th gii ny v trong th gii bn kia. Lng khao
kht y l chnh ng v hp l, chng ti vui lng tha nhn nh
vy. Nhng mong ng cho php chng ti ch cho ng thy rng ci

chn l theo tm a ca ng, ci chn l theo quan nim ca bn
thc dn th ght dn bn x, khng c g l ging vi chn l ca
chng ti, chn l m sau ny chng ti s ni s qua n, cng nh
khng c g l ging vi chn l theo quan nim ca nhng ngi
Php tt nc Php c. S d chng ti nhn xt mt cch lch s
nh vy, l nhm t thi tn trng quyn t do ngn lun.
Trc ht, chng ti thy trong bi bo ni v vn , ci
cu m ch c c l "ngay ngy hm sau ng Anbe Xar t chn
tr v t nc Php, th nhng nh i quc An Nam lp tc bc b
nhng li tuyn b lc quan ca ng".
Chng ti khng c bit bi din vn m ng vila m
ch, chng ti khng bn v bi din vn y. Nhng ngay t by gi
chng ti cng c th ni rng, d sao i na th tm im ca bn
Yu sch ca nhn dn An Nam khng ni ngc li cht no
nhng kin ca ng Anbe Xar, ngi tuyn b trong tt c
nhng din vn ca mnh c trc nhng ngi bn x rng mnh
kin quyt mun m ra cho h mt k nguyn t do v cng l. V
nhng li ha hn ca ng ph hp vi nhng yu sch ca chng
ti, nn ngay khi c bit tin ng tr v Php chng ti vi v gi
n ng bn ghi nhng yu sch ca chng ti. Trong lc ch xem
chnh sch ca ng p ng c n mc no nhng nguyn
vng ca chng ti, chng ti vui lng tha nhn rng nhiu ln
ng ta pht biu bo v nhng ngi bn x, chng li s p bc
ca nhng tn thc dn c c v s chuyn ch ca nhng tn
vin chc tn bo, bt chp nhng n cng kch ca mt chin
dch va ng ght va nham him ca bo ch, mt chin dch
khng giu kn c tnh phn nghch ca n bng nhng li ngu
bin v uy tn v bng nhng l l gi di v li ch chung.
Chng ti nhn mnh nhng ch nhng tn thc dn
c c v nhng vin chc tn bo, v chng ti bit rng c nhng
ngi thc dn chnh trc v nhng vin chc cng bng. Khn ni,
h cn lu mi l a s, thm ch cn ang s rng h l mt thiu
s rt nh na.
Ri ng vila chp li tm yu sch ca ngi An Nam, v
km theo yu sch th ba - t do bo ch v ngn lun - ng a ra
nhn xt ny: m bn thn chng ta cng khng c hng, v
km theo yu sch th by - thay ch sc lnh bng ch lut-
ng a ra nhn xt ny: ht nh nc ta.
Cng vy thi, tnh gi di cng khng c che y kn o g
hn. Chng ti xin php hi ng vila rng phi chng ng coi c
gi ca ng l nhng ngi qu ngu ngc, khi ng nh dng ci
li bnh lun qu quyt lm cho h ln ln tnh trng hon
ton v vnh vin khng c quyn t do t tng vi s kim duyt,
tc l mt tnh trng hon ton c tnh cht tm thi v ch nhm
mt vi loi tin tc thi. Cn v vic thay th ch sc lnh bng
ch lut, th chng ti khng hiu ti sao ng vila li s vic
y n th, v nhng ngi trong sch th khng vic g phi s s
kim sot ca ai c, ngay c s kim sot ca Ngh vin na.
Li trch c nng nht ca ng vila i vi nhng nh i quc
An Nam l pht biu trc tip vi nhn dn Php v vi nn Cng
l th gii ca tt c cc cng quc. Chng ti sn sng tha nhn
vi ng rng nhng ngi An Nam i vo mt trng hp hon
ton ng x gio, khi khng nh n mt nh thc dn c ng lm
trung gian. Tha nhn nh vy ri, chng ti xin chp li nguyn vn
ci cu m ng cho l kh hiu, cu nh sau: "a ra nhng yu
sch trn y, nhn dn An Nam trng cy vo chnh ngha th gii
ca tt c cc cng quc v c bit tin vo lng rng lng ca nhn
dn Php cao c, tc l ca nhng ngi ang nm vn mnh ca
nhn dn An Nam, ca nhng ngi, do ch nc Php l mt nc
Cng ho, nn c coi l nhng ngi bo h cho nhn dn An Nam".
Chng ti khng dm gii thch cho ng vila rng, th no l
mt nc Cng ho, v mn s phm khng phi l s trng ca
chng ti, nhng v ng tm cch b quo mt cu minh bch nh
vy, nn chng ti t hi khng bit c phi ng c danh d

c lm bi bp trong mt nh bp nh vua no chng.
V by gi khi m ng vila t hi rng trch nhim u,
th chng ti phi ni trng ra vi ng rng cn tm trch nhim,
khng phi chnh sch ca ng Xar m tnh hnh thm hi m
ngi ta li cho ng Xar. Nu sau mt na th k sng di
s thng tr ca nc Php m nhn dn An Nam rt cuc li phi
i xin vi bo m c nhn v vi quyn t do m tt c nhng
nc lng ging ca mnh u c hng, th iu khng phi
l ti ng Xar thn dn bn x, m iu c nguyn nhn su
xa hn na, l do chnh sch bc lt v ngu dn m ng vila
v b phi tuyn truyn, ch khng phi ca ng Xar.
A, by gi chng ti nm c ng c ca nhng n cng
kch ng Xar ri. ng Xar b cng kch v ng thn dn bn x.
ng vila nhc nh rng nhng ngi c kinh nghim
ng Dng c cng khuyn ng Xar, nhng ng Xar khng
chu nghe h. Theo ngn ng ca nhng tn thc dn c c, th
kinh nghim ng Dng c ngha l kinh nghim trong ngh
thut bc lt, cp bc ngi bn x, kinh nghim sng bng m
hi ca ngi bn x. ng Xar khinh b khng thm nghe li
bn c vn v li y, iu cng d hiu.
Ci cu trong t Le Courrier d'Haiphong
3
m ng vila dn ra v
tuyn b rng, cu l c tnh cht tin tri (sic) xc nhn tt c
nhng iu m chng ti va ni, nguyn vn cu nh sau:
"Chnh sch y (chnh sch thn dn bn x) ca ng Xar ch
c th tin hnh c bng cch hy sinh lng t tn v nhng
quyn li ca nhng ngi u nc ny, v chnh sch ch
nhm lm cho nhng dn bn x thnh nhng ngi bnh ng vi
chng ta, ri nhanh chng tr thnh ch chng ta".
Kt lun: i vi dn bn x, th phi gi h vnh vin trong
cnh n l. Chng ti thit tng rng, nhng ngi Php thng
minh v chn thc bit t tnh u vit t nhin ca mnh bt c
ni no mnh sng, th khng cn phi sng gia nhng ngi bn
x vnh vin b kho mm bt ming v b x mi, mi c th gi
c tnh u vit .
Sau cng, ng vila cho rng mnh bit r l mt ng c
lp xut hin v ng ny vt qua u ng Xar pht
biu vi nhn dn Php v vi cc cng quc m h mun ni vi
t cch bnh ng vi nhau. ng ni thm rng: y l mt gic m
v t gic m ny ng thy ngun gc ca sai lm m ng Anbe
Xar phm phi l nm 1913 ng Anbe dy cho ngi An Nam
bit rng nc c chim Andtx - Loren ca nc Php nm
1871.
Nu c mt ng c lp tn ti, th ng ny khng phi i n
xin mt vi quyn t do, m thiu n th con ngi l mt tn n l
khn kh. Chng ti th lm yn lng ng vila bng cch ni
rng, ng ca chng ti ni vi nhn dn Php, cng l ni c vi
ng vila.
Cui cng, ng vila khng th khng bit v mt quc t, khi
ngi ta ni bnh ng vi nhau, ngi ta dng con ng ngoi
giao, ch khng phi bng con ng thnh cu. Vy th gic m p
m ngi ta kiu hnh tm thy cha kha, t n tan tnh.
Chng ti cho ng vila vi mt gic m khc, gic m lm
cho dn An Nam qun i rng ch vi na s nhng lut dn s m
trc kia nhng ngi Andtx - Loren c c di s thng tr
ca c, th dn An Nam cng s kh hn rt nhiu. ng vy,
theo ngha th vic so snh Andtx - Loren Ph ho vi ng
Dng Php ha d nhin l hi.

NGuyn i Quc

Ti liu nh my, ting Php.
Bn chp lu ti Vin Lch s ng.

6 H ch minh ton tp 7

VN DN BN X
Bo L'Humanit
4
ngy 18-6 mi y ng vn bn thnh
cu ca nhng ngi An Nam gi Hi ngh Ho bnh
5
i n x cho
tt c cc t chnh tr ngi bn x, i ci cch php ch ng
Dng bng ban hnh nhng bo m cho ngi bn x cng nh
cho ngi u, i t do bo ch, t do hi hp v lp hi, t do dy
hc, i thay th ch sc lnh bng ch php lut; v sau
cng, i c mt on i biu thng trc ca dn bn x, c
bu vo Ngh vin Php. Chng ti ch c th coi cc yu sch
rt ng n cng l ca chnh mnh, trong thi i m mun
ca nhn dn l nm quyn t quyt.
Nc Php tng bt u nh chim ng Dng gn nh cng
thi gian m nc Nht i nhng bc u tin trong cuc ci cch
ni ting nm 1868. Nhng trong khong mt na th k, nc Nht
bit to lp c mt ch a n vo hng nhng cng quc
ng u th gii; cn nc Php th phi ni rng vn ang m
mm trong chnh sch ng Dng ca mnh. Thm ch c th t
hi tng c mt chnh sch ng Dng bao gi chng? - V l t
khi b Php chim, t nc chng ti hu nh lun lun sng lay
lt ngy ny qua ngy khc, khng h bit chnh quyn mun dn
mnh i n u, - chnh quyn ny khi th ni v chnh sch ng
ha, khi th ni v chnh sch lin hip hoc g khc na, nhng
tht ra chng p dng mt chnh sch no c. Tnh hnh ch thc
l nh sau: nay cng nh trc kia, k chinh phc v nhn dn b
chinh phc u sng mt i mt, trong mt khng kh nghi k ln
nhau. Bc tranh m m ny ng c quan tm, c xt v mt
s mt khc nhau.
V tm l, pha kia l thi him nghi v khinh mit; cn
pha ny li l tm trng bc dc v tuyt vng. Cc n phm sch
bo thc dn u y ry nhng n kch hung bo nh vo
nhn dn b chinh phc, u trn ngp nhng li chi ra phun
thng vo mt h vi dng kh cng hung hng v tc gi bit trc
rng h khng th no tr ming li c v h ch nh phi
nghin rng m nut ly. Ngi ta c thy trong loi n phm
va nu nhng phn quyt nh th ny chng hn: " i vi ci
ging ni annamt y, ch c mt cch tt cai tr n, - l ch
thng tr bng sc mnh... Truyn hc vn cho bn annamt hoc
cho php chng t chng c hc vn, tc l mt mt cung cp cho
chng nhng sng bn nhanh chng chng ta, v mt khc o
to nhng con ch thng thi gy rc ri hn l c ch...".
V hnh chnh v php l: c mt vc thm cch bit ngi u
vi ngi bn x. Ngi u hng mi t do v ng tr nh ngi
ch tuyt i; cn ngi bn x th b bt mm v b buc dy dt
i, ch c quyn phi phc tng, khng c ku ca; v nu anh ta
dm phn i th anh ta lin b tuyn b l k phn nghch hoc l
mt tn cch mng, v b i x ng vi ti trng y. Cng khn
kh hn cho ngi bn x no xut ngoi thot khi ci ch
du hin y: gia quyn anh ta b hnh h; bn thn anh ta, nu b
bt, th b t kh sai hoc b y ln my chm. Thm ch i li
trong nc, t a phng ny n a phng khc theo lut,
ngi bn x phi mang theo giy php. Cn cng l, i vi ngi
bn x, n tn ti nh th ny y: ngi u no git cht, tn
st hoc cng dm ngi bn x, th trong trng hp v n
khng th c m hon ton, anh ta chc mm rng mnh c to
n tha bng, mnh ra to chng qua l chuyn hnh thc. l vic

p dng nguyn tc nhm bo tn bng mi cch uy tn ca ngi
da trng trc bn da vng. Ngh vin Php c bit cht nh v
vic va nu, qua mt s iu tit l ca ng ngh s Vinlt trong
mt bn bo co v ngn sch ng Dng.
S ng tr ca bo chnh
cc tnh, ngi bn x b tri tay tri chn, phi gnh chu
thi tu hng, chuyn quyn ca cc quan cai tr ngi Php v
thi tham tn ca bn lm ti t ngoan ngon cho chng, bn quan
li, sn phm ca ch mi! y l cng l b bn t cho k no
mua t nht, tr gi hi nht. Xa kia, ngi bn x bao gi cng
c th ku ln n tn Triu nh nh vua; nhng nay th anh
chng "annamt" khn kh chng bit c thnh nhn no da,
v cn li cho anh ta, ch l cng l ca Cha tri. Ring i vi
nhng ai m ngn ng thc dn gi l bn quy ri, th nhng
phin hp m u, c t im thnh to i hnh, b mt quyt
nh s phn ca h - nhng ngi bn x chnh trc m ng bo
ca h u coi trng v tin yu.
S tng phn cng ni bt khng km trong lnh vc kinh t.
Mt bn l nhng ngi bn x b dm trong cnh dt nt v suy
yu bi mt h thng tinh khn nhm nhi s, n n ho, khng
lp lim ht c di mt dng gio dc bp bm: h phi m
hi si nc mt trong nhng lao tc nng nhc nht v bc bo
nht kim sng mt cch cht vt, v hu nh ch bng sc ca
h thi, nui mi ngn qu ca chnh quyn. Mt bn l nhng
ngi Php v ngi nc ngoi: h u i li t do, t dnh cho
mnh tt c cc ti nguyn ca t nc, chim ot ton b xut
nhp khu v tt c cc ngnh ngh bo b nht, bc lt trng tro
trong cnh dt nt v ngho khn ca nhn dn.
Buc phi b kim ch bi sc mnh, nhn dn An Nam, m
lch s chn chnh khi u t hn 3000 nm, tng lc tng lc
nh c nhng t cn co chng i, biu hin bng nhng mu
toan ni dy rng khp, hoc bng hnh ng ca nhng con ngi
tuyt vng, nh nhng cuc biu tnh n ho nm 1908 (xem
Bulletin officiel de la Ligue des Droits de l' Homme, ngy 31-10-
1912), v nh nhng v n bom gn y Nam K v Bc K.
Than i! l nhng cuc phn khng v hiu m mi ln u
em li nhng trn n p m mu, v thm na to c cho
chnh quyn th theo Naplng trong v chic "my ma qui"
1)
,
m tr kh mt cch lch s nhng ngi An Nam khng t v
hoan h thi c on ca n. Ngi ta bit rng trong chin
)
,
ng Dng l ni din ra nhng s kin au lng, dn n vic
ban b thit qun lut, v km theo l nhng v tuyn n v hnh
quyt hng lot. Gi y, cc nh t kh sai Guyan, Tn
Calni, Cn o, v.v. u y p t chnh tr ngi bn x.
Sng lin thanh v my chm u chng vnh buc nhng ai
bng bnh, nhng ai phn khng phi im hi lng ting.
S cnh tranh ca Nht Bn
Tnh hnh m chng ti va mi phc ra mt s nt ln, c l
s c th ko di v tn, nu cuc chin tranh - o ln ton b
chu u - hin nay khng ko theo mt s x xo mi v vn dn
bn x. Qu vy, do chin tranh, nc Nht tranh th c, t
pha nc Php, nhng quyn u tin c bit ng Dng. Vy
phi thy trc rng ngi Nht s n lp nghip ngy cng
nhiu trn x ny v s lm mi ngh y; kt qu l dn bn
x s sng cng khn n hn: b hm trong cnh dt nt bi chnh
sch n n ho, b suy yu v phi chu nhiu thiu thn, nhiu
th on u c ca Nh nc - ngn kh v cc cng ty c
nhng p h tiu th thuc phin, ru -, h s tip tc lun qun
trong mt ci vng thu hp qu i.
Xt v nguyn tc, tin b chung ph thuc vo vic pht trin

1) Machine infernale. My ma qui n c th gy t vong, tng
c b tr m st Bnapct. May thay, Bnapct thot nn v bit r
th phm. Tuy vy, ng kho tha c h lnh y 138 ngi v ti, c hnh
vi khng tn thnh chnh sch ca ng.
2) Chin tranh th gii th nht.

ch ngha quc t; v vn minh ch c li khi cc quan h quc t
c m rng v tng cng. Mt khc, l phi l nu ngh rng hai
dn tc lng ging nh dn tc An Nam v dn tc Nht Bn li c
th c tn ti bit lp i vi nhau. Nhng ngi Nht, nh chnh
ph khn kho ca h, c cc phng tin rt y , c trang b
tt tin hnh u tranh kinh t; trong khi th ngi An Nam-
chng ti ni v sao - li hon ton l con s khng , xt v mt
tin b hin i, so vi cc lng ging ca h: ngi Hoa, ngi
Nht, ngi Xim v c ngi n na. Cu hi t ra t ry, l
ng trc tnh hnh mi c to ra bi nhng lung du nhp ca
ngi nc ngoi, phi chng Chnh ph Php tin rng ng
lc, v li ch chung, phi gii phng dn bn x v gip h bng
tt c cc phng tin mnh c trong tay, h t chun b cho
cuc cnh tranh gay go m h s m ng i vi ngi Nht v
nhng ngi nc ngoi khc?
Nu li p c chiu khng nh, th chng ti kh hiu v sao cc
yu sch ca mnh, m bo L'Humanit ng trong s ra ngy
18-6 va qua, li c th gy chn ng trong gii thc dn. Chng
ti bit ch xc rng mt s quan cao cp ch huy cc tp on lao
cng thuc a - c l cn c vo nhng ch th nhn c t bn
trn - h lnh cho tng trng tp on hy tch thu tt c
nhng bn yu sch va nu, tm thy nhng ngi lao cng An
Nam. Rt n ho c v ni dung ln v hnh thc, cc nguyn vng
ca chng ti nhm vo nhng ci cch ch yu cho vic gii phng
chng ti, v nhm vo nhng quyn t do m nu khng c chng
th con ngi ngy nay ch l mt k n l khn nn. Khng ai c
th ph nhn rng nu khng c cc quyn t do y, thit yu cho
vic truyn b nhng t tng v kin thc m i sng hin i
i hi, th khng th trng mong tin hnh bt c mt cng cuc
gio ho nghim chnh no c.
NGUYN I QuC
Bo L'Humanit,
ngy 2-8-1919.

NG DNG V TRIU TIN
MT S SO SNH TH V
Th gii s ch c nn ho bnh cui cng khi tt c cc dn tc
t mnh tho thun vi nhau cng tiu dit con qui vt quc
ch ngha khp mi ni m h gp n. Trong khi ch i ngy ,
hin nay h cn l nn nhn ca con qui vt y, i hi mt cch
nghim khc, nhn danh nguyn tc ca dn tc c quyn t
quyt v h rt xng ng lu ting ni ca h phi c lng
nghe vi tnh cm m trong nhn dn cc nc chu u v
chu M. D lun th gii i vi cc nc ang rn xit di ch
thng tr ca nc ngoi khng phi khng lm cho nhng k i
bc lt cc dn tc lo s. Chnh ph Nht Bn nhn thy trc hu
qu ng bun khi m mt cuc chinh pht rt ln ca ch
ngha qun phit, ang tha nhn phi ci cch ch Triu
Tin theo mt tinh thn khoan dung.
T TR TRIU TIN
Mt sc lnh ca Hong triu, cng b ng Kinh, ngy 19-8-
1919, tha nhn t tr cho Triu Tin, v tuyn b nhng ngi
Triu Tin v Nht Bn v mt php lut u bnh ng v u
c hng nhng quyn hn ngang nhau, khng phn bit l
ngi nc no. Chng ta cng phi thy trc rng nhng ngi yu
nc Triu Tin s khng v th m ly lm tho mn v h cn tip
tc i cho c c lp hon ton, bi v phi chng h phn i o
sc lnh y vi l do l n cng nh tt c cc quy nh lut php

khc c gi tr nhiu hay t cn tu s thc hin ra sao na.
R rng l chng ti khng h ng vai tr ng khinh b lm
ngi bin h cho ch ngha quc Nht, m l chng ti ln n
n cng nh ln n tt c cc th ch ngha quc. Chng ti
cng khng so snh mt cch c th chi tit gia ch cai tr ca
Nht vi ch cai tr ca Php, mc du v nhiu mt, s so snh
y cng s lm li cho Nht Bn, m hin nhin nc ny cha bao
gi c nh u c ngi Triu Tin bng cch bt buc h phi
ung ru v ht thuc phin; nhng ngy nay, chnh ph ng
Kinh tuyn b chnh thc gii phng ngi Triu Tin bng
cch ng ho h hon ton nh nhng cng dn Nht Bn. Tht
ng bun thay khi thy rng sau 50 nm thng tr m nhng
ngi i din cho nc Cng ho Php ng Dng vn c
ngoan c km chn ngi bn x trong vng n l, khng cho h
hng mt cht quyn t do no cng nh cc quyn khc theo
lut php quy nh, th m ci quc mt tri mc kia li trnh
trng tuyn b cho c mt dn tc c hng ton b cc quyn
cng dn, ci dn tc m h ch mi thng tr cha y 15 nm,
mu cu trnh c ci tai ho Nga di triu i Nga hong.
S NHI S NHNG NGI DA VNG
Trong nhng nm chin tranh, nhiu phong tro quc gia quan
trng n ra Triu Tin cng nh ng Dng lt ch
thng tr ca ngi nc ngoi. Nhng lin sau khi dp tt c
cc phong tro phin lon, th chnh ph Nht Bn c ngay bin
php xo b ci d vng ca nhng bin c au thng y bng
nhng ci cch tin b v tm cch ho hp dn tc b tr vi dn
tc thng tr bng cch tha nhn h c nhng quyn ngang nhau
theo lut php quy nh. Cn nh chnh ph thuc a Php th
vn ngoan c mt cch ngy th cho rng ng Dng ny mun
rng buc nhng ngi bn x th ch cn v v h mi mi bng
nhng bi din vn long trng, nhng lun iu tuyn truyn gian
ngoan v bng nhng li th nguyn trung thnh m n ch ng
gi ch ngi ta t vo y: trong ci x ny do thiu st hay ni
cho ng hn, l do nh ca chnh ph, nn u u t trn
xung di cng u c ci nn tham nhng mua quan bn chc,
nhng bn ngi mua bn c bng tin th khng phi l nhng
th hng ho him. V nhi s nhng ngi da vng, chnh ph
thuc a sn sng nhng bin php v phng tin cc k mnh.
V mt bo ch, xut bn bng ting phng ng, chnh ph
ginh ly ci quyn hn b i ch cho php xut bn nhng loi no
ca ngi mnh v sau khi c kim duyt ri. Chnh ph li dng
ci c quyn c on y lp ra nhng t bo ting An Nam
theo mnh c hng tr cp b mt ca Nh nc v chuyn
vic lm qung co tuyn truyn cho chnh ph v thng k vit
nhng bi phnh nnh cc quan trn c th lc thuc a.
y th m, Chnh ph ng Dng li mun bin chnh h thng
nhi s ny thnh ch t do bo ch ca ngi bn x y!
NHNG S HY SINH CA NGI AN NAM TRONG CHIN
TRANH
Nu ngi ta lm mt bn thng k nhng s hy sinh bt buc cho
nc Php m nhn dn An Nam phi chu ng t khi c chin
tranh, th ngi ta s thy, v mt ti chnh, nhn dn An Nam
phi gnh vc mt phn ln, c n hng trm hng ngn triu
phrng, do ng gp t do hay bt buc, m ch yu th bt buc
hn l t do; v mt ng gp sc ngi, th mt ngun nhn lc r
tin ln ti con s hn 100 ngn ngi lao ng v rt nhiu tiu
on lnh chin u, k trc ngi sau, h u b trng tp v bt
buc a sang Php hay i cc ni khc, cn s ngi i tnh
nguyn th khng sao k xit. Trong s nhng ngi lao ng v
binh lnh An Nam y, c hng my chc ngn ngi ra i m
khng bao gi cn tr li qu hng t nc ca h na, ch v mt
l do rt n gin l h cht. K ny th cht v b tai nn i
ng, v cng vic nng nhc qu sc, v cha tho ngh trong

cc cng binh xng hoc v nhng s hnh h tn bo trong cc
tri lnh; ngi kia th b cht trong cuc chm git khng l ca
chu u trn t Php v trn nhng cnh ng y bnh n dch
ca cc nc vng Bancng. Trong gi pht ny, ch cn chng ta
i qua min Bc nc Php l s gp ngay hng ngn ngi An
Nam xu s ng phi lm nhng cng vic o v p t. H
chng khc g nhng on ngi n l t y tht s, ch cn thiu
c xing xch chn m thi, bi v ngi ta khng s h b trn.
Liu nc Php s lm c g i vi ng Dng c th so vi
lng ho hip ca nc Nht i vi Triu Tin?

NGUYN I QUC
Bo Le Populaire,
ngy 4-9-1919.

TH GI NG UTR
)

BIARIT, ngy 16 thng 10 nm 1919
ng Utry,
ang ngh mt xa Pari, mi ti hm nay ti mi c tin v cc
cuc tho lun ca Ngh vin ngy 18 thng 9, , ng cng
kch ti kch lit v th b. Ti khng hi u nu ra y nhng li
tho m t ming ng phun ra, nu khng v trong khi cng kch
ti, th ng thi ng cng cng kch t nht bo ng tn knh
rng lng dnh nhng ct bo cho bi vit gn y ca ti.
Cc bi vit ca ti u c k tn, v ti ng hong i cho
ring mnh trch nhim v cc bi bo . ng hiu rng mt t
bo Php xng ng vi ci tn ca n phi tip nhn mt cch v
t mi s tht, bt k t pha no ti, d nhng s tht lm
pht nhng k b vch mt. Trong cc bi vit ca mnh, ti
khng c nhng gi thit v cn c, ti ch a ra nhng s vic
chnh xc m ng u bit v ng khng tranh ci, v ng khng
th tranh ci ni.
Trong nhng iu kin nh vy, khng phi ti nh bt chin
vi ng, ti ch mun nh nhn v n ho t ra cho ng vi cu

1) C hai bn Th gi ng Utry: mt bn ng bo Le Populaire,
ngy 14-10-1919; mt bn ngy 16-10-1919, lu ti Kho lu tr quc gia
Php. Ni dung c bn ging nhau, nhng bn ngy 16-10-1919 di
hn, phong ph hn.

hi. Ti s trnh khng ni nng la li chi ra, p li s th tc
bng s th tc, v nh vy l t h gi mnh: khng phi h c
nm c bn ln ch th l mnh c l u.
Trc ht, ng ni v nhc li rng ti b truy n bn ng
Dng v cc hot ng chng Php. Ny! Xin ng hy cho ti bit
l vo lc no, do to n no, v hot ng chng Php l g?
l cu hi u tin. Nu ng khng th tr li cu hi trn
cho tho ng, ngha l c bng c chng minh, th cho php ti hi
ng rt nh nhn rng k no trong hai ta, ngi vu khng hay
ngi b vu khng, xng ng vi danh hiu thng khn nn? Ti
rt mun chn cho ng mt tnh ng ng vi c tnh ca ng m
khng lm ng pht , nhng ti khng tm thy trong t vng
ting Php nhng t no khc tht thch ng ngoi t thng ni
lo, v ti buc phi ni vi ng, khng cht th hn v s hi, m
thng thn v mt i mt, rng ng ni lo, rng ng l mt
thng ni lo.
Ti on trc c chin thut ca ng v ti lm cho n mt
hiu lc ngay t u: ng ng trn np ng sau thi trch
thng v khinh b. Nhn cch ca ng v ca ti u khng lin
quan g n vn ny: y ch l vic xc minh s tht v ch c
s tht m thi.
By gi ti ni thm: gi nh ti b truy n hay b kt n i
na bn ng Dng v ci m bn thc dn Php v lim s gi
l chng Php th ti cng chng c g phi h thn, tri li ti cn
t ho v vic : v i vi bn thc dn, chng Php c ngha l
cng khai t co nhng nh v nhn o v nhng hnh ng
chng khng dm th nhn, nhng nh lm tn thng nghim
trng n danh ting tt p ca nc Php cao thng v phn li
mt cch b i nhng l tng cao c v t do v cng l m ton
th gii nhn nhn nc Php.
Vng, tha ng Utry, c nhng li kt n lm v vang ch
khng lm nhc. ng c nhng v d v iu ny trong mi thi
i v mi nc, ng c th tm c d dng nhng v d ngay
trong lch s nc Php. Nhng hot ng chng Php! Khng ai
mc la na u! n lc phi kim nhng l do khc thi!...
ng li ni tip rng: "Vi t cch i biu ng Dng, ti
khng th chp nhn trong Ngh vin ny d lun cho rng x
ng Dng b nc Php ngc i v ngi An Nam khng c
hng mi quyn t do ph hp vi s pht trin chnh tr ca i
chng. ng Dng di s che ch ca nc Php ang i theo s
phn ca n trong ho bnh, v chng c hng hn nht rng n
hnh phc, tha cc Ngi, cc Ngi tng c chng kin qua
nhit tnh ca ngi An Nam sang bo v nc Php trong cn
nguy bin"
1)
.
ng i din cho ai. Phi chng l cho hai mi triu ngi An
Nam khng h bit ngay c tn ca ng, tr vi cng chc hay vi
tn xin x hay l cho mt nhm c tri ca ng Nam K?
ng ni l x ng Dng b nc Php ngc i, m phi
ni l n b nhng ngi Php xu sng bm vo n ngc i; hai
vic y khng phi l mt. ng c nm c s khc bit hay
khng?
V ng ni n t do v ho bnh trong cu dn trn, vy
cho ti hi ng rng: sau khi so snh vi ch bo ch do o lut
ngy 29 thng 7 nm 1881 quy nh, liu ngi ta cn c th chng
ch c na khng rng ch bo ch bn x do sc lnh ngy 30
thng 12 nm 1918 v cc iu khon 214 n 217 ca Lut hnh
An Nam mi ban hnh (Journal officiel de l'Indochine - Francaise
6
,
s ngy 1 thng 8 nm 1917) khng phi l mt ch hon ton
kho ming v bng bt s tht v v vy, n khng xc nhn t
u n cui nhng iu ti ni v nn nhi s dn da vng
trong bi bo ca ti m nhn ng nham him co gic t Le
Populaire
7
trc Ngh vin.

1) Ch nhng ngi Vit Nam b bt i lnh chin v lnh th sang
Php v mt s thuc a ca Php, tham gia Chin tranh th gii th
nht.

Xin ng hiu cho rng, ti khng lm ci vic ci nhau vi ng
v ngn t: ti a ng tr v vi cc vn bn. ng nhi s dn da
vng chng ti, nh bn c tng c nhi s nhng ngi da
trng trong vng c
)
nhng v hiu v xin ng nh cho rng,
trong s cng tc vin ca chng, c mt trong s cc bn ng
nghip c ca ng cc c quan dn s cc thuc a, anh ta l hc
tr c cp bng ca Trng Thuc a. i ch! ng thch vin
dn cc hot ng chng Php! Th y, v li l nhng th chnh
cng.
Khn ngoan hn l ng hy im i, ng ni v vic s dng
ngi An Nam trn t Php. Phi chng khi Chnh ph tham
kho kin ca tng Penncanh v mt tng khc v vn ny
th ng kin quyt chng li vic thi hnh bn d n, cho rng
d n khng th thc hin c, rng bn khng lnh An
Nam bo v ng Dng, vn vn v vn vn... ng s ng bo
ti, trong thi gian Php, khng khi khng so snh thi kiu
cng ca nhng ngi Php ng Dng vi s nh nhn tuyt
vi v php lch s cao qu ca nhng ngi Php chn chnh trn
t Php. Uy th ca bn thc dn trc , sau mi n T
quc, c phi vy khng?
Cn v vn ho bnh, ti b qua cho ng rt nhiu s vic
khc, v khng phi l nhng vic nh u, ti ch xin hi: liu ng
c th ph nhn hai s vic ln xy ra trong chin tranh khng ?
l mu toan ni dy ca Duy Tn, sau , ng vua khn kh
mt nc b y ra o Ruyning
8
, v vic ngi An Nam chim
tnh Thi Nguyn
9
. ng bo x ng Dng ang i theo s phn
ca n mt cch yn n. Phi chng ng khng nhn thy rng,
ngay trong ci cung in Hu c k v ti tm, m cuc sng t
hm, try lc nhn chm nhng ngi sng trong vo s nhu
nhc, n ni h dng dng trc mi vic din ra bn ngoi, cng

1) Tn mt qun min ng Bc nc Php, b c chim trong
Chin tranh th gii th nht.
khng phi khng c nh hng s phn t nc theo cch khc
m ng chng thch. iu chng t rng, ngi ta chn ngy
nhng cung cch tn bo m ng l k bin h.
ng vin dn ng Anbe Xar v tt c nhng ngi An Nam
sut ba mi nm nay nui sng ng nh mt con mt ngn
sch bng nhng khon thu do h ng gp, m ng khng bit.
ng hy tnh ng i, ng Anbe Xar i vi ti khng xa l g.
Gia cc kin ca ng v ca ng Anbe Xar c c khong cch
ca hai i cc. Trong dn chng An Nam, ngi ta n rng ng
dm ng ci gh ton quyn ng Dng v h run s khi ngh n
tai ho m Chnh ph "mu quc" s gy ra mt cch v thc cho
dn An Nam nu c ng lm ngi k v ng Anbe Xar.
Ti c kin v chnh sch cai tr ca ng Xar khi ti
tuyn b hon ton ng h nhng li pht ngn ca v ngh s x
hi ng knh Mariut Mut c tt c ng bo ti rt yu mn
v knh trng: yu mn v knh trng ch v ng ta bnh vc s
nghip chung ca nc chng ti, ng ta khng c v khng bao gi
nh ng, c mun c nhng quan h vi chnh quyn thuc a
cho php ng c th mua chuc vi cng chc v vi tn An Nam
quen thi xin x, bng nhng n hu nh mn.
Sau nhng vn bn v s kin c th ti nu ra trn, liu ng
c cn tip tc khng khng rng cc cng dn Mut v Lnggh
ni nhng iu sai tri na hay thi?
Xin cho ng.
NGUYN I QUC
Ti liu nh my,
ting Php.
Bn chp lu ti
Vin H Ch Minh.


NG DNG
Chng ti va nhn c bc th sau y m khng cn nhn
mnh iu li hi trong .
y (Hi Phng) cng c nhng cuc bi cng ca thu th.
Chng hn nh ngy th nm (15-8), hai chic tu bin nh neo
ch mt s ln lnh kh An Nam i Xyri.
Nhng thu th khng chu i, v ngi ta khng chu pht
lng cho h bng tin ng Dng. Theo gi th trng, mt ng
ng Dng bng 10 phrng, ch khng phi 2 phrng 50. Th m
cc cng ty hng hi li lm mt vic h lm trng trn l nh tr
lng cho thu th bng phrng, ch khng tr bng tin ng
Dng nh tr cho cng chc.
Th l ngi ta lin xua tt c mi ngi di tu ln, ri lp
tc bt ht cc thu th. R rng l thu th Bin Vng chng c
g phi so b vi thu th Bin en.
Chng ti cc lc phn i vic a lnh An Nam sang Xyri.
Phi chng cc nh cm quyn cp cao cho rng bao nhiu anh em
da vng xu s ca chng ti b git hi trn cc chin trng t
nm 1914 n nm 1918, trong cuc chin tranh "v vn minh v
cng l" vn cha sao?
ng Dng, chng ta ang sng di s "bo h" ca nc
Php. Bo h c ngha l che ch. Nc Php ang cho hng
triu anh em chng ta cht i, trong khi hng nghn ngi
khc b a sang Tiu lm bia n.
Ngi ta che ch cho chng ta nh vy !
NGUYN I QUC
Bo L'Humanit,
ngy 4-11-1920.


LI PHT BIU TI I HI TON QuC
LN TH XVIII NG X HI PHP
10

Ch ch
)
: ng Dng c kin. (V tay).
i biu ng Dng
2)
: Tha cc ng ch, l ra hm nay, ti
n y l cng vi cc ng ch gp phn vo s nghip cch
mng th gii, nhng vi mt ni au bun su sc, ti n y vi
t cch l ng vin x hi, phn khng nhng ti c gh tm
trn qu hng ti. (Tt lm!). Cc ng ch u bit rng ch
ngha t bn Php vo ng Dng t na th k nay; v li ch
ca n, n dng li l chinh phc t nc chng ti. T ,
chng ti khng nhng b p bc v bc lt mt cch nhc nh, m
cn b hnh h v u c mt cch th thm. Ti xin nhn mnh
t "u c" bng thuc phin, bng ru, v.v.. Trong vi pht, ti
khng th vch c ht nhng s tn bo m bn t bn n cp
gy ra ng Dng. Nh t nhiu hn trng hc, lc no
cng m ca v cht nch ngi. Bt k ngi bn x no c t
tng x hi ch ngha cng u b bt v i khi b git m khng
cn xt x. Ci gi l cng l ng Dng l th y! x ,
ngi An Nam b phn bit i x, h khng c nhng s bo m
nh ngi chu u hoc c quc tch chu u. Chng ti khng c
quyn t do bo ch v t do ngn lun, ngay c quyn t do hI

1) Ch tch phin hp bui chiu ngy 26-12-1920 l min Gu.
2) i biu ng Dng l Nguyn i Quc.
hp v lp hi cng khng c. Chng ti khng c quyn c tr v
du lch ra nc ngoi; chng ti phi sng trong cnh ngu dt ti
tm v chng ti khng c quyn t do hc tp. ng Dng, bn
thc dn tm mi cch u c chng ti bng thuc phin v
lm cho chng ti n n bng ru. Ngi ta lm cht hng
nghn ngi An Nam v tn st hng nghn ngi khc bo v
nhng li ch khng phi ca chnh h.
Tha cc ng ch, hn hai mi triu dn An Nam, bng hn
na s dn nc Php, b i x nh vy. y th m h li l
nhng ngi c nc Php bo h! (V tay). ng X hi cn
phi hot ng mt cch thit thc ng h nhng ngi bn x
b p bc. (Hoan h).
Ging Lnggh: Ti pht biu kin bo v nhng
ngi bn x.
i biu ng Dng: Ngay khi ti bt u ni, ti yu
cu mi ngi tuyt i im lng. (Nhiu ting ci). ng phi
tuyn truyn ch ngha x hi trong tt c cc nc thuc a.
Chng ti thy rng vic ng X hi gia nhp Quc t th ba c
ngha l ng ha mt cch c th rng t nay ng s nh gi
ng tm quan trng ca vn thuc a. Chng ti rt sung
sng khi nghe tin thnh lp mt on i biu thng trc nghin
cu v Bc Phi, v mai y, chng ti s vui mng nu ng phi
mt ng ch ca ng nghin cu ti ch nhng vn ng
Dng v xut nhng hot ng cn phi tin hnh.
Mt i biu: Vi ng ch ngve Pasa?...
i biu ng Dng: Im i! Phi ngh vin. (V tay).
Ch tch: By gi, tt c cc i biu phi im! K c nhng
i biu khng thuc phi ngh vin!
i biu ng Dng: Nhn danh ton th loi ngi, nhn
danh tt c cc ng vin x hi, c phi hu ln phi t, chng ti

ku gi: Cc ng ch, hy cu chng ti! (V tay).
Ch tch: Qua nhng lot v tay tn thnh, i biu ng
Dng c th thy rng ton th ng X hi u ng v pha
ng ch phn i nhng ti c ca giai cp t sn.

Trch Bin bn tc k i hi
ton quc ln th XVIII ng
X hi Php, ting Php,
Pari, 1921, tr.133-135.

10 TRNG HC, 1500 I L RU
K U C NGI BN X
ng Xar tt bng, B trng cp tin B Thuc a, ci ngi
b thn yu ca dn bn x (ng ta ni th), u ym ngi An Nam
v c h qu trng.
truyn th nn vn minh ca Php m ng ta l tc nhn
chnh, ng ta khng li bc trc mt ci g ht, k c nhng hnh
vi hn h v nhng ti c. y l mt bng chng: mt l th m
vi cng v Ton quyn ng Dng v cho phng ti ca
nhng tn k cp thuc a v ti ng ta, ng ta gi cho cc vin
chc cp di:
"Knh gi ng cng s,
"Ti trn trng yu cu ng ht sc gip Nha thng chnh
t thm i l thuc phin v ru, theo ch th ca ng tng gim
c Nha thng chnh ng Dng.
" cng vic tin hnh c kt qu, ti xin gi ng mt bn
danh sch nhng i l cn t trong cc x k tn; ti nay
phn ng cc x ny vn hon ton cha c ru v thuc phin.
"Thng qua cc quan v cc x trng Cao Min, ng c th
dng nh hng ln ca ng lm cho mt s tiu thng ngi
bn x thy rng bun thm ru v thuc phin l rt c li.
"V phn chng ti th nhng vin chc lu ng trong lc i
kinh l cng tm cch t i l, tr khi nu ng cng s mun h

ch ng vn ng cc quan chc a phng trc , th h phi
ch. Trong trng hp y, ti xin ng vui lng bo co cho ti bit.
"Chng ta ch c th t c kt qu m mn, nu chng ta
ng lng phi hp cht ch v lin tc, v li ch ti a ca cng
kh.

K tn: Anbe Xar"

Lc c mt nghn nm trm ty ru v thuc phin cho mt
nghn lng trong khi ch c mi trng hc cng cho by nhiu
lng. Ngay c trc bc th ni danh , ngi ta cho 12 triu
ngi bn x - k c n b v tr con - nc 23 n 24 triu lt ru
mi nm.
Li bnh lun no cng l tha.
NGUYN I QUC
Bo La Vie Ouvrire,
s 100, ngy 1-4-1921.

NG DNG
Tuy rng Quc t Cng sn lm cho vn thuc a c
c tm quan trng xng ng vi n bng cch coi n l thuc v
nhng vn thi s khn trng nht, nhng trong thc tin, cc
ban thuc a cc cng quc thc dn, cho n nay, vn cha
quan tm n vn ny, thm ch cc ban ny cng cha xem xt
vn mt cch nghim tc!
S khng hot ng ny tht ng ngc nhin, nht l khi
khng cn s tranh ci ni b trong ng c thanh tr, v
ng ngc nhin khi vn tuyn m ngi thuc a li c ch
ngha t bn v ch ngha quc ca chnh quc nghin cu ro
rit. S khng hot ng ny c l do cc ng ch chng ta khng
hiu bit tnh hnh chnh xc ca nhng x b p bc. Do vy, ti
thy c ch, nu phc ho ngn gn y tnh hnh ca mt trong
nhng thuc a ln nht ca nc Php, l ng Dng.
Ni rng ng Dng gm hai mi triu ngi b bc lt, hin
nay chn mui cho mt cuc cch mng l sai, nhng ni rng
ng Dng khng mun cch mng v bng lng vi ch by
gi nh cc ng ch ca chng ta thng vn ngh nh th, th li
cng sai hn na. S tht l ngi ng Dng khng c mt
phng tin hnh ng v hc tp no ht. Bo ch, hi hp, lp
hi, i li u b cm... Vic c nhng bo hoc tp ch mang t
tng tin b mt cht hoc c mt t bo ca giai cp cng nhn

Php l mt ti nng. Ru cn v thuc phin cng bo ch phn
ng ca bn cm quyn b sung cho ci cng cuc ngu dn ca
chnh ph. My chm v nh t lm nt phn cn li.
B u c c v tinh thn ln v th xc, b bt mm v b
giam hm, ngi ta c th tng rng ci by ngi y c mi mi
b dng lm t ci ng thn t bn, rng by ngi khng
sng na, khng suy ngh na v l v dng trong vic ci to x
hi. Khng: ngi ng Dng khng cht, ngi ng Dng vn
sng, sng mi mi. S u c c h thng ca bn t bn thc
dn khng th lm t lit sc sng, cng khng th lm t lit t
tng cch mng ca ngi ng Dng. Lung gi t nc Nga
th thuyn, t Trung Quc cch mng hoc t n chin u
ang thi n gii c cho ngi ng Dng. Ngi ng Dng
khng c hc, ng th, bng sch v v bng din vn, nhng
ngi ng Dng nhn s gio dc bng cch khc. au kh,
ngho i v s n p tn bo l nhng ngi thy duy nht ca
h. Nu nhng ngi x hi ch ngha l l vic gio dc, th giai
cp t sn thc dn v bn x - bn quan li - c ph trch gio
dc bng phng php ca chng. Ngi ng Dng tin b mt
cch rt mu nhim v khi thi c cho php h s bit t ra xng
ng vi nhng ngi thy ca h. ng sau s phc tng tiu cc,
ngi ng Dng giu mt ci g ang si sc, ang go tht v s
bng n mt cch gh gm, khi thi c n. B phn u t c nhim
v phi thc y cho thi c mau n.
S tn bo ca ch ngha t bn chun b t ri: Ch
ngha x hi ch cn phi lm ci vic l gieo ht ging ca cng
cuc gii phng na thi.
NGUYN I QUC
Tp ch La Revue Communiste,
s 14, thng 4-1921.

NHNG K BI TRN NG DNG
Trong thi gian chin tranh va qua, cuc chin tranh v
chnh ngha v cng l cho cc dn tc ginh quyn t quyt,
nhng ngi An Nam li buc phi tnh nguyn sang bo v nc
M (?). By gi ngi ta ni vi h nh ni vi ngi Php: "Bn
bs
1)
s tr cng!".
Tuy nhin, gi y hai nm sau chin tranh, nc M b mc
n mt cch thng li, nhng khu nh ngh mt t tin ca cc
quan chc cao cp ca Nh nc khng em li c bng lc bao
nhiu, v bn bs vn khng tr g. By gi, nc M bo h u
ym quay v nhng a con nui ca mnh v ni mt cch u ym
hn na: "V bn c lt lng khng mun tr, vy th cc con,
nhng k lao ng An Nam, hy tr thay cho chng".
Nhng hy nghe li ni ca ng Xar tt bng, trong mt cuc
tranh lun v ngn sch thuc a, v u vin nhn dn thuc a
tuyn b: "Chng no m x ng Dng cn c th t m
ng mt s gnh nng ti chnh m chnh quc khng gnh vc
ni, x ng Dng s gnh vc, v d sao nc Php, chnh quc,
cu ng Dng thot khi s tham lam ca nc c".
Nhn danh hng nghn ngi An Nam b thy nc Php
trong chin tranh, ti xin cm n ng, ng Xar. Hy tin chc rng

1) Boches: tn gi ch giu v khinh b ca ngi Php i vi lnh
c.

chng ti bit rt r chnh chin thng trn sng Mcn ngn
cn qun xung kch c tin v sng M Kng, truyn b trn
rung ng chng ti ch d man ca ch ngha t bn v ch
ngha quc Ph. Nu khng c ngi v ngi thay mt ng
knh ca chng ti, ng Utry, chng ti s mt ci t do thn yu
c say sa bng ru cn v ci bnh ng qu gi c u c
bng thuc phin; khng c ngi, giai cp v sn bn x khng cn
c nhi nht vo tai nhng bi din vn hay ho v nhng li ha
tt p c ngi ban cho mt cch hu i; khng c ngi.... Nhng
hy cho qua v quay tr li bi din vn ca ngi.
Ngi cn ni: "Ti tin rng trong mt thi gian khng xa na,
x ng Dng s khng tiu mt mt ng xu no na ca chnh
quc v n s t ho v hnh phc c em li s ng gp ca
mnh".
Nht nh th, n thi k , khng cn xa lm, nh ngi ni,
giai cp v sn chnh quc s lm nhim v ca mnh: h s tng c
tt c bn n bm ra khi ca; sau khi gii phng mnh, h s
gii phng nhng ngi anh em ng Dng; c gii phng
khi ch quc ch ngha, nhn dn ng Dng nht nh s t
ho v hnh phc, t ho v hnh phc hn l ng tng, em li
s ng gp ca mnh, cng vi nhng ngi lao ng Php xy
dng T quc chung. Trong khi ch i, hy c bt nhng ngi bi
trn ng Dng tr tin. Ngi hy kho xoay x theo phng
php
)
. Nu hm tin ca nhn dn rng, th cn c cc lng m
ca vua cha.
NGUYN I QUC
Bo La Vie Ouvrire,
s 101, ngy 8-4-1921.

1) D. Vit tt t ch dbrouillard, c ngha l tho vt, linh hot.

QUYN CA NHNG NGI LNH
)

"Nhng ngi lnh chin c quyn i vi chng ta", ng
Clmngx, ngi cha ca chin thng ni nh vy. "Nhng
ngi lnh chin c quyn i vi chng ta", nhng ngi con,
nhng nn nhn An Nam nhc li nh vy. i vi ng
Clmngx, nhng ngi lnh chin c quyn thing ling l cht i
bo v kt st, nhng chic kt st lm bng m hi th thuyn
ca h v nht y bng mu binh lnh ca h. i vi ngi An
Nam, th nhng ngi lnh chin - hay nhng ngi cn li trong s
lnh chin trc kia - c quyn thing ling c bn t bn thuc
a ban cho, l duy tr nn vn minh t sn, ngha l u c ngi
bn x sau khi git hi mt s ln v quyn li ca t bn.
Theo bo ch ng Dng, cc mn bi bn l thuc phin s
c cp cho nhng qu ph ca binh lnh Php cht trn v
thng binh Php.
Nh vy, chnh ph thuc a lm mt vic m phm hai ti
c phn nhn loi. Mt mt, h thy t mnh lm cng vic u c
bn thu cha , h mun li ko thm nhng nn nhn khn
kh ca h trong cuc chm git huynh tng tn tham gia vo.
Mt khc, h nh gi qu thp tnh mnh v xng mu ca
nhng k b h la bp, m h tng rng vt cho mu xng tha

1) Les poilus: Tn gi hi hc dng ch lnh Php trong Chin
tranh th gii th nht, c ngha l "nhng k lng l".

l c th n b s mt mt mt cng tay cng chn hay ci
tang ca mt ngi chng.
Chng ti tin rng nhng thng binh v nhng qu ph s
tung mn qu hi hm v s cng phn nh vo mt nhng k
xng vic ; v chng ti chc chn rng c th gii vn
minh v nhng ngi Php lng thin s cng vi chng ti ln
n bn c mp cc thuc a khng ngn ngi u c c mt
chng tc lm y ti tin ca mnh.
NGUYN I QUC
Bo La Vie Ouvrire,
s 105, ngy 7-5-1921.

PHONG TRO CNG SN QUC T
NG DNG
Ch cng sn c p dng c chu ni chung v
ng Dng ni ring khng? y l vn m chng ta ang
quan tm hin nay.
Mun hiu vn , chng ta phi xem xt tnh hnh hin
nay lc a chu v mt lch s v a l.
Lc a rng ln c din tch 80 ln ln hn nc Php
(45.000.000 km
2
), vi dn s gn 800 triu ngi, c mt c cu
chnh tr tng i phc tp.
Trong tt c cc nc chu , Nht Bn l nc duy nht mc
phi mt cch trm trng nht chng bnh truyn nhim l ch
ngha t bn quc. T chin tranh Nga - Nht, chng bnh
din bin ngy cng nguy kch, lc u bng s thn tnh Triu
Tin, tip y l s tham gia vo cuc chin tranh "v chnh ngha".
ngn cn nc Nht trt di n vc thm ca hin tng
phng Ty ho khng th cu vn ni, ngha l ph tan ch
ngha t bn trc khi n c th bt r su vo qun o Nht Bn,
mt ng x hi va c thnh lp. Cng nh tt c cc chnh
ph t sn, chnh ph Thin hong dng mi cch m chng c
th chng li phong tro . Cng nh tt c cc lc lng cng
nhn chu u v chu M, phong tro cng nhn Nht Bn cng

va thc tnh. Mc d s n p ca chnh ph, phong tro do
ng X hi Nht Bn lnh o vn pht trin kh nhanh.
Cc i hi ng b cm cc thnh ph Nht Bn, nhng cuc
nh cng, nhng cuc biu tnh ca dn chng vn n ra.
Trung Quc, trc kia v hin nay vn l con b sa ca t
bn u, M. Nhng s thnh lp chnh quyn ca nh cch mng
Tn Dt Tin pha Nam, ha hn vi chng ta mt nc Trung
Hoa c t chc li v v sn ho. C th hy vng mt cch khng
qu ng rng, trong mt tng lai gn y, hai ch em - nc
Trung Hoa mi v nc Nga cng nhn - s nm tay nhau trong
tnh hu ngh tin ln v li ch ca nn dn ch v nhn o.
By gi, chng ta hy i n chu au kh.
Nc Triu Tin ngho i ang trong tay ch ngha t bn
Nht. n - x n ng dn v giu c - b nng di ch
bn bc lt ngi Anh. May sao, ch gii phng ang lm si sc
tt c nhng ngi b p bc , v mt cuc c ng cch mng si
ni ang lay chuyn tinh thn n v Triu Tin. Tt c mi
ngi u chun b mt cch t t nhng khn kho cho cuc u
tranh ti cao v gii phng.
V ng Dng! X ng Dng b ch ngha t bn Php bc
lt, lm giu cho mt s c mp! Ngi ta a ngi ng
Dng vo ch cht trong cuc chm git ca bn t bn bo v
nhng ci g m chnh h khng h bit. Ngi ta u c h bng
ru cn v thuc phin. Ngi ta km h trong ngu dt (c 10
trng hc th c 1.000 i l thuc phin chnh thc). Ngi ta ba
t ra nhng v m mu cho h nm nhng n hu ca nn vn
minh t sn trn my chm, trong nh t hay y bit x!
75 nghn kilmt vung t
)
, 20 triu dn b bc lt tn nhn
trong tay mt nhm k cp thc dn, y l x ng Dng hin
nay.

1) S liu ny c th do bo in nhm. Din tch ng Dng
745.000km
2
.
By gi hy xt nhng l do lch s cho php ch ngha cng sn
thm nhp d dng vo chu , d dng hn l chu u.
Ngi chu - tuy b ngi phng Ty coi l lc hu - vn
hiu r hn ht s cn thit phi ci cch ton b x hi hin ti.
V y l l do ti sao:
Gn 5.000 nm trc y, Hong (2.679 trc C.N) p
dng ch tnh in: ng chia t ai trng trt theo hai ng dc
v hai ng ngang. Nh vy s c chn phn bng nhau. Ngi cy
rung c lnh mi ngi mt phn trong 8 ming, ming gia tt
c u cng lm v sn phm c s dng vo vic cng ch. Nhng
ng phn gii c dng lm mng dn nc.
Triu i nh H (2.205 trc C.N) t ra ch lao ng bt
buc.
Khng T v i (551 trc C.N) khi xng thuyt i ng v
truyn b s bnh ng v ti s
)
. ng tng ni: thin h s thi
bnh khi th gii i ng. Ngi ta khng s thiu, ch s c khng
u. Bnh ng s xo b ngho nn, v.v..
Hc tr ca Khng T l Mnh T, tip tc t tng ca thy
v vch ra mt k hoch chi tit t chc s sn xut v tiu th.
S bo v v pht trin lnh mnh ca tr em, s gio dc v lao
ng cng bc i vi ngi ln, s ln n nghim khc thi n
bm, s ngh ngi ca ngi gi, khng c iu g n ca ng
khng cp n. Vic th tiu bt bnh ng v hng th, hnh
phc khng phi cho mt s ng m cho tt c mi ngi, y l
ng li kinh t ca v hin trit.
Tr li mt cu hi ca vua, ng ni thng thn: dn vi qu,
x tc th chi, qun vi khinh.

1) Bn cht hc thuyt ca Khng T l nng v ng cp, cao
tng lp thng tr. y nu li thuyt i ng ca Khng T l Nguyn
i Quc mun gn vi cuc u tranh v s cng bng v bnh ng trong
x hi thuc a (B.T.).

V ca ci t hu, lut php An Nam cm mua bn ton b
t ai. Hn na, mt phn t t trng trt bt buc phi lm
ca chung. C ba nm ngi ta chia li rung t . Mi ngi
dn trong x thn c nhn mt phn. iu khng h ngn cn
mt s ngi tr nn giu c, v cn ba phn t t ai khc c th
mua bn, nhng n c th cu nhiu ngi khc thot khi cnh
bn cng.
Ci thiu i vi chng ti, m trch nhim ca chng ti phi
ni ln y nhng ng ch ca chng ta c nhit tnh truyn
b ch ngha cng sn v thc tm mun gip nhng ngi lao
ng lt ch ca nhng k bc lt v i vo gia nh chung ca
giai cp v sn quc t, cho nhng ng ch c th gip
chng ti mt cch c hiu qu. Ci m chng ti thiu tr
thnh cng sn, l nhng iu kin c bn nht hnh ng:
T do bo ch
T do du lch
T do dy v hc
T do hi hp (tt c nhng ci ny u b
nhng k khai ho thuc a ngn cm chng ti mt cch d man).
Ngy m hng trm triu nhn dn chu b tn st v p
bc thc tnh gt b s bc lt tin ca mt bn thc dn lng
tham khng y, h s hnh thnh mt lc lng khng l, v trong
khi th tiu mt trong nhng iu kin tn ti ca ch ngha t
bn l ch ngha quc, h c th gip nhng ngi anh em
mnh phng Ty trong nhim v gii phng hon ton.
NGUYN I QUC
s 15, thng 5-1921.

V M MU NG D
)

ng Dng l mt c gi cng. C rt mc xng ng vi b
m Php quc. b m c ci g th c ta cng c ci ny: no
chnh ph, no nhng bo m, no cng l v cng c c m mu
phin lon nho nh na. Nhng y, chng ti ch ni v hai vn
sau thi.
Cng l c tng trng qua hnh nh mt n thn tay cm
cn v tay cm kim. Nhng ng Dng li qu xa nc Php,
mun trng cch tr, nn khi n thn ti x ny th cn cn
mt thng bng, a cn chy lng v bin thnh nhng tu
thuc phin v nhng chai ru ty. Trn tay n thn ti nghip y
ch cn c ci kim chm git. B chm nhng ngi v ti
v cng ch chm c h m thi!
Cn v v m mu th li l mt cu chuyn khc.
y, chng ti khng ni v nhng v m mu ni ting
trong nm 1908 hay 1916
2)
. Lc , nhiu thn dn bo h s
ca nc Php c may mn nm mi n hu ca nn vn
minh thc dn hin ho trn my chm, trong nh t hay nhng

1) Bi ny dch t bn ting Php rt trong Kho h s ca mt thm
Php, ngy 17-8-1921. V sau, hu ht bi ny c Nguyn i Quc
a vo "Bn n ch thc dn Php", chng VIII Cng l, tr mt s
cu cui bi.
2) Phong tro chng thu Trung K, nm 1908 v v mu khi
ngha Hu, nm 1916.

ni b a i y. Nhng v m mu y qua lu ri, v by gi
ch cn li nhng nt m m trong tr nh ca ngi dn bn x
ho mn v au kh.
Hy ni n v m mu gn y nht. Trong khi Mu quc
c mt v m mu bnsvch ni ting th ng Dng cc ngi
thc dn cng mun c mt v m mu tng t v ... cui cng
cc ngi y cng nn ra mt v m mu tht s, chng khc no
nh trong cu chuyn ng ngn con nhi mun phnh to bng nh
con
)
.
Cu chuyn y c dng ln nh th ny: Mt ngi quan
Php (quan cng s), mt quan huyn v mt thy l trng c
giao trch nhim dng ln mt v m mu ng quy cch.
chun b ra biu din, b ba t thy y bn tung ra ci tin: C mt
m mu phin lon nh lm n tan x Bc K bng 250 qu bom.
Cng vic chun b xong xui. Mn kch ko ln. Cng chng xc
cm mnh m v d lun xn xao. Bt b vy lng dn dp nh
ma. Hin nay, chng ta cha bit cc ngi cng s, quan huyn v
thy l, mt cu phm c thng chc v ban bng lc g cha,
nhng nu by gi cha c th ri tt nhin h cng s c. Gi
y, chng ti ni tip n chuyn Cng l. Ngy 16 thng 2, To
i hnh H Ni m phin to cui cng x v n ny. Trong
qu trnh to lun ti, ngi ta c bit rng khng h c mt t
chc cch mng no chun b nhng bom ph , v v m mu
y ch l mt th on xo quyt ca bn quan li mong c chnh
ph ban thng bng lc v chc tc. Nh vy, liu chng ta c
th tin tng rng sau v xt x y, ngi ta s tha bng cho
nhng ngi An Nam chng may b b t, b t gic tham gia v
phin lon ba t y khng? Khng u! Bt c bng gi no,
ngi ta cng phi bo v uy tn cho cc quan cai tr ch! V th,
m l ra ch cn phong thng mt cch bnh thng cho nhng

1) Truyn ng ngn ca La Phngten: c mt con nhi thy con b to
hn mnh, lin c phnh bng ra cho bng con b, cui cng v bng m
cht.
con ngi sng to ra m mu y, th ngi ta li kt ti t t 2
n 5 nm 12 ngi An Nam phn ln l nh nho, v trn tm cng
ln ca nh t kia, ngi ta thy rnh rnh my ch i t, c
nhin l bng ting Php: T do, Bnh ng, Bc i. Chao i! Nc
ci thay. V cc bo ch xa nay vn t xng l bnh vc cho
ngi bn x vi vng ln ting ca ngi ci ch cng v t ca nn
Cng l nc ci ny. Chng ta hy nghe t La Dpche Coloniale
11

l t bo gi vai tr v ch v bi xch ngi An Nam, ni: "To n
nc Php va mi xt x xong mt v n. To tha bng cho mt
na s b can, cn mt na s th c hng n nh. Trong v n
ny, c l buc ti, ngi ta tung d lun rm ln mt cch
thin t trc khi x, v sau , ngi ta kt n cc nh nho
lm nhng bi th ti ca tng cng c ca nn T do".
tht l tai v cho nhng ngi An Nam no ca ngi cng c
ca nn T do. Ngi ta pht h 5 nm t ch v c th thi! T bo y
vit tip: "ng, ta phi bng lng vi ci bn n ch cng v t ca
cc v quan to v thm phn ca chng ta ch!". V t La Dpche
Coloniale vui v ng tin bn n ch cng v t v v m mu ni
ting y Vnh Yn. Nhng ngi An Nam Pari, cng nh ng bo
phng xa ca h tin tng cc v quan to, h tuyn b cc v y
xt x rt cng minh v v n c kt thc m mn. Khng phi nh
th u, tha ng Puvucvin, ng thi phng mt cch qu ng
y! tr li, chng ti ch xin nhc li iu m ng vit trong
phn u bi bo ca ng: "Nhng con ch sa, v.v. thi i, hi nhng
ngi anh em bt hnh, cc anh em lm to ri, cc anh em cng
tha hiu rng lm g c t do cho chng ta m li i hoan nghnh vi
ca ngi n. Nhng, ngi An Nam chng ti khp mi ni, chng ti
s kin quyt a s bt cng gh tm v phi l y ra phn i trc
tt c mi ngi Php chn chnh. Chng ti mong rng d lun nc
Php thng cm vi nhng ni au kh ca cc anh em v s u
tranh i cho Cng l c thc hin".
NGUYN I QUC
Ti liu ting Php, lu ti
Vin lch s ng.

PHONG TRO CCH MNG N
Cuc xung t Hy Lp - Kman
12
hay ng hn l cuc xung
t Anh - Th ang din ra. Cc cuc khi ngha Malaba
13
ang
c d lun ht sc ch . quc Anh ang phi chng khp
ni. Nhc li lch s phong tro cch mng n lc ny l mt
vic l th.
T cuc khi ngha nm 1857, quc Anh tng dm c
tinh thn cch mng ca nhn dn n trong cuc n p m
mu v thit lp vnh vin s bc lt p bc d man ca phng
Ty ln hai b sng Hng. Chng lm to.
Nm 1880, nh trit hc Rama Krisna dng tn gio
truyn b cch mng. ng tn th n thn Kali v khuyn ng
bo mnh tn th n thn, ngi m ca lc lng ph hoi v xy
dng.
ama v Bankrisna k tc s nghip ca Rama v gio
dc ch trng cch mng mt cch dng cm, cng khai. Tt
nhin c hai u b bt gi v y bit x.
n nm 1897 t bo Kxari mi ra i, ngi ch trng l
Tilc. Bi bo u tin ca ng l bi vn xut sc "Li than ca
Xigi". Ni dung k chuyn mt ng vua c tnh dy t di m
su, tr li thm vng quc thn yu. ng rt bun khi thy thn
dn ca mnh phi chu kip n l kh nhc. ng ku gi tt c
nhng ngi n hy thc tnh v hp lc lt ch ngoi
bang v ginh li nn c lp m ng truyn li cho h.
T bo thng xuyn ph bin cho c gi tm hiu phng
php cch mng Nga.
Mt phong tro gii phng c lnh o dng cm, cho n
khi t bo b nh bn v ch nhim b i y.
Nhn tin xin ni rng chu , ngi ta quan nim s chn
tht v lng tm nh bo khc vi chu u. Nhng nh bo t
sn phng Ty s ci nu chng ta ni vi h rng phn ln cc
bi cc bo x hi ch ngha nh t Kxari, Vihari, v.v. u vit
khng ly tin v i khi c bin tp vin cn c tr cng bng
nhng thng, thm ch bng nhng nm t. y l trng hp ca
t Vihari, ba bin tp vin u b bt v ln lt b kt n. Nhng
iu khng lm thay i thi ln cch suy ngh ca h. Trong
s "ngi lm cng", nhng ai c th t cho mnh nh th?
Cuc vn ng c bit ln cao t sau chin tranh Nga - Nht.
Hai s kin tiu biu sau y nh du tnh hnh t tng ca
ngi bn x. Tng n hong Vchtria b bi nh vo m trc
l k nim ngy sinh ca n hong. Bi ht Banmataran - bi
Mcxye ca ngi n - c ph bin nhanh chng v c ht
bng tt c cc th ng ca n .
Nhng hi Amxilam Xanit - t chc rn luyn tinh thn v
th lc - c thnh lp khp ni nh c php l. Vic ty chay
hng ho Anh v lm tan r tinh thn cc n v lnh bn x c
nghin cu rt cng phu.
Nhng n lc khng ngng em li kt qu. Thng 1
nm 1915, nhiu trung on ni ln bo ng v do s gin on
ca mu dch Anh - n, cc ngn hng thuc a khu Xiti b
thua thit mt triu phrng do nhng c phiu khng c thanh
ton trong nm 1920.
Thm ho ca t nc xo b s phn bit ng cp v tn
gio. Ngi giu ngi ngho, qu tc v nng dn, Hi gio v
Pht gio, u hp sc on kt.

Nhiu nhn vt tin tin, nhiu gio s i hc nh Hcayan
v nhng ngi khc hy sinh ti sn, t chi nhng chc v
cao m chnh ph thuc a mun ban cho h d b khut phc.
H i t lng ny qua lng khc, ku gi u tranh cho c lp.
Sinh vin, hc sinh cng tham gia cng tc tuyn truyn.
V pha mnh, nhng chin s ch trng hnh ng trc tip
cng khng ngi yn. H chu trch nhim th tiu nhng quan
chc thin v, nhng k phn bi v nhng tn c n cnh st
chnh tr. Vi nhng chc v rt ku, cc ph vng v thng c
cng khng lm cho h s, nhng s kin nm 1907, 1908 v 1909
14

chng minh iu . Nm 1916, mt cu b 16 tui nm bom
ngay gia ng v gia ban ngy vo xe ca tn cm u ni
ting ca cc iu tra. Lng dng cm khng tr gi hay tr.
Danh sch nhng ngi b hy sinh ko di rt au xt. Trong
mi nm, khng k nhng v thm st tp th, c hn 200
ngi ly mu o ti gc cy cch mng v l tng. Trong s
nhng ngi tun tit, c 70 sinh vin, 16 thy gio, 20 in ch,
23 hay 25 nh bun, 7 thy thuc, 20 cng chc. Trong s nhng
ngi hy sinh c 50 ngi tui ch t 16 n 20!
V vy m bn ch ht hong, gn nh kinh hong. Mt nhn
vt thng lu tht ln: "Nu s vic cn tip din, th nhng
ngi ng knh ca chng ta buc phi cun gi khi ni ny".
Lc , song song vi b my n p thng tay, ngi ta thi
hnh mt chnh sch ngu dn hon ton.
Cc hi "Xamiti" b gii tn, hi vin b bt giam, mi cuc hi
hp v cc t chc chnh tr u b ngn cm. Cc bin php "cp
cu" mc ln nh nm. Trn ma n p ch lm cho hoa cch
mng thm n r.
Mt cuc tng khi ngha ang c chun b trong nm 1914
v 1915. Khng may cuc khi ngha b tht bi. Hng trm ngi
lu vong tr v nc vi quyt tm ging mt n p tan ch
thng tr ang nng t nc. H b pht hin v u b bt gi
trc khi t c chn ln qu hng m h ha hn s gii
phng hoc hy sinh. Mt ln na, bn k cp li gp may!
Nhng l la nhm ln, khng g c th dp tt ni. Cc
khu hiu c truyn t ngi ny qua ngi khc. Cc hi
"Xamiti" b mt hi hp. Nhng cuc lc quyn v c lp c tin
hnh nhanh chng, hoc l do t nguyn ng gp, i khi bng
hnh thc "aict".
Chng ti thy cn phi gii thch mt t v ch "aict", m
t trc n nay nhng ngi phng Ty thng hiu sai. Ngi
Anh gi l "aict" cng nh ngi Php gi cp bc. C hai u
khng h phn bit gia s cp bc vi s ng gp i khi bt
buc cho s nghip chung, cng nh h khng h phn bit gia
nhng ngi yu nc u tranh cho t nc mnh vi bn cn b
thnh th.
Mun lm mt vic g, tt nhin phi c tin vn, v mun c
vn, phi bit ni no c tm.
chng minh s cng trc ca nhng hi vin "Xamiti" ph
trch ti chnh ca U ban cch mng, ch cn k nhng th d sau
y:
Mt trong nhng iu ca iu l hi "Xamiti" nu rng nhng
ngi gia nhp hi phi lun nh rng h ang hot ng cho cch
mng nhm thit lp li nhng quyn b ch p ch khng
phi v s hng th c nhn ca mt s ngi. Rng tt c cc hi
vin phi t b vic ung ru, t b mi th xa hoa ph phim.
Mi ln ng gp bt buc hay aict, ngi ng c gi n
mt bin lai. Sau y l mt on trch trong bin lai:
"ng bo thn mn, bn phi bit rng mun gii phng t
nc thn yu ca chng ta thot vng n l, th cn phi c s hy
sinh, lng tin cy v cm tnh ca tt c ng bo chng ta. Nu

tt c nhng ngi c kh nng nh bn u hiu nhng kh khn
ca cng vic chng ti v t nguyn ng gp vo s nghip ca
chng ti, th chng ti khng b buc phi quy ry bn nh th
ny; nc Nht c t do v hng cng l nh c lng hy sinh v
s tht lng buc bng ca ton dn Nht. Anh linh ca T quc
hy hun c tri tim v soi sng tm thn ca anh em chng ta!
v.v.. K tn: I.B. Th k ti chnh ca phn cc B. ca Hi c lp
n ".
Phong tro cng lan rng cng c cng c. Khi thy tng
i mnh, phong tro ri khi bng ti ra gia nh sng, di
nhng con mt kinh ngc ca nh cm quyn. Mt i hi c
triu tp vi hai vn i biu c mt. Mt vi ng vin "x hi"
Anh cng tham d, h c tip n khng ly g lm nng nhit
lm v nhng l lun mu hng nht ca h.
Mahatma Gngi t vin u tin dng ln thuyt
bt hp tc v bt bo ng. ng li c theo ui mt cch
thng li. Tr em ri b trng hc ca ngi Anh. Cc lut s ri
khi to n ca ngi Anh. Cc vin chc v th thuyn khng lm
vic trong cc cng s v nh my m ch l ngi Anh. Khng cn
quan h, khng cn bun bn gia ngi Anh v ngi n. gi
vng phong tro, cn phi c nhng qu cu t. Trong thi gian ba
thng, ngi ta quyn c hn su mi triu phrng. Nhng
ngi n giu c ly nh mnh lm trng hc. Nhng v kin
c a ra x trc cc to n bn x mi thnh lp. Mt s ngi
n t nguyn gp n ba mi triu ng mt nm "cho n khi
c lp hon ton".
Trc ln sng nh vy, l c khng bao gi thy mt tri ln
c nguy c ri xung mt trng. quc Anh khng bit xoay x
cch no. Chng tng rng k mt hip nh thng mi vi nc
Cng ho Nga l c th ngn chn t tng cch mng thm nhp
n , nh mt t giy thm ht mt git mc!
Chng dng Cngxtngtin lm ci chp dp tt l la ca
phong tro Lin Hi gio. Chng nht Phayxan ln chng to
nh quc ang sp phng ng. V sau na th sao? t ra
chng c th t an i khi thi hn ri khi n ca chng
n, bng cch t nh rng chng tn nhn ko theo s sp
ca quc Php, ang hot ng ng Dng mt cch xu xa.
nGUYN I QUC
s 18-19, thng 8, 9-1921.


NN VN MINH THNG NG
Bn Vinh ctng ca chng ta bng mt cuc kho st
phong ph v t liu, s cho c gi bo Libertaire
15
thy di nhn
hiu T do, Bnh ng, Bc i v nhn danh "nn dn ch Php",
ngi ta ang u c mt cch c h thng chng tc ng Dng.
Nhng, bn cnh vic u c tp th v chnh thc ang lm v
vang ln cho t nc c bn Tuyn ngn nhn quyn
16
kia, cn c
c nhng v git hi c nhn ca nhng k i khai ho. y,
chng ti nu ln vi v trong nhng chin cng , c ghi li
v thm tra, hoc qua nhiu nhn chng, hoc qua chnh bn
thn cc tc gi k ra t khoe khoang bng mt s thch qui
c thng ng v c bit ca nhng k thc dn. Chng ti xin
trch t cun nht k hnh trnh ca mt ngi lnh thc dn s
vic sau y:
"Khi "nhng ngi tng Bc K" vui a trn tu th di
mn tu pha bn phi c vi chic thuyn bn hoa qu, c hn.
a hng n tn tay chng ti, nhng ngi An Nam buc gi
ng hng vo u ngn so ri gi ln. Chng ti ch vic chn m
thi. Nhng ng l phi tr tin, th ngi ta li c nh b vo
gi th nh sau: nhng ng tu thuc l, khuy qun, mu thuc
l. (C l h lm nh th dy cho ngi bn x tnh ngay tht
trong vic mua bn chng!). i khi, mua vui, mt anh spph
no ht c mt thng nc si xung lng nhng ngi bn
hng khn kh. Lp tc c nhng ting r ln v au n, nhng
mi cho vung ln lon x bi trnh, lm cho nhng chic
thuyn va xm vo nhau.
Ngay pha di ti, mt ngi An Nam b bng t u n chn,
pht in ln, mun lao xung bin. Ngi anh ca anh ta, qun c
nguy him, bung tay cho m ly anh v ra sc anh ta xung lng
thuyn. Cuc vt ln cha y 2 giy va kt thc th mt thng nc
si na c ht bi mt bn tay chun xc li di xung k bt hnh.
Ti thy anh ta ln ln trong thuyn, vt thng tr c tht vi nhng
ting ku khng cn g l ca con ngi na! V cnh khin chng
ti ci; vi chng ti, iu c v cc k ng nghnh. Qu tht
chng ti c tm hn thc dn!...
... Trong thi k ti (Bc K) khng c tun no l khng
c vi ci u ri.
Trong tt c nhng cnh tng , ti ch cn nh c mt
iu, l chng ta cn tn bo, cn d man hn c chnh nhng tn
cp bin. Ti sao li c nhng hnh vi qui c n th i vi mt
k b kt n sp phi cht? Ti sao li c nhng cuc hnh h th
xc, ti sao phi gii nhng on t i bu khp cc lng mc?".
NGUYN I QUC

Bo Le Libertaire,
ngy 23-9-1921.
In trong sch: Thu Trang:
Ho Chi Minh Paris,
Pari, 1991, tr.164-165.
Dch theo bi in trong
sch Ho Chi Minh Paris.


TI C CA CH NGHA THC DN
"Di s bo tr ca nc Php, x ng Dng ang theo
ui mt cch ho bnh vn mnh ca mnh, v tha cc ngi, cc
ngi thy bng chng tt p nht rng x ang hnh phc".
y, ng Utry, ngh s x Nam K (?) ni nh vy vi cc
ng s Ngh vin Php.
Trong tp san thng tm, Hi Nhn quyn v Dn quyn va
chng minh cho chng ta bit ng Dng hnh phc nh th no
v nc Php c i din tt p nh th no.
Chng ti xin tm tt bng my dng sau y:
Nh tt c cc tnh, mt tnh Bc K cng c mt v cng s
Php. Nh tt c cc v cng s Php Bc K, v cng s tnh
m chng ti ni ti, c trao cho mt quyn hnh v hn. ng ta
l ch tnh, c l, chnh n, m to, ch thu. ng kim nhim
tt c mi quyn hnh: t php, thu v, sinh mnh v ti sn ca
ngi bn x, vic bu c nhng ngi cm quyn bn x, quyn
li ca cng chc, vn vn v vn vn.
V quan chc cao cp di mi tt c khoa hc chnh tr v
hnh chnh khu ph la tinh m ng ta vn lm ngh... bn cho.
B n nh cha chm v khng cn mt xu dnh ti, ng ta may
mn c mt chnh khch c th lc " bt" cho lm cng s ph
trch mt tnh c hng nghn ngi.
Ngoi vic ng ta bit bt gi, tng giam v kt n mt cch
c on nhng ngi An Nam thc thu h, ng ta cn bit
tha hng ca nn Cng ho v t im triu i ca mnh bng
nhng chin tch m sau y l vi v d:
Nhng ngi tnh nguyn bn x - theo h ni - c dn ti
sung vo lnh kh xanh v c khm sc kho tuyn m.
y l nhng ngi dn m ch, s st m quan cng s mng
chi v nm tay m, ly gy vt v h tr li hi chm chp.
ng hung bo nm tay m ba ngi lnh bn x v h
lm sng mt ngi t, ng tm tc ko l h di t, p u h
vo tng to s.
Khi hi cung t, quan cng s ly kim chch vo i h. C
ngi ngt khi a tr li nh giam.
Nhng ngi t khn kh n khng no, o qun rch ri,
dy t sng sm cho n ti mt, gng eo c, xing to xch chn,
ngi n xch vo ngi kia, phi ko bnh xe lu, chic bnh xe lu
to tng m h phi ln trn mt ng ri dy. B kit sc, h
kh nhc l bc di mt tri nng bng. Quan cng s n, cm
mt chic gy ln theo thi quen, v vi thi tn bo khng th
tng tng, y v c ln lt vung gy nh nhng ngi khn kh
, mng chi h li bing.
Mt hm, nh khai ho ca chng ta, va khin trch mt
nhn vin ngi u, v khng bit trt tc gin vo u, y v mt
ci thc st trn bn giy v nh gy hai ngn tay ca mt ngi
th k bn x khng c lin quan g n vic ny.
Mt hm khc, y ly roi vt vo mt mt vin cai bn x trc
mt binh lnh ca anh ta.
Mt ln khc, y chn ngp n c nhng ngi lnh tri y v
ch cho o ln khi h gn cht.
Khi y n nhng con ng m y bt nhng ngi bn x phi
lm vi ngy cng mt hay hai xu, sau khi bt h phi chuc
ngy lao dch vi gi mi lm xu mt ngy, th ngi ta m thy

hng t ngi gy chn v b nh bng xng v cn cuc.
Mt ln, ti mt cng trng, y v ly sng ca mt ngi gim
th nh mt ngi t. Ngi t ny tm cch ln trnh c,
quan cng s quay li ngi gc v dng khu sng nh lun.
Ngi v xng ng ca quan, b cng s, cng can thip vo, b
sn sng nh nhng ngi t v nhn dp pht nhng ngi
lnh.
Ngi ta thy quan cng s dng gy nh li mt mt vin
cai.
Tha cc ngi, cc ngi c thy di s bo h ca nc
Php nhn t, x ng Dng hnh phc bit nhng no? V y
ch mi l mt hng mu ca ci kho vn minh thng ng.
NGUYN I QUC
Bo La Vie Ouvrire,
s 126, ngy 30-9-1921.

S QUI N CA CNG CUC KHAI HO
Trong mi bi din vn, trong mi bn bo co, mi ni, c
c c hi c m ming v c k i nghe, l nhng nh chnh
khch ca chng ta khng ngng khng nh rng: ch c nc c
man r l quc v qun phit. Cn nc Php, ci nc Php
yu ho bnh, nhn o, cng ho v dn ch ny, ci nc Php
c h i din ny, chng h quc ln qun phit. i! u
phi nh vy. Nu cng chnh nhng v chnh khch ny gi binh
lnh - con ci ca cng nhn v c bn thn nhng ngi cng nhn
na - i tn st cng nhn ca nhng nc khc th ch n gin l
c dy cho h bit sng tt. Ch c th thi.
Mun hiu c cng cuc khai ho ca h, hy c on trch
sau y t mt cun nht k du lch ca mt ngi lnh thc dn:
"Khi bn lnh ko n, dn chng chy trn c, ch cn li hai
c gi v hai ph n, mt thiu n cn tn v mt ph n ang cho
a con mi b, tay dt mt em gi nh ln tm. Bn lnh i
tin, ru mnh v thuc phin. Khng ai hiu chng ni g, th l
chng ni gin ly bng sng nn mt c gi ngt i, ri cn mt
c th trong my gi lin, hai tn trong bn lnh, khi ko n say
b t, em thiu trong mt ng ci cnh cy lm tr vui vi nhau.
Trong khi , th nhng tn khc hip hai ph n v em gi nh,
chn ri, chng git cht em b. Lc , ngi m bng a con kia
trn c, ri t trong mt m bi cy cch y 100 mt, trng

thy ngi ch em mnh b hnh h. Duyn c lm sao, ch chng
bit, ch ch thy ngi ph n b t nga trn mt t, tay chn
b tri cht, ming b bt li, cn mt tn lnh th ly li l c t
t, tng nht mt, chc vo bng ch ri li chm chm rt ra. Sau
, chng cht ngn tay ngi thiu n cht cp ly chic
nhn v cht c cp ly chic vng.
"Trn mnh t bng phng trc kia l rung mui, ba ci
xc cht nm : em b b lt trung, thiu n b m bng, cnh tay
tri cng gi ln tri v tnh, bn tay nm cht. Cn xc ng c
gi th, gh gm lm sao, cng trn trung nh th, nhng b thiu
chy, nn khng nhn ra hnh th c na, m chy lnh lng,
ng li v da bng th phng ln, chn vng, ng nh, ging nh
da con ln quay vy".
Khi chp n on ny, ti run ln, mt m l, nc mt chy
xung ho vi mc. Ti khng th no vit c na. i! nc Php
au kh! ng Ty au kh! Nhn loi au kh!
NGUYN I QUC
Bo Le Libertaire,
ngy 30-9 - 7-10-1921.

HY YU MN NC PHP,
NGI BO H CC ANH
Hy yu mn nc Php, ngi bo h cc anh.
l bi tp vit m ngi ta dy chng ti vit kiu ch r
)
,
kiu na ging ch rng v na ging ch Anh
2)
, kiu ch gtch t
lp ABC cho n bc tiu hc trong nhng trng hc him c
ng Dng. Nhng trng hc him c ny n mc phi hn mt
trm qun ru v thuc phin mi c mt trng hc. Cc nh
khai ho ca chng ta kim c trn 21.000.000 ng bc ng
Dng, tc l hn 139.000.000 phrng bng cch bn cc cht c
ny. Cc anh c bit h chi cho gio dc trong mt nm l bao
nhiu khng? 172.000 ng bc ng Dng!
Dng ch Hy yu mn nc Php, ngi bo h cc anh c
vit bng ch to mu trng trn nn en ca mt tm cc tng
chy di dng dc, treo trong tt c cc lp hc, c m nh chng
ti mt cch m i. Sung sng thay cho nhng ci u An Nam
nh b c chim ngng nhng dng ch yu nc ny, ng
nhin l yu nc vi nhng k i nhi s v bt buc phn quc
i vi nhng ngi b nhi s.
Ti nh ti nhng ngi anh em h ti mun vo mt trong
nhng thin ng trng hc, phi chy cht kiu, gi ht
n ny n n khc cho quan khm s, quan cng s, cho quan

1) Ronde.
2) Btarde.

gim c trng quc hc v cho thy gio chnh ca trng tiu
hc. ng nhin l anh chng nhn c mt s phc p no.
Mt hm, anh nh bo n mc ch thn mang n vit cho thy
gio chnh, mt ngi Php, trng m ti c c n hc
trc t lu. Quan c ca chng ta thy anh c gan nh th,
lin qut ln: "Ai cho php my ti y?" ri x vn l n trc
nhng cp mt ng ngc ca c lp hc.
iu ni cho anh bit ci ngi cai tr chng ta truyn b
nn gio dc v thn v nguyn l cng ho trong cc thuc a
nh th no.
Chng ta tng bit nhng ngi m nc Php gi sang
ng Dng dy cho ngi An Nam yu mn nc Php, yu
mn [sic] nc Php nh nhng a tr yu mn m n, bi v,
nc Php l t quc th hai ca ton cu, l "nc M" ca ngi
An Nam, c phi th khng?
Nht k hnh qun ca mt tn thc dn k li vi chng ta:
"Sau khi chim c ch Mi, vo bui chiu, mt s quan ca tiu
on lnh Phi trng thy mt ngi chu b bt lm t, cn
sng, khng c thng tch g. Bui sng ngy hm sau, ngi s
quan nhn thy ngi y cht, b t chy, chn, m chy ra, da
bng trng phng ln, sm vng. Bn lnh thc sut m
quay chn con ngi b tc mt v kh, trong khi nhng tn
khc hnh h mt ph n.
"Mt tn lnh mun bt mt ph n An Nam phi hin thn
cho ch ca n. Ngi ph n y khng chu, lin b m cht bng
mt nht li l vo bng".
i! nc Php, nu ngi bit chng ti c che ch nh th
no, ngi s kiu hnh l nhng k bo h chng ti.
NGUYN A.Q.
Bo Le Libertaire,
ngy 7 - 14-10-1921.

RI RO
CNH SINH HOT
CA TH THUYN AN NAM
Nng bc! Mt ci nng bc m ch chng ti, nhng ngi
Nam K v nhng ngi hn hnh c ng Utry bo h, mi
c c n hng th. Mt tri nng ht. Cc bn c bit mt
tri ht l g khng? Trong phng ng ca chng ti, iu c
ngha l tc ng ca nng bc d di n mc m lun lun bn
thy trc mt c mt ci g ri nh ma nhng ng l l nc th
l nhng ht la.
Cc vch tng ca nh th Si Gn nng bng ln nh nhng
mng tng ca a ngc. Ct thin li nh ln nh mt li l vy
mu v sn sng xuyn thng da tri b nu chn theo ngha en
ca t.
T sng n gi chng c mt ngi khch no! Ti i v
ti un mnh kh khn trong khung hnh ch nht hp thnh ci
ch cho con vt - hnh ngi l ngi ko xe tay. Hai gng ca chic
xe nng ln cnh tay ti v bnh xe th ku rn r nh th chng
kht nc.
Ti v chic xe ca ti tip tc ko nhau v hng Dinh Thng
c. Nhng l bng rng bn v l cau lm thnh nhng tm
gng phn chiu tp trung ton b sc mnh ca mt tri n

ngi i ng. Ngi ta c tng ton b v tr bin thnh
mt l ho tng.
Hai hay ba ngi da trng c mt trn qung trng; h l
nhng ngi da trng duy nht c cm tnh vi ngi bn x, bi v
h l ngi bng ng; nhng li l nhng khch hng ti v h
chng bao gi i xe ko!
Ti thy mt bng ngi i ra khi dinh. Ti t nh: "Mt
ngi ra khi nh hp ny chc phi l mt ngi lch s, m mt
ngi lch s th khng i b di tri nng th ny; ng ta s i xe;
v ng ta s l khch hng ca ti. Khi ti thy o en ca ng ta,
ti cng lc quan v ti cho l mt thy th
)
(Mt ngi thng
ngn An Nam). Ti chy n n ng ta. l mt cha o, mt
cha o ng knh.
Ti ci ngi xung chn ng ta ng ta c th ln xe d dng
hn, l cch thanh lch n khch. ng l t chn ln b
xe, con ngi thnh thin li mun t chn ln mng ti. Ti hiu
ngay c ch y, v ti quen vi nhng ngi hin nh th ri; v
ti b chy vi chic xe ko ca ti; ti vn quen vi nhng tr
nho ln ny ri, ngh nghip buc ti nh th. Trong khi chy ra
xa, ti cn nghe v con ca Cha tri lm bm cu kinh ngu hng:
"Khn kip! v tng ni - ngi ta khng th bc i mt bc
m khng b bn xe ko ti tn ny quy ry!"
S c ny lm ti qun c mt mi, c i kht, v sau khi t
c khong cch kh xa gia "cha ti" v ti, ti a ct, ngh n
Cha, n hnh nh con ngi, tc l n ngi n v tn gio ca
anh ta. Khi ti quay u li th thy gy tng vn cn tip tc
d d v pha ti nh mt que ry nc php.
Ti i, hay ng hn, chng ti, chic xe v ti, i v bn .

1) Hai ch "thy thng" trong nguyn bn vit bng ting Vit.
T trong ci qun b to ca b Th
)
tot ln mt khng kh
hnh phc v sung tc. Go trng nh ng, nc mm to ra mt
hng thm ngo ngt lm khoi mi. Nc ch si sng sc trn
bp. Tht l hp dn. Ti dng li, quyt nh mua mt bt cm
ngon, bit rng b Th Hai tt bng khng n t chi bn chu cho
mt ngi th lng thin.
Va mi ngi ln chiu, ti thy mt ngi lnh thu i ngon
ngoo trn bn tu ca hng Scgi Ruyni. Bung a xung, ti
nhy ra xe v bng hai bc chn, ti ng trc v khch hng
th hai ca ti sng nay. l mt ngi tt bng, anh ta chng
h mc c gi c. Anh ta nm cho ti a ch ni n ri ln xe v
ngi chm ch bn mn phi, cn gi c th bn tay tri. Ti
chy nhng ba hi l/gi
2)
, v khng mun Th Hai phi ngng ch.
n cng, tn thu th lo luyn ln b v b i, tnh b, chng
h c nh tr th lao cho ti. Ti yu sch. Hn chng thm quay
li. Ti chy theo hn v ht ln: "Tr tin, ng i, tr tin!"
Hn chuyn gi qua bn tri, tay phi th vo ti v rt ra
mt... khu sng lc. V kh ca vn minh hng hn tht ln: Pan!
Pan! "Li mt c na xi hng bng khng!", ti t nh.
Ti tr li qun n, ch vn cn ang bc khi.
CULIXE
Nguyn i Quc dch
3)
Bo L'Humanit,
ngy 18-3-1922.

1) Hai ch "Th Hai" trong nguyn bn vit bng ting Vit.
2) Trois nauds l'heure.
3) Tht ra, y l vn phm sng tc ca Nguyn i Quc.

NG VT HC
"Cng hc cng thy mnh dt", l cu ngn ng chu ,
cu ngn ng tri vi thng thng, khng phi l mt tr Tu,
m l mt chn l chung rng.
V nh ng Gidp Cai, cu Th tng, mt nh l ti ngoi
ngch, mt nh vn khng phi ti, khng phi tng i ti nh
Anhxtanh ni, sau khi cai tr 40 triu dn Php, rn vi hng
triu, hng t bc, vit sch vit v, ri mt bui sng n, bng
gi in cung - khng phi l gi tc, v ng ta khng c tc - m
l gi tai, ng thi t hi v hi ngi khc: chu u s i ti u
y? Nc Php s i ti u y? Cu hi tuy c v qu gin n,
nhng cho n nay vn cha c gii p. V c th cn phi ch
lu mi gii p c, tr phi...
Ny, ngi Th tng, xin ngi cho ti bit chn ca chu u v
chn ca nc Php ch no, ti s ni ngi hay chu u v nc
Php i ti u!
cuyn, nh cc thng thi cuyn, tng bit rng con ngi
ca ch x vcnh
1)
trn hn con ngi ca ch vng Nttinhham,
v ui b cu Mhic c nhiu hn ui b cu Thu in ba ci
lng t, nhng ng li hon ton khng bit g n mt loi ng
vt rt ng c ngy nay c bit rt r rng; ci loi ng vt
m do s lng, do cht lng ca n, c th lit vo hng u

1) Auvergne: Mt tnh min trung nc Php.
trong gii ng vt. V hin tng ny cng kh th v, nn chng
ti th trnh by cng bn c bo Le Paria
17
.
Kt qu ca nhng cuc nghin cu k, cng cho php chng
ti khng nh rng ngun gc loi ng vt ny cng lu i nh
ngun gc loi ngi, nu khng phi l lu i hn na. Cu to
th cht ca n ht sc k l: tt c cc loi ng vt, s sinh sn
ra lng l thng l ng ui... loi ng vt ny... li trn
u. Ch trn u, ch khng c nh bm con nga. Lng l ny
mn nh len v hung hung, hoc cng v en, tu theo kh hu ni
n sng. Kh hu c nh hng rt nhiu n nc da n, mu da
i t vng n en, ch t khi trng. D c nhng s k quc ,
din mo ca n i khi cng kh d thng. N i hai chn.
Nhng, theo ti liu quan st c ti nhng vng chu , th
nhiu khi n li c coi nh loi bn chn
*
. Ni chung, c th lit
n vo loi hai tay. iu lm cho loi ng vt ny rt ng c v
c th sng mt a bn rt rng trn tri t, chnh l ch n
rt d dng thch nghi vi nhiu th n ht sc khc nhau. N
n tht, n c, n go v n c ngn sch na. Cn ch rng khi
c th tin n trnh n ngn sch th thng b coi l thoi
ho, v n mt ht c tnh tinh thn ca ni ging n ri.
c bt chc ca n rt pht trin v c khng phi nng
cn nh loi kh hay loi vt, v ngi ta nhn thy rng ti bt
chc ca n thng t ti ch tuyt kho v i khi cn hn c
ci m n bt chc na.
Mt vi c tnh thc dng ca n cn cao hn c nhng c

* Loi quan li trong t th Xalamalch
1)
(ch thch ca tc gi).
1) Xalamalch: t ting cho Arp c ngha l "chc thanh bnh", ting
Php t ra t ng ny ch li cho cu k, qu mc l php v lp i lp
li (cho nn thng dng s nhiu). Tc gi ni "loi bn chn" vi ng
ph phn li cho ng xa qu gi chng tay, rp mnh tn t.

tnh thc dng ca cc loi gia sc ca chng ta na kia. Mt khi
thun dng ri, th n t cho ngi ta ht lng nh con cu,
cht ln lng nh con la, v a vo l st sinh nh con b. N
rt d thi min. Nu bt ra mt con, to nht hay mnh nht trong
by, v eo vo c n mt vt g lng lnh, mt ng vng hay mt
thp c chng hn, th n lin tr thnh hon ton ngoan ngon,
lc c th sai n lm bt c vic g, bo n i bt c u cng
c, v cc con khc c vic theo n mt cch ngu n nh loi
th vt - nu c th ni nh th c.
Cc nh bc hc ca B.I.Z.A (British Imperial Zoological
Association)
1)
va cho bit rng loi th trc bn b n Dng
v B bin Libi
2)
vng Bin , bt u t ra c nhng tin ho r
rt: n khng chu ngi ta bt mt cch d dng na v trn
trnh cnh lm gia sc. Hin tng mi khng khi gy lo ngi
cho cc gii cng nghip - khoa hc trn th gii, v c bit l cho
nhng gii th, v tuy tht loi vt ny khng n c v
khng p lnh c, nhng mu v m hi ca n li tr thnh
nhng th khng th thiu lm bo nhng ci my lm di tht.
tm tt bn trnh by ngn ny, chng ti xin ni rng tn
chng loi ca ci ging vt d k l Dn bn x thuc a
(Colonial Indigna)
3)
nhng tu theo tng vng m n c tn gi
khc nhau: ngi An Nam, ngi Mangt, ngi Angiri, ngi n
, v.v..
NGUYN I QUC

1) Hi ng vt hc quc Anh,
2) Phim ch vng a Trung Hi gip Bc Phi (thi c i c khi gi
phim ch l Libi).
3) Phng theo cch ca cc nh sinh vt hc dng ting latinh t
tn khoa hc cho nhng ging, loi ng vt v thc vt.
T.B. - Chng ti va nhn c ca mt ng nghip ca chng
ti l nh bc hc v t nhin hc P
)
mt tiu bn him c ca
loi ny, hnh nh cng c h hng thn thuc g vi loi m
chng ti va nghin cu. Loi , theo bn ng nghip ca chng
ti, th tn n l: V sn. Mt ngy gn y, chng ti s nghin cu
ging vi hin tng mi ny: V sn Pctu
2)
.

Bo Le Paria, s 2,
ngy 1-5-1922.

1) De Partout. Tn nhn vt do tc gi t ra.
2) Phng theo cch cc nh sinh vt hc ly tn mnh t tn khoa
hc cho nhng ging, loi ng vt v thc vt do mnh pht hin.

MY NGH V VN THUC A
T khi ng Cng sn Php tha nhn 21 iu kin ca
Mtxcva
18
v gia nhp Quc t th ba
19
, ng t t cho mnh
mt nhim v c bit kh khn trong s cc nhim v khc: chnh
sch thuc a. ng khng th tho mn vi nhng bn tuyn
ngn ch thun l bng tnh cm v khng c kt qu g nh thi
Quc t th nht
20
v Quc t th hai
21
na, m cn phi c mt k
hoch hot ng chnh xc, mt chnh sch c hiu qu v thit
thc.
Trong vn ny, ng gp nhiu kh khn hn mi vn
khc, v y l nhng kh khn ch yu:
1. Din tch cc thuc a rt rng. - Khng k nhng "khu
vc u tr" mi, ly c t sau chin tranh, nc Php c:
chu , 450.000 km
2
; chu Phi, 3.541.000km
2
; chu
M,108.000 km
2
; chu i Dng, 21.600km
2
. Tng cng:
4.120.000 km
2
(gn gp tm ln din tch nc Php) vi mt dn s
l 47.000.000 ngi. S dn ni hn 20 th ting khc nhau. Tnh
trng c nhiu ting ni khc nhau nh vy lm kh khn cho cng
tc tuyn truyn, bi v tr my thuc a c ra, th mt tuyn
truyn vin ngi Php ch c th ni chuyn vi qun chng bn x
qua ngi phin dch m thi. M phin dch th kh ni ln c ht
, v li trong nhng x b cai tr mt cch c on y, tht kh m
tm ra c mt ngi phin dch nhng li l cch mng.
Li cn nhng tr ngi khc na. Tuy ngi dn bn x tt
c cc thuc a u l nhng ngi b p bc v bc lt nh nhau,
nhng trnh vn ho, kinh t v chnh tr gia x ny vi x
khc li rt khc nhau. Gia An Nam vi Cngg, Mctinch hay
Tn o, hon ton khng ging nhau cht no, tr s cng kh.
2. Tnh trng th ca giai cp v sn chnh quc i
vi cc thuc a. - Trong nhng lun cng v vn thuc
a
22
, Lnin tuyn b r rt rng "nhim v ca cng nhn cc
nc i chim thuc a l phi gip mt cch tch cc nht
phong tro gii phng ca cc nc ph thuc". Mun th, cng
nhn chnh quc cn phi bit r thuc a l ci g, phi bit
nhng vic g xy ra thuc a, bit r ni au kh - hng
nghn ln au kh hn cng nhn chnh quc - nhng ngi anh
em ca h, nhng ngi v sn thuc a phi chu ng. Tm li
l cng nhn chnh quc phi quan tm n vn thuc a.
Tic thay, mt s ng chin s vn cn tng rng, mt thuc
a chng qua ch l mt x di y ct v trn l mt tri, vi
cy da xanh vi my ngi khc mu da, th thi. V h hon
ton khng g n.
3. Tnh trng dt nt ca ngi dn bn x. - Trong tt
c cc nc thuc a, ci x ng Dng gi ci kia cng nh
x ahmy tr trung ny, ngi ta khng hiu u tranh giai
cp l g, lc lng giai cp v sn l g c, v mt l n gin l
khng c nn kinh doanh ln v thng nghip hay cng
nghip, cng khng c t chc cng nhn. Trc con mt ngi
dn bn x, ch ngha bnsvch - danh t ny v thng c
giai cp t sn dng n lun, nn c sc hn v mnh ngha
hn - c ngha l: hoc s ph hoi tt c, hoc s gii phng khi
ch nc ngoi. Ngha th nht gn cho danh t y lm cho qun
chng v hc v nht nht xa lnh chng ta; ngha th hai th
dn h n ch ngha quc gia. C hai iu u nguy him c.
Ch c mt s t ngi trong nhn dn hiu c th no l ch
ngha cng sn. Nhng s ngi thng lu y,- thuc giai cp t

sn bn
)
v l ct tr ca giai cp t sn thc dn, - cng khng
thch th g vic ch ngha cng sn c ngi ta hiu v c
truyn b rng ri c. Tri li, ging nh con ch trong chuyn ng
ngn, h li thch eo ci vng c kim ming xng ca ch.
Ni chung, qun chng cn bn l c tinh thn ni dy, nhng cn
rt dt nt. H mun gii phng, nhng h cha bit lm cch no
t c mc ch y.
4. Nhng thnh kin. - V giai cp v sn c hai ng u
khng hiu bit ln nhau, nn ny ra nhng thnh kin. i vi
cng nhn Php, th ngi bn x l mt hng ngi thp km,
khng ng k, khng c kh nng hiu bit c v li cng
khng c kh nng hot ng. i vi ngi bn x, nhng ngi
Php - mc du h l hng ngi no cng u l nhng k bc lt
c c. Ch ngha quc v ch ngha t bn khng b l dp li
dng s nghi k ln nhau v s phn bit ng hng gi to v
ni ging ngn cn vic tuyn truyn v chia r nhng lc
lng ng phi on kt li.
5. n p d man. - Nu bn thc dn Php rt vng v
trong vic pht trin nn kinh t thuc a, th h li l nhng
tay lo luyn trong ngh n p d man v trong vic ch to ra ci
lng trung thnh bt buc. Nhng ngi nh ng Gngi v ng
Valra c l ln thin ng t lu ri nu cc ng y sinh
mt trong nhng thuc a ca Php. B tt c mi th th on
thm him ca cc to n qun s v to n c bit vy xung
quanh, mt ngi chin s bn x kh lng tin hnh vic gio
dc ng bo b p bc v dt nt ca mnh m khng sa vo nanh
vut ca cc nh i khai ho cho h.
Trc nhng kh khn y, ng phi lm g?
Tng cng cng tc tuyn truyn ca ng khc phc.
NGUYN I QUC
Bo L'Humanit,
ngy 25-5-1922.

1) La bourgeoisie autochtone.

DI CUC "KHAI HO CAO C"
ng Anbe Xar tuyn b vi nhm thuc a trong H ngh
vin rng: "Trung thnh vi s mnh cao c lm rng danh nc
Php trn th gii v lch s, nc Php y lng bc i ang theo
ui ti hi ngoi mt s nghip tin b, chnh ngha, s nghip
du dt cc chng tc, s nghip khai ho cao c; tnh cht cao qu
ca s nghip lm cho truyn thng rc r lu i ca nc
Php ngy cng thm phn rc r".
Th m ngi ta em thc hin ci s nghip tin b, chnh
ngha, v. v. nh th ny:
Mn c bi tr nn du ng, ngi ta thi hnh mt ch
kh sai vi dn bn x Maagtxca. Nh l: trn mt tri mt t
giy trong th cn cc ca ngi bn x, c dnh ring vi nh
ngi ch ghi ch. Trong th nht, c in nhng iu ghi ch
ch yu, ngi ch phi k nhn di.
Lm thu cho ng ................. ...................................................
Ti ......................................... ...................................................
T .......................................... n ...........................................

Ngi ch:

Ngi bn x no m th cn cc khng hp l nh ch dn
trn y u b coi l du ng, s b pht t t 3 thng n mt
nm, v sau khi mn hn t, c th cn b y bit x t 5 n 10
nm.
By gi ta hy xem cc ng ch i khai ho y i x vi cng
nhn bn x nh th no.
C mt bc cai n hi tin cng cho mt ngi th ca mnh,
th mt ng ch n vit giy tr li nh sau: "Bo ci con ln y
ly c...
1)
m n, ch c mn y l hp vi n thi".
Mt ng ch khc, khi thy nh b mt trm 1.000 phrng, lin
li tm ngi bn x lm thu cho mnh ra tra in bt h th
nhn. V sau, ngi ta tm ra k trm chnh l cu m con ng ch.
Nh khai ho - con, n chi tho thch. Nh khai ho - b, th
khng b li thi g c. V nhng ngi c phc c nc Php bo
h th cn nm trong nh thng Tananariv.
NGUYN I QUC
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 29-5-1922.

1) Nguyn bn: "la m.", vit tt ca ch "la merde", ng ngha "phn"
trong ting Vit.

PARI
(Trch "Nhng bc th gi c em h"
do tc gi dch t ting An
)
)
Pari
23
c mt vng, c em h thn mn ca ti , t mt
mnh n n trnh din ra c b mt v tm l ca c Pari,
c nc Php, c v tr. Ai mun nghin cu tnh hnh x hi thi
bui ta ngy nay, th ch c i ngang vng ny m thi l ng gi
c mt pho sch ln c bch khoa ton th vy.
Vng gm ba xm chnh, l toan, Batinhon, pint. C vn c
tr tng tng phong ph, nn ti chc th, ch cn c tn my
xm l c on ra c th bc x hi ca nhng nhm ny
ri. Ti y nh ang nghe thy c t th thm vi mnh: pint,
pint - Nhng ci Gai con! cuc sng y hn phi cht vt lm,
gai gc lm. Cn toan - Ngi sao, ci hn phi l ni c ng
ca nhng k dim phc, c c quyn c li; mt Bng Lai tin
cnh ch g na.
Vng, c em h nh ca ti i, c on gn gn ng th
y, y nhng ti vn c phi t cho c thy ci sang trng ca bn
ny v ci au kh ca pha kia, sang trng ra sao, au kh ra sao
th ci u c xinh xn ca c chng thy ni n mnh mang n
th no u. Xm toan th bt u vi Khi hon mn. y l mt
i k nim nguy nga dng ln ghi nh ti danh qun phit ca

1) Thc ra, y l vn phm do Nguyn i Quc sng tc.

Naplng. By gi th n dng lm m chn mt ngi lnh khng
tn tui cht trong i chin.
S i sao n ma mai th, c nh! Ngi ta em thu li cng
mt ch c ci h vinh ca tc gi bao cuc git chc kinh khng
chu u v c nm di hi ca nn nhn cuc tn st th gii!
Ci i ny l ni lu tn tng trng nhng nguyn nhn ca
mi cuc chin tranh trc kia v sau ny; cng nh ngi lnh
khng tn tui ny l hin thn tng trng ca tt c nhng ai b
git hi tho mn ci tham vng v ci kiu k ca bn tng
lnh. Bi v ai m c tn nhng chin trn y trn lch s t
u n cui, ai m c by nhiu tn khc ln ring mt i k
nim ny th
)
, th phi kinh hong thy, bit bao nhiu l nng
dn, bao nhiu l cng nhn ng thng ng xung khng tn
tui, nh k ang nm y!
mt chuyn th sau, ti s k cho c nghe v anh lnh ti
nghip ny, khi cn sng phi ng u vi nhng trng sng
i bc lin thanh nh th no, nay vn phi ng u nh th
no vi nhng trng din vn ngoi giao v t tnh thn thit v vt
ca cc v s thn v ca cc c Ph
2)
. Hm nay, hy tr li cu
chuyn vng ny .
Vy, ti ang ni vi c rng toan l xm cc ph thnh
thang, cc vn cy hoa n sum su, cc c nga xe vng gi.
l mt xa hoa, t x, tha thi trn tr v bing li lo lot.
l thin ng bn n bm cc c v cc x. Sang trng l
sang trng cho n c con vt. Ch ni lm g n ci gi ngng
cung th ra bao mt con mo ho hng hay mt con nga loi
khoi
3)
, n nui sng ton b dn c mt tnh nc ta, c ci

1) Khi hon mn toan c khc y vo tn cc chin trn v cc
tng lnh thi Naplng.
2) Fatty: T lng ch bn tai to mt ln. Gc ting Anh c ngha l
ngi bo.
3) Ni chuyn nui im.
con khuyn xm ny l cng c sng lng ly v tn km hn
ngi i lm th nhiu.
Ri chnh l Vagram v i l Cucxen, l vo xm Batinhon.
Xm ny l xm kiu con di, ngha l dn bn a ni ny thuc
mt giai cp trung gian. H khng giu s bay nhy nh bn c
khi trong gii t bn, m cng chng ngho phi vt v
ging m th thuyn. Phong v biu o mc giu c ca h c l
theo s thng trm kinh t hng ngy m ln xung; h c th hm
nay th th thi trng bp ci, ri hm sau l phi bn t vn
tc i. Dn y l tiu thng, l ng xp phng giy, l ng c v
hu. B i u l c mt con n
)
to qun quanh c v mt con ch con
bng trn tay. ng th bao gi cng c ci g chnh mng ci
khuyt ve o, mt c kiu Cng hun Nng nghip hoc l bng
hoa tm ca v chc sc Hc chnh
2)
. B canh ca th sng sng
chm cht ti nhng chu hoa thu hi ng c truyn ca b by
trn ca s, sng sng gi ci thm tri cu thang chnh - tm
thm ny bng bnh nht nh khng chu leo cao hn tng gc
ba
3)
. C suy quy lut vn hnh ca vn vt th dn c xm ny c
nhiu kh nng v sn ho hn l sn sinh ra nhng c ngi t
bn ch ngha.
Xm pint l pha chn ca ci thang. N l ngi b con
khn kh, k tha k b gt b ca hai xm kia. N gn nh l
thuc mt ging ngi khc, ra v bn ln, khim nhng, b ci
khn cng n bp. Ny c, hy xem ng bc mnh p ma ly

1) Zibeline: Ging chn Bc cc, tc mt loi th lng di v mt,
mnh di, ui di nn c x l gi nguyn lng dng lm khn
qung c ph n sang trng.
2) Nhng loi hun chng, huy chng ca Php; mi loi c hnh
dng, mu sc ring.
3) Nh Pari thng t nm n tm tng. Nhng h sang trng
nht hay tng gc cho n gc ba. Gc cao hn, th nhng h gia t tm
thng hn .

ng theo ci kiu nghn nm xa c ca dn ta, th c ngh ra
c ci cnh x hi y n th no. C bao nhiu nc p ngon
ngt th c tun c ra mt bn ci, cn bn kia th ch c b, bt ra,
qut li. y cng th. Mt bn l giu sang v nhn ri, mt bn
l cn c v thiu thn. Li thi v gy guc nh ngn tay khom
khom ca con m ph thu gi, ng l si pint ma h th
um khi v ma ng th li nh tt ngm. Trng xa, nh ca
khng khiu trong xm ging y mt ngi vy, nhng b mt ngi
ng ngc m ci b mt tim ca mt bc bun gi rch hay ca
mt hiu tht p lnh th lm ra dng ci ming mm, cn ca s
toc toc th dng lm nhng con mt nhm nhng d li cn
th. Xm nhng con ngi lm lng, sn xut v i meo. Xm
ngi lm th, xm ngi ngho, xm ngi cng khn.
Gia xm, c mt mu ph di chng dm chc mt. Quanh
ph thy t tu mt ngi trng tiu hc, mt nh my v mt
qun cho bnh dn. C phi th khng no, c em h thn mn, c
ci b su y th l rt mc tiu biu? Khi cn b, th tr con i hc
m bit tn trng quyn thing ling ca cc ng ch. Ln ln,
anh th ri nh trng i gp phn lm giu cho gii ch nhn ng
m mnh c hc tp sng bi ci uy nghi. Gi ri yu i, th
ng lo c, vn gii ch nhn ng , m c lm giu cho,
tng c ra ngoi ng nh chn bn m sng nt cuc i hay
lam hay lm ca mnh!
Mi sng, ti phi i ngang qun cho bnh dn n xng
lm vic ca ti. Tri p hay xu, nng m hay tuyt ri, th ti
cng c thy tm li trc ca ngi nh cng ny li ba chc cc
c. Cc c n bn tht khng tng tng c. Ngi th khoc
ci chn trn lng, ngi th li mc ci o di b ca hu bn
trng - u i ci m rm vng a, ngi khc na t ti p
v mun mu sc. Giy cc c, mm h ra nh hp th c, ci
nho vi mi khch qua ng. Trong lc i ca m v git thi
gi, cc c xem my mu bo Le Matin
24
hay t Le Petit Parisien
25

nht c chng bit u na. Tri c lnh qu th cc c thi
thi ln ngn tay hoc l gi iu nht b ra nh
)
t si m.
Mt c nhn ti c ci: "Ch xem, si kiu trung tm
2)
ca bn
ny y!".
Dng cc c ti tn th, nhng ai ny u tht d thng, v
cc c trng thy ti mi ri, th cui cng y cng l c quen bit.
Mt th tnh bng hu th l ny ra gia chng ti v hai bn cho
nhau khi i qua.
Ti c bit mt c gi trong s . ng c sch s, tm
tt, v b dng biu l mt ni bun phin c nn xung, mt
nim t trng chng chu ng khuu, ngay trong cn qun bch.
C c eo mt di huy chng thng cng cu nn. C bao gi
cng c ng ng sau ngi khc.
Mt hm, ti n bt tay c v ni vi c: "C i, c c vui lng
cho php c mi cng dng mt ba lt d, ch nht ti, c
khng?". C p: "ng t t qu, tha ng, th cho nn ti t chi
th ho ra ph lng tt ca ng, vy xin nhn".
Chng ti cng n mt qun n nh. t xong mn n, chng
ti chuyn tr, v ng c bo ti: "Ti khng dm t tin ng li
trc vi ng, bi v trc ht ng l ngi nc ngoi, th ri ti li
ngi lm pht lng ng, thanh nin d t i thy c ngi n bt
chuyn li nh ti, mt lo gi ngho kh, chng khc a n my
vy. Nhng m c mi ln ng i qua trc mt ti, l lng ti li
trn ngp mt nim au n khn cng, ti ch mun khc. Ti rt
hiu ng ly th lm l, nhng y l ti th ny: thy ng, l ti li
nh thng con th ca ti, ti mt n trong trn gic. N cng

1) One-step "Mt bc", tn mt iu v gc M, nhanh v mnh.
y ni cc c gi khoa chn ma tay cho rt.
2) Li si sang, si c nh nhng ch t l mt ni thi, c ng
dn hi nc nng n tng phng.

khong tui ng y. Chc ng hm nhm, hm su ch g? - Hm
su, c , ti tr li. - ng ri, n km ng mt tui. ng khng
chn tai th ti k chuyn n ng nghe, chuyn n m tht ra l
chuyn ti. - Xin mi c, nghe chuyn c s thch th lm. - Thi ti
cn t tui, ng bn cng bn ng knh ca ti k, ti lm ngh
hng hi ng b
1)
. Ti c i vng quanh th gii nhiu ln. Ti
cng c ln n x ng, n Si Gn, n Hi Phng. Sau ti tn
tin ci mt c gi nng thn hin lnh. V chng n lp nghip
vng Bc. Nh ti m mt ca hng nh bn gia v vt vnh, cn
ti th vo lm mt nh my. V chng ti c hai trai, mt gi, ba
chu tht l ca tri cho ng ! Nh ti vi ti, bn ti chu kh
kham kh cng nhiu, nui c cc chu n hc, n gii giang
lm. B con li xm u ly lm thm thung, v cc chu nt na,
tht l ngoan ngon, chm lm, li c hc. Chu Mrix l chu
ln, lm ngh th v. Chu Anbe th lm th my. Em gi cc chu,
l chu Yvon, n l mt bng hoa xinh xinh mi tm ci xun
xanh- nh x ti ngi ta hay ni vn hoa th - hoa lm si ngy
la trai khp vng, chu n nh my ch. Mi a kim c
ng tin cng kha kh, cho mnh v cho v chng chng ti.
Ban ngy th cc chu i lm, ti n c my chu mi m hc
hnh. Ch nht no cng c ngy bn lun vi nhau nhng ci hc
c trong tun. Ni tht tnh ng hay, c nghe cc chu n bn
n ni l sng l sng lng; y chnh cc chu dy chng ti,
m cc chu vi ti, bit c khng bit bao nhiu th. Vy l v
chng chng ti tht l i b m sng nht trn i.
"Chin tranh bng n. Chu Mrix b thng nng t u, t
lu sau th cht. Chu Anbe th b ghi l mt tch, sau ba thng
chin trn. C th l nh ti v chu gi ho in ln, in v au

1) Tc thu th dn s. Do yu cu ca s kim sot quc gia v quc
t, ngi i bin phi theo lut hng hi quc t, c ng k vo mt
danh b nh nc. C ng b mi l cng nhn hng hi chnh thc.
n. Lng ti l ci ch cho pho n, n Php n vi chng ti
cng nhiu ngang n c; n n khng c quc tch, nn n bn
ny hay bn kia th cng u ph phch c, cng u git hi
ngi ta, dng dng nh nhau, tn khc nh nhau.
"Mt hm n, trong gian nh chng ti v n na, v
ti cng chu gi ti ang nu nng, th mt ci i
)
- chng phi
loi ni Na Uy ni ting ca Lui Phorext u, m l ci loi ni n
gip be gip bt tut - n b xung.
"Mt ting n kinh hn, ri tt c ht tung ln. Ti thot thn
v ang xung tng hm ly ci g . n khi li ngi, t di
hm ln, th ln ht cu thang, ti chng cn thy nh, thy ca,
thy v, thy con u c na, m ch thy mt khong trng khng,
mt khong trng khng khng khip, hi hng, mt khong trng
khng n lp c khng trung bng ci no nut, ci tn cng, ci
cht chc, ci tan hoang. Ti qu sng s cn hong ht... Nhng
hy ch y, ht u! Ci lc gh gm nht trong c i ti, l
lc m ti nhn ra trong ng nh ca vn nt, mt ci bn tay
mu me ca chu Yvon ti nghip ca ti, ri cch my bc, l
mt ci chn cn giy tt y nguyn ca ngi v ng thng ca
ti. y by gi, y by gi...".
n y, ng gi ti nht. Ti c thy trong i mt c, bng
di i, mt ni nim au xt v cm hn khng sao t xit. Mt cn
co git lm c ton thn run ry. C t hai bn tay ang qup li
ln mp bn. Hai chn c di di u nhp, nh pht st, trn sn
nh, m cng gn ct ra nh vy, th l khi no con ngi ta ang
c km li mt nim xc ng ang mun bng ra. Ti nh nh bo
c: "Thi va ri, c i! Xin hm khc c k cho nghe. C xi c
khoai rn, c nh!". ng c nh khng nghe thy ti ni; c th di
mt hi, ni tip: "y ng xem, ng thn mn, chin tranh, cuc
chin tranh tri tru t dit ny ti c ci g th n git sch c,

1) T lng ch n pho c ln.

no l hnh phc, no l nh ca, no ngi v qu, no by con
yu. Cn ti, th by gi ti nh thin h b th sng qua ngy,
sau by nhiu nm tri lm n, cc nhc. Bit u, vng, bit u
chng phi chnh chu Anbe ng thng ca ti l ngi by gi
y ang nm di Khi hon mn!".
C gt mt git nc mt tht to, tay run run nng ci cc m
ti va rt ru vo, ming ni: "No, chc sc kho ng!".

Bo L'Humanit,
ngy 30 v 31-5-1922.

BNH NG
che y s xu xa ca ch bc lt git ngi, ch ngha
t bn thc dn lun lun im trang cho ci huy chng mc nt
ca n bng nhng chm ngn l tng: Bc i, Bnh ng, v.v..
Nhng, hy xem tay chin s v bnh ng y thc hin
bnh ng nh th no.
Cng lm mt vic trong cng mt xng, ngi th da trng
vn c tr lng hu hn nhiu so vi bn ng nghip khc
mu da.
Trong cc cng s, nhng ngi bn x mc du lm vic
lu nm v mc du rt thnh tho cng vic, vn ch lnh mt
khon tin cng cht i, trong khi mt ngi da trng mi c
vo, lm cng vic t hn, th li lnh lng bng nhiu hn.
C nhng thanh nin bn x hc qua cc trng i hc ca
chnh quc v u bng tin s y khoa hoc lut khoa, vn khng
th lm c ngh nghip ca mnh trong nc mnh nu h khng
vo quc tch Php. (Mi ngi bit, mt ngi bn x mun
c vo quc tch Php nh vy th kh khn v nhc nh nh
th no ri).
Phi b rung nng v nh ca ng vo lnh "tnh nguyn",
nhng ngi dn bn x ra lnh c nm mi ngay ngha m
miu ca ci th "cng bng" qui g m h ang phi bo v ny.

Cng mt cp bc, nhng ngi da trng gn nh bao gi cng
c xem l cp trn ca ngi bn x. Ngi s quan bn x phi
cho v tun lnh s quan da trng. Ci ch ng cp phn bit
"nhn chng - qun s" y li cn r rt hn na khi nhng ngi
lnh da trng v lnh khc mu da cng i chung trn mt chuyn
xe la hoc tu thu. V d nh vic mi nht gn y:
Hi thng nm, chic tu Ligi ch 600 lnh ngi Mangt t
Php sang Maagtxca. Cc h s quan ngi bn x th chen chc
di hm tu, cn ng nghip ca h, nhng h s quan da trng,
th c ng hong nm trong cc bung dnh ring.
Hn nhng ngi anh em khc mu da chng ta, nng si ln
v cc ni spde nu khng phi v l tng, v tnh dy v ting
ng m m ca chn vt quay hay v ting gi ca lng tri, c th
suy ngh v hiu rng ci ch ngha t bn tt p kia vn coi h
v bao gi cng ch coi h nh nhng k l malt
1)
m thi.
N.A.Q.
Bo L'Humanit,
ngy 1-6-1922.

1) T ng Latinh, c ngha l k tanh hi, bn thu.

LI THAN VN CA B TRNG TRC
Quc vng nc Nam sp lm "khch ca nc
Php". Gi l c li cho mng t ti, chng ti
knh dng ngi gic mng ny ca ng ch
Nguyn i Quc ca chng ti, ngi by ti
trung thnh ca ngi.
m ti qun qui di ln ma nh ht dm d. Mnh trng
vng vt c bu trn nhng mi lu tranh. Cy m t m a
nc mt tun ri. Gi thi qua nhng cm l mt mi va nhau
thnh ting kinh rn. Cnh cy vn vo nh nhng cnh tay ma
qui, v nhng m nc b tng cn gi t ngt qut, c nc n.
Cnh vt nc Nam, lng trong cy c um tm, vn ti vui v th
mng th di nh trng, nay bun thm l lng. Cn hp hi ang
chi vi khp. Tai ng lng vng u y.
nh sng l ca nhng cy nn thm chp chi u ngn
bc cong queo, ht ln nhng cy ct sn mi nhn bng trong cung
in nhng bng en lung lay v nhng con mt hp hy. Bn
quan hon lim dim u oi trn chic chiu tri di t mt gc
nh. Nh cm thy c c im lng ang b l.
Trng canh va im ba ting. Tng, tng, tng! Cc anh l
ngi phng Ty, cc anh chng hiu th l th no c, h? Tng,

tng, tng! Nhn n ln nm th l ba gi ca cc anh y. y l
thi khc ban m lc lng tri ct cao ting. Lc cc ng m
khc ra nhng k nm bn trong, h la khi nhng tm lim he h
m, ra ngoi i d i dm, ct ln ting r hoan lc. Lc u c
con ngi y ry nhng bng hnh, mng m. Tng, tng, tng!
Nhn n ln ba, th y l con s chn, con s tn cng trong nhng
con s chng th chia cng chng th nhn, m theo vua Phc Hi
th n biu hin s suy n ca mt sinh linh c coi nh cng tt
(dng cu)
1)
.
chnh l lc Thin t nm m. Ngi m thy nhng con
rng chm trn t, bn bng bin ng, ho thnh nhng con rn
gm ghic, m thao lo nhng con mt ngu tia mu. Cn
nhng con phng hong
2)
, ging chim tng trng cho uy quyn
vua cha, th vn chic c di ngong tua ta lng, qut m xo
cnh, y ht m g trng cu knh, ng ght. Mi vt bng ngc
thch, bng chu bu, u xn i, xm xt li. Tt c c t t quay
trn, v tan dn, tan dn. Ri mt bng ma trm khn, trng trng
hin ln. Nh vua kinh hong run ln lp cp, v khng phi vua
cha no cng u can m nh Hmlt
3)
, v thng minh nh th
th li cng khng. Ngi mun ko chiu che mt m khng c.

1) Nguyn bn vit ging cu, v tc gi mun bn c Php c
c gn m Vit hn.
Dng cu, mt qu trong Kinh Dch, biu hin mc cao nht m mt
con ngi hoc mt s vt c th tin ti c v t im ny tr i n s
xung dc (khi nim thuc v tr quan siu hnh huyn b Trung Quc c,
sau thng gn vi m tn v tng s).
Phc Hi, vua thn thoi Trung Quc c s, c coi l thu t ca v
tr quan ni trn.
2) Phng hong trong nguyn bn vit bng ting Vit.
3) Hmlt: Nhn vt chnh trong v kch cng tn ca vn ho Anh
Schxpia. Trong on u ca v kch Hmlt, hong t nc an Mch,
tip xc vi bng ma vua cha hin v i c con bo th.
ng b v gin d, bng ma ni vi v ch hong cung th ny:
- Mi c nhn ra ta khng, a con khn kh kia i! Ta l mt
trong nhng ngi khai sng nc Nam ti p ny y. Ta l
Trng Trc, nm
)
cng em gi ta l Trng Nh v ng bo
nh ui bn xm lng, tr th chng, gii thot qu hng. ng
c run ln nh th, con i! M phi lng nghe ly li m bo!
Chng hay mi c bit rng, theo tp tc nghn nm ca nc Nam
ta xa c th Hong l chu mnh tri tr dn, v th m c
coi l con ca tri, cha m ca dn?
"Vua mun xng vi lng tri v lm trn nhim v ch tn ca
mnh th phi chu kh trc dn v chia sng sau dn. Vua phi
tun lnh tri, m ting dn chnh l truyn li tri. Bng khng
th y l tri on tuyt, t tin t b, nhn dn rung ry.
"Gi s t nc ra m xem, mi s thy t tin treo bao tm
gng o c v dng cm, ch kh v t tn. L Bn (544)
2)
, vi
mt nhm ngha s, ni dy v b gy ch h ca Hn tc.
Ng Quyn (938) ph tan o qun nc ngoi ko vo nh
chim t ai T quc ta.
"Dn ta sng trong hnh phc v thnh vng di triu nh
inh. Nm 980
3)
, L i Hnh dng cm khng chu khut
phc trc yu sch ca lng ging hng mnh hn mnh gp bi,
ng nh thng ch, git cht tng ch. Do gii thot
c ng bo khi nn n dch.
"Qun Mng C i n u ph sch y, b nh Trn v
vang ca chng ta nh bi (1225)
4)
. L Li hng dng ng ra
lnh o cuc cch mng nc Nam, p tan ch tn bo v

1) Hai B Trng khi ngha nm 40.
2) L Bn, tc L B, khi ngha nm 542.
3) L i Hnh ph gic nm 981.
4) Nh Trn bt u t nm 1226.

hch sch m nhng k t xng l bo h ta bt ta chu.
.....
"Tht l nhc nh thm t, tht l chn ngn gh gm, tht l
cay ng ch xit bao cho cc v, nu t nhng tng my, t tin
mi phi trng thy dn tc m cc v ginh c t do nay chu
phn n l, t nc c cc v gii thot nay lm vo cnh n
dch, k k tc ngai vng ca cc v nay sng trong n hn.
"Mc du l nghi khng cho php cc v nguyn th nc ta ri
khi cung cm, th nhng chng ta vn phi au bun nhn thy
rng vn c nhng bc qun trng phi lu vong.
"Nm
)
, Tu (phong kin) nh nhau vi ta; nh ch c lp
v lng kht khao t do hn l nh qun ng sc mnh, nc
Nam thng. Chinh chin lc th l li bt u. Gic bit rng
khng khut phc c ta bng uy lc, dng chin tranh hao
mn. Trn Qu lnh o dn Nam ot c thng li, sau
thy dn cng kit, i kht, mu xng ri. ng bit rng gic
ch mun hi mnh ng, v chng bt c ng ri th dn Nam s
c yn n. V vy ng ra np mnh; ng np mnh dn ng
hao tn sinh linh, xng mu. B cm t gii i, ng nhy xung
sng t t. ng th cht vinh ch khng sng nhc. Ngy nay, mi
bui mt tri mc ln ln xung, mun nghn nh ho quang vng
ng quy trn dng sng trong nc bc long lanh, to nn i k
nim vnh cu cho linh hn bt dit ca con ngi chin bi v i
...
"Tip l Hm Nghi, Thnh Thi v Duy Tn - ngi ngi
ngay trc mi. Chnh nhng k xng xng l tn trng phong tc,
lut l nc ta y i ba v v mai y s dng mi lm mn
rao hng thuc a, c ng quc. C thy khng, con! Chng th
bao gi trong nin gim nc mi li c mt vua Nam no chu lm
ti t n nh mi, li c mt cuc ng gi tun du no thm hi

1) Cuc xm lc ca nh Minh bt u nm 1406.
n mc ny. Trc y, mi tng phm ti bng b l b ln bn
th linh thing ca ng vi hnh nh gh tm ca thng da trng
ngi ng v bng ph n, n sc ln mi ti, n mi thy ma. Ti
sao, , ti sao mi li lm th? Nay mi li sp ln xa tn miu. Tay
mi s khng thp hng vo nhng tit u xun, u thu na. Mi
s khng t tay m hng n dng hoa qu u ma v cng cm
mi na. Vn hay, con ! rng tt c nhng ci y chng qua u l
nghi l c h ! nhng mi cng tha bit rng ch cn c ngha v
l mi cn lm c vi t tin v mi cng ch cn c ci uy tn
m thi trc mt thn dn.
"Gi th mi li sp lm t hi hn na. Mi sp ca ngi cng c
ca nhng a bc lt v hip p dn mi. Mi sp ph trng s
thnh vng ca t nc mi, ci thnh vng c sp t u ra
y trong tr tng tng qu giu ca bn bc lt. Mi sp tng bc
cng n v ngn v tng tng ca nn vn minh thm nhp
sn h x tc ca mi bng mi nhn ca li l v bng hng sng
ca-nng.
"i, nhn, hy nhn no, a con thm thng kia i! Hy nhn
quanh mi! Thy chng Trung Hoa ang thc tnh, Nht Bn ang
duy tn...? Thy chng ton cu ang tin, ch c dn mi l, nh mi
v l quan thng ca mi, c phi chm ngp mi trong vng ly
dt nt v ti i khn nn?
"Hy nhn Triu Tin, Ai Cp v n , tt c cc nc u
ang ng ln i hi quyn li, cng l v t do!
"Chnh gia lc th mi... Im... Nghe ka! Nghe thy chng...
Nghe thy chng nhng ting ku go...? A! Ngi ta n kia ka,
ng qu, tt c nhng ngi dn nc Nam b thit mng cho
cuc chin tranh chu u. Ngi ta n i nhng g m bn
quan thy mi cng mi ha hn vi ngi ta, anh em ngi ta.
Tr li ngi ta i no! A! Ngi ta gin d, ngi ta b i.
"By gi th ngi ta quay lng i ri, ngi ta ang i n
pha ng kia. C thy ngi ta khng? ng kia y, ni mt tri

ang mc huy hong khn xit, ni tung bay kiu hnh l c Nhn
o v Lao ng. y! Chnh y l ni yn ngh tm linh nhng
ngi khut, l tng lai ca dn tc m mi phng s chng
ra g!
"G sp gy sng. Sao Bc u tin ngang tri. Nhc tin ang
gic gi ta. Thi, cho!".
M hi nhp nhp m trn v cha thng ang ng. Ngi
mun ku ln. Nhng khng ku c. Li ngi lu li v s.
Mt quan hon bc vo, khom khom ci lng ba ln, ri the
th ci ging n b:
- Ngai di
)
! c lnh ln ng ca Ta Khm truyn sang
ri y !
NGUYN I QUC
Bo L'Humanit,
ngy 24-6-1922.

1) Trne sous: Chi ch, do dch st tng ch t "B h" sang ting
Php. H: di l "sous", m "sous" th li cng c ngha l xu. Vy y
c th hiu Ngai di, cng c th hiu Ngai xu... Ch chuyn c phn
no a v chm chc nhiu mt sang bn dch ting Vit.

NHNG K I KHAI HO
Di u "Bn k cp thuc a", ng ch Vchto Mrch
thut li cho chng ta nghe s c c khng th tng tng
c ca mt vin quan cai tr thuc a n nha cao su vo
b phn sinh dc ca mt ngi ph n da en khn kh. Sau ,
hn bt ch phi i mt tng ln ng phi nng cho n cht.
Tn cng chc dm bo hin ang tip tc nhng thnh tch
ca hn trong mt tnh khc vi chc v c.
Khn thay, nhng vic b i nh vy li khng him g ci ni
m bo ch ca cc nh cm quyn thng gi l "nc Php hi
ngoi".
Hi thng 3 nm 1922, mt nhn vin nh oan B Ra (Nam
K) nh gn cht mt ph n An Nam lm ngh gnh mui,
ly c rng ngi ny lm mt gic ng tra ca hn, v lm n
o ngoi hin nh hn .
Hay ho na l ngi n b ny cn b do ui khi ni lm
vic nu b tha kin g.
Hi thng 4, mt nhn vin nh oan khc n thay cng tht
xng ng vi tn trc v nhng hnh ng tn c ca hn.
Mt b c ngi An Nam, cng lm ngh gnh mui, v b
khu lng nn ci nhau vi m cai. M cai n tha vi vin
oan. Vin ny chng xt x g c, tt b c th mui hai ci tht
mnh v khi b c gi ng thng ci xung nht nn, th nh

khai ho y, cha va lng vi trn n m hn va trng pht b
c, lin mt ci rt mnh vo bng b c khin cho mu c ngay
ra lnh lng.
Khi b c ngi An Nam ng thng b ng quay xung t,
ng l phi cp cu cho b, th ngi cng tc vin ca ng Xar
y li cho gi l trng n v ra lnh cho l trng em ngi b
thng i ni khc. L trng t chi khng lm. Vin oan lin
cho gi chng ngi b nn n, - ng ny b m, - ra lnh bt ng
phi em v i. Hin nay, b c gi khn kh ang nm nh
thng.
Bn c mun nh cuc rng hai ng oan ca chng ta Nam
K, cng nh bn ng nghip ca h l v quan cai tr n chu
Phi, c b lm ry r g khng ? H hn c thng chc na kia
y.
Nguyn i Quc
Bo Le Paria,
s 4, ngy 1-7-1922.

tH GHT CHNG TC
V ni n u tranh giai cp v quyn bnh ng gia con
ngi m ng ch Ludng ca chng ta b kt n l tuyn
truyn th ght chng tc. Vy ta hy xem tnh yu thng gia
cc chng tc c quan nim v thc hin ng Dng nh
th no trong thi gian gn y.
Hm nay, chng ta s khng ni n ti c ca chnh quyn
thc dn l dng ru v thuc phin u c qun chng v
lm cho h ngu mui i. Vic y cc ng ch chng ta trong ng
on ngh s tt s c ngy bn n.
Mi ngi u bit r nhng thnh tch ln lao ca tn quan
cai tr st nhn cl. Tuy nhin u c phi ch mnh hn mi c
nhng th on tn c i vi ngi bn x nh th.
Mt g Pucxinhng no , hng h nhy ra nh mt
ngi An Nam ch v ngi ny dm t m v c gan nhn ngi nh
ca ngi u trong my giy ng h. Hn nh anh v cui cng
git anh bng mt pht sng lc bn vo u.
Mt nhn vin s ho xa, dng roi my nh mt ngi l
trng Bc K.
ng Bc m v s ngi li xe cho ng ta.
ng thu khon Brt, sau khi cho ch cn mt ngi An Nam
tri tay ngi ny li, cho n cht.

ng pphi, ch s thu git cht ngi y t An Nam ca
ng ta bng mt ci ht sc mnh vo mng m.
ng Hngri, th my Hi Phng, nghe ngoi ph c ting n
o; ca nh ng va m th mt ngi n b An Nam chy xc
vo, sau lng c mt ngi n ng ui theo. Hngri tng l mt
ngi bn x ang ui mt Con g
)
, lin v ly khu sng sn n
mt pht. Ngi n ng ng vt xung cht ngay. l mt ngi
u. Hi th Hngri tr li: "Ti tng y l mt thng bn x".
Mt ngi Php buc nga ca mnh vo mt ci chung trong
c sn con nga ci ca mt ngi bn x. Con nga c nhy
chm ln, lm cho ngi Php tc in rut. ng ta nh ngi bn
x hc c mu mm, mu mi, ri em tri li treo ln cu thang.
Mt nh truyn gio (Vng! mt v linh mc nhn t) nghi mt
hc sinh trng thy dng ngi bn x n cp ca mnh 1.000
ng, ng ta tri ngi hc sinh ny li, treo ln x nh, tra kho.
Ngi hc sinh ng thng y ngt i. H h anh xung. Khi anh
hi tnh, h li treo ln tra kho. Anh gn cht. C l hm nay
th cht ri.
Vn vn v vn vn.
To n c trng pht nhng tn , nhng con ngi i khai
ho hay khng ?
C tn th trng n, c tn th khng ai ng n lng chn. S
tnh l nh vy. y th m by gi th:
- B co Ludng, n lt anh ni i!
Nguyn i Quc
Bo Le Paria, s 4,
ngy 1-7-1922.

1) Hai ch Con gi trong nguyn bn vit bng ch Vit. Trong thi
k Php thng tr nc ta, ngi Php thng nui nhng thiu n Vit,
va lm ngi hu h, may v, va lm tr chi, chng gi h l Con gi .

CON NGI BIT MI HUN KHI
Xin tng Nah
)
, ngi b qun phit thc
dn m hi, bi k ny.
"Chnh cuc chinh phc h thng thuc a
rn luyn ti nng chin u ca s ng nhng
nh ch huy qun s ln ca ta, nhng con ngi
a ta n chin thng, c d lun Php
ca ngi vinh quang v chin cng ngay khi mang
l c nc ta n di nhng bu tri chu Phi
hay chu ".
Anbe Xar
B trng B Thuc a
Hatxa
2)
, thng 1 nm 1998.
Thnh ph Hatxa c x tng bng. Tng u nh mt v
cha xun g cy a thn ln g vn kh khc cc bao ln v
cc ca s, lm mc ra mun vn tm l php phi yu kiu trc

1) Nahng l mt ngi lnh thuc a b mt tn quan ba Php
git hi nm 1922 min ng Marc.
2) Hatxa l tn mt tc ngi Ty Phi. y, tc gi ly tn t
cho mt thnh ph tng tng ca chu Phi c lp v thng nht tng
lai.

gi. y l l k nim ln th nm mi ngy thnh lp Cng ho
lin hip Phi. Cha bao gi dn chng li tham gia vi mc y
nhng hi h loi ny. T sng sm, cc ng ph, cc qung
trng y nh mt dng sng ngi. Tng on hc sinh, ging c i
u, va diu qua cc ph va ht Quc t ca, c dn chng v tay
hoan nghnh. Trn qung trng Xvit, mt c gi h ho m
ng. l c Kimeng, mnh danh l Con ngi bit mi hun khi.
C Kimeng, tui chn mi, l mt cu chin s ca qun
i cch mng, mt trong nhng ngi sng lp Cng ho da en.
c ph bm mt tr thng minh c bit sc so, li am hiu
tng tn mi s kin chnh tr v x hi ca thi i, c Kimeng
khng nhng ra sc thc tnh anh em cng mu da ra khi gic
ng m say ca con ngi n l, m cn c gng ph tan mi thnh
kin dn tc v chng tc, tp hp nhng ngi b bc lt thuc cc
mu da trong cuc u tranh chung. C thnh cng. Kimeng l
mt trong s him nhng ngi chu gian kh ln gieo ht v
c hng hnh phc ln gt v ma thng li. Mi tc c
bc ph nh tuyt khun rc r b mt mu mun. i mt c hin
du v nhn su thm. Ming c lun ti ci, d trc nhng
nguy nan nghim trng nht hay trong nhng gi pht en ti
nht. T ton b con ngi c tot ra nhn t v cao qu. C ng
tn knh v c tn knh.
Chng ti n ni th c ni c na chng, v y l
nhng li m chng ti nghe c:
"... C nhng t ng m ngi gi cc bc trc kia thng
nghe thng ni, th nay khng cn trong t ng ca cc chu na.
V nh th l tt. By gi cc bc ni n to n, cnh st, qun
i, nh t, thu kho, th cc chu chng my ngi hiu nhng
ci l ci g.
"Thi bc th nc Cng ho ca chng ta l thuc a Php.
Trong nc, c ngi giu v ngi ngho. Ngi giu l nhng k
hng tt c, tuy g cng chng lm. Ngi ngho l nhng k g
cng lm, m chng c hng g c. Ngi ngho phi chu cht
chc cho ngi giu khi no bn ny bt ho vi nhau: ci gi l
thu mu. Ngi ngho lm ra c ci g u phi np cho ngi
giu: ci gi l thu tin.
"Vy nh, bn t bn da trng ly nc ta lm thuc a xong,
n bt cc bc phi np cc th thu, mc du cc bc no c ca
n g u. Np th khng c g np; khi b hnh h, cc bc
phi b trn vo rng. Chng n em ch v em sng ui theo,
cc bc nh phi n vo mt ci hang, ngy nay gi l hang Tun
nn.
"Bn bc hn hai trm mng, n ng c, n b c, tr em c.
C tng rng nh th l tm yn thn, nn mc du phi chu
m, chu ti, chu i, cc lm, cc bc c nh c nn li cng
lu cng hay, v bit rng bn n vn rnh ngoi hang vi sng
ng. Hang ti nh bng ngy cng nh m, bc chng bit trong
bao lu.
"Chng trng thy g ht, chng nghe thy g ht, tr ting ch
sa d di, xa xm, nhc nh rng tnh th vn him ngho.
"Mt ngy n, ni ng hn l mt m n, cc bc ngi thy
c ci mi kht lt trn vo ch nu trong lng t. Mi kht nng
ln nhanh v tr thnh khng th chu ni. G th? Chng ai bit...
Tr nh th khc, n b th la, n ng th chi. Hong lon! Chy
i ? Nhng chy u ch? Khng khip qu! Ting rng lp cp,
ting tht x tai, ting nc, ting thn ngi xung, ting khc
in r, lm cho ci x ti m khi ht nh l mt a ngc.
"By gi bc tn cui hang. Bc theo bn nng nhm mt,
ngm ming, p mt vo vch hang. Nh th cm thy d th hn
v ng i lc no khng bit. Tnh dy th thy c tia sng chiu
chch vo mt, y l mt k h qua t, nh m bc th c
v thot cht. Bc nhm o mt li ra pha , nhng ch mt xc
v ch. Bc bn quyt nh thi nh liu mng c pha ca hang
m ra. Qu qung v dm qua hai trm xc cht hun mi tr li

c vi khong tri t do.
"Bc n c, n r cy, i lang thang ht lng ny sang lng n;
cui cng th c b ca ng ch ngi da trng ny y thu
nhn v nui nh con. ng dy d bc theo nhng nguyn tc
ca tnh hu i v ca ch ngha cng sn; ng cng cho bc
bit tn thng da trng v mun thu thu m hun cc bc cht
ngt mt cch man r nh vy.
"Thng hun khi, tn n l Bruye, l i din ca nc Php
v l cng s Hatxa".
NGuyn i Quc
Bo L'Humanit,
ngy 20-7-1922.

TH NG GI NG ANBE XAR,
B TRNG B THUC A
Tha ngi,
Chng ti hon ton hiu r rng, i vi dn bn x thuc
a ni chung v i vi dn An Nam ni ring, lng thng yu
ca Ngi tht l bao la rng ri.
Di quyn cai tr ca Ngi, dn An Nam c hng phn
vinh tht s v hnh phc tht s, hnh phc c thy nhan
nhn khp trong nc, nhng ty ru v ty thuc phin, nhng th
song song vi nhng s bn git hng lot, nh t, nn dn ch
v tt c b my tinh vi ca nn vn minh hin i, lm cho
ngi An Nam tin b nht chu v sung sng nht trn i.
Hnh ng nhn i y chng ti khng cn nhc li tt
c nhng hnh ng khc nh: bt lnh v bt mua cng tri, n
p m mu, trut ngi v y bit x mt ng vua, xm phm v
lm u nhng ni linh thing, v.v..
Tht ng nh cu th ch Hn t: Gi u ym thi chiu
qut phy, ma ngha nhn n vt xe ln
26
. c nm quyn ti
cao cai qun cc thuc a, danh vng ca Ngi cng cao bao nhiu
th s quan tm c bit ca Ngi i vi nhng ngi ng Dng
cng tng ln by nhiu. Ngi cho thit lp ngay Pari mt c
quan c trch theo di nhng ngi bn x c tr trn t
Php, c bit l theo di nhng ngi ng Dng, nh mt t
bo thuc a ni r.

Nhng ch "theo di" khng thi th thy hnh nh cha xng
vi tm lng thng yu ca Ngi nh bc cha m, nn Ngi cn
mun gia n hn na. V vy m gn y, Ngi ban cho mi
ngi An Nam - ngi An Nam yu qu, nh ngi thng ni -
nhiu ngi "hu cn" c bit. Tuy nhng ngi ny cn u tr
trong ngh thut ca Sclc H
)
, nhng h cng t ra rt tn
ty v rt ng yu. Chng ti ch cn bit khen ngi h v ca tng
ngi cm u h l Ngi.
Chng ti thnh tht ly lm cm ng c Ngi dnh cho
vinh d , v chng ti c l s tip nhn vinh d vi tm lng
bit n su sc nht, nu vinh d y i vi chng ti xt ra khng
phi l c hi tha, v khng gy ra nhng s ghen t v suy b.
Trong lc Ngh vin ang tm cch tit kim chi tiu, hn ch
s nhn vin cc c quan hnh chnh; trong lc ngn sch b thm
ht nhiu, nng nghip v cng nghip thiu nhn cng; trong lc
phi hn ch tin lng ca ngi lao ng v trong lc vic phc
hi dn s i hi phi s dng mi nng lc vo vic sn xut, -
trong lc nh th, chng ti li c tip nhn nhng c n ring
cho c nhn mnh, gy ra lng ph sc lc ca nhng ngi cng
dn b y vo cnh v cng ri ngh nh nhng ngi "hu cn"
ni trn, v gy ra s tiu ph tin bc m giai cp v sn m
hi si nc mt mi kim ra c, - th qu l khng yu nc t
no.
V vy, tuy rng vn l k i n Ngi, chng ti cng trn
trng xin Ngi min cho ci c n y, i vi chng ti th n qu
ho tht, nhng i vi nc nh th li l qu lng ph.
Nu Ngi nht thit cn bit hng ngy chng ti lm g th
rt d thi: c mi bui sng chng ti s pht hnh mt bn tin v
s i li ca chng ti v Ngi ch vic c l bit.
V li, thi kho biu ca chng ti rt gin n v hu nh c
nh.

1) Nhn vt ni ting trong tiu thuyt trinh thm Anh, ch thm t
lnh ngh.
Sng: T 8 n 12 gi xng my.
Chiu: phng bo ch (d nhin l bo ca phi t), hoc
th vin.
Ti: nh ring, hoc d nhng bui ni chuyn b ch.
Ch nht v ngy l: Thm nh bo tng hay nhng ni b ch
khc.
Ch c th thi!
Hy vng rng cch ny va tin, va hp l c th lm Ngi
hi lng c, chng ti xin knh gi Ngi, v.v..
nguyn i quc
Bo L'Humanit,
ngy 25-7-1922.


KHAI HO GIT NGI
Cng trn mc din n ny, gn y chng ti nu ln
mt lot nhng v git ngi m th phm l nhng k i "khai
ha" ca chng ta, nhng vn khng b trng pht. Than i! quyn
s on trng y c mi ngy mt di thm, tht l au xt.
Li mi y thi, mt ngi An Nam, trc 50 tui, lm cng
cho s xe la Nam K 25 nm nay, b mt vin chc ngi da
trng git. S vic nh sau:
Anh L Vn Ti iu khin bn ngi An Nam khc lm vic
di quyn mnh. Phn s ca h l ng cu mi khi c xe la i
qua v m cu cho tu b qua li. Theo lnh quy nh th phi
ng cu 10 pht trc khi xe la i qua.
Ngy 2 thng 4, hi 16 gi 30, mt ngi trong bn h mi
ng cu v h tn hiu xung, va lc mt chic thuyn my cng
i n, trn thuyn ch mt vin chc xng ng tu ca hi qun
i sn v. Chic thuyn my ko ci ln. Nhn vin ngi bn x
lin ra ng gia cu, pht c bo cho nhng ngi trn thuyn
my bit rng xe la sp chy qua v do cu ng ri. V sau
y l cu chuyn xy ra: Chic thuyn my gh st vo tr
cu. Ngi vin chc Php lin nhy ln b v hm hm tin v
pha ngi An Nam. Anh ny khn ngoan, chy trn v pha nh
ng Ti l "xp" ca mnh. Ngi vin chc kia ui theo, ly
nm anh ta. Nghe c ting n o, Ti lin chy ra n v i din
ca nn vn minh, vin ny mng ngay: " sc vt, ti sao my
khng m ra ?". Vn khng bit ting Php, Ti ch cn bit tr li
bng cch tr vo ci tn hiu . C ch n gin y lm cho ng
cng tc vin ca Ngi Lng ni xung ln. Khng phn phi tri g,
ng ta nhy x vo Ti v sau khi "khin" cho mt trn, cn y
anh vo mt ng than hng gn .
Ngi An Nam gc cu y b bng mt cch rng rn, c ch
n nh thng, v sau su hm cc k au n anh cht ti
nh thng.
Ngi vin chc kia vn c v s khng c g phi lo lng c.
Trong lc Mcxy, ngi ta trin lm cnh phn thnh gi to
27

ca x ng Dng th An Nam ang c nhng ngi b cht i.
bn ny, ngi ta ca tng lng trung thnh, cn bn kia, ngi
ta ang git ngi! Nh vy ngha l th no hi ng ch tn Khi
nh v C ln Xar ?
NGUYN A.Q.

T.B.- Trong khi tnh mnh ca mt ngi An Nam b xem nh
thn con ch, khng ng gi mt ng trinh, th Ngi Tng thanh
tra Rna, b st c mt cht da cnh tay m c lnh 120.000
phrng tin bi thng. i, bnh ng! Bnh ng qu ho thay!

Bo Le Paria, s 5,
ngy 1-8-1922.


PH N AN NAM V S H
CA PHP
Ch thc dn, t bn thn n, l mt hnh ng bo lc
ca k mnh i vi k yu ri. Bo lc , em ra i x vi tr
em v ph n, li cng b i hn na.
Tht l mt s ma mai au n khi ta thy rng vn minh
di nhiu hnh thc khc nhau, nh t do, cng l, v.v. - c
tng trng bng hnh nh mt ngi n b du hin v c mt
hng ngi ni ting l ho hoa phong nh ra sc im t - li
i x mt cch ht sc b i vi ngi n b bng xng bng tht
v xc phm mt cch v lim s ti phong ho, trinh tit v i
sng ca h.
Thi dm bo thuc a l mt hin tng ph bin v tn c
khng th no tng tng c. y chng ti ch tm nu ra
mt vi s vic m nhng ngi v t chng kin v k li
nhng iu tai nghe mt thy, ch em ph n phng Ty hiu
r gi tr ca ci gi l "s mng khai ho" m bn t bn ginh
ly c quyn thi hnh, ng thi hiu r ni au kh ca ch em
ph n thuc a.
Mt ngi thuc a k li rng: "Khi bn lnh ko n, dn
chng chy trn c, ch cn li hai c gi v hai ph n, mt thiu
n cn tn v mt ph n ang cho a con mi b, tay dt mt
em gi nh ln tm. Bn lnh i tin, ru mnh v thuc phin.
Khng ai hiu chng ni g, th l chng ni gin ly bng sng
nn mt c gi ngt i, ri cn mt c th trong my gi lin, hai
tn trong bn lnh, khi ko n say b t, em thiu trong mt
ng ci cnh kh lm tr vui vi nhau. Trong khi , th nhng
tn khc hip hai ph n v em gi nh, chn ri, chng git cht
em b. Lc , ngi m bng a con kia trn c, ri t trong
mt ci bi cy cch y 100 mt, trng thy ngi ch em mnh
ang b hnh h. Duyn c lm sao, ch chng bit, ch ch thy
ngi thiu n b t nga trn mt t, tay chn b tri cht,
ming b bt li, cn mt tn lnh th ly li l c t t, tng nht
mt, chc vo bng ch, ri li chm chm rt ra. Sau , chng
cht ngn tay ngi thiu n cht cp ly chic nhn v
cht c cp ly chic vng.
"Trn mnh t bng phng trc kia l rung mui, ba ci
xc cht nm : em b b lt trung, thiu n b m bng, cnh tay
gi th gh gm lm sao, cng trn trung nh th, nhng v b
thiu chy nn khng nhn ra hnh th c na, m chy lnh
lng ng li v da bng th b phng ln, chn vng, ng nh
nh da con ln quay vy".
(Cn tip)
1)

Nguyn i quc
Bo Le Paria, s 5,
ngy 1-8-1922.

1) Cc s bo Le Paria sau khng thy ng tip.

"S THCH C BIT"
T khi n Pari, Khi nh, Hong nc An Nam thnh
mc tiu bao vy theo nh thng l ca mt s b bun son bn
phn. H dng ln Ngi Ng nhiu bc th nng nn tnh t v
nhiu tm nh khu gi. Nhng Khi nh vn l bc hin trit,
Ngi Ng bn truyn em tt c th v nh y vt vo st rc,
v ai hi, Ngi Ng cng u t chi khng tr li g ht.
ng Anbe Xar tr li mt m nhn hi v vic nh sau:
- y, Hong thng Ngi c nhng s thch rt c bit.
B ny rt i ngc nhin v mun hi cn k thm, nhng ng
B trng B Thuc a nh trng lng:
- Hong thng Ngi ch thch c sch thi.
B ta li hi:
- Th hin gi Hong thng ang c g?
ng Anbe Xar tr li:
- Platng.

(Nghe Lm)
Bo rng Hong Khi nh l bc hin trit, iu ta khng
nghi ng g c. Nhng hin trit th cng khng phi l khng cn
l , v chng ti mn php knh tu Hong thng rng c ch
ca Ngi d uy nghi n u chng na nhng vn hon ton
thiu lch s. Ring ch ngh rng nhng b lch s kia, v ham
chung nhng ci ca vua cha m b khinh mit mt cch ph
phng nh th t khng khi s trt tt c mi cm th gh gm
ca cc b vo nhng ti v Hong thng, l ngi ta cng
run ln ri. Quan ln B trng vn c ti n ni. ng li rt am
hiu ch ngha ca nc ng. Vy m cu ng tr li m nhn li
rt mp m. ng dng ch "s thch c bit", tht ra l mun ni
g nh? C phi ngu nhin m, mc du va mi chn t chn ro
ti ci thnh ph nh sng ny, c Hong thng rt thng thi
v y tm hn ngh s lm quen c ngay vi mt ngh s ni
ting v mt thi s lng danh ri chng? t cu hi nh th, chnh
l tr li ri . Sau khi m nhn mun hi cn k thm, v sau
khi quan ln B trng nh trng lng, th ci cu ni mp m rt
hng bin kia vn cn tip tc thm rng: tuy trong ch tte
)
c ch
Th (nh Vchto Huyg tng ni), chng ta vn khng tin rng
Hong thng li h c n nhng tc phm ca ngi thy hc
ca Arixtt, v Hong thng vn lun lun phi c ngi thng
ngn mi hiu c ting Php (v c ting Hy Lp na) kia m.
Cho nn khi ng B trng ni rng Hong thng hin ang c
Platng l ng cha ni ht ci ch m ng nh ni: Chc l ng
nh ni ch Plat...nch
2)
y m.

1) Thtte, tn mt bi i thoi ca Platng bn v tri thc v c s
ca trit hc, vit vo khong nm 369 trc cng nguyn. Tc gi vit cu
ny ni rng ch Platng cu sau cng cn dng d vn.
2) Platonique ngha en l theo hc thuyt Platng: thun tu l
tng. Ngha bng l v hiu lc. y, mun m ch bnh lit dng ca
Khi nh.

Amicus Plato, sed magis amica
)

V chng ti xin tr li:
"ng bn Platng i, Hong thng ch thch xem thi".
NG.A.Q.
Bo Le Paria, s 5,
ngy 1-8-1922.

1) Ngha l Ti rt qu Platng nhng i vi ti, s tht cn qu hn
nhiu. y l mt cu chm ngn rt trong tc phm ca Amniuyt, nhan
l Cuc i ca Arixtt.

TH GI KHI NH
Knh gi: Hong thng Khi nh
An Nam Hong
Vnh bit V.V.C.
Ngi n - hay ni cho ng hn l ngi ta a Ngi
n, coi nh mt mn hng thuc a v c th trng by Hi ch.
Ngi ta nh em Ngi by t nht l vi ba thng trong t knh
xinh xo, nhng mng manh v c th b hu hoi. Th m Ngi li
ra i, hay ni cho ng hn, l ngi ta buc Ngi phi cun gi
ra i. c n sang trng ti ph Uin, c ru m m trong tay
ca in h Xar - ng Hong An Nam v B trng B Thuc a-
nh trn tay mt ngi cha, th m Ngi vn ku l cn rt. Nu
tt c ng bo ca Ngi - nhng ngi tng dn thn trong
bn ly, sng tuyt v di ln ma n trn chin trng nc
Php, nhng ngi v ang b y o di tit tri rt nh ct
da ct tht, v ang b e do bi nhng k m h tn cng, -
nu tt c nhng ngi u ni nh Ngi vi ch...un ngay,
ch chng chu liu mng - c nhin l liu ci mng khng
vng bng, nhng du sao cng qu bu - th Ngi c th ly u
ra c t ci lng trung qun d kim v lng trung thnh r
rng lm va ci ng ch ca Ngi, nh Ngi tng t ra
Nging hay nhng ni khc?
Ngoi vn tnh cm ra, v ngoi my con nga ci trng

ua Lngsng cng nhng v p c i nh ht pera ra th
Ngi thy g trong sut thi gian "tham quan" ca Ngi ci
nc Php lc th ny?
Ngi c thy c nguyn vng thit tha mong mun cng l,
t do v lao ng ca qun chng rng ri ca dn tc Php ny
khng? Ngi c thy c tnh cm cao c yu chung ho bnh v
hu ngh ang lm rung ng tri tim ca qun chng , - s
qun chng m, qua nhng cuc cch mng gii phng, gi y
gii phng mnh khi ch ca bn vua cha, tr thnh k t
mnh lm ch mnh khng?
Qua nhng li tn tng hn h trong nhng bi din vn ca
my nh ng cc v trong nhng bi bo c tr cp tin ca
my t bo "lng thin" ra, Ngi cn c nghe thy g na khng?
Ngi c c nghe ngi ta ni n Paxt hay Vnte, Vchto Huyg
hay Annatn Phrngx khng? Ngi c c nghe ngi ta ni n
bn Tuyn ngn Nhn quyn v Dn quyn khng? Ngi c c
nghe ngi ta k li lch s ca cuc cch mng bt dit khng?
Sau nhng xc ng mnh m khi xem nhng i bc, xe tng ho
bnh diu qua, th trong ci u cht khn ca Ngi vi chm n
ni nh nh, th l Ngi vi v cun gi ra i! Ngy mai y, Ngi
s xung tu, v Ngi s li trng thy nhng bin c ven theo t
nc ca ngi Ai Cp v ngi n . Ho ln vi ting sng gm
vang, nhng ting tht d di ca nhn dn b p bc cc nc
ny, cng nh ca nhn dn nc Ngi, s x tan bu khng kh
yn tnh bn tai Ngi. V nu nh Ngi c i cht c tng tng,
Ngi s thy rng ch ca nhn dn - mt ch c hun c
trong ngho i v kh cc - mt ch cn mnh hn v do dai hn
sng c, cui cng s khot hng dn v nh bt ci tng b
ngoi c v vng chc l s p bc v bc lt kia i. C th Ngi s
t nh rng ci m Ngi trng thy y l mt cht ca nc Php

Vnh bit... ngi ng hng! Mt khi m nhng t sng
bin v tnh lp kn vt i ca con tu Ngi ngi th nc Php
s qun Ngi, cng nh Ngi s khng cn nh cht g v nhng
ngi Php na.
gi k nim ca mt nn vn minh hin i v ln lao, Ngi
mang theo v cung in ca Ngi mt chic dng cm, vi ci
nhn v c my chic bt la m Ngi i c bng cht t uy
tn m Ngi mt mt i trong tri tim nhn dn ca Ngi. V
khi Ngi li tr v sng gia m phi tn v ni th ca Ngi, gia
nhng st giy ln v tu thuc phin ca Ngi, th mt vi tn k
lc gi s thu dt thay Ngi v h Ngi gi cho nc Php m
Ngi khng h hiu bit mt vi cu nnh ht hay mt vi vn th
lng cng, di , nhng ngn tay y nhn ca Ngi s cm bt
k ci ch k ca mt v vng l ngh s v vn nhn (!).
Th l ci nguyn bnh sinh ln ca Ngi c tho mn.
V nh vy l hnh phc v m no ca nhn dn An Nam cng s
c xy dng v cng c ri y!
Nguyn i quc
Bo Le Journal du Peuple,
ngy 9-8-1922.


DI S BO H CA...
Khi lm cng s tnh Thi Nguyn (Bc K), v mc ch tng
tin, cl bt b, giam cm v kt n v c ngi bn x. Hn
ging nhng c m v nhng trn n roi vo nhng ngi
bn x b gi i lnh "tnh nguyn". Hn i x tn c vi nhng
ngi lnh l bn x, nm tc h li xnh xch, p u h vo
tng nh ca hn.
Hn m li kim vo nhng ngi t khin h bt tnh nhn
s.
Vin cng s cl nh mt ngi bn x bng roi st v lm
gy hai ngn tay ca ngi ny. Hn dng roi nh ti bi mt
vin i ngi bn x. Hn chn n tn c nhng ngi lnh l
bn x no khng lm va lng v ch cho o h ln khi h gn
cht. Hn dng gy m li mt mt vin i ngi bn x khc.
Cui cng cuc khi ngha Thi Nguyn bng n chng li
s tn c ca hn v mu ngi bn x ln mu ngi Php .
Bao nhiu mu chy, bao nhiu nh b ph, v bao nhiu
ngi v ti b cht u.
thng nhng cng trng ng khen y ca vin cng s
cl, ngi ta phong hn chc chnh gim kho cc trng ln
H Ni v b nhim hn lm ng l vn phng ca vin thng s
Bc K.
Bo L'Humanit v Hi Nhn quyn v Dn quyn phn i.
Nu vin s quan c Phn Sephen b t 20 nm kh sai v
tn st ngi Rngc th vin cng s cl ng phi t t nht
l gp ba ln 20 nm kh sai v ti c ca hn.
Nhng cc bn c bit s phn ca hn ta nh th no khng?
Hn tr thnh u vin Hi ng thnh ph Si Gn, ngha
l ngi cng tc trc tip ca cc ngi Xar v Utry v lm ch
vn mnh nhng ngi nh
)
Si Gn!
Hnh phc thay x Nam K!!
Nguyn i quc
MT VN
C tht ngi Php tn l C. phc v trong S mt thm ca
vin ton quyn ng Dng khng ? C tht ci tn C. y c
phi i "cng cn" Ph Xuyn buc nhng ngi An Nam
phi gi hn l Quan ln
1)
, v nh p tn nhn nhng ai chm
tun theo lnh hn khng? C tht cng chnh tn C. y nh
ngi lnh l
1)
khng? ci thin ng ng Dng, ngi ta c
php v c th lm bt c g, c phi nh th khng, Ngi ton
quyn Lng?
N.A.Q.
Bo L'Humanit,
ngy 17-8-1922.

1) Nhng ch "nh qu", "Quan ln", "lnh l" trong nguyn bn vit
bng ting Vit.

CH NGHA CNG SN
V THANH NIN TRUNG QUC
Phong tro thanh nin x hi ch ngha mi bt u Trung
Quc t nm 1920. Nhng t v ch c t th nhng thanh
nin mcxt, nhng thanh nin v chnh ph ch ngha, nhng
nghip on x hi ch ngha v nhng cng on mi gia nhp cc
hi lin hip. V ch t thng 11 nm 1921, nhng thanh nin cng
sn mi thnh lp c cc t chc c lp ca h. 5 nghn thanh
nin tp hp di ngn c ba lim. Hi thng 5 nm 1922, h
triu tp i hi ton Trung Quc. 16 din gi ln pht biu
trn din n i hi. H bu ra mt Ban chp hnh gm 25 i
biu, thay mt cho 15 t chc, v 2 i biu thay mt cho cc thanh
nin ngoi nc. H thng qua mt bn iu l gm 35 im.
i hi ku gi cc cng nhn v lao ng ton Trung Quc,
cc sinh vin, cc thanh nin nam n, tt c nhng ngi c t
tng c lp, cc binh lnh cng nh cnh st.
Cng lnh ca t chc gm c 4 phn sau y:
A. V chnh tr
1. u tranh giai cp.
2. Quyn u phiu.
3. Quyn t do ngn lun, t do bo ch, t do hi hp, t do
lp hi, t do bi cng.
B. V kinh t
1. Ngy lao ng (6 gi cho nhng thanh nin 18 tui tr
xung, 8 gi cho nhng ngi tui thanh nin). 2. Tun l
ngh mt ngy. 3. B ch hp ng c nhn k gia ch v th.
4. Bo h lao ng cho cng nhn. 5. Lao ng ngang nhau th tr
lng ngang nhau.
C. V gio dc
1. Gio dc x hi nh nc: dng cc cuc ni chuyn, cc
bo ch tuyn truyn nhng t tng cng sn ch ngha, 2.
Gio dc chnh tr bng cc cuc ni chuyn, cc sch bo, v cc
cuc tho lun v u tranh giai cp.
D. V vic gio dc nh trng
Sa i chng trnh gio dc, gio dc ph thng bt buc, v.v..
i hi kt thc bng bi "Quc t ca".
Nguyn i quc

T.B. Mi khi ti Pari, chng ti mi nhn c s bo Tin
phong u tin, vit bng ch Trung Quc.

Bo L'Humanit,
ngy 19-8-1922.


"CH NGHA VIA"
CN ANG TIP DIN
Hng nghn dn bn x b cng bc y vo qun i bo
v nhng kt bc cho nhng k bc lt mnh.
Chng ta nh rng, buc nhng ngi chu Phi thc hin
"ngha v ca mnh", ngi ta t nh cp ca ca h v sau
, nhng nn nhn y b bt i lnh cho i qun tin phong ca
nn vn minh.
"Vic dy d" ngi bn x bng nhng c t v nh p
tr thnh thi quen ca nhng v tr danh ca chng ta.
Anh Nahng bt hnh, "ngi b git hai ln" - ln u do i
u Via v sau , l do bc s, ngi c lnh m xc v xc nh
nguyn nhn ci cht ca anh, ngi khng ngn ngi nh cp
v giu di hi ca ngi cht lp lim cho k git ngi, -
than i, khng phi l nn nhn u tin ca ch ngha qun phit
thc dn! Mt bn ng nghip ca chng ti thuc a cho bit
v mt trng hp bi thm khc.
"Ln ny, - anh y ni, - s vic xy ra Medng Car, trong
trung on b binh th 5. Nn nhn l mt ngi lnh tr tn l
Terie, sinh qun Tnt, b gi ra lnh nm 1921. Ci cht ca anh
ta tht l c bit bi t. Ngy mng 5 thng 8, Terie n qun y
trung on xin thuc ty. Anh nhn thuc, hay ni cho ng hn,
anh nhn ci m anh cho l thuc ty. Ngi lnh ung thuc v
sau vi gi th cht mt cch au n khng khip. ng Terie, cha
ca anh y nhn c mt bc in ngn ngi v ci cht ca con
trai bo rng l an tng s c t chc vo ngy hm sau. in
di v au n, ngi cha ng thng vi v n Angi, n trung
on b binh th 5 ng Medng Car, v ti y, ng bit xc
a con trai duy nht ca ng ang trong qun y vin Mai. Lm
th no m n li ri vo y? Ti sao ngi ta li a n v Mai?
Phi chng l v cn phi tm ra nguyn nhn thc s ca ci cht
v m t n nh mt ci cht t ngt trn ng hnh qun?
Ti qun y vin, khi ngi cha bt hnh ngh c php
nhn xc con trai th ngi ta bo ng ta hy i. Sau , mt v
thiu t xut hin v ni rng vic phu nghim c tin hnh,
nhng nguyn nhn ca ci cht khng r v ng ta khng th cho
php ngi cha nhn thy xc ngi con trai ca ng.
Theo nhng tin tc cui cng th ngi ta bit rng khi ng
Terie yu cu vin ch huy trung on b binh th 5 gii thch, ng
ta c tr li nh sau: "Con trai ca ng cht v b ng c".
NGuyn i quc
Bo L'Humanit, ngy 7-9-1922.
In trong sch: H Ch Minh,
Nhng bi vit v ni chn lc,
ting Nga, Nxb. Chnh tr quc gia,
Mtxcva, 1959, tr. 28-29.
Dch theo bi in trong sch
Nhng bi vit v ni chn lc.


PHNG KIM DUYT NG DNG

Bo L'Humanit, s ra ngy 13 thng 9 c cho bit
Maagtxca vn cn ch kim duyt th t nghim khc, mc
d bn nm qua sau "cuc chin tranh v cng l".
ng Dng di quyn cai tr ca vin ton quyn Lng cng
chng khc g Maagtxca di s thng tr ca vin ton quyn
Gcbi: cng nhng bt cng, nhng vic lng quyn, nhng v tai
ting, nhng iu nhc nh th.
Chng ti c bit S Bu chnh v S Mt thm ng
Dng c lnh gi nhng gi v th gi cho bo Le Paria,
xut bn Pari, cng nh nhng th tn do bo ny gi v ng
Dng.
Khng phi l ngu nhin m hnh vi lm quyn ny li xy ra
ng lc vin quan cai tr xo tr Boanh v ngi tr l xut sc
ca hn, con r vin B trng B Thuc a Anbe Xar, n Si Gn.
Ngoi ra, chng ta vp phi lut xm phm quyn bt kh xm
phm th ring, v cc vin cai tr tip tc gi v lc sot th ring.
Nh th l ngi bn x b git chc, cp ph v khng c
hng nhng quyn s ng nht: c n quyn th tn! S vi
phm t do c nhn ny chng minh thm chnh sch tin ca
bn mt thm v chnh sch lm quyn ang thng tr nhng
thuc a chng ta.
nguyn i quc
Bo L'Humanit,
ngy 28-9-1922.

NG TM NHT TR
- i ch no y, anh Hai?
- i ch ng. Th cn anh, anh Ba?
- Ti cng vy. Th c mn hng g qu trong i thng bnh
y th?
- Vng m cng ng vi . Cn anh, anh c ci g hay hay cho
khch hng no?
- Tru non lm thm v nhum hng ming xinh ca cc
ch chng p y.
Th ri hai anh bn hng bt im. Mt tri ng bng chiu t
m nhng bp tay bp chn lc lng gn nh trn ca hai
anh. Bn chic thng nng n ung a u hai n gnh tre t
ngang trn vai chy nng. Bi cun ln quanh bc chn thon
thot thnh mt th mn sng, lm cho mi c ng ca hai anh
m o v nhn xa li cn c v m thut l khc.
- Nghe ny, ngi anh em! - Ba ni.
- Tai ti ang lng nghe li anh dy - Hai p.
- Hai ta cng i mt ch ny, theo cng mt con ng ny, li
c cng mt mc ch - l bn ht hng, cng mt ch hng - l
lm n lng thin kim ming cm. Phi th khng no?
- Anh ni mun nghn ln ng.

- Th c mun hai ta kt lm anh em khng ? C mun hai ta
cng nhau giao c tht tnh hu i, v, ngay t hm nay, khuyn
bo ln nhau, thy y lm g th lm theo, m bo g th
y cng lm y, ni tm li, l gia hai ta c s ng tm nht tr.
- Anh dy tht l ch l, xin vng theo.
- Th th, no! ch my, ng cn xa, chng ta hy thay phin
nhau ht, cho i cnh bng trm nn cn mt mi nh!
- ng anh ht trc i!
Kon-mo tro ln cy cAU
Hi thm Kon - chut i U vng nh?
Tha rng i ch ng xA
Mua vt liu gi chA Kon - o
)
.
- Khn ngoan hn cng bo, k yu th ch c cch t v.
Hai ni ra v hin trit lm. Ri, ging u su, anh ngn nga:
Trng ln hn ni Thin THAI
Thy by chim qu n XOI chn cy
2)

- Bi ch ht sao nghe bun qu! Nhng m s tht l th.

1) v 2) Nguyn bn ting Php c trnh by nhng bi ht dn gian
ny bng ting Vit, km theo bn dch sang ting Php, bn thn cch
dch t nhiu gii thch ngha hm trong. Dch st ngha v thot,
nhng c thm tht i ch gip c gi phng Ty lnh hi c d dng
v chnh xc hn t ca nhng bi ht: Seigneur, Chat, vilains corbeaux,
v.v. (gi mo bng cha, ch qu l xu xa, v.v..).
Tc gi li cn nhn dp gii thiu nh nhng c vi c im hnh
thc ca th ca Vit, nh vit bng ch ci cho ni ln nhng vn b ba
chn v lng nhng cu lc bt s dng, v.v..
Tc gi thng dng ch K thay ch C, vi dng ci tin ch quc
ng. Ring y, tc gi cn nh mun trnh mi lin tng bt tin
trong ting Php, khi dng c dng ch K vit con, ng thi dng
gch ni gia hai ch "con mo", "con chut", ch r con y khng c
ngha ring (con c ngha tc trong ting Php).
Du ta cng c thy ci ging chim c
)
bing li, n chng chu lm
lng g c, chuyn bn ca ngi khc lm ra m n. M ny!
Dng sng c ct mn, c ln nc trong veo, y ri! Nh nhng
i thng xung cho hng thm ti tt lc qua sng.
Mt li ha, Hai, anh bn giy, lm theo khng chi ci.
Qua khi con sng, anh bo Ba:
- nh sng l m ca mi s tt lnh, m mt tri th li l cha
ca nh sng. Vy, anh ! ta hy phi hng mt lt di nh mt
tri tt lnh cho hng ln mu, khch mua thm hi lng, ta bn
c gi hi. Va ni, Hai va by ch hng bng giy bi ca
mnh ln ven ng nng bng, ri n ngh di bng cy.
Mt li ha, Ba, anh bn tru khng, lm theo khng chi
ci.
nguyn i quc
Bo L'Humanit,
ngy 29-9-1922.

1) Trong ting Php, con chim (oiseau), c bit con chim xu xa
(vilain oiseau), thng dng ch hng ngi b i.

NHN O THC DN
Chuyn xy ra ng Dng v cng cha lu hn ci hi c
cuc chin tranh nh tri ban cho v cng l v nhn quyn. Chnh
bng nhng cch y m "chnh quyn Php c th du nhp vo
u c nhn dn cc nc ci khi nim c mt nn vn minh khc
vi nn vn minh Trung Quc ngng tr t my th k nay ri".
Chnh bng nhng cch y m cc to n qun s "n p nhng
phong tro ni dy nu gng nghim tr". Sau khi ca ngi
nhng cuc n p m mu bng nhng li l nh vy, bn ng
nghip chng ti, t Sciences et Voyages tht th th nhn
" bn th cng nh trn t Php, bn bt lng vn cn qu
ng, php l vn cn phi nghim tr".
y vy m chng ti cho n by gi, vn ngy th tin rng
Php, ch c rt nhng con ngi c khai ho m h ra khi nh
l tc khc tr thnh nhng con ngi i khai ho! Thm na, theo
ci lgch n gin nht, ngi ta khng th, cng khng nn cho
ngi khc ci m mnh khng c, nht li l ci vn minh.
x xo ci thi hn mt git ngi ta dy cho h "bit
cch sng", bn ng nghip ln ca chng ti cn ni rng, cn
phi nh vo d lun cho n git mnh kinh s...
Do vy, thnh thong li thy xut hin ci kiu hnh php c bit
l cc u ban ngoi l hay to n qun s, m b my bi thm v
quyt on nh vy l cn thit. Khng c g l h khc, l tn bo
c. ng th. Cht u ngi ta hoc em ra bn th c g l h
khc, l tn bo. L hon ton nhn t m. Nhng nu ti "bs"
cng ban b nhng cch i x "nhn t" nh th vi anh em
Andtx v
)
ca chng ta, th bn s ni sao no, hi ng nghip
thn mn? Vn thng tho nhiu iu l th, bn ng nghip cho
chng ta bit nhiu vic, chng hn ci th bc l nghi v phc tp
trong cc v git ngi hp php ny: "l ng cc
2)
v bn 12 vin
ca tiu i hnh hnh ch dnh ring cho ti nhn l qun nhn
hay k cp b bt c v kh trong tay. Khi y hu nh bao gi cng
hnh hnh nhiu ngi mt lc v khng him trng hp c bn,
su, thm ch mi ngi gc xung cng mt lc di cng mt
lot n. Nhng tiu i hnh hnh c lnh hn hp, ngha l c su
lnh bn x dn hng u v su lnh hoc hin binh ngi Php
hng sau". , phi nhn im cui cng ny na l ngi ta
dy cho ngi bn x bit th no l Bc i, ci c qu vn l
nn tng ca mi ch cng ho, c khc bng ch ln trn
khp cc cng trnh k nim v trn tt c cc ca ... nh lao. Cn
v ci nh ngha th no l n cp v nhng cuc hnh quyt tp
th th xin xem my dng sau ca mt s quan thuc a, ng F.B.,
ng ny v "hc thc" c th km, nhng chc chn nhiu chn tnh
v v t hn: vi cch gi nh ging y nh ngi Anh coi nhng
ngi Be
3)
kin quyt khng chin l nhng tn phn lon, ngoi
vng php lut, chng ta coi nhng nh i quc An Nam l nhng
tn cp.

1) Alsace, Lorraine: Hai tnh ng bc nc Php, nm 1870 khi
Php thua trn, b tch khi nc Php, nhp vo nc c. Nm 1918,
Php thng trn thu hi li.
2) Cc ng tri ngi b x bn.
3) Boers. Ting H Lan l nng dn. Tn ch nhng ngi H Lan
chu Phi cng vi nhng ngi c - Php v cc nc bn o
Xcnginav di c n. H hnh thnh a s dn da trng Nam Phi,
trong giao tip, coi ting H Lan v ting Anh ngang nhau. Trong nhng
nm 1899-1902, ngi Boers ni dy chng chnh quyn ca Anh.

"Ngi ta lm tt c v trang cho ngi An Nam git hi
nhau v xi gic h phn bi. Ngi ta tuyn b cc thn x phi
chu trch nhim v nhng chuyn ri ren xy ra trong a ht
mnh. H phi dn ng cho qun i ta, phi np mng nhng
ngi ni dy. Ai khng tun lnh th b coi l k phm ti . Lng
no dung np mt ngi yu nc l b x n. Mun iu tra, c
mt cch, bao gi cng c dng mi mt cch n gin, l: cht vn
l trng v ho mc. Ai khng ni lp tc b hnh quyt. Mt m
binh lnh bo an trong vng hai tun l, cho hnh quyt 75 ho
mc. Khng mt lc no ngi ta chu phn bit nhng nh i quc
chin u tuyt vng cho c lp ca t nc vi bn cn b chn
thnh".
nguyn i quc
Bo Le Paria, s 6 - 7,
ngy 1-9 v 1-10-1922.

CH N L "HIN I HO"
n in ca mt ch in n, 6 ngi bn x b bt v
khng np thu.
Ra to, nhng ngi b co tuyn b rng, vin cng s la
Rs khi thu h, ha:
1. Tr mt phn thu cho h,
2. Min cng dch cho h, v
3. Tr cho h 10 phrng 30 ngy cng.
Cn phi ch rng, tn ch n in y tho thun vi
nhng ngi bn x: h s ch lm vic cho hn mi tun mt ngy
thi. V ngi bn x k giao ko lm trong 30 tun. Nh th
ngha l by thng ri mi lm c 10 phrng! kim k sinh
nhai, ngi bn x buc phi lm thu cho nhng ngi Mangt
bn cnh. Hn na, vin cng s la Rs khng nhng khng
np thu cho h nh hn ha, v cn chim mt s tin m
nhng ngi bn x ny chuyn cho hn np thu.
Nh chc trch a phng m mt cuc iu tra. Nhng
Nghip on nh nng Makhanr (c th l la Rs l hi
vin Nghip on ny) bit vic y, nh in cho vin ton
quyn phn i cnh binh khng kp thi n n in ca cng s
la Rs, v yu cu trng pht trng n cnh binh v ti
vch trn hnh vi phi php ca ngi Php.

m "cu chuyn" y i, vin ton quyn nhanh chng dp
tt d lun.
Nhng ngi lao ng thuc a c bo h nh th y v
chnh sch hp tc c thc hin nh th y.
Nguyn i quc

ting Nga, Nxb. Chnh tr quc gia,
Mtxcva, 1959, tr.31.


V HNH H AMUNI
V BEN BENKHIA
Trong cuc chin tranh v cng l
28
bo v chnh ngha, vn
minh, v.v., ngi ta ng vin 10 vn ngi Tuynidi i lnh, v
60% trong s khng tr v na. Thi , ngi Tuynidi c
vut ve v tru mn. Ngi ta ca ngi rt l thm thit tnh anh
em rut tht gia Php v Tuynidi, "mi tnh rut tht i i
gn cht vo trong xng mu v quang vinh". Ngi ta thc
hnh c mt ch kim duyt cm bo ch d th no cng
khng c lm pht ngi bn x.
Ngy nay, tnh anh em thay hnh i dng. N khng
phi ch th hin bng nhng ci vut ve hoc nhng c ch tru
mn m thi, n cn th hin mt cch hng hn hn bng nhng
pht sng lc hoc nhng trn roi da kia. Bng chng l nhng
vic sau y. Khi trng thy ba ngi bn x cho cu vo n c
vn cy liu ca mnh, mt v thc dn Php lin bo v i ly
sng v n ra. Khi v mang sng n ra, th v i khai ho ca
chng ta np vo mt bi cy, ri ong! ong! ong! Ba pht
bn ra, th l ba ngi bn x ng xung, b thng gn cht.
Mt v thc dn Php khc c hai anh cng nhn bn x gip
vic, tn l Amuni v Ben Benkhia; hai anh ny hnh nh c
ly trm vi chm nho. V thc dn kia lin cho gi hai ngi bn

x n, ri dng roi gn b m vt h lia la cho n lc h cht
ngt. Khi hai ngi ny tnh li, quan ln bo h ca chng ta lin
sai tri git cnh khuu li v treo h ln. D hai ngi khn kh
kia bt tnh nhn s, th m cuc hnh h b i vn c ko
di n bn ting ng h, mi n khi c mt ngi cnh nh
phn i mi thi.
Hai ngi ng thng c khing n nh thng v mi
ngi b ct mt mt bn tay, cn bn tay na chng bit c th
cu khi c khng.
Tnh r...u...t tht nh th y!
Ch l ng Luyxing Xanh ng tn knh, v qu bn v
vic trc xut nhng ngi cng sn v cc nh bo, nn khng c
th gi ngh n i sng ca ngi bn x "c bo h" ca ng
y m.
nguyn i quc
Bo Le Paria, s 8,
ngy 1-11-1922.

S CHM SC N CN
y l mt cu chuyn c, n cng c nh chin tranh. Trong
khi ha hn phm hm cho nhng ngi ng Dng tnh
nguyn(?) cn sng v vng m cho nhng ngi cht "v mu
quc", vin Ton quyn ng Dng tht ra nhng li cm ng
nh sau:
Cc anh gia nhp qun i hng lot, khng do d ri qu cha
t t, ni chn rau ct rn ca mnh. L lnh trn, cc anh i tng
qun hy sinh xng mu ca mnh; l lnh th, cc anh cng
hin hai bn tay ca mnh" (1919).
Lch s chp nh vy !
Nu ngi An Nam t ra vui mng khi ngi ta bt h i lnh
th ti sao ngi ta li xch tay h la n cc a im tp trung?
To sao trong khi ch i a xung tu, ngi ta li nht h trong
Trng trung hc Si Gn, bn ngoi l lnh cnh v Php gc, li
l u sng, n ln nng? Phi chng nhng cuc biu tnh
m mu Cao Min, nhng cuc ni dy Si Gn, Bin Ho v
nhiu a phng khc l nhng cuc biu tnh ca "m ngi"
nn nng, mun tng qun "khng do d"?
Ngi ta ra sc n p d man cc cuc o ng (v c chng
50% lnh d b o ng). Do , cc cuc khi ngha n ra,
nhng b bn thc dn dm trong b mu. Nhng ngi An Nam y
cng b cht trong thi chin. Song ngi ta s khng cng t h
"sau khi cht", cn nhng ngi sng st th cng chng c quan

Ton quyn khen thng.
Phi, quan Ton quyn ni thm rng, d nhin mun xng
ng c hng "n hu" v "s hu i" ca nh nc th cc anh
(nhng ngi lnh ng Dng) "phi c hnh kim tt, khng my
may t ra thiu thin ch".
Hin nay, khi h dng ru v thuc phin do chnh bn tay
chnh ph bn th c th no h li khng phi l nhng ngi "d
bo"?
nguyn i quc
Bo L'Humanit,
ngy 2-11-1922.

V cu chuyn Xiki
T khi c ch ngha thc dn, nhiu ngi da trng c
thu tin m v m... nhng ngi da en. C mt ln, mt
ngi da en li cng c thu tin lm nh vy i vi mt
ngi da trng. L ngi chng li mi th bo lc, chng ta khng
tn thnh c hai li . Nhng s vic vn c s s ra , th chng
ta hy nhn xt xem sao. y, nh th ny:
Bng mt qu m - nu khng phi l m mt cch khoa
hc th t ra cng l mt qu m bng tri ging - Xiki h b
Ccpngchi ri ch thn mnh tro ln.
Chc v ch quyn Anh chuyn sang tay khc, nhng vinh
quang ca dn tc v mt th thao th khng h b tn thng, v
rng Xiki l ngi con ca x Xngan, do l con ca nc Php,
tc l ngi Php vy.
Mc d th, mi ln Ccpngchi thng th d nhin l do s
kho lo v khoa hc ca anh. Nhng ln no anh b bi th cng
u l do sc lc th bo ca mt anh nh enxy hoc do ci chn
chi c ca mt anh nh Xiki. V th trong trn u Bupphal,
ngi ta mun tuyn b - v ngi ta cng tuyn b - rng
Xiki mc d thng y, nhng "cng vn" l bi. Nhng cng
chng, loi cng chng tt, khng mun nghe nh vy. V cng l
ca nhn dn thng: Xiki c tuyn b l v ch hon cu v
nc Php.
Sau khi b mt ngi da en h o vn, Ccpngchi bnh

thn i thm nc Nga, t nc ca nhng ngi . Chng ta
ngi khen Xiki v thng li ca anh. Chng ta cng ngi khen
Ccpngchi v lng v t ca anh.
*
* *
S.D.N. (xin c l xagit naxi
)
, ch khng phi xxit
naxing
2)
) ni rng Thn Ti ch ci duyn vi mt ngi giu c.
Rn Marng v Xiki lm chy nhiu mc en. Hn na, Xiki
cn lm chy c mu . Ngi ta lm nh c hai ngi anh em
chu Phi ca chng ta cn cn n nhiu mc na. Sau ngi bt
chm bim ca Marng, i gng ca Xiki lm rung ng n c
chnh gii. V ng Luk, hi vin Hi ng qun Xen, lp tc
a ra mt kin ngh nh cm cuc u quyn Anh ! Xin php ng
Luk cho chng ti knh cn tha vi ng rng, nh vy l ng
lm mt vic khng yu nc. Chng ti xin gii thch: V phng
din chnh tr quc t ca chng ta, mt nh v ch quyn Anh
hng lng cng tuyn truyn cho nh hng tinh thn ca chng
ta ra nc ngoi nh l mt ngi bt t, mt ngi quang vinh,
mt ca s hoc mi o qun (ng hy gi bo ch ra m xem). V
phng din quc gia cng cn thit phi c mt v s c ti nu
gng v khuyn khch ci p v th lc cho th h tr. V phng
din thuc a, mt trn u Ccpngchi - Xiki c gi tr hn mi
vn bi din vn ca nhng nh cai tr nhm chng t cho nhng
con dn v nhng ngi c bo h ca chng ta rng, chng ta
mun p dng trit nguyn tc bnh ng v chng tc.
C nn hy sinh ba iu li cho mt ci ch ngha nhn o
m h no khng? Khng ! C phi khng, ng Xar?
*
* *

1) Sagesse des nations: o l cuc sng.
2) Socit des Nations: Hi quc lin.
Theo tin cc bo th ngi ta va ra lnh treo gi Xiki trong chn
thng, khng cho d tt c cc v i nc Php (Nh vy khng
h c ngha l ngi ta s em treo Xiki ng thng ca chng ta
trong chn thng ng thi trn tt c v i ca nc Php u. -
Xin nhn vi cc bn ca chng ti Xngan nh vy). L do:
lng m ng Quyni.
Sao th nh? Trc y ngi ta tuyn dng Xiki v anh
nh sng mi ng Ccpngchi c m. Ngy nay, Xiki cha h
ng n chn lng Quyni, m sao ngi ta tuyn b h anh
xung nh vy? Ngi ta cng khng h nh lm cho chng ta
tng rng ci... mt ca Quyni mnh d v qu bu hn l mt
ng Ccpngchi, v rng... Ch phi th. Tht chng hiu ra sao.
Chng ti on c l l th ny: ngi ta khng bao gi tha th cho
Xiki l mt ngi da en thng Ccpngchi l mt ngi da
trng; v tuy Ccpngchi khng c lng hn th, nhng ch ngha
v chng ca nhng ngi khc th li em lng hn th. V ci l
do kia ch l mt ci l do... vin ly cho c l do m thi.
Cng theo cc bo , chng ta c bit rng B trng B
Ni v Anh cm cuc u d nh t trc gia Gi Bchkt v
Xiki Lun n. Vic ny khng lm cho chng ta ngc nhin. V
C ln nc Anh khng th tiu ho ni mn bnh hnh li m
)

ca Kman cng nh mn scla
2)
ca Gngi cho nn Ngi mun
btlinh
3)
Xiki phi nut liu thuc ty ca Ngi, mc d Xiki l mt
ngi Php. Cc bn hiu cha?
4)
.

Nguyn i quc
Bo Le Paria, s 9,
ngy 1-12-1922.

1) Croissant: ni hnh mt trng li lim trn l c ca nc Th
Nh K.
2) Scla: ni ti mu da ca phn ln ngi n .
3) Battling: tn dch ra t ting Anh c ngha l u s.
4) Nguyn vn vit bng ting Anh: Understand.

NHNG QUAN TO THUC A
TT BNG CA CHNG TA
Bng ch th ngy 10 thng 10 nm 1922, chnh ph thi
hnh ngh nh v b nhim ngi vo chc quan to thuc a.
Trong s nhng ngi , chng ta thy tn cc ng Luycax v
ng Oabrng.
Cn nhc li s lc lai lch ca hai v quan to ny.
ng Luycax l cu chng l Ty Phi thuc Php, c
ni ti nhn v rc ri va ri Tg. Trong thng co bo ch,
B trng B Thuc a buc phi tuyn b: "Cuc iu tra
xc nh ng Luycax c tham d vo v vic, v iu t trch
nhim rt nng n ln t chc quan to".
C l thng cng v vic tham gia v b bi, ng Luycax
c b nhim lm ch to to thng thm chu Phi xch o
thuc Php.
Cn v Oabrng th lai lch ca ng ta n gin hn v t ni ting
hn. Nm 1920, mt ngi Php h l uycgri, nhn vin hng
Pyrutxc Cngcan (Ghin) i sn. ng ta bn mt con chim ri
xung sng. Mt em b chy ngang qua. uycgri tm em b vt
xung sng v ra lnh tm bng c con chim. Sng su, nc
chy xit, em b khng bit bi, cht chm. Cha m nn nhn
kin ln nh ng cc. uycgri b vin ch huy khu gi n. Y
ng tr 100 phrng cho gia nh au kh m v ny.
Ngi cha m bt hnh t chi cch dn xp tin y. Vin
ch huy gin d ng v pha ngi ng bo git ngi ca mnh
v do b t hai v chng nu h khng khng i trng tr k git
ngi, sau , ni chung m v y i.
Song c mt bc th nc danh bo chuyn ny cho tng cng t
vin cca. To n ti cao giao cho cng t vin s ti Oabrng
iu tra ti ch. ng Oabrng n Cngcan, ng ti ti nh ng
trng ga. Ngy hm sau, ng nh Lavalie, tr l ca vin ch
huy khu, sau , i v, thm ch cha h bt tay vo vic iu tra.
iu khng ngn cn ng Oabrng kt lun rng bc th mang
tnh cht vu khng. Hi Lin hip thuc a bo s vic ny cho
Hi Nhn quyn v Dn quyn (ngy 22 thng 12 nm 1921),
nhng c l Hi coi s vic khng ly g lm git gn lm, nn
chng thm quan tm n.
Sau chuyn ving thm Cngcan, ng Oabrng trong khi ch
nng cp, vn yn n li cng v ca mnh, nhn nhng con g
mi t v nhng bao ti khoai ty t ngi bn ca ng l ng
Cudanh Lavalie gi biu.
Nh cc bn thy y, ng Oabrng qu l xng ng vi...
phn thng chnh ng ca chnh ph nc mnh - c b nhim
vo cng v Tng cng t vin ca nc cng ho cca.
Vi s c mt ca nhng cl, nhng Boanh, nhng
Oabrng v nhng Luycax, c th ni rng vn mnh ca nn vn
minh ti cao, cng nh s phn ca dn bn x cc thuc a u
nm trong nhng bn tay ng tin cy.
Nguyn i quc
Bo L'Humanit,
ngy 4-12-1922.


S THNH VNG CA NG DNG
DI TRIU I M. LNG
Ngi A. Xar, v B trng thuc a v i ca chng ta,
khng bao gi b st mt dp no say sa tn tng v s thnh
vng ca x ng Dng, x ng Dng "ca Ngi", v v
nhng s nghip v i m ngi cng b h ca ngi lm hoc
ang lm ti y. chng minh rng ngi ch ni ng s tht,
ch ni c c s tht thi, chng ti cn a ra cho ngi v cho cc
bn chng ta c nhng on sau y, trch mt bc th ca
i t Bcna gi cho bo La Rpublique Franaise
29
, ngy 6-12-
1922 v, tha ngi B trng, xin ngi c yn tm, i t khng
phi l mt ngi cng sn u. Bc th ni nh sau:
"S hng xut khu ca ng Dng hin ang cm chng hay
cn gim xung na. Nm 1914, ng Dng xut khu
45.000kg t la; 99.000 tn ng; 400 tn ch; nm ngoi ch xut
khu c 15.000 kg t la; 32.000 tn ng; 156 tn ch.
"Ngi ta cng tng rng hin nay chnh ph ng Dng ang
tch cc tin hnh nhng cng trnh ln cn thit cho vic khai thc
thuc a ny. Th nhng, t nm 1914 n nay, ngi ta khng h
t thm c mt kilmt ng st no, cng khng khai thc
thm c mt hcta rung t no. Cch y mi nm, ng Xar
c a thng qua mt chng trnh kin thit bao gm vic xy
dng con ng st t Vinh n ng H v bn h thng
i thu nng; tt c nhng cng trnh u ngng t hn nm
nm nay, ly c l khng c kinh ph. Nhng cng trong thi gian
, x ng Dng dnh ra 65 triu ng, 450 triu phrng
xy dng ng s v dinh th. Mi ng Phagi hy suy ngh v
nhng con s xem! Gn mt na t chi ph xy dng nhng
ng t chy m trn khng h lu thng c ly mt tn
hng ho no; dng nhng dinh th v cng s cho hng h sa s
cng chc ang sinh si ny n nh cy ci sum xu vng nhit i;
trong khi y th nhng cng trnh c tha nhn l ti cn thit
v c Ngh vin thng qua ri, li b b ri.
"Nhng xin ng tng rng ngi ta c mun thay i
phng php ng Dng u. hon thnh chng trnh
1912, ng Lng xin php Ngh vin c pht hnh cng tri.
Hin nay, ng ta li cn xin php pht hnh mt cng tri th hai
na. Nhng k hin nay ang lnh o vic khai thc x ng
Dng xem chng nh tm khng mun lm ci g tht s c
ch li c, nu trc ht ngi ta khng cho php h c vay n.
Cn i vi ngn qu, i vi nhng d tr gom gp c trong v
sau thi k chin tranh, th h sn sng vung tay nm qua ca s,
nu Ngh vin khng a h vo nn np".
Nguyn i quc
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 22-12-1922.


VC THM THUC A
Nc Php c mt h thng thuc a rng mi triu kilmt
vung vi dn s l 56 triu ngi da vng v da en. "khai
thc" tt c nhng ci , ng Anbe Xar, B trng B Thuc a
cn c ba hay bn t phrng. Mun th, ng "t chc" mt chin
dch bo ch rng ri v c khng bit bao nhiu l din vn.
Ngi B trng li cn vit c mt pho sch dy 656 trang (gi 20
phrng mt cun). Trong khi ch i thu c nhng t , xin
php Ngi B trng hy cho chng ti b sung i cht vo nhng
l l ca Ngi.
Ngn sch Nam K chng hn, nm 1911, l 5.561.680 ng
(12.791.000 phrng); nm 1912 l 7.321.817 ng (16.840.000
phrng). Nm 1922, ngn sch ln ti 12.821.325 ng
(96.169.000 phrng). Mt con tnh n gin ch cho chng ta thy
rng gia hai nm 1911 v 1922, trong ngn sch ca thuc a
ny c mt s chnh lch l 83.378.000 phrng (t sut hi oi
ca ng bc hai nm l 2 phrng 25 v 7 phrng 50). S tin
chy i u? Chy vo cc khon chi v nhn vin m thi, v cc
khon ny nut gn ht 100 phn 100 tng s thu.
Ri ht nhng in r ny n nhng s in r khc lm vung
ph ng tin m ngi dn An Nam ng thng hi phi
m hi nc mt mi kim ra c. Hin chng ti cha bit r s
tin m c vua An Nam chi tiu v vic sang du ngon bn
Php ng l bao nhiu ng, nhng chng ti bit rng, i
c ngy tt cho con Rng
)
c th ng gi xung tu, ngi ta
phi bi thng ph tn cho tu Pocttx v bn ngy ch i, mi
ngy 100.000 phrng (tc l 400.000 phrng). Tin tu ht 400.000
phrng. Tin chiu i ht 240.000 phrng (khng k tin lng tr
cho bn cnh st canh gc nhng ngi An Nam Php). 77.600
phrng tr tin n ti Mcxy cho s lnh kh xanh An Nam
dng bng sng cho C ln B trng v Hong thng.
V ni n Mcxy, nn nhn tin chng ta hy xem th cuc
trin lm thuc a y tn ph cho chng ta bit bao nhiu.
Trc ht, v ngoi nhng k thn th chnh quc ra, ngi ta
cn cho mi ba chc vin chc cao cp cc thuc a v, - bn ny
hng ngy ph phn Cannbie m vn c lnh ph cp c
Trin lm ln thuc a. Ring ng Dng phi b ra 12 triu
cho cuc trin lm . V cc bn c bit ngi ta chi tiu s tin
nh th no khng? y l mt th d: Ci vic gi l dng ln
m hnh cc cung in ngco lm tn mt 3000 mt khi g xy
dng, gi mi mt l 400 hay 500 phrng. Tng cng: 1 triu 200
nghn n 1 triu 500 nghn phrng.
Cn nhng vic vung ph khc na. chuyn ch quan Ton
quyn, m ch dng cc xe hi v nhng c xe nga th cng cha
. Ngi cn phi c mt toa xe c bit na kia, vic sp xp toa
xe tn ph cho cng kh 125.350 phrng.
Trong vng mi mt thng hot ng, Cc kinh t ng
Dng lm cho ngn sch ng Dng hao ht mt s tin l
464.000 phrng.
Ti Trng thuc a, ni o to nhng "nh i khai ho" sau
ny, 44 gio s c i th dy t 30 n 35 hc vin, li
bao nhiu l nghn phrng na.
S thanh tra thng trc cc cng trnh phng th thuc a
hng nm tn cho ngn sch ht 758.168 phrng. Th m cc ngi

1) m ch Khi nh.

thanh tra th khng bao gi ri khi Pari, v i vi cc thuc a
th cc ngi cng khng hiu bit g hn l hiu bit vic trn mt
trng.
Nu n cc thuc a khc, th u, chng ta cng thy mt
tnh trng t hi nh vy. n tip mt phi on "kinh t" bn
chnh thc, kho bc Mctinch "vi i" mt 400.000 phrng. Trong
vng mi nm, ngn sch Marc t 17 triu tng ln ti 290
triu phrng, mc du ngi ta gim i 30% cc khon chi tiu
cho bn x, tc l nhng khon chi tiu c th em li li ch cho
dn bn x.
l s tin hng triu v thm ch hng t m nu ngi ta
bit cch tm th c l ngi ta s kim ra c mt cch d dng.
Nhng Ngi B trng li c mun g vo dn bn x.
NGUYN I QUC

Xin hi
C phi v qu nhiu tnh nhn o, nh ng Xar nhiu
ln tuyn b, m ngi ta bt cc phm nhn nh t Nha
Trang (Trung K) phi n khan, ngha l n cm m khng c
ung nc khng? C phi ngi ta qut tanhtuyait ln mi
cc phm nhn d nhn ra h khi h vt ngc khng?
N.A.Q.
Bo L'Humanit,
ngy 9-1-1923.

NHNG NGI BN X
C A
)

Nm 1604, mt ngi Anh tn l Schxpia vn l mt nh vn
chuyn nghip, ng ta c nh a ra mt v kch m vai chnh l
mt ngi da en. Ngi da en ny tn gi tenl, qu l mt anh
hng, mt anh hng tht s anh hng. tenl tng chinh chin
nhiu, nhng khng phi l nh Ccpngchi, cng khng phi v
anh l ngi c ng ianh tuyn m, cng khng phi v anh l
ngi di trng ca tng Mnggianh, v li hi vn cha n
ra cuc chin tranh v cng l - m l nh nhng cng quc hiu
chin chu u v chu Phi. tenl lm thng soi ca qun cng
x Vnxi. C theo li ng Viviani ni th trn mi tc xon ca
tenl c bit bao nhiu vng hoa chin thng. Nhng chin
cng ln nht ca tenl l thng c xmnia.
xmnia khng phi l mt thnh ph ca bn bs, cng
khng phi l mt thuc a. ch l tn mt c gi du dng,
xinh xn, y hnh phc, con ca nguyn lo ngh vin Brabanti.
tenl chim c tri tim nng bng cch k li cho nng nghe
lch s cm ng ca i mnh, nhng trn nh v i, nhng trn
vy thnh di ng ng, nhng chin cng rc r, tm li l
nhng chuyn tn tnh hay ho g ! Bit cha mnh vn chc tc
nh th th sn c nhiu thnh kin, nht l thnh kin chng tc,
nn nng xmnia hin hu ch mt lng nghe theo ting gi

1) Indignes la mode.

ca tnh yu, nng quyt ly chng da en lm chng m khng
cn n kin ca cha.
Trong v kch ny, nhng ngi da trng nh tay thm t Iag
v anh chng Rrig b khinh b, u khng ng mt vai g
chong lm; chnh h li l nhng vai en ti nht. Song ci
chng can g n chng ta.
310 nm tri qua. Ngi bn x li c a ln sn khu:
nhng y l sn khu chin
)
. Tc gi ln ny giu bit tn tui,
tm cng chng thy, song cc vai din,- anh hng hay khng-
nhng v qu nhp vai ca mnh nn phn ng nm li trn sn
khu. Tht l mt tn bi kch! Nm 1922, li thy xut hin nhng
ngi bn x c a chung. Ta khng ni n Batuala, con ngi
c phong tng v Xiki, k n nhn ca khoa hc lm g. Ta ch ni
n nhng ngi bn x thch ng c, hoc c thch th
2)
.
B tri g vo ct bum tu v c a i lm qun tnh
nguyn chu u, nh phng man r bo v vn minh,
nhng mt khi n x vn minh ri th nhng ngi bn x ca
ng Try li c ci th tha h nm "tri cy trong vn cm".
Nhng ngi bn x cn sng st sau cuc tn st nm 1914 cng
nh nhng ngi bn x cn sng st sau i chin 1914-1918 u
c th t ho rng v cng l v nn dn ch ca chng tc cao
ng, h khng nhng hin i mnh, xng mu mnh, m cn
hin c nim t... in ca mnh na.
ng Schxpia trc kia ly lm hi lng thy ngi dn bn x
trong v kch ca mnh ng hong ly c c gi mu quc. Cn
ng Try ngy nay th ch nhn thy c mt iu l ngi bn x ca
ng rt c lc gp phn lm cho dn s phnh ln bng cch lm
phnh bng cc c nng da trng. ng Xasa Ghitry cn i xa hn
na. ng mun ngi bn x phi c vn minh hon ton. ng
mun h phi c...m sng cc ng chng da trng c! ng c
hon ton toi nguyn, v chn thng sau cuc "chinh phc" b

1) Ch Chin tranh th gii th nht (1914-1918).
2) Adapts ou adopts.
Mcgrt noay sinh h c mt cu b bn x. Nhng chng ta
ly lm tic rng noay khng hoan nghnh ch b bn x
cho lm. Vn l mt nh yu nc t u n chn, nn ng ta mun
rng ch b mu da "scla" kia ra i gi ng c nhn nhi v b
nh nh th, m li l mt ngi ru ria xm xom, ba l trn lng,
sng trn vai bo v t nc, th qu bit chng no.
Ngay c trong cc trang tiu thuyt ng trn bo, ngi bn
x cng ginh c a v ca mnh. ng Angiabe - y xin li,
ng Anbe Ging ch - chng k chuyn rng Hi ch Mcxy
c mt chng An Nam kia lm ngh ko xe lt c vo mt
xanh ca mt b m xinh p n. Sau khi i thm Hi ch v, b
bn cho gi anh xe n phng ng lng ly ca b. V vn vn ...
Ngi yu b cm sng ca b bng nhin ti. Bi ri, ln np, v.v..
Nhng ci chnh ca cu chuyn li ch khc kia. Nguyn l
chng cng t kia nh cp c mt vin ngc bch by gian
th ca ng Dng v n khoe vi ngi ngc ca mnh. (i!
lng thin vy thay!). Ngi An Nam kia ng np ng sau
trng thy qu tang hnh vi y ti li y, lin nhy ra nh cho
anh chng n cp ng gc, ri mang l vt qu v bn th.
Khng k cc iu nhc khiu v v cc cuc Hi ch thuc a
lm cho anh em thuc a chng ta t ho mt cch chnh ng,
chng ta li cn ly lm sung sng c bit rng t sang nm tr i,
tt c cc b m thuc gii lch s s mang mt ci g ca chng ta
trn ngi v trong ngi h; cc ca hng thi trang ln Pari, sang
xun ti, s tung ra nhng kiu vi thuc a v kiu qun o thuc
a. Ngi ta s t cho nhng b o mc trong nh v cc o khc
th tn no l: Th Ba, Bmbara, Ulp, Luphlp, v.v..
Hi nhng ngi con ca thuc a! Ngy vinh quang ti i
)
.
nguyn i quc
Bo Le Paria, s 10,
ngy 15-1-1923.

1) Nhi theo cu u trong bi quc ca Php: Allons! enfants de la
patrie, le jour de gloire est arriv! (Hi nhng ngi con ca T quc! Ngy
vinh quang ti ri!).

TH NG GI NG LNG CSIMB
Ngh s ht rm. Bo co vin
v Ngn sch thuc a, U vin
Hi ng thuc a ti cao
Tha ng,
Trong bi din vn c ti H ngh vin, ng c ni rng, nu
mun th ng c th vch trn nhng chuyn xu xa thuc a ra;
nhng ng thy tt hn l m i khng ni n nhng ti nng ti
nh m cc nh khai ho ca ng phm cc thuc a. l
quyn ca ng, v iu ch lin quan n ng, n lng tm
ng v n nhng c tri ca ng thi. i vi chng ti, nhng
ngi tng chu kh v hin vn ang hng ngy chu kh v
nhng "n hu" ca ch ngha thc dn, th chng ti chng cn
n ng mi bit c nhng ci y.
Nhng chnh ng "phng i" khi ng vit trn bo Rappel
30
rng nhng s vic m ng Bctn vch ra, u l sai hoc phng
i! Trc ht, chnh ngay ng B trng B Thuc a cng
buc phi tha nhn rng: "Tnh trng t tng khinh r sinh
mnh ngi bn x vn ang cn". V ng ta "khng h chi ci
mt s vic tn nhn no", m ngh s Boanp vch ra. Sau na,
tha ng csimb, liu ng c th chi ci c rng, trong nhng
nm va qua, - tc l sau cuc chin tranh "v cng l"-, c n
80 vn ngi bn x "tnh nguyn" n lm vic hoc b mnh trn
t Php, trong lc th cc nh khai ho ca ng n cp,
lng gt, git hi hoc thiu sng (v chc chn l khng b tr ti)
nhng ngi An Nam, ngi Tuynidi, hay ngi Xngan?
ng cn vit tip rng nhng hnh vi bt cng Php cn
nhiu hn cc thuc a. Th th tha ng csimb, hy cho php
ti ni rng, khng nn c cao vng em nhng bi hc v bnh
ng hoc cng l i dy cho ngi khc, khi ngi ta khng thc
hin c nhng bi hc nc mnh. l ci lgch s ng
nht, phi khng ng?
Theo ng, nhng hnh vi v c ch ca cc quan cai tr thuc
a ca ng u c cc ph ton quyn v B Thuc a tha
bit, nhn xt v kim tra ri. Vy, t phi l mt trong hai iu
sau y: hoc l v ng ng tr nn qun mt nhng tn nh
Boanh, cl, Luycax v bit bao nhiu tn khc na, hp
thnh m ho hn lm rng r v v vang cho b cai tr thuc
a ca ng; chng lm nhng iu i gian c, th m ch b
trng pht bng cch thng chc v thng hun chng thi.
Hoc l ng ngang nhin ch giu c gi ca ng.
ng ni rng, v mt thuc a, nu nc Php c phm li th
chng qua l do c qu nhiu tinh thn cao c y thi. Tha ng
csimb, xin ng cho chng ti bit c phi v tinh thn cao c y
m ngi ta tc mt ca ngi bn x tt c mi quyn ngn lun,
i li, v.v. khng? Phi chng cng v tinh thn y m ngi ta
buc h phi chu ci thn phn dn bn x hn mn, m ngi ta
tc ht rung t ca h cho bn xm lng, v sau buc h
phi lao ng nh k n l? Chnh ng ni rng ging ngi
Tahiti v nghin ru m cht mn dn v hin ang i n dit
vong. Phi chng cng v qu cao c m cc ng tm cch
lm cho ngi An Nam say kht vi ru cn ca cc ng v tr
nn u m, n n vi thuc phin ca cc ng?
Sau cng, ng ni n "bn phn", n "nhn o" v "khai
ho"! Vy bn phn y l ci g? ng em ph by trong sut c

bi din vn ca ng ri. l th trng, l cnh tranh, l li tc,
l c quyn. Bun bn, ti chnh, l nhng ci tng trng cho
lng nhn o ca cc ng. Su thu, lao dch, bc lt nng n, -
cng cuc khai ho ca cc ng, tm li l th !
Tha ng csimb, trong lc i cho ng c "mt chc tc
hin vinh nht m ngi ta c th m c n" th ti xin php ni
rng, nu trc kia Vchto Huyg bit l hin nay ng vit ra
nhng ...iu nh th trn t bo ca ng ta, th ng ta khng
sng lp ra n.
Mong ng, v.v..
Nguyn i quc
Bo Le Paria, s 10,
ngy 19-1-1923.

S LIM KHIT THC DN
Tin sau y chng ti trch t Journal Officiel
31
, ni v bui
hp th nht ngy 22-12-1922:
"Trong thi k chin tranh, nhiu lnh Phi gi ngn phiu cho
gia nh vi nhng s tin nhiu khi rt ln. Nhng cc ngn phiu
y khng bao gi n tay ngi nhn c".
Mt bn ng nghip li va cho chng ti bit mt hin tng
tng t nh th. Ln ny, s vic xy ra o Ruyning.
nhiu thng nay, nhn dn trn o khng h nhn c mt bu
kin no gi n cho h c. T Journal vit:
"Hin tng y lm cho c ngi gi hng ln ngi khng
nhn c hng u phi ly lm l.
"Nhiu ngi khiu ni. Cuc iu tra mi m ri ngay c
nh sng vo iu b mt ni trn, v pht hin c mt lot v
nh cp c tin hnh mt cch chu o v kin tr l thng.
"Ngi ta bt mt nhn vin, ri mt nhn vin na, ri n
lt ng "xp", v cui cng, khi tt c nhn vin b cng tay th
n phin ng gim c ngnh bu in cng theo h vo t nt.
"Mi ngy, cuc iu tra li a ra nh sng vi s vic mi.
S bu kin b nh cp tr gi trn 125.000 phrng. Giy t, k
ton u lm gian c. S sch gian ln ri beng n ni phi mt
hn 6 thng mi g ra c.

" trong mt ngnh no , i khi c th c mt vi vin chc
gian tham, song rt t khi li c c mt ngnh sut t trn xung
di nhim phi bnh n cp n nh vy; iu l k hn na l
ti sao tt c bn n cp y li c th honh hnh c trong my
nm rng m vn c bnh yn v s".
nguyn i quc
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 19-1-1923.

B SU TP NG VT
32

Tht chng ti ngh n nt c b c ngi da vng ca
chng ti ra, cng khng ti no tm thy ci l v sao my ng b
ngi Php li thnh lp mt t chc k cc l Hi bo tr loi vt.
Trc ht, chng ti s d khng sao tm ra c nguyn nhn ,
v chng ti thy hin nay cn c bit bao nhiu l con ngi cng
kh ang i hi c ngi ta sn sc n h mt cht m cng
chng c. Sau na v nhng con vt khng ng c thng
yu n th, m chng n cng c kh s g cho cam. Tr con s t

)
l c ch cho nhng ngi c thi quen x chn vo giy da th,
cn hu ht nhng con vt u c c, rt c c.
Ci con ch ngn mm
2)
chng chy n nhe b rng kh
ca n ra m x toc c c cu ca Hi ngh Pari sao? Thnh th
con kh phlamng v con g sng gloa phi mt mnh ng u
vi con phng hong gicmanh min Ruya
3)
.

1) Nhn hiu mt loi xi nh giy c ting Php.
2) m ch nc Anh lc .
3) Sau Chin tranh th gii th nht, vn min Ruya, mt khu vc
cng nghip than v luyn kim quan trng ca c, l khu chnh trong
nhng mu thun gia cc cng quc chu u. Thng 1 nm 1923, Php
mun nm u th chu u, cng vi B chim ng min Ruya ca
c. Con kh phlamng v con g sng gloa y m ch B v Php.

Trong khi hy cn b xch c, th m con
)
chng nh nghin
mt nhiu b ca nc Cng ho sao? Ngi ta chng ph
hng my triu, my t nh hai ng bn vinh quang ca chng
ta l Contrc v Vranghen mua h da con gu Mtxcva, l con vt
ngy nay hn bao gi ht, n khng thch cho ngi ta tu
mun lm g th lm sao? (Chao! con vt mi qui ch).
Trong s cc bn hu chnh quc ca chng ta, ai l ngi
khng phi phn nn v tai hi do loi diu hu gy ra? Loi qu
2)

m li chng phi l nhng k ph hoi tai hi trong a ht tinh
thn ? Cn nhng con mt gi
3)
th c lm c vic g ngoi ci
vic ch chuyn tm cch li dng nhng s bt ho v nhng
chuyn xch mch trong x hi? Li cn con vt no chng v
s n ni mun cho php tt c cc chng r lo xc c vic dng
tn n gi m v h sao? Bn mo qu phi
4)
h chng tht s
l nhng k dp tt c hnh phc gia nh ca nhiu nh ?
V nhng con chut cng khch sn
5)
chng l nhng k th
mun thu ca tt c nhng ngi i du lch sao?
Cha k n ch si lc no cng l k c l phi v l k
mnh hn, v nhng con chin gh l mt mi tai ho cho c mt
x hi trung thc, chng ti... Nhng trc khi kt thc, ta hy ni
mt cht v nhng con vt thuc a.
ng gia lc ng Ghinan chun b nh ng Mnggianh
chuyn ln Vin Hn lm khoa hc mt bi nghin cu v vic s
dng da c mp, th ng Anbe Xar ln ng i o Ch
6)
c mt

1) m ch Clmngx, mt chnh khch Php v B trng B Chin
tranh.
2) Ch k vit th nc danh.
3) Chats-fourrs. Ngha en l nhng con mo lng x; ngha bng l
bn quan to.
4) Poules de luxe. Ch bn gi im sang trng.
5) Rats d'htel. Ch bn chuyn trm cp hnh l ca khch tr.
6) L'Ile aux chiens.
bi din vn b trng ca ng ti xng p c thu Xanh Pie v
Miclng, cn v phn ng Xitren th ng cho "con Su"
1)
khai
ho ca ng b xuyn qua Xahara. Hai cuc i cng cn ny - vic
cng v vic na cng na t - chc hn th no cng s thu c
kt qu tt p m ngi ta c quyn ch i: tc l lm cho con
chut nht ra nhng qu ni v cng c a v ca nhng con c
mp thc dn.
Ngi ta thng qun tng rng cc nh bo h ca chng ta
lc no cng thi hnh ci chnh sch ca loi u
)
. Nhng lm to
ri cc bn ! Ch phi th u, ny nh: Ch c nhn li mi ca
ch c nc Hi cng c thi m chnh ph thuc a khng
ngn ngi mt cht no m khng chi tiu:
1- ng Dng 13.190.846 phrng
2- Ty Phi thuc Php 5.150.000 -
3- Chu Phi xch o thuc Php 348.750 -
4- Camrun 390.000 -
5- Maagtxca 1.837.600 -
6- Mctinch 108.000 -
7- Guyalp 55.000 -
8- Guyan 62.500 -
9- Tn Calini 75.000 -
10- Tn Hbrt 60.000 -
11- Chu i Dng 65.000 -

1) "Chenille": Ngha en l con su. V c kh, l xe tng. Thng
dng gi tt c cc xe chy bng vng xch.
2) Politique de l'autruche. iu, mt loi chim ln min nhit i
chu Phi, cao ti 2m50, chy nhanh v c mt d dy rt kho. T ng
Estomac d'autruche ngha l d dy iu, tiu ho c tt c cc th.
y, chnh sch iu l ng ni chnh sch v vt tham tn ca bn
thc dn.

12- n 135.000 -
13- Xmali 97.000 -
14- o Ruyning 85.000 -
15- Xanh Pie v Miclng 14.000 -
a vi con lc , vi con b ci v vi con c su t cc thuc
a v thnh ph Mcxy.
Li cng phi nhn rng cc nh i khai ho ca chng ta
khng t mt s c gng no cm cho my con chim s bn x-
rt d bo v rt ngoan ngon - vi ci lng cng lm cho chng tr
thnh nhng con vt hay nhng con ch gi nh. V nu nhn dn
chu Phi v chu m c "ho bnh" v "thnh vng" n nh
th ny, th chnh nhng "v i gieo rc dn ch" khng bit mi
mt l con nhng nh
)
ch cn ai vo na?
Ni tm li, s phn ca tt c nhng con vt y tng i
d chu. Vy, nu cc hi vin ca ci hi cao c l Hi bo tr cc
loi vt cn phi git th gi, th nn chm sc n nhng con kh
b bc s Vrnp lm cho au n
2)
v n nhng con cu dn bn
x khn kh kia lun lun b ht tri lng
3)
, c l li l mt vic
ch li hn.
nguyn i quc
Bo Le Paria, s 11,
ngy 1-2-1923.

1) La mouche du coche. Con nhng trong cu chuyn ng ngn ca La
Phngten ma mai nhng k t cho mnh l k i khai ho chng khc g
con nhng t khoe mnh c cng y chic xe nng vt khi ng dc.
2) Bc s Php gc Nga Vrnp ch trng dng kh tr ho sinh dc
ca ngi.
3) Ting Php c thnh ng ht lng ch s bc lt.

Y NH NC M
Cho n nay, trn th gii ch c thnh ph Tuynl
1)
l c th
t ho c nhng bc th nc danh vang di. Ngy nay, x Nam
K vi lng hiu tho v mong mun t lng trung thnh khng b
bn i vi nc khai ho vn minh cho mnh - va ri cng c ci
v th nc danh "ca n". Nhng x thuc a ny "bt chc"
vng v v khng phi l v mt nng Lavan dim l m l v mt
hng chc An Nam gi nua va b bt b t, khng phi v lm
dng th nc danh m v b th nc danh t co. Vic y thc
cht nh th ny:
Mt m thng 12 nm 1922, c hng c An Nam ang m
mng th bng nghe ting m huyn no bo cho dn lng bit c
cp trn sng ci, ngay trc mt Ch Lch! (! vy th ci nn
an ninh m cc nh chc trch tng ca tng u nh?). C hng
c nh ta vng dy v ly khu sng - nguyn c hng c cng
ng thi l trng tun ca mt tri p ln - v lp tc cng vi
hai gia nhn xung thuyn bi ra sng.
Va n ni, c hng c v hai gia nhn lin b bn cp n
sng bn; mt trong hai gia nhn b trng n gia ngc v vi
pht sau th tt th. C hng c bn tr li bn cp mt pht
khng trng, tri li b bn cp bn b thng vo tay phi.

1) Tulle: Mt thnh ph Ty Nam nc Php, cch Pari 464 km.

Ri ch v th nc danh t co, m c hng c n b bt
giam v ti l git gia nhn ca mnh.
Mc d cha ngi xu s v ngi gia nhn cn sng n
minh oan cho b co, nhng c hng n vn cn nm trong "bung
ti" " ch nh sng ca cng l".
N.A.Q.
Bo Le Paria, s 11,
ngy 1-2-1923.

LNG NGAY THNG CA CHNH PH
THUC A
Trong thi chin tranh vinh quang, c c nhng "tnh
nguyn qun", ngi ta ha tri ha bin vi dn bn x. Chin
tranh ht, nhng li ha trang trng y cng c trang trng
qun i.
Trong k cng tri trc ln cui - cng tri m dn bn x
hng ng "mt cch t nguyn vi mt tm lng st sng v phn
khi" n ni phi ng kt li trc thi hn v c gp hai
ln ri s tin d nh. i vi ln cng tri ny, ngoi nhng
bin php thc p, ngi ta cn ha vi nhng ngi mua, phm
hm, hon tin d dng, v hng l ci khc na.
By gi, khi lng trung thnh c chng t, nhng ngi
mua cng tri tr thnh ngi di dt. Khng nhng cc c quan
ti chnh khng nhn mua li tri phiu m cn t chi c vic cm
c tri phiu. Th , nhng vic tt tr thnh xu! Cn v nhng
phm hm v sc phong cao qu khc th xin kiu!
Cn na, mun lnh c nhng tri phiu hon ton qu hn
tr, ngi ch phiu cn bt buc phi xut trnh th thu thn.
Chng ta c nn phn nn cho 72.177 k "khn kh"
1)
l ng

1) Tc gi chi ch pauvre c ngha l ngho, nu t sau danh t,
nhng c ngha l ng thng nu t trc danh t. Tc gi t ch

bo ca chng ta mua cng tri hay khng ? Trc khi tr li
cu hi ny, chng ta hy t hi xem vic ny, nu phi l mt vic
c ch tht, m khng cng b l ca nh nc, khng tuyn truyn,
chng qung co, th liu c bao nhiu ng bo ho hip ny ca
chng ta chu nh ra mt xu?
S thng minh tnh ton ca m "d dn" cng chng lp g
so vi ti lo bp ha hn ca gii "nm quyn".
N.

T.B. Ph Ton quyn ng Dng sp c php pht hnh
t hai cng tri 90.000.000 phrng. Kho y, anh em i!

Bo Le Paria, s 11,
ngy 1-2-1923.

"pauvre" trong ngoc kp chi c hai ngha.

CH THC DN
Khng phi ch c nhng ngi cng sn mi ni ln chng li
s bc lt thuc a mt cch qu mc. Bo ch v cc din gi t
sn cng phn i s khc nghit m ngi bn x phi chu ng;
phn i s v s lun bao trm b my cai tr thuc a; phn i
tnh trng thiu hn mt chnh sch thuc a nghim chnh. V
vy, chng ti gp g cc ch th giai cp ca chng ti a
ra nhng phn i tng t. Nhng phi nhn mnh rng, chng
ti s chia tay h ngay khi cp n cch gii quyt vn .
Nhng ngi cng sn i hi chm dt bc lt thuc a, mt b
phn ca bc lt t bn ni chung. Cc nh t sn th ch ngh n
vic tng cng h thng thuc a khai thc li nhun cao hn,
tng cng s cng ot. D nhin chnh quyn li ca h, hoc
l mt th tnh cm nhn o mp m no i khi thc y h
ln ting yu cu lm du bt s phn ngi bn x. Nh bnh lun
ca t Oeuvre ly lm tic l ngi ta ch nhn nhn nhng ngi da
en nh mt th nhn lc m h yu cu phi tc ot sch nhng
g h tm thy nhng con ngi ny? Nhng ngi ta khng h kt
lun l phi t b ch ngha thc dn. Ngi ta ch s nhng ngi
b bc lt ni dy. Ngi ta yu cu nn nghin cu cch n p
nhng bin lon c th xy ra, hoc tt hn nn cn c nhng bin
php lm du nga trc hu qu ca nhng bin php tn nhn
qu hung bo. Vn vn ch l buc cc thuc a phi lm ra
nhiu hn, v li nhun ti a ca cc cng ty t bn.

Nhng ngi cng sn vui sng tm c i th ting vng
hng y li phn i ca mnh. Nhng nhng ngi cng sn u
tranh cho s gii phng dn tc v kinh t ca cc thuc a, ch
khng phi cho nhng bin php to iu kin d dng cho s cp
bc.
Sau y, chng ti thng bo tm tt nhng hnh ng xu xa
ca chnh sch thuc a. Nhng chng ti lu mt ln na l i
vi nhng ngi cng sn, vn khng phi l ci thin h thng
thuc a m phi bi b n.
*
* *
Nhng hy sinh xng mu v tin bc, nhng cuc xm chim
t ai rng mnh mng, ngun ca ci khng bao gi cn, a ht
v bin dnh cho hot ng ca con ngi l lm g? Chi ph cho
vic chim ng tip tc lm thm thng ngn sch, cn cc thuc
a b nh hng ca cn khng hong ang git cht t nc ny.
Ngi Php t di c, vi ngnh cng nghip ang phn thnh
m nc Php nng th li nm trong tay ngi nc ngoi.
L ra cn phi xy dng mt chng trnh hp l ch khng
phi chim ot ti sn, ca ci bc lt mt cch ngu nghin.
Ngi ta hon ton trut quyn s hu ca ngi bn x. V
th, s pht trin ca cc thuc a tht l kh khn: Thuc a l
nhng khch hng yu t ca nn cng nghip chnh quc cng
ang b tn tht; thuc a l nhng ngi cung ng nh nhoi do
nhng sai lm trong khai thc.
Ngy nay, nhng ngi bc lt ngh ti vic t chc li theo
kiu hin i. Nc Angiri cn 1.000 triu; Ty Phi thuc Php
mun 1.200 triu m l ra cc nc ni trn phi l nhng tr lc
qu bu cho chnh quc. Tnh hnh ti chnh nhng nc ny tht
thm hi. Vic kinh doanh tht kh khn chnh l do tnh
tham lam v lng tm ca mt s ngi cai tr. S bc lt ch k
ch c th thc hin bng cch tc i mi quyn c lp ca cc
thuc a. Ti nguyn thin nhin ca cc thuc a h th
chp cc khon vay n; cc thuc a c th gip nc Php, nhng
thc t h li l nn nhn ca s thiu ht ti chnh. Tht l thm
hi khi phi ghi nhn l mc d phi gnh chu cc vng cn b tn
ph ci khon tr cp cho ngi go ba do chin tranh h li phi
gip nhng t chc ang cht trn ng ca.
V sao chnh ph li phung ph hng t bc vo Xyri? N khng
dm th nhn iu . Vy n bao gi ngi ta mi bit c s
tht v nhng v b bi Nigi?
Ngi ta khng bao gi mun ni xm chim thuc a l vic
t nh, tn st hay cp bc; v cng khng mun ni l vic
lm cho kit qu mt t nc ch mong mun c pht trin. M
l trit h s sng ca c mt vng khi t n vo tay mt vi
ng ln ch khng phi cho dn chng canh tc trn mnh t
.
Dn tc Php c li lc g t cc thuc a ca h? Chng
qua mt vi i qun i lm du nhng xung t gia t bn v lao
ng. V vy, cn bt buc tt c cc ng c vin phi c chng
trnh v thuc a trong cc cuc bu c sp ti.
NGUYN I QUC
Bo L' Humanit,
ngy 5-2-1923.


T V B BI NY
N V B BI KHC
Mc d c s rm beng xung quanh cuc trin lm Mcxy,
nhng bi din vn long trng, nhng cuc du ngon ca hong gia
v nhng bi khoa trng trn cc bo, tnh hnh ng Dng
vn ti t.
Chic gh b co m vin quan cai tr "thanh lim" Lan va
ri khi cha kp ngui th c tin v nhng v b bi mi.
Trc ht, l v Buin. ng Buin l mt "nh khai ho"
in hnh; mt quan cai tr chuyn n hi l. Khon c bn ca
li buc ti ng ta l nh sau:
"Lng Tn An ly qu lng v vay tin xy dng mt
trm in. Vic y t ra thnh cng, v thu nhp do trm em li
trang tri c d tt c mi khon chi tiu. Ngoi ra, cc nh cng
cng v ng lng c bo m in n khng mt tin.
Th m mt vin quan cai tr khn kho (ng Buin) thc
hin mt s sp t nh sau: lng Tn An nhng khng trm in
cho mt anh thu khon, c hng ci th phi tr tin in
thp sng cc nh cng cng v ng lng. Ri ngi ta bng
nhn thy nn chuc li c quyn nhng khng v mun th
lng phi xp ra my chc nghn ng. Ton b chuyn ny ging
mt cun tiu thuyt thc s, trong , vin cu cng s bc l
tr tng tng ca mnh vi mt s v s khng th tng ni.
V b bi th hai l v Ta. y l iu bn ng nghip ca
chng ti ng Dng k li:
"Chng ti sng trong mt bu khng kh... thc s phi thng: v
Buin, v Lan v t lu sau l v Ta.
ng Ta, mt k s c rt nhiu cng lao, gim c mt hng
ln ca Php Hi Phng, ng n nh ng Xcala, gim c S
oan v mun ngoc vi chnh quyn bn thuc phin, ng
a cho ng ta s tin mt vn la, ly c l tr tin trc hn,
khng cn ly bt c bin lai, giy t g c. dm i mt bc
nh vy, cn phi n o suy ngh k v phi tin chc rng ngi
ta s khng tm thy trong hnh vi mt iu g khng bnh
thng. iu c ngha l trong gii kinh doanh ng Dng,
nhng vic giao dch nh vy l chuyn bnh thng.
Tt c nhng k c quyn hnh nh vy cng u s li dng
v vt ca ci cho bn thn mnh v bng cch s mang li
tn tht ln cho x hi".
Nu tn ao ph cl, cng s tnh Thi Nguyn, c c lm
U vin Hi ng thnh ph Si Gn, cn ng Boanh, ngi ang
c quan to Oaren nng lng mong i tr thnh quyn Ton
quyn ng Dng, th cc ng Ta v Buin t ra cng nn c
gn bi tinh mi phi.
nguyn i quc
Bo L'Humanit,
ngy 5-2-1923.


NN THIU TRNG HC
Dn chng ang i hi phi c trng hc, m hin nay,
trng hc ang thiu mt cch t hi. Mi nm, c n ngy khai
trng, cc bc cha m d c i g ca khp ni, cu xin mi s
gip , thm ch xin np gp i tin n hc m h vn khng gi
c con ci n trng. V nhng a tr ny, c n hng nghn,
b y vo cnh ngu dt ch v khng c trng s cho chng i
hc.
Ngi ta s ni rng, v ngn sch khng cho chnh ph xy
thm trng mi. Khng hn th u. Trong s 12 triu ng ca
ngn sch Nam K, th 10 triu ng tm c cch lt vo ti
cc cng chc.
Mt khc, s rng thanh nin An Nam b tim nhim ch
ngha bnsvch, Chnh ph thuc a lm mi cch c th lm
ngn cn h sang hc chnh quc. iu 500 (Bis) ca ngh nh
ngy 20 thng 6 nm 1921 v hc chnh ng Dng ni nh sau:
"Mi ngi bn x, v lun l dn thuc a Php hay dn do
Php bo h, mun sang chnh quc tip tc hc tp, u phi c
php ca quan ton quyn. Quan ton quyn s quyt nh sau khi
hi kin quan th hin v quan gim c Nha hc chnh.
Trc khi i, ng s phi c mt hc b i hc do Nha hc
chnh cp, c dn nh v ghi r l lch, a ch cha m, nhng
trng hc, cc hc bng hoc tr cp c hng, cc bng
cp c v a ch ca ngi bo lnh Php. Hc b phi
c quan ton quyn ph chun.
H s ca nhng ngi bn x du hc Php c lu ti Nha
hc chnh".
"Lm cho u m thng tr", l phng php m nh cm
quyn cc thuc a ca chng ta a dng nht.
nguyn i quc
Bo L'Humanit
ngy 5-2-1923.


"VI HNH"
(Trch "Nhng bc th gi c em h"
do tc gi t dch t ting An Nam)
- Hn y!
- u phi!
- ng m! Anh bo l chnh hn y.
- Chc tht ? Em th em thy hn trng ua, trng hn
c v nht nht hn, lng ta lng tng hn c, c c ci chp n
chp ln ci u qun khn, cc ngn tay th eo y nhng nhn.
- Th hay l hn em tt c cc th n tim cm ri?
Nhng m nhn k xem ka! Chng phi vn ci mi tt y, vn i
mt xch y, vn ci mt bng nh v chanh y y
)
?
- nh, th cng c th l anh ng. Nhng hn n y lm
g nh trong ng xe in ngm ny, v ti cc ng quan b kic
2)

i theo th u c ?
- C khi gi tut kho hnh l nh ga i chi vi hnh
y.

1) Qu chanh chu u v mu vng bng.
2) Ses mandarins et mandarines. Chi ch, do trong ting Php,
Mandarin c ngha l ng quan v mandarine c ngha l qu qut; theo
quy tc t vng hc th, bnh thng ra, mun chuyn ging c sang
ging ci phi thm "e" sau t ch ging c. y, ch chuyn c phn
no a sang bn dch ting Vit. C th dch: ng quan b kic.
y, c em h thn mn ca ti! Ti thut li y nguyn cu
chuyn gia mt i bn tr ngi cng toa xe vi ti. H ngu
nghin trng ti vi cp mt ma mnh, t m, nhng li ra b
khng nhn ti g c.
Cuc i thoi tip din nh sau:
- Th em ngh th no v ngi khch ca chng ta ? ngi con
trai hi, ng ti l mt ng Hong thng v tng rng ti khng
hiu h ni g vi nhau.
- Hn cn lm mnh bt ci hn na c lc hn eo ln ngi
hn c b la l, c b ht cm, ngi bn gi anh ta tr li.
- Ht chu bu y ch! Em thch c ch chu bu y qu i,
ch cn g!
- Em m c y , th em c tnh nh mt i, c bo ch
ni n, v th l c tr thnh mt ngi sao. Th cn anh, anh
ngh g v ngi dn bo h ca chng ta no ?
- ch cho chng ta lm y. Ci l Gngbe bn ri. Ci
rng ca Hra Micten cng thanh ton ri. V n ngi b
cht ra tng khc th khng thu ht c cng chng lm v khng
thuc gii thng lu. V th l ci kho gii tr ca chng
)
sp cn
ro nh B..D
2)
vy. Nht bo chng cn ci g bi bc ln giy
c. ng lc th ...
- i xe y ch
3)
anh yu i ?

1) Nh cm quyn cc nc t bn thng dng nhng tin "thi s"
git gn dn dt qun chng sao lng u tranh chnh tr. My cu
chuyn va nhc n l mt s v git ngi ly ca t nhiu "ly k", c
tht, xy ra Php lc by gi.
2) Nguyn bn: B.I.C. (Banque d'Indochine). Ngn hng ng Dng.
3) Ting Php ch ni "i"; thng ni "i xe" nhng tht ra l "i
tuyn xe". H thng xe in ngm Pari gm nhiu tuyn gp nhau mt s
trm nht nh, , c th chuyn t tuyn ny sang tuyn khc.

- Khng, ga sau. ng lc th c mt anh vua n vi chng
ta
- Em th em thch Scl
1)
hn. Vi li, vua, th tn lm.
- u c! Th em cn nh bui d hi thuc a nh ht ca v
y ch ? Phi tr nhng nghn ri phrng xem v l nng hu
vua Cao Min, xem ti lm tr leo tro nho ln ca s thnh x
Cngg
2)
; hm nay th chng mnh c mt t tin no u m c
xem vua ang ngay cnh ? Nghe ni ng bu Nh ht Ma i
)
c
nh k giao ko thu y....
Tu , cp trai gi bc xung, mt c lic nhn trm ti, v
ti th bun ci qu, bng m ra ngh, v ngh n c. Ti nh
cn trng thy ci ngy m c vi ti, i chng ta, nh i chim y
thi, u vt vo trn u gi ng bc thn yu, nghe bc k
chuyn c tch. Ti nh chuyn vua Thun, v mun ch thn tai
nghe mt thy dn c bng lng mnh khng, nn ci trang lm
dn cy i d la khp x. Li nh chuyn vua Pie nc Nga i lm
th v n lm vic cc cng trng nc Anh. Bn nhng bc ci
trang v i y mun i su vo cuc sng ca nhn dn, ngy nay,
cn c nhng ng hong, ng cha, tin vic ring v v nhng l
do khng cao thng bng, cng "vi hnh" y.
Ti khng c r nh "vi hnh" ca chng ta ra sao. Phi
chng l ngi mun bit dn Php, di quyn ng tr ca bn ngi
l Alchxng t
)
c c sung sng, c c ung nhiu

1) Charlot: Vai h ni ting ca in nh do din vin kim o din
ni ting Anh Scli Saplin sng to.
2) Les aerobates du marabout de Congo. C danh hiu s thnh o
Hi ("marabu"), c tn nc Cngg y u l phim ch.
3) Le manager du Guignol. (Guignol l tn vai chnh trong tr ri, sau
dng rng ra ch con ngi ngy ng hoc cu chuyn l lng).
4) Alexandre Millerand: Tng thng Php lc by gi. Gi Tng thng
Php theo kiu ch vua cha: "Alchxng nht", l nhn mnh tnh
hi hc ca on vn, ng thi l nu r s li thi ca vua cha, tc
cng l chm bim Khi nh chua cay hn.
ru, v c ht nhiu thuc phin bng dn Nam, di quyn
ng tr ca ngi, hay khng? Phi chng ngi mun hc s dng
(theo kiu Php) ci lim ca nh nng cng ci ba ca thy th
sau cuc ngao du, em v cht m no m m "dn"
1)
bt hnh
ca ngi ti nay hon ton chng bit n? Hay l, chn cnh lm
mt ng vua to, by gi ngi li mun nm th cuc i ca cc cu
cng t
)
.
Th no th th, t lu nay ti tr thnh mt ng Hong
thng bt c d. Bt c ti i u, l c ngi nhn ti, ganh t
ti, mm ci vi ti, tn tng ti, i theo ti.
C em thn mn, hn c bo ti rng, th l ci bnh xe v
lng n quay ri y. n nay, tt c nhng ai ng Dng
c mu da trng u l nhng bc khai ho, th by gi n lt tt
c nhng ai c mu da vng u tr thnh hong Php.
C khng th tng tng c cnh n tip tt p ngi ta
dnh cho chng ti y. Qun chng c l t pht m biu l
nhit tnh khi va thong thy mt ng bo ta. Nhng ting "hn
y!" hay "xem hn ka!" l nhng li cho mng kn o v knh
trng m chng ti thng gp dc ng.
Ci vui nht l ngay n Chnh ph cng chng nhn ra c
khch tht ca mnh na, v chc chn khi tht th trong
nhim v tip tn, Chnh ph bn i i vi tt c mi ngi An
Nam vo hng vua cha v phi tu tng i h gi tut! l
nhng ngi phc v thm kn, rt r, v t v ht sc tn ty.
Cc v chng n h cht cng sc no bo v bn ti, v gi c
c trng thy cc v n cn theo di ti chng khc b m hin
rnh con th chp chng bc i th nht, th hn c phi pht

1) Trong nguyn bn ch "dn" c vit bng ch Vit.
2) Petits ducs. C ngha l tiu cng hay cng tc b. y, tc gi
giu ct rt tinh vi v chi ch rt t nh: ting Php vn c thnh ng coi
nhng ng hong Nga m tc hiu l i cng (grand-duc) l nhng tay
n chi ba bi.

ghen ln c v ni nim u ym ca cc v i vi ti. C th ni
l cc v bm ly giy ti, dnh cht vi ti nh hnh vi bng.
V tht tnh l cc v cung cung c ln nu mt ht ti ch trong
dm pht! C th ngh, lm sao m khng xc ng su xa c,
khi c i i nh th?
Ngy nay, c mi ln ra khi ca, tht ti khng sao che giu
ni nim t ho c l mt ngi An Nam v s kiu hnh c c
mt v hong .
nguyn i quc
Bo L'Humanit,
ngy 19-2-1923.

VIN HN LM THUC A
Tuy thuc a lu nm, bn Xra ca ti l mt ngi d
thng. Anh li rt l hm hnh, iu rt him thy trong gii anh.
Anh c thi quen k quc l khi ni, gp vn no bt u bng m
c l c lp i lp li hai ln lin, khin cch ni ca anh s tr nn
ngt ngo v th v khc thng.
Hm n anh n thm ti. Ch nhn i mt anh np sau i
mc knh to tng, ti on ngay anh sp tun ra mt iu ba hoa
g m anh thng ni. Qu khng sai.
- Ny ng c mnh, ny! Anh bt tay ti, ni. Mt Vin hn...
hn lm khoa hc thuc... thuc a
)
c thnh lp, cu bit ch?
- Bit, ! Th sao?
- y c mt Ban a l, mt Ban m ngh, mt Ban gio

1) Acadmie des Sciences Coloniales. C nhng vn ca, co, bt u
bng m c, theo tt ca nhn vt Xra, th tc gi cho y ni lp
ca-ca, c-c... khng nhng nghe ngang tai (v th v theo cch
ni ma mai ca tc gi), m cn gi ra nhng nim th tc
bun ci (caca c ngha l phn, coco c ngha l tn quy). Tc
gi h cu chi tit mua vui, di c tr li vi ln na, nh
khi ni n candidat, ng c vin (can can c ngha l chuyn ba
lp), nhng tc gi b qua nhiu trng hp khc m vn c m
c lp li hai ln khng c ngha bun ci nh nhng trng
hp va ni.

dc, tc l c bao nhiu ngi cn gn vo th c by nhiu ban.
Nhng ngc li, th vn cn thiu mt ban, ban quan trng nht
cho mt vin loi c tm c ni bt ln.
- L ban g vy?
- T ni y: l Ban o l... thuc... thuc a.
-
)
Xra lm trng ban ch g?
- Khng! t t u c ci th hn... hn lm, nhng t c mt
danh sch nhng ngi lng thin, lim khit, yu nc, xng
ng c ngh a vo hng bt trit (hay bt t nh ngi ta
gi theo cch thng tc). y l h, tn, ngh nghip ca nhng v
ng... ng c vin ca t!
Cc ng:
ngr Bctl, thng ngh s qun Xen, Gim c tuyn
ng st t Cngg Thng n vng H Ln chu Phi.
Sanh Lng, thng ngh s qun Crd, Gim c cng ty
vn ti Marc.
Saxtn Ghim, thng ngh s qun Girng, Gim c Hi
hp nht Liegi Hamnga - Tiu Kabili.
Ck (Ging), thng ngh s qun Rn, Gim c t hp k
ngh v thng mi Bc Phi.
Cxne (Hngri), thng ngh s qun Anhr, Gim c Cng
ty Phi chu v thng mi, k thut v canh nng.
Mcxan (Phrngxoa), thng ngh s qun Cngta, Gim c
Hi bun bn Ty Phi.
Gira (Anbe), thng ngh s qun Acen, Gim c Cng ty
kn Tn Calni.
Grii, thng ngh s qun Md, Gim c Cng ty vn ti
Marc.
Hu tc Mngteguy, thng ngh s qun Loa H, Gim c

1) Mossieu, tc Monsieur, nhi cch pht m ca ngi chu Phi
thuc Php.
cc ng xe la v cc m phtpht G
)
.
Mar, thng ngh s qun Lt v Garn, Gim c ng st
t Cngg n vng H Ln chu Phi.
Bcs (Guyxtanh), thng ngh s qun Anp H, Anp thp
thuc cc Hi b thu v khai thc ng Dng, Hi quc t
nghin cu v xy dng Marc v Hi b thu ty Marc.
Rulng (vng, c nhin), thng ngh s qun Xen H, Gim
c ngn hng ca Angiri v Tuynidi, ng tu in t rng
n Hammen - ben - Mtgia v Cng ty Marc Ra v Kal.
Cc ng:
ccmbray, ngh s qun Exn, thuc Tn cng ty Phi chu v
thng mi, k ngh v canh nng.
ct, ngh s qun Ca sng Rn, Gim c Cng ty Php quc
ca Ty Phi, trng ban tr s thng qun Php - Marc v
nhng nh my ng thuc a.
Balng, ngh s qun Girng, thuc U ban lin bang thuc
a.
Rnaden, ngh s qun Anhr, thuc vng m Bucpha
(Marc).
Bectlni, ngh s qun Xavoa, Lo, thuc Cng ty thng mi
Lo.
Cmbrud, ngh s qun Girng, thuc Cng ty Php Tg.
Satxenh Ging, ngh s qun Xen, Ph ch tch Hi hp nht
Liegi Hamnga - Tiu Kabili.
Duybong (Gicke), ngh s qun Xavoa, Lo, thuc Cng ty
Marc vi, ximng, v vt liu xy dng.
Phdng, ngh s qun Xan v Loa, thuc Tng cng ty Php
v ng Dng v la.
Oenen (Phrngxoa ), ngh s qun Mc v Mden, thuc cc
m thic v vnphram Bc K.

1) Gpxa. Mt thnh ph min Nam Tuynidi.

Gaxparanh, ngh s o Ruyning, thuc Cng ty Php
Tg.
Gir (Huybe), ngh s qun Ca sng Rn, Gim c Ngn
hng Xyri v Cng ty Marc.
Han (Anbe), ngh s qun Exn, thuc Cng ty thm Tn ph.
Gitx (Prxp), ngh s qun r, thuc Php quc ngn hng
chu Phi xch o, ca Cng ty Phi v Cngg.
Lus, ngh s qun No, thuc Tng cng ty cc x nghip
Marc.
- Qu tht, ti ni vi anh bn, y ng l nhng ngi i
din va cho quyn li tht s ca c tri Quc hi Php, va cho
quyn li v nn vn ho Php thuc a. Nhng cn...
- T bit cu sp ni g, Xra ngt li ti, cu mun bo t
khng ngh n bn thuc ru Rum hay thuc c quyn ru,
ch g? Nhng danh sch di v cn nh cha s b qu khng
cho tt c nhng con ngi ny. Vi li k ti t cn mt ngh
hay hn nhiu c.
Khi thuc dy c thot ra t tu vy ly Xra nh hng
thm ca nhng ng chng chung thu bao quanh thnh Gidp.
Xra chm ri bo ti: Cu c bit l Anbe Xar b ri khng?
- ...
- ng v ngc nghch na i no! Cu tha bit l t ni n
con tu - con tu duy nht ca Hm i ng Dng - y m... M
cu khng hiu g, th t k cho nghe. Mun c mt Hm i
ng Dng, th phi c mt chic tu ng Dng. Th l ngi
ta cho ng "con tu". Ri ngi ta ly tn v cm li ln t tn
cho ci li ln. Dung lng con tu chy hi nc ny, khi ra khi
xng, ch l 3.500 tn. My hm sau, trong bi din vn ca v cha
u lng danh ca n, n c dung lng 6.000 tn. My thng
sau, trong bi ng trn mt t bo ln th dung lng n l 60.000
tn. Phi ci l ng l phi chy 12 t
)
, th thot u n ch chy c
6 nt thi.
By gi n cht gic.
tn thin h, ngi ta dn n sang chi Trung Hoa. V qun
khng cho n i tu ho, n Thng Hi, ci ca y khng chu i
na, n hng, n r nc, n h spde, n nh t t, n ch cn l
ci... nt thng lng. Tng chng con tu khn kh mc bnh tim
la. Nhng khng h g, ng Dng vn kiu hnh c hm i ca
mnh v c nhng Xar ca mnh.
- Th cu ni vi t lm g? T s l mt thng v n bi ngha.
- bo cu rng t s l mt thng v n bi ngha nu khng
a ngi thng th thuc a ca chng ta vo Vin hn... lm.
- Vi t cch l c Hm i ng Dng ?
- u c. T cch ch nhim khoa gii phu.
- ...?
- Phi. Gii phu. ng ta y l hp kht. Th cu khng
nghe ng ta ni v "bn gii phu" Qung trng Ho p
)
sao?
Cu khng bit l c trng i hc y khoa nhn nho c ln v
ci bn tuyn ngn khoa hc ca C ln ? "Ngi yu qu nhim v
n qun c lng. Nim say m i vi ni cng cc cao c gn
nhng cn st nng ca n vo da tht ngi. N ho la ca n vo
mu ngi, trong huyt qun ngi, cng nh vo ng gn ngi, th
tht ngi, c nh chic o la ca Ntxuy bm ly hng ly ct".
Ti thch ngi thng th ni. Ti thch nhn nhng i ng
ng o ca h... Ting h lc ny tht ra t lng ngc ti... rt
vi dng trong huyt mch ti cht c c nghit m thnh thn...

1) Nt l n v ch tc hng hi. Tu chy mi nt l chy mi
hi l/gi. Gi hi l/gi nh th, th chuyn c t dng ch chi ch
ny, vi noeud coulant = nt thng lng.
2) Qung trng Concorde l mt qung trng loi ln nht Pari.
ni: din vn trc qun chng rng ri.

C nhng k mt ti tm khng bao gi c nh sng lung linh soi
n. Nhng li xa kia tht ln t tri tim v i nht... vn vn...
Cu ngh xem vi nhng bp tht, nhng ng gn, ci... mt v
nhng i ng y, c th nn ra c mt v khai ho c lm ch,
tr phi...
Nhng thi, ta hy i ung vi bia, chc sc kho Ai Cp
Hong ch?
Nguyn i quc
Bo Le Paria, s 12, thng 2-1923
v s 14, thng 5-1923.

NHNG NGI LM CNG T CHC LI,
CHNG BC LT CA CH NGHA T BN
Mc du nn cng nghip ln v c kh ln cha c pht
trin hon ton Trung Quc, nhng tp tc gia trng cha mt
hn, cng nhn Trung Quc b hai tng p bc ca t bn nc
ngoi v ca bn qun phit bn x, bt u hot ng mnh.
C khong mt triu ngi lao ng chu nh hng (trc tip
hoc gin tip) ca s tuyn truyn nghip on v cch mng.
Lin hip hi vin cng hi Hng Cng c 30.000 hi vin. H
pht ng mt cuc nh cng bn thng (t thng 12-1921 n
thng 3-1922). t tnh on kt, qun chng ngoi cng hi
tuyn b tng nh cng. Nhng ngi th git v nhng ngi
phc v cng hng ng phong tro. Kt qu l cng nhn c
tng lng t 20 n 40%.
Lin hip hi vin cng hi Thng Hi c 15.000 hi vin. Mt
cuc nh cng ba tun c tuyn b thng 7-1922. Kt qu l
cng nhn c tng lng 20%.
Cng nghip bng si s dng 72.300 cng nhn, phn ln l
ph n v tr em di tm tui. Ngy lm vic 12 gi. Nhiu cuc
khi ngha n ra i ci thin iu kin lm vic.
93 x nghip dt t ln s dng 130.000 ph n v thiu nin
n t 8 n 14 tui. H lm vic 11 gi mi ngy. Do hi nng ca
nc si thng xuyn to ra v mi khai ca kn tm, nn iu
kin lm vic ca nhng n cng nhn v cng kh khn. Thng

6-1922, mt n cng nhn cht v tai nn lao ng do cha chy
km. Mt cuc nh cng t pht bng n phn i. Cuc nh
cng c cc x nghip dt Thng Hi hng ng. Kt qu l
gi lm vic hng ngy gim xung hai gi.
Mt cuc nh cng ca th dt Nam Kinh ngn cn c
c quyn t si ca thnh ph si vo tay mt tp on kinh
doanh Nht.
Cui nm 1921, nhng ngi lm thu cho ch xe ko nc
ngoi, bao gm 3.000 ngi tham gia nghip on, nh cng. V
vic gim lng c thc hin do sng kin ca cc ch ngi
Php (900 xe ko), nn nhng ngi nh cng i rch t chc
mt on "n xin" tun hnh trong t gii Php. Cnh st Php
gii tn cuc biu tnh v bt giam nhng ngi lnh o. Cn nh
rng: bn ch Php c to n v nh giam ring xt x v giam
gi nhng ngi culi xe khng th tr ni tin thu. Nhng ngi
b bt giam b i x tn t v nhiu ngi cht.
Nhng nm gn y, c khong 200 culi xe b bn ch git hi.
Trong s 20 t bo xut bn Hn Khu, cng nhn c hai t
bo hng ngy v mt t bo hng tun. Mc du bn t bn nc
ngoi v t bn bn x c ht sc dp tt hoc ngn cn mi phong
tro gii phng, nhng nhng ngi cng nhn Trung Quc c
s gip mnh m ca nhng ngi tr thc tn ty, t chc
li mt cch nhanh chng v hnh ng tt p.
nguyn i quc
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 16-3-1923.

CUC BO NG AHMy
33

Nhng n l ca Gbekhandin, hn 30 nm trc y,
thot khi ch n l ca tx v Lben, l nhng anh hng ca
nhng chin cng vang di mt thi, - by gi li c lm quen vi
nc Php "vn minh". Cn phi ni thng ra rng, v l do m
nhng v quan cai tr thc dn ca chng ta nng ngi
ahmy ln ci danh hiu l cng dn nc Php.
y l mt s chi tit v nhng s kin, trong , cc nh t
bn thc dn i x vi nhng ngi bi cng Poct - Nv ging
nh h ang i x vi cng nhn Havr v Xarbuy Ken.
Ngy 12 thng 2, - ngy hm sau khi ng Hngri Misen, i
biu ca Hi ng thuc a ti cao i khi, - mt ln sng kch
ng t nhin bao trm ton dn thnh ph Poct - Nv; bt
u nhng cuc biu tnh km theo nhng cuc bi cng ca cng
nhn bn x lm vic trong cc cng trng xy dng ca thnh
ph.
Ngy 18 thng 2, nhng ngi biu tnh t chc mt cuc hp
ton th. Cnh st gii tn h v bt i 10 cng nhn.
Cuc chin u bt u. Nhng nhm cng nhn bi cng, c
nhiu ngi dn bn x tham gia, chim cc bt gc xung

quanh Poct - Nv v ui ht cnh st khi cc bt gc y. Sau
, xy ra cuc ng u tin gia nhng ngi bo ng vi
lnh b binh do vin quan cai tr - ng Satxecl, cp tc phi n.
Qun i n sng. Nhng nhng ngi nh cng cng c v
trang. H bn tr. Trn mt t cn li nm ngi cht: mt
vin cai v bn ngi dn bn x.
S kch ng tng ln. Theo lnh ca ng Mclanh, ton quyn
Ty Phi, tnh trng gii nghim c ban b trong tt c cc khu
Poct - Nv. Ba trung on lnh b binh c sng my v pho d
chin c a xung tu vn ti "TST" aca. Ngoi ra, chic
tu tun tiu "Ctxip" c a ngay lp tc n Poct - Nv.
Cng mt lc vi vic iu ng lc lng qun i, ngi ta tin
hnh cc cuc bt b.
"Mi ngi th xng", trong c Uybeliu v chin Tt, b
b t. Nhng cuc n p tn nhn din ra khp ni.
Ngi ta buc cng nhn Poct - Nv tr li lm vic bng
li l v di cui. Nhng ln sng kch ng vn lan rng nng
thn. Cc bo thuc a, c bit l t Dpche Coloniale i thi
hnh ngay nhng hnh pht tn khc v chuyn vn mnh ca
ahmy sang cho nhng bn tay cng rn hn.
Chng ta phi rt ra nhng kt lun nghim tc t nhng s
kin ny, c th l: trong cc thuc a, cng nhn bt u hiu
th no l u tranh giai cp. Cn phi lm th no cho cng
nhn da en v da vng cng hiu rng: K th duy nht ca h
nm ngay trong bn thn ci ch ny, ch ang dn n mt
ch n l tinh vi hn, nng n hn, v v nhn o hn ch
trc y. V ch vi s gip ca nhng ngi anh em b p bc
ca mnh cc nc chu u, h mi s c th t gii phng c
mnh.
nguyn i quc
ting Nga, Nxb, Chnh tr quc gia,
Mtxcva, 1959, tr.56-57.



KHI NGHA AHMY
Lo lng v giai cp cng nhn chnh quc thc tnh, ch
ngha t bn Php tm cch dng cc thuc a cng c nn
thng tr ang lm nguy ca n. N bn rt c nguyn liu cho
cc nh my ca n, ln nhn lc chng li cch mng. Bo ch
t sn Pari v cc tnh thng xuyn dnh hng trang cho mc
thuc a. Cc tng lnh v cc ngh s i khp c nc t
chc cc cuc ni chuyn v thuc a. Nhng cy bt o c y
v nhng ng chuyn ngh khoc lc y khng tm u ra cho
li l ca ngi lng trung thnh ca ngi bn x v n hu ca
cng cuc khai ho "ca h".
i khi, cc ngi y tr tro n mc em so snh s cp bc
ca ngi Anh thuc a vi s cao c ca ring h: h cho chnh
sch ca ngi Anh l "phng php tn nhn" hoc "thi th
bo" v qu quyt rng cch lm ca ngi Php y chnh ngha
v du dng!
Ch cn gh mt nhn qua cc thuc a mt cht cng thy
cng cuc khai ho l "p v du dng" bit l chng no.
ng Dng, do va ri, c mt g thc dn Php tr tui
tri mt ngi An Nam, t nm sp xung t, chn v u
buc vo hai ci cc ng xung t, ri ging cho ngi mt
trm su mi gy. Nn nhn, mnh my nt nh, li b b vo
nh giam sut mt m. Sng hm sau, g tr tui i khai ho
li chong sng u nn nhn v ly chui sng lc p v mt
mt ca ngi y. Tn sc sinh c to n Php tha bng.
ahmy, ngi ta tng thm thu m vn qu nng n
i vi ngi dn bn x. Ngi ta bt thanh nin phi b nh ca
v rung nng i lm "nhng ngi bo v vn minh". Ngi ta
cm dn bn x gi v kh t v chng th d vn thng ph
hoi hng x mt. Gio dc, y t u khng c. Tri li, ngi ta
khng t mt th on no bt ngi ahmy "c bo h"
phi chu ci kip lm than ca ngi dn bn x, ci ch h
con ngi xung hng con vt v lm im nhc cho ci gi l th
gii vn minh. Dn bn x, khng nhn nhc c na, vng ln.
Th l cuc n p m mu c tin hnh. Ngi ta dng nhng
bin php cng quyt. Ngi ta a qun i, sng lin thanh,
sng ci v tu chin n; ngi ta h lnh gii nghim. Ngi ta
bt b v b t hng lot. y, c nhn t ca cng cuc khai ho
nh th y.
nguyn i quc
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 30-3-1923.


CH NGHA QUN PHIT THC DN
Chng ti ni rng, vic bt lnh ro rit l mt trong
nhng nguyn nhn thc y ngi ahmy ng ln bo ng.
Trc ht, chng ta thy ngay mt s bt bnh ng ni bt:
ngi Php ch phc v trong qun i hai nm, cn ngi bn x
th phi phc v ba nm. Sau khi b ra 36 thng tui thanh xun
ti p ca mnh bo v t do v cng l (?), ngi dn bn x
c gii ng li chu s tc ng ca o lut v ngi bn x
trong khng c t do v cng l! Song s bt bnh ng y cng
c ci tt: n gy ra cho tt c nhng ngi bn x ci tm
trng chng ch ngha qun phit.
S tn c ca bn bt lnh cc thuc a tinh vi ti mc thm
ch ngi Php chnh quc cng khng th hnh dung c mt
ci g ging nh th. Trong thi gian chin tranh, nhng vin ch
huy mang lnh i ht lng ny sang lng khc buc chnh quyn
bn x cung cp ngay lp tc s ngi cn thit a vo qun
i.
L no mt s quan Php tho vt li khng bit tra tn nhng
ngi cha v nhng ngi m ca nhng ngi Xngan tr tui
ang ln trn khi ng ta xut hin, buc h phi chui ra khi
nhng ni n np ca h v khoc b o lnh Duav? L no hn
li khng bt cc ng gi, ph n c mang, thiu n, buc h phi
ci trn trung v t qun o ca h ngay trc mt h. Trn
trung, b tri, nhng nn nhn bt hnh buc phi chy khp
lng di trn ma roi lm "gng". Mt ngi ph n cng con
ng sau lng buc phi xin php c ci tri mt tay ly
a b cho khi ng. Hai c gi ng bt tnh nhn s trong cuc
chy y. Nhng em gi b hnh h nh th hnh kinh trc
tui, mt ph n c mang, a con sinh ra b cht, mt ph n
khc th a con sinh ra b m.
Nguyn i Quc
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 13-4-1923


TINH HOA CA X NG DNG
Trong m tang ton quyn Lng, ng Nguyn Khc V, tin
s khoa lut hc, tin s khoa chnh tr hc v kinh t hc, lm vic
ti To Bin l Si Gn, qu quyt rng, nu c th pht biu
thay ton th nhn dn ng Dng, th ng chc chn rng, ting
ni s au thng t lng tri n ton quyn v tt c nhng g
m ton quyn ban cho dn tc An Nam. V ng V trn trng
ln ting:
"V nhng ai, nh vo nhng bin php khoan dung ca Ngi,
ngy nay, ang cng cc v i din ca nc bo h gp phn
vo cng cuc phn vinh ngy cng tng tin ca x ng Dng,
s ct ln t y lng mnh li tri n Ngi v lng sng knh i vi
anh linh Ngi. Vn kinh t l iu m Ngi quan tm hn ht.
Ngi tng mong mun trang b cho ng Dng mi kh c kinh t
sao cho n tr thnh mt nc Php th hai, mt nc Php Vin
ng hng cng, mt con u ca nc Php cng ho".
"Trong s mnh ca Ngi, Ngi ton tm ton khai ho
cho mt dn tc b ngng tr trn con ng tin b v mt tng
hp iu kin lch s v kh hu. Ngi l v qun qun ca tin b,
l s gi ca cng cuc khai ho...".
V phn mnh, ng Cao Vn Sen, k s, Ch tch Hi nhng ngi
ng Dng, th ni rng, vic ng Lng cht qu sm l mt ci
tang cho ton ci ng Dng. Ri ng kt thc bi iu vn bng
nhng li sau y:
"Bm quan Ton quyn, chng ti thnh tm than khc Ngi
v i vi tt c chng ti, Ngi l mt th hin, mt ngi cha
nhn hu".
....................."
1)
.
T s vic trn, ti i n kt lun rng: Nu qu thc tt c
nhng ngi An Nam u cng lun ci st t nh hai a con
ny ca gung my cai tr th qu thc l dn ny xng ng vi
ci s phn c cho.
N.
Bo Le Paria, s 13,
thng 4-1923.

1) Dng du chm ny l ca nguyn bn ting Php.

BO CO GI BAN BIN TP
V HOT NG CA BO LE PARIA
D n ban u l trc ht thnh lp mt hp tc x xut bn.
D n khng thc hin c do cc ng ch cha hng hi
ng gp, mc d chng ta ku gi nhiu ln v vic lm ny
chng ta tn km 120 phrng.
Mt nhm nh tm ng ch cam kt d sao cng phi cho xut
bn ngay t Le Paria. c nhng li ha nh sau: Blngcua
cho 100 phrng mi thng, Htgiali: 50, Mnncvin: 50, Xtphani:
25, Nguyn i Quc: 25, nri: 10, Ralaimngg: 10, Phucnir:
10. Tng cng l 280 phrng. Le Paria bt u ra mt ngy 1-4-
1922, cho n ngy 31-12-1922, ngn sch ca n chia ra nh sau:
Thu:
A- Tin quyn gp ca cc ng ch ni trn: Ralemngg: 50
phrng, Nguyn i Quc: 175, Mnncvin: 100, Blngcua: 0,
nri: 10, Htgiali: 200, Xtphani: 50, Phucni: 0. Tng cng l
585 phrng.
B- ng h bo t 1-4 n 31-12-1922: 593 phrng.
C- Tin bn bo di hn 141 x 3 = 423 phrng.
D- Tin bn bo l t s 1 n s 9 = 170 phrng 40. Tng s thu l:
1.771 phrng 40.
Chi:
- Chi ph ban u (k c s tin 120 phrng ni trn): 170
phrng.
- dng: 34,80
- Cc ph bu in: 156,80
- Chi ph tin in: 2.483,80
Tng s chi l: 2.845,40.
Ngoi s chi ni trn cn ba qu tin thu nh ht 900 phrng
do s ng h ca cc ng ch i th, c bit do s tin 450
phrng ng ch Blngcua nhn c t ahmy.
... Xin nhn xt rng, trong chn thng qua, trong s tm ng
ch ha cho tin hng thng, th c: 1 ng ch i vng khng ng
xu no, 1 cha ng, 1 mi ng 1 thng, 2 ng 2 thng, 1 ng
bn thng, 1 ng nm thng, 1 ng ch ng y
)
.
tr c s n c cho ch nh in v tm mt nh in khc vi
iu kin thun li hn cho bo, th cc ng ch cn gi ng
nhng li ha gp tin.
T 1-1-1923, quyt nh ra bo hai k mt thng v ra bn
trang, trang bn dnh ng qung co t bo c th sng c.
Nhn dp ny, cc ng ch quyt nh np tin tr ngay tin in s
10 l 535 phrng.
T 1-2, vic cho ng qung co phi mang li mt s tin cho
vic ra bo. ng ch Xtphani c giao t chc vic ly qung co.
Mc d vic qung co mi c t ra v do cha c
hng ng nhiu, mi em li cho cc s bo 10, 11 v 12 mt s
tin t i, ng ch Xtphani bo m vi chng ta rng, vi cc s
ti, ngn sch 1923 s c cn i, do Xtphani ha rng, t s
13 s khng yu cu cc ng ch ng gp na. Xtphani tin chc
rng trong tng lai rt gn, vic nhn ng qung co khng

1) ng ch ng tin y chnh l ng ch Nguyn i Quc.

nhng c th gip trang tri tin thu in bo m cn c th tr
cng cho mt ng ch chuyn trch gnh mi cng vic ca t bo
nh gi th i, kim sot, gi thng trc, v.v., v cn tr c
tin thu nh. Trong khi ch i, cc ng ch phi chu b tin ra
tr tin thu nh.
Hy dng cm, c ngh lc v bt tay vo vic.
NGUYN I QUC
Vit cui 1922. In trong sch
Thi thanh nin ca Bc H,
Nxb. Thanh nin, H Ni,
1976, tr. 179-181.
Bi in trong sch Thi thanh nin
ca Bc H.

CC V THNG TR CA CHNG TA
Th l xong: s phn ca 20 triu dn An Nam mong mun
sp c trao vo tay ng Mcxian Mclanh.
Anh s hi ti: Ci ng Mclanh y l ai ? Ch g th y cng
l mt ng l quan cai tr cc o G
)
, ri Ph ton quyn Ty
Phi, ri Ton quyn thuc a ny. l mt v b ra 36 nm
cuc i mnh nhi vo cc ci s dn bn x v tt c ci nn
vn minh y n hu ca nc Php.
C l anh s bo ti rng, thc l mt tn tr h ng D
)
to
ng khi a Ngi ln cai tr mt t nc m Ngi khng bit g
v n c.
Th, ng th! Nhng l ci mt m mt bn ng nghip,
hm n cho bit ng thy chm ch ngi v Ty Phi thuc
Php ca B Thuc a mt cu cng s ng Dng. Mt cu
cng s khc Ty Phi th li m nhim vic chu Phi xch o.
Mt cu quan chc Xu
)
th li c chn ph trch cc vn

1) Gambier, qun o nh thuc Php Thi Bnh Dng.
2) Indochinoiserie: t ng tc gi t ra phng theo t "chinoiserie"
trong ting Php, xut pht t chinois: Trung Quc; chinoiserie (tr Tu),
ch ci g k quc, v ngi Php trc y cho rng ci g Trung Quc
cng l k quc. Cng nh chinoiserie, Indochinoiserie c t ra ch
giu.
3) Xung thuc Php, by gi l nc Mali, khc vi Xung thuc
Anh, by gi l nc Xung.

v Maagtxca, trong khi , Hi ch thuc a, ngi i din
cho Camrun li l mt quan chc cha h t chn ln nc ny
bao gi.
V li, cn qui g, nu quyn li ca nc Php c b Mclanh
qun l ti th sao, min l quyn li c nhn ca ng b trng
c phc v tt. T "Petit Bleu" bn v s b nhim tn thi th
ni th ny:
"ng c m lm; khng phi lng tham ca ng Mclanh
li ng ta m l lng tham ca ng Xar gy ra mi tai hi".
Qu vy, ng Xar th, nh chng ti ni v chn vn ngi
cng ni, mun tr li ng Dng v chc chn ng ta s l
ngi th chn ngay ng Lng, nu khng c cuc bu c ngh vin
sp din ra chng mi thng ti. Th nhng, tuy c thm mun
lm Ton quyn ng Dng y, ng Xar li khng mun v th
b chc v ngh vin. Dn gian c cu tc ng: "S phn ai hay s
th no". Ngh s h vin hay ngh s thng vin, th bit u mt
sm kia tnh dy li ch thy mnh l b trng, cn c th l th
tng na y ch; cn nu ch l ton quyn, ngha l vin chc, th
khng lm b trng c.
Vy th vn l hy t ng Dng mt quan chc c th
gi l tm quyn, n ma xun sang nm, sau k bu c ngh
vin, th ng Xar s d dng th chn. Th l ng ngh ngay n
vic chn ng Mclanh vo ci v tr ch th v g y, bi v ng ny
sp mn hn lm vic, ch bao lu na ng quyn v hu.
, v sao ng Mclanh sp ln ng sang ng Dng, v sao
bao nhiu cng vic hu ch mi bt u Ty Phi b ng xp x, v
sao Vin ng, ng s chng lm vic g ng k m chc s ch
lm cho xong vic s v v bit rng mnh cng chng bao lu, v
v sao na ci "Cng ho Cm m lch vi nhau"
1)
ny, tt c u

1) Thnh ng ch mt cng ng thin v n nang, mc ngoc nhau,
khng coi trng li ch chung. Dch st ngha l "Cng ho cc ng ch",
nguyn bn vit ting Php l "Rpublique des Camarades".
b b qua, tt c u tt dc, tt c u ngy cng ti t, v quyn
li c nhn ca ng ny hay ng n bao gi cng u t ln trn
quyn li chung ca t nc.
N.
Bo Le Paria, s 14,
thng 5-1923.

KHNG PHI CHUYN A
C th bo cc ng ngh l nhng ngi thuc mt ging ngi
khc. T ging nhng ngi c trng c, ng l nh vy. H l
k dm lm mi vic, k c vic a dai.
K c trng c n, b t co l lu thu, hay la o - th
cng th - khng ngn ngi cht vn ng B trng B Ti
chnh v nhng bin php ng ta nh dng ngn chn s bp
xp ca vin chc ng ta! K trng c kia.... Nhng thi, cho qua,
v xin ni rng, nhng ng ngh ba hoa nht vn l nhng
ngi trng c thuc a.
Ngi ta cn nh: cc v ng knh y a ra mt kin ngh
thnh cu Chnh ph Php cho nim yt v em dy trong tt c
cc trng trung hc, tiu hc, i hc, k tc x, nh tr, hc vin
rng nc Php l mt nc 100 triu dn. Khng hn khng km
mt ngi.
V th l c gii bo ch di dt v chng ngh rng, ci kin
ngh khi hi y c th dn ngi Php n nhng hu qu nghim
trng, c hoan h m c ln!
n nay, nu kin ngh y c chp nhn th s th ny ny:
Tt c nhng ng b ta B Thuc a - trc ht l ng Anbe Xar
s cht i, v ph mt thuc a s t nhin b ct mt.
Lin on phc hi dn s s bin mt v Ngi gio ch Binria s
khng th ging ci thuyt mn nh th Vin Hn lm Php
na. V khi s c 100 triu ngi Php so vi 60 triu tn
"bs" th ngi ta s khng c quyn, d l mt v gio ch ni n
chuyn ht dn s na.
Tt c sch ca ng Mrtx Bart v tt c nhng bi bo ca
ng Phort (Lui) ch ng em m... t c i v d c quyn th
n u, th cc v cng khng th cho rng mu latinh ang chy
trong huyt qun ca ngi An Nam hay ngi ahmy.
V khi m khng cn thuc a na th binh s vinh quang ca
chng ta s i nh chc u cho bun tay? Bit gi i u
nhng v thng soi ht thi, nhng nh chnh tr tht c l vn,
bn git ngi khng may, nh ng Bp v nhng ngi khc?
Phi hng tp sch, hng tp sch miu t mi iu bt
tin xy ra nu kin ngh y c chp nhn. Cn chng ti na,
chng ti cng ht sc hoan nghnh n, nhng d nhin vi ngha
khc.
Mt khi chng ti l ngi Php, lp tc chng ti s gi mt
on khai ho n khp nc Php. Chng ti s lm cho t nc
ngi Gloa ngp lt ru v thuc phin. y, chng ti s
nh thu mui, thu nhp th, s cho bt giam theo lnh hnh
chnh, pht tin tp th, s cho m nhng to n c bit n
p, hot ng thng xuyn, lp kim duyt, v.v. v v.v.. Ni gn
li, chng ti s lm li y tt c nhng g m nhng k nguyn
l b trn ca chng ti lm trn t nc chng ti, cho chng
ti ho ra l ngi Php. Chng ti s cm tt c cc bo, c bo Le
Matin v bo Le Petit Parisien. Chng ti s bi quyn t do i li,
t do hi hp. Chng ti s a nhng ngi sinh y vo ch
bn x, xit bao m i v tt lnh, m chng ti, ngi An Nam,
ngi Mangt, ngi Phi chu chng ti c hng t lu.
Chng ti s bt nhng thanh nin Php phi "tnh nguyn" nhp
ng, khng phi 18 thng, m l ba, l bn nm. Nu cn, chng
ti s gi h i cho ngi ta git cht, bo v T quc v bo v
kt st ca chng ti. Chng ti s chn nhng c gi Php tr,
p, cho n ng Dng, ngti, Maagtxca, chu Phi, lm con
i, mi thng 40 phrng.

Chng ti s l Tng thng nc Cng ho Php, B trng,
thng ngh s v h ngh s. Chng ti s l nhng nh khai ho,
nhng nh bo h, nhng k bi xch ngi bn x, nhng k thn
ngi bn x. Chng ti s cai tr ngi Php, v khi bc mnh, c
th gi ngi th dn - nh chng ti tng b gi nh th cho
n nay- l nhng thng Nh
)
bn thu, hay l "d con" bn thu.
ng l s n lt chng ti, phi khng?
Nguyn i Quc
Bo Le Paria, s 15,
thng 6-1923.

1) Hai ch "Nh qu" trong nguyn bn vit bng ting Vit.

DIN N NG DNG
Nh lng mu t ca nc Php bo h, ng Dng tht
tr thnh mt ch nu thn cho bn lm by.
ng Boanh mc d c b t co hn hoi v ti gi mo v
dng giy t gi mo, by gi cng c l ton quyn.
ng cl nguyn bn cho, trc l quan cai tr tnh, b ln
n l n hi l, l cng ho v gy ra cuc ni dy m mu
Thi Nguyn, c chnh ph thuc a c vo Hi ng thnh
ph Si Gn.
ng Ta, k s v gim c mt hng bun ln, b t co l c
ti nhng lm m khng b ry r g.
Gi n lt Buin, vin quan cai tr ny b kin: t ti
s tin li mt cuc ch phin t chc nhn dp khnh thnh tng
i t s; i v nhn mt mn tin "bi thng" ln tr cho s
c mt ca mnh trong bui chn ct mt m nh giu bn x,
i nhng mn tin ln ch l khi cp mt giy php hay giy lnh
no .
Cui cng, li dng, trong mi trng hp quyn hnh quan
cai tr (m nc Php c ch quyn u thc cho) lm m
hi si nc mt ngi b tr v cho phnh v tin ca ng ta.
Nhng li kt ti nng nht l th ny: Lng Tn An (Nam K) c
mt nh my in. Vic khai thc c li v ph x, nh ca trong
lng c in sng m khng phi tr tin. Quan cai tr Buin buc

lng phi nhng khng nh my cho mt anh thu khon c vi
thing cho ng ta.
t lu sau, lng phi tr tin in dng ngoi ph v trong
nh. Thy hng nghn iu bt li, h mi bit mnh t qun nh
my th li hn. H phi b ra my chc ngn ng chuc li ci
m h phi "nhng khng". Ln th hai ny, v quan cai tr t
ti thm my t bc ln na.
B kin v ti bun bn ngi cht, bc lt ngi sng, tham
l liu, quan cai tr Buin va c cng l Php cho trng n.
Ngy mai c th ng ta cn c hun chng.
Bao gi ngi ta cng v uy tn chng tc, m x ti cho l "v
li kh ". Bao gi ngi ta cng nhn danh nhn dn Php m bt
cng l lm bm.
Vn minh l nh th .
Nguyn i Quc
Bo Le Paria, s 15,
thng 6-1923.

TR MCLANH
Trong khi ch i i khai ho nhng ngi ng Dng ti
ng Dng, ngi thi th Mclanh mun hy khai ho nhng
ngi ng Dng cht, cc ngi bit y, nhng ngi cht
cho T quc, cho cng l, v vn vn, Php.
Ci ngha trang l mt ci th ca nhng bc v nh
)
,
nhng y m ci mt mnh th c th l v duyn. V vy, ba
n, quan ln Mcxian Mclanh ra lnh cho on thanh nin
Annamt c tr cp theo ngi n Vn Ngi Cht Nging
trn sng Mcn v s c c mt bi din vn do ngi chng
gim. Bi din vn trc khi c cho cng chng, phi trnh ln
quan ln ngi duyt. Ngi ta trnh v bi din vn b coi l
qu ng ngc, quan ln ra lnh c vic b i thay th bng mt
bi khc m quan ln cho dn .
C nhin, bi din vn xo nu trong cc th nc ct ca
quan ln nh vy, th hng v ca lng trung thnh v lng i m

1) m ch Th tng Php Pongcar. Khi n thm mt ngha trang
lnh Php, Pongcar nhn rng ci. ng Cng sn Php ly bc nh
in ra hng triu tm di ch: "Pongcar n ci" v bn khp nc
Php. Bc nh gy ra mt phong tro si ni chng Pongcar. Cui cng
chnh ph ca ng ta b .

bt dit i vi nc Php phi xng ln n ngt mi...
Nu ngi cht ni c, nh bn ng ct bo th, th nhng
hn ma An Nam Nging s ln ting: "C...m n ng ton quyn!
Nhng xin lm n... ct i cho!"
1)
.
N.
Bo Le Paria, s 15,
thng 6-1923.

1) M...erci toi, ... F... nous la paix! Trong ting Php ch M vit tt,
ngi ta thng hiu l Merde, l mt ting chi ra rt tc, cng c ngha
l phn - Ch F. l Foutre c ngha l ct, xo i, yn (Foutre le camp,
Foutre la paix...). y l li chi ch ca tc gi.

TH GI CC BN CNG HOT NG
PHP
Cc bn thn mn,
Bao lu nay chng ta lm vic vi nhau.
Mc du chng ta l nhng ngi khc ging, khc nc, khc
tn gio, chng ta thn yu nhau nh anh em.
Chng ta cng chu chung mt ni au kh: s bo ngc ca
ch thc dn. Chng ta u tranh v mt l tng chung: gii
phng ng bo chng ta v ginh c lp cho T quc chng ta.
Trong cuc chin u ca chng ta, chng ta khng c c, v
chng ta c tt c dn tc ca chng ta ng h v v nhng ngi
Php dn ch, nhng ngi Php chn chnh, ng bn cnh
chng ta.
Cng vic chung ca chng ta "Hi Lin hip thuc a"
34
v t
bo NGI CNG
)
c nhng kt qu tt. N lm cho nc
Php, nc Php chn chnh hiu r nhng vic xy ra trong cc
thuc a. Lm cho nc Php hiu r bn c mp thc dn li
dng tn tui v danh d ca nc Php gy nn nhng ti c
khng th tng tng c. N thc tnh ng bo chng ta.
ng thi n cng khin cho ng bo chng ta nhn r nc Php,
nc Php t do bnh ng v bc i. Nhng chng ta cn phi lm

1) Bo Le Paria.

nhiu hn.
Chng ta phi lm g ?
Chng ta khng th t vn y mt cch my mc.
iu tu hon cnh ca mi dn tc chng ta.
i vi ti, cu tr li r rng: tr v nc, i vo qun
chng, thc tnh h, t chc h, on kt h, hun luyn h, a h
ra u tranh ginh t do c lp.
C l mt vi ngi trong cc bn cng phi v c th lm nh
ti. Cn cc bn khc th tip tc cng vic hin thi ca chng ta:
cng c "Hi lin hip thuc a" v pht trin t bo NGI
CNG KH ca chng ta.

Cc bn thn mn,
Ti t gi cc bn. Ti xa cc bn, nhng lng ti lun lun gn
cc bn.
Cc bn tha li cho ti khng hn cc bn trc khi i. Cc bn
bit rng ti b theo di rit.
Khi cc bn c th ny, Nguyn ca cc bn t nht cng
xa nc Php 24 gi ri.
i, ngi ng hng ca ti, s giao li cho ng B. tha kho
ca to bo, giy t v ti liu ca Hi v ca t bo, cng nh qu
ca t bo. Ti tr tin thu nh cho to bo n cui nm. Tin
in cng thanh ton. Chng ta khng mc n ai. S th vin
trong ngn ko bn phi. Sch cho mn ly v, tr nhng sch
cho nhng hi vin i ngh mn.
Ni tm li, cc vic u u vo y trc khi ti i.
Ti s vit th cho cc bn. Nhng ti khng dm ha vi cc
bn, v khng phi d vit th khi ngi ta hot ng b mt. D
ti c vit th cho cc bn hay khng, cc bn hy tin chc rng
lng ti lun lun yu cc bn. Nh cc bn bt tay nhng ngi
bn Php ca chng ta.
By gi, mt vi li vi chu trai v chu gi.
Cc chu rt yu ch v ch cng rt yu cc chu, phi khng
cc chu ? Ch s ni vi nhng ngi bn nh Vit Nam l cc
chu rt ngoan. Ch s thay mt cc chu bt tay cc bn nh Vit
Nam.
C l rt lu, cc chu s khng c thy ch Nguyn, khng
c leo ln i, ln lng ch nh cc chu thng lm. V cng
rt lu ch s khng thy c Altx (Alice) v cu Pn (Paul) ca
ch. Khi ch chu mnh gp nhau, c l ch gi, cc chu ln
bng ba v m. iu khng ngi g. Ch s lun lun nh n
cc chu. Cc chu lun lun vn l c b Altx v cu b Pn
thn yu ca ch.
Cc chu ngoan. Hc thuc bi. Vng li cha m. ng nh
con ch nh Mariut (Marius) ca cc chu. Khi cc chu hi
ln, cc chu s u tranh cho T quc ca cc chu cng nh ba
m, ch Nguyn v nhng ch khc.
Cc chu nh thn yu ca ch, ch hn cc chu rt ku. Cc
chu hn m h ch.
Ch Nguyn
In trong sch Nhng mu chuyn
v i hot ng ca H Ch tch,
Nxb. S tht, H Ni, 1976, tr. 51-54.
Theo bi in trong sch
Nhng mu chuyn v i
hot ng ca H Ch tch


TH GI TRUNG NG
NG CNG SN PHP
Cc ng ch,
Nhng ngh quyt ca i hi ln th II ca Quc t
35
v vn
thuc a mang li hai tc dng ng thi nhng li hon
ton tri ngc nhau. Mt mt, ch ngha quc i p bc - nga
trc nhng kt qu c th xy ra ca chnh sch nu n c
thi hnh nghim tc - phng v tng gp bi nhng hot
ng tuyn truyn, ngu dn v n p. Mt khc, nhn dn b p
bc cc thuc a, c ting vang ca cch mng thc tnh,
hng theo bn nng ca h v Quc t ca chng ta, mt chnh
ng duy nht m h hy vng l s quan tm n h mt cch thn
thit, m h hon ton mong mi l s mang li cho h s gii
phng. Nh vy, chng ta s c th khng nhng nh uy th
ca ch ngha thc dn bc lt v lay chuyn v tr ca chng, m
cn c th bin mi cm tnh thun tu tnh cm v th ng ca
cc dn tc thuc a i vi chng ta thnh mi cm tnh hnh
ng, nu nhng ngh quyt ca Quc t c chp hnh. Khn ni
cho n nay, nhng ngh quyt y ch c dng t im mt
giy! Phn b Php, phn b Anh v nhng phn b cc nc thc
dn khc lm g cho cc thuc a ca ch ngha t bn nc h?
Nhng phn b y c mt chnh sch thuc a v mt cng lnh
r rt v thuc a, chnh xc v lin tc cha? Nhng chin s ca
cc phn b y c hiu thuc a l g v tm quan trng ca thuc
a l nh th no khng? Ngi ta c th tr li l khng.
i vi cc thuc a Php,
a) mt ban nghin cu thuc a c thnh lp;
b) mt mc vit v thuc a c m ra trn bo
L'Humanit;
c) nhng li tuyn b ng h dn chng thuc a c pht
biu trong cc i hi ton quc;
d) hai cuc hnh trnh tuyn truyn c cc i biu ca
ng tin hnh.
Sau khi c thnh lp t lu v khi ginh c khng phi
l khng cht vt nhng ct bo trn t L'Humanit, Ban nghin
cu thuc a hot ng kh tt. Nhng ti liu v tin tc c gi
tr bt u c gi t cc thuc a n Ban. Chin dch m
Ban tin hnh trn bo ng nhm chng nhng nhng lm v ti
c ca b l thc dn, nhanh chng thu ht s quan tm mnh
m ca dn chng cc thuc a v mang li ni lo lng cho ch
ngha quc thc dn v bo ch ca n. Nhng din n y t
nhin b bo L'Humanit b i. B tc mt phng tin cng
tc v hot ng, Ban lm vo tnh trng hon ton b t lit. iu
lm cho gii bo ch to ln ca giai cp t sn rt hi lng,
nhng bo ch ny dnh rt u n hng bao nhiu trang cho
cng tc tuyn truyn thc dn v lun lun s b ci chnh v lt
mt n.
iu c bit gy nhng n tng rt nng n cho dn
bn x. Mc du l ho huyn, nhng li tuyn b trong cc i hi
ton quc ng h dn chng cc thuc a cng gp phn cng
c mi cm tnh m h c i vi ng. Tuy nhin tht l khng
thch ng nu c lp i lp li mi mt iu m khng lm g c.
V nhng ngi b p bc khn kh thy chng ta ch lun lun
ha hn nhng cng lun lun khng hnh ng g th bt u t
hi rng khng bit thc ra chng ta l nhng ngi ng n hay
l nhng k la phnh. Cuc hnh trnh ca cc ng ch Vayng

Cutuyari v ngr Bctng qua Angiri v Tuynidi, tin hnh
hu nh cng mt lc vi cc cuc do chi vng ca bn i
biu t sn, c dn chng chu Phi rt hoan nghnh. Nu
nhng cuc hnh trnh cng mt tnh cht nh th c tip tc
trong tt c cc thuc a th chc chn l kt qu s ng mng.
Nhng, ng l phi tng cng tuyn truyn th chng ta li
b d ci vic c bt u, v b mt nhng c hi tt. Bi
th, chng ta lm rt t trong khi xy ra cuc bi cng m mu
Mctinch, cnh cht i Bc Phi v cuc ni dy ahmy.
Trong trng hp sau cht ny, chng ta c mt b mt
thiu no. Nhiu ngy sau tt c cc bo t sn v mi ngy sau
bo L'Oeuvre, bo ng mi ng tin v cuc ni dy. Trong lc
chnh ph thuc a thit qun lut, tp trung qun i, huy
ng chin hm, huy ng cc b my n p, bt b v kt n cc
nh hot ng t 5 n 10 nm t; trong lc cc bo ch vit thu
tin hnh mt cch c h thng mt chin dch la di v bng bt d
lun th chng ta ch vit c hai hay ba bi bo ngn, ri thi. Khng
phi l khng ma mai v khng ng bun khi trong bng ti ca
nhng ngc t c tnh cht khai ho, nhng ngi anh em ahmy
au kh ca ti c iu th 8, trong s 21 iu kin, ni rng: "Mi
ng cam oan tin hnh mt cng tc c ng c h thng trong
qun i nc mnh nhm chng mi ch p bc dn chng thuc
a; v mi ng phi ng h, khng nhng bng li ni m c bng
hnh ng, phong tro gii phng ca cc thuc a".
Nhng tht l v ch nu buc ti qu kh v tic r th gi
mt. Tt nht l bit s dng tt th gi trong tng lai. Vy chng
ti yu cu ng:
1) chnh thc tha nhn Lin on Mctinch (nhm Ging
Girt);
2) m li mc vit v thuc a trong bo L'Humanit;
3) yu cu Ban nghin cu thuc a cung cp ti liu cho
phn b thuc a v c hai hoc ba thng mt, bo co cng
tc ca mnh vi phn b;
4) nhng ni thnh lp phn b thuc a th khuyn
khch cc phn b ny tng cng cng tc tuyn truyn v tuyn
thm ngi bn x;
5) trn tt c bo ch ca ng, m mt mc vit v thuc a
lm cho c gi lm quen vi cc vn thuc a;
6) ni n cc thuc a trong ht thy cc i hi, mt tinh
hoc hi ngh ca ng;
7) c cc ngh s i thm cc thuc a, mi khi nn ti chnh
ca ng cho php;
8) t chc nhng nghip on hoc thnh lp cc nhm tng
t cc thuc a.
Mtxcva, thng 7 nm 1923

Nguyn i Quc
Ti liu vit tay, ting Php,
lu ti Cc lu tr
Vn phng Trung ng ng.


T C ON NG DNG -
NGI C BO H V NGI I BO H
ng Cm Lt (Trung K) c mt cch hiu vai tr khai ho
ca mnh n l hay. Mt hm, ngi cng tc rt xng ca ng
Xar ny cn n vn g. ng ta sai ngi n kim vn nh mt
ngi bn x lm ngh bun bn. Nh bun ny i phi tr tin
ri mi c mang hng i. Nghe li yu cu ny, ng Cm ni
gin, phi ngay lc lng v trang n vi nghim lnh l d "sng
hay cht" cng phi bt cho c tn An Nam v s.
trnh cn gin ca v i din cho nc bo h, nh bun
khng k g ang m cng nh phi b c nh ca qu hng lnh
sang tnh khc.
Mt thy thuc ngi u chng kin tn tr k trn can
thip bnh vc nh bun bn x. V can thip "chng tai gai
mt" ny lm cho vin thy thuc b i i, b y ln Kon Tum,
mt ni nc c m ngi u rt s. Chnh y l ni m vin
thy thuc ang n ci ti thn ngi bn x ca ng. Trong
khi y th bn cl, Boanh vn ung dung ph phn trong vinh
d v khoi lc. K mc ci ti xc phm uy tn k trn l bc s
Hngxtarich. Chng ti xin t tm cm tnh ca chng ti i vi
ng y.
Cn nh bun An Nam th sau ra sao ? Anh ta b ghi tn vo s
nhng ngi b tnh nghi, lit vo hng "chng Ty", vo s nhng
k cn theo di. Mt by mt thm Php v An Nam bm rit theo
gt anh ta. Nhim v ca bn ny l ghi tng gi tng pht mi
hnh ng c ch ca anh ta, v t en tt c mi nh ca anh.
Cng cuc theo di ny c tin hnh mt cch kh l liu
lm cho bn b quen thuc ca ngi An Nam ny phi chn li
khng dm lai vng nh anh na, n ni i sng ca anh tr nn
ht sc kh khn. Bt c th no cng khng mt ngi bn x no
dm n nh anh. Hon ton b c lp vi ng bo ca mnh, nh
bun ny ch cn c hai con ng: hoc i n cp, hoc i n my.
Nhng ci ngh th hai ny c th li lm cho anh cng ng kh
nghi hn v kip sng lang thang.
nGUYN I QUC

Bo Le Paria , s 16,
thng 7-1923.


CH P BC KHNG T
MT CHNG TC NO
Vrpxki, phi vin ca nc Nga cng nng b bn pht xt
m st Thu S. Khng mt phi vin no ca cc cng quc rt
vn minh v rt sng o Thin cha ang hp Ldann h c i
a m. Ch c phi on Th Nh K do Ixmt Pasa dn u
n nghing mnh trc thi hi ngi b st hi.
Ben Raia, mt cng nhn, qu Tuynidi b cnh st git
Pari ngy 1 thng 5. Cc t chc cng nhn Pari t chc mt
m tang ln. Hng my nghn cng nhn ngh vic ngy
hm i a ngi ng ch bn x ca mnh ti ni an ngh
cui cng.
Tt c nhng lit s ca giai cp cng nhn, ngi Ldann
cng nh Pari, nhng ngi Havr cng nh nhng ngi
Mctinch, u l nhng nn nhn ca mt k git ngi: ch
ngha t bn quc t. V hng hn ca nhng ngi b hy sinh
ny lun tm thy ngun an i cao c nht lng tin vo s nghip
gii phng nhng anh em ca h b p bc - khng phn bit chng
tc hay x s.
Sau nhng bi hc au n ny, nhng ngi b p bc tt c
cc nc hn phi hiu u l nhng ngi anh em tht s v u
l k th ca h.
NGUYN I QUC
Bo Le Paria, s 17,
thng 8-1923.

I QUN CHNG CCH MNG
Chng ta u bit rng s tranh ginh thuc a l mt trong
nhng nguyn nhn chnh ca chin tranh quc ch ngha nm
1914-1918.
iu m tt c nhng ngi Php u khng th khng bit
n l vic a nhng i qun vin chinh sang cc thuc a
lm cho dn s gim st mt cch trm trng m hin nay t nc
h ang phi chu ng. Nu c cc bn thng k nhng s tn
tht qun s v ngi cht v b thng cc thuc a, th ngi
ta s phi kinh khng v s hao ht m nhng s tn tht
gy ra cho mt dn s ang mi ngy mt gim st nh dn s
nc Php. T thng 1 n thng 6-1923, ring Marc cng c
840 binh lnh b git hay b thng mang li quang vinh cho
thng ch Lity!
iu m giai cp cng nhn Php khng th khng bit n l
ch ngha t bn da vo thuc a chng li tt c mi phong
tro gii phng m giai cp cng nhn Php nh mu . Khng
hon ton tin tng nhng binh lnh ngi da trng na v h t
nhiu cng tim nhim t tng v giai cp, bn qun phit
Php ly nhng ngi bn x chu Phi v chu thay th h.
Trong s 150 trung on ca qun i Php, c 10 trung on
ngi da trng cc thuc a, ngha l nhng ngi na bn x;
30 trung on ngi chu Phi v 39 trung on ngi bn x cc

thuc a khc. Nh vy, mt na s qun i Php l tuyn m
cc thuc a.
M ngi An Nam phi tng qun 4 nm, ngi Angiri 3
nm; th l theo s tnh ton ca bn qun phit Php th gi tr 2
ngi lnh bn x gn bng 5 ngi lnh Php.
Hn na, v khng hiu ting ni v chnh tr trong nc,
khng c mt mi quan h no rng buc h vi dn c chnh quc,
tng rng tt c nhng ngi da trng u cng ging vi nhng
ngi bc lt h, v cui cng, do nhng ngi da trng cp trn
ca h thc y, nn ngi lnh bn x c th ngoan ngon v m
qung bc vo ch m ngi lnh Php, gic ng hn, c th t
chi khng chu bc. Nguy him l ch .
Ngi ta t hi v l do g m 31 trung on trong s nhng
trung on ngi bn x s ng li trn lnh th Php. H s
c dng lm g? Phi chng ngi ta s dng nhng ngi
bn x khai ho cho ngi Php? Nh vy l nh ca ch
ngha t bn Php r rng. Cng nhn Php c nhim v phi
hnh ng. H phi kt tnh anh em vi binh lnh bn x. H phi
lm cho binh lnh bn x hiu rng c cng nhn chnh quc ln
binh lnh thuc a, u cng b chung mt bn ch p bc v bc
lt, do , h u l anh em cng mt giai cp v khi ti lc phi
chin u, th c hai bn u phi cng nh bn ch chung ca
mnh, ch anh em khng nn nh ln nhau.
NGUYN I QUC
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 7-9-1923.

BO CO GI QUC T CNG S
)

NG DNG, TM TT
Chnh tr
Khng c chnh ng: t nc b cai tr theo cch nh sau:
Nam K v Bc K b cai tr trc tip bi cc nh cm quyn
Php vi nhng thuc h ngi bn x.
Trung K v Campuchia c chnh ph bn x ca mnh m
thc t ch l thc hnh cc mnh lnh ca cc nh cai tr Php.
Kinh t
X nghip, n in, hm m, giao thng vn ti v thng
nghip ln, tt c u trong tay ngi Php. Thng nghip hng
va c th ni l ngi Trung Quc nm c quyn. Ngi bn x
ch c thng nghip a phng nh.
X hi
Dn c hp thnh x, nhng x hp thnh tng, nhng tng
thnh huyn, nhng huyn thnh tnh.
Dn c bu ly l trng, nhng l trng bu ly chnh tng.
Cuc bu c ca nhn dn dng li y.
Nhng huyn v nhng tnh th cc quan cai tr do chnh ph
ch nh.

1) u bi do BBT t. Trn u ti liu ghi 21/IX/23. Mt.

Triu nh v quan chc l thuc tuyt i vo chnh quyn
Php. H b ch Php ca h khinh b v nhn dn An Nam ght.
Thiu s cc nh nho hay l cc nh tr thc l cc nh cch
mng dn tc ch ngha. Chnh h khch ng mi cuc ni dy
trong qu kh.
Cng nhn c th l 2% trong dn s, khng c hc hnh,
khng c t chc. Do vy h khng c mt lc lng chnh tr
no.
Tiu t sn khng nhiu, l mt phn t bp bnh. N chu s
chi phi bi nhiu th trit l, nh l n hng vo phong tro dn
tc rt vi v. N nht nht.
Qun chng nng dn b bc lt nht v cng kh nht, rt
yu nc.
Tuyn truyn tt trong nng dn v t chc tt trong cng
nhn nu chng ta lm ti c iu th tng lai thuc v
chng ta.
cHNG TRNH HOT NG
1/ Xut bn mt t bo nh ting Vit.
2/ Tp hp nhng phn t dn tc cch mng.
3/ C gng a nhng thanh nin ngi bn x i Mtxcva.
4/ Xy dng dy lin lc Mtxcva - ng Dng - Pari.
HP TC
a/ iu g m ng c th lm th lit k trong th gi cho
n do Ban phng ng chuyn.
b/ Tng cng hi thng nht ha lm ht sc mnh 2
hoc 3 ng ch ngi Php c th sang ng Dng t chc
cng nhn.
c/ Thanh nin cng sn Php phi li dng ch ngha qun phit
a nhng thnh vin chc chn nht ng lnh vo i qun
thuc a dt dn s tuyn truyn trong nhng ngi bn x.
2/ S gip ca Thanh nin cng sn Trung Quc l tuyt i cn
thit cho s hot ng ng Dng.
Mt cuc tho lun gia nhng i biu ca ng, ca Tng
cng hi thng nht, ca Thanh nin v ca Ban phng ng c
th l ra nhiu nh sng khc.

Ti liu vit tay, ting Php,
bn chp lu ti Vin H Ch Minh.


KHNG PHI CH NGHA
QUN PHIT U, NHNG...
ng Clmngx chng minh rt rnh rt cho th gii ni
chung, v cho ngi M ni ring rng nc Php khng phi l
mt nc qun phit, cng khng phi l mt nc quc ch
ngha, hon ton chng phi th u nh!
Th nhng ng csimb li va mi lm cho tiu mt i cht
ci v m miu ca nhng li ni ca "ng Cp", khi ng csimb
vit trong bn bo co va ri ca ng ta v ngn sch thuc a
rng:
Nm 1914, qun i chim ng gm c 1.852 s quan, 17.290
h s quan v lnh ngi u, 42.099 ngi bn x; li phi thm
vo s 1.979 ngi trong cc i cnh v bn x ca ahmy,
Ghin v B Bin Ng, hin nay nhng i lnh ny c thay
th bng nhng i qun chnh quy. Tng cng qun s l 63.220
ngi.
T sau chin tranh, ngi ta phi thit lp ti cc khu vc
u tr, Tg v Camrun, nhng tri lnh m qun s ln ti 1.712
ngi.
Ngoi ra, cn phi thnh lp, nht l ti Ty Phi thuc Php,
nhng n v c bit tuyn m, ng k nhp ng v hun
luyn s binh lnh ngi bn x phc v Php hoc nc ngoi.
Cc n v thu ht 2.237 ngi, trong c 271 s quan v h
s quan ngi u.
Sau ht, con s nhng ngi bn x phc v Php hoc
nc ngoi, v do cc thuc a trc thuc B Thuc a cung cp,
l 45.000 ngi.
Nu chng ta ni thm rng, ch ring ng Dng, chi ph
v qun s nm 1921, cng hn 35.600.000 phrng, trong khi
ngn sch gio dc c khng y 350 nghn ng bc v ngn sch
v y t khng y 65 nghn ng bc th s thy ngay tt c s tt
p ca ch thc dn ca ci nc Cng ho Php rt nhn t
v ti gim qun b ny.
Nguyn i Quc
Bo L'Humanit,
ngy 28-9-1923.


PHT BIU TI HI NGH LN TH NHT
QUC T NNG DN
36

Nng dn trong cc thuc a ca Php b hai tng bc lt: va
nh nhng ngi v sn, va nh nhng ngi b mt nc.
Angiri, nhng t ai mu m c dnh cho ngi Php; cn
nhng ngi nng dn th b dn vo sng trong vng ni l ni t
ai cn ci v khng th canh tc c. ng Dng, h ngi
Php n l chnh ph cp cho anh ta c nhiu lng trn vn.
Nhng ngi nng dn, khng ch bn nng m c trung nng u
b bt buc phi ri b qu hng ca mnh hoc lm y t cho
ng ch ngi nc ngoi.
Tha cc ng ch, khi cc ng ch c t chc li, cc ng
ch cn phi nu gng cho chng ti, gip chng ti, dang rng
cnh tay anh em n chng ti chng ti cng c th bc vo
gia nh v sn quc t.

Ti liu ting Php,
bn chp lu ti Cc lu tr
Vn phng Trung ng ng.

PHT BIU TI PHIN HP TH BY
HI NGH LN TH NHT QUC T
NNG DN
Tha cc ng ch,
Tt c cc ng ch u ni v tnh hnh ca nng dn trong
t nc cc ng ch. Ti s khng lm trn bn phn ca ti nu
c c quyn n y vi cc ng ch m ti li khng ni mt i
li v tnh cnh ca nng dn ti t nc ti.
minh ho vi cc ng ch tnh cnh ca nng dn ng
Dng, ti phi a ra mt s so snh: mt bn l ngi nng dn
Nga v mt bn na l ngi nng dn ng Dng. Nng dn Nga
ging nh mt ngi ngi chm ch trong chic gh bnh, cn nng
dn An Nam li ging nh mt ngi b tri vo mt chic ct, u
ngc xung t. Ni th khng phi l ni phng i u, sau y
cc ng ch s thy r.
Khi cc ng ch i qua Hng trng, cc ng ch thy c khc
mt dng ch "Nh th l thuc phin ca th gii"; nhng chng
ti, nh nn vn minh phng Ty m chng ti c c Nh th ln
thuc phin.
V thuc phin, ti s xin ch k li vi cc ng ch rng mi
nm chnh quyn Php thuc a bn cho dn An Nam gm 20

triu ngi, trn 400 triu
)
thuc phin. V mt khc, ngi ta
tnh ra rng c 1.000 ty bn ru v thuc phin th khng c
c ly 10 trng hc. y l nhng s tht.
By gi, ti xin ni vn tt vi cc ng ch v chuyn Nh th.
Ti ni vi cc ng ch rng nhng tn thc dn tc
ot ngi An Nam nh th no. By gi, ti xin ni cc ng
ch bit Nh th Kit tc ot nng dn nh th no.
Trong cuc xm chim ng Dng th chnh nhng nh
truyn o Thin cha i do thm bo cho i qun chim
ng bit nhng k hoch phng th ca nc chng ti. Cng
chnh nhng nh truyn o dn ng nhng i qun tn
cng, cng chnh li l nhng nh truyn o li dng tnh
trng ln xn ca t nc n cp nhng vn bn chng nhn
quyn s hu rung t ca ngi nng dn ny n hay ca mt
lng no . Khi ho bnh c lp li, nng dn tr v th tt c
rung t u b cc nh truyn o nm c cc vn bn ni
trn, chim mt. Chnh bng cch , m Nam K nhng nh
truyn o Thin cha c c trn mt phn t nhng t ai cy
cy c. Campuchia, cc nh truyn o nm trn mt phn ba
rung t; Bc K, ch ring th ph, trong thnh ph H Ni,
cc nh truyn o c nhng bt ng sn rng bao la.
H c c ca ci v chim hu rung t ca nng dn
khng phi ch bng cch . Cc ng ch u bit rng trong cc
nc ven bin, nht l trong nhng nc Vin ng, thng xy
ra ging bo v lt li lm cho ma mng tht bt; cc nh truyn
o li dng nhng dp ng trc tin cho nng dn vi
nhng t sut li rt nng v mt thi hn rt ngn. Bit r rng
lm nh vy th nng dn khng bao gi c th tr n c, nn cc
nh truyn o i nng dn phi em rung t ra bo m. Th

1) S liu ny cha c kim tra li. Chng ti dch ng theo bn
ting Php.
l khi n thi hn tr n, th ton b rung t ca nng dn u
ri vo tay cc nh truyn o.
Cc ng ch thy bn thc dn bc lt nng dn nh th
no v cc gio s tc ot nng dn nh th no.
By gi, cn c nhng k bc lt khc na, chng hn nh Nh
nc. D ma mng c xu n mc no i na, nng dn An Nam
vn c phi ng thu; ng c thu, nng dn phi bn ma
mng ca mnh i; khi b b t (h ng thu chm l h b b
t), h phi bn non ma mng ca h, ngha l bn trc khi gt;
h bn cho bn li bun theo cch c lng bng mt. Bng cch
bn li bun mua c la trc khi gt bng mt gi rt r v
sau em bn li rt t. Nh vy l ngi nng dn An Nam
khng phi ch b tri vo mt chic ct nh ti trnh by vi cc
ng ch, m h b ng inh cu rt bi bn th lc lin hp l:
Nh nc, tn thc dn, nh th v tn li bun.
Chc l cc ng ch s hi rng ti sao nng dn An Nam
khng t chc nhau li, khng lm nh cc ng ch l thnh lp
hp tc x. Ch l v h khng c th lm nh vy c.
Ti phi ni vi cc ng ch rng chng ti b cai tr bi mt
ch n l. Chng ti khng c quyn xut bn bo. Chng ti
khng c quyn t do i li; chng hn nh chng ti khng th
i t Mtxcva n Ptrgrt c, chng ti phi xin c mt t
giy thng hnh, nu khng h s bt gi v nm chng ti vo t.
Cng vy, chng ti khng c quyn hi hp ngha l chng ti
khng c quyn hp vi nhau trn 4 hoc 5 ngi nu khng c
mt giy php c bit ca c quan cai tr Php.
Ti cng xin nhc li rng cc ng ch ln ting chng
chin tranh, i ho bnh; cc ng ch ni n mt chnh quyn
v sn v vic lt ch ngha t bn. Nhng tt c nhng iu
cc ng ch ni y s tr thnh v ch, nu cc ng ch qun
mt ci yu t qun phit thc dn. Cc ng ch u bit nhng
s kin. Trong chin tranh th gii, ch ring nc Php, ngi ta

a t cc thuc a v gn mt triu ngi bn x tham gia
chin tranh. Trong nhng nm 1916-1917, ngi ta ch v 2 t
tn ng c
)
, trong khi nhng dn bn x chu Phi v ng Dng
ang cht i.
Tha cc ng ch, kt thc, ti phi nhc li vi cc ng
ch rng Quc t ca cc ng ch ch tr thnh mt Quc t tht s
khi m khng nhng nng dn phng Ty, m c nng dn
phng ng, nht l nng dn cc thuc a l nhng ngi b
bc lt v b p bc nhiu hn cc ng ch, u tham gia Quc t
ca cc ng ch (v tay).

Pht biu chiu 13-10-1923.
Ti liu ting Php, bn chp lu
ti Cc lu tr Vn phng
Trung ng ng.

1) S liu ny cha c kim tra li. Chng ti dch ng theo bn
ting Php.

"CHNH SCH THC DN" ANH
Ch ngha t bn Anh, tuy thm mun ca ci v tn ca
Trung Quc, nhng v t trc n gi, vn nh ch chim Hng
Cng
37
lm thuc a v thc hin trn ni a Trung Quc chnh
sch m ca, mt chnh sch gip cho h c th bc lt t nc
ny m khng lm cho nhn dn ni dy. Ngy nay, i vi h nh
th khng na. H mun lm hn th na kia: h mun chim
c Trung Quc lm thuc a.
Li dng chuyn rc ri Lm Thnh
38
, v vin c bo m an
ninh cho ng bo ca mnh, i s Anh Bc Kinh va mi tin
hnh giai on u tin ca chnh sch thc dn . ng ta bt u
t ng st. y l nhng iu ng ta ngh vi Trung Quc:
1. Tt c nhng con ng xy dng bng vn ca Anh, hoc
vt liu mua ca Anh m hin nay cha tr ht, u s t di s
kim sot ca Anh;
2. t ai vng ln cn nhng con ng cng u s thuc
phm vi kim sot y;
3. Ngoi chnh sch ng st ra, nc Anh cn c quyn can
thip vo chnh sch i ni ca Trung Quc;
4. Trong trng hp xy ra nhng v xung t v trang gia
cc ng phi chnh tr Trung Quc, ngi Anh c quyn ng
hay t chi cho ng phi ny hay ng phi n s dng nhng
con ng y;

5. u tin c tr dn nhng s tin vay m ngi Anh b ra
bng cch c s dng nhng s thu nhp ca ngnh ng st.
Ngoi ra ng ta cn yu cu:
a) t ti B Giao thng Bc Kinh, mt phng kim sot
ngnh ng st, trng phng l mt nhn vin ngi ngoi quc
(nn hiu: mt nhn vin Anh) c ton quyn i vi tt c mi hot
ng ca ngnh ng st trn ton ci Trung Quc;
b) Vic qun tr ngnh ng st cng phi giao cho cc i
din nc ngoi;
c) T chc mt i tun tra ngnh ng st di s ch huy
ca cc s quan nc ngoi;
d) Cc chc v k ton v qun tr ngnh ng st u phi
do ngi nc ngoi m nhim.
Ngi Anh nm c thu mui v thu quan Trung Quc,
by gi h li mun chim ly ng st. Khi ngi ta bit rng tr
nhng con ng Nam Mn Chu, Bc Kinh - Hn Khu v
Lng Hi ra, - tt c nhng con ng khc u c xy dng
hoc bng vn ca Anh, hoc bng vt liu mua chu ca cc hng
bun Anh, ngi ta s hiu rng k hoch nu c thc hin,
th s lm thit hi cho Trung Quc nh th no.
Tt c mi ngi Trung Quc, khng phn bit chnh kin, u
phn i chnh sch thc dn tr hnh . Hi Lin hip sinh vin
Bc Kinh ln ting ku gi giai cp cng nhn tt c cc nc
hy dng nh hng ca mnh ngn chn hnh ng , vi
phm ti nn c lp ca nhn dn Trung Quc.
Mong rng, trc s e do ca ch ngha t bn Anh, nhng
ngi con ca Trung Quc s bit on kt vi nhau phn khng
thng li.
NGUYN I QUC
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 9-11-1923.

PHONG TRO CNG NHN
Theo nhng s liu thng k cui cng th s lng nhng
ngi v sn Trung Quc l 5050 nghn ngi. Gn 15 t chc
thng nht giai cp v sn Trung Quc, tnh ra khong 300 nghn
on vin. H c phn b nh sau:
S lng
cng nhn
(nghn)
on vin
cng on
(nghn)
Ngnh cng nghip in
Nhng ngi phc v
Ngnh cng nghip my khu
Cng nhn xy dng
Ngnh lm mui
Ngh ko xe
Ngnh in
Ngnh dt
Ngnh lm m
Ngnh cng nghip thuc l
Nghnh o t (th u)
Ngnh m
Ngnh ng st
Ngnh giao thng ng bin
Ngnh cng nghip luyn kim
Cc ngnh khc
100
400
300
300
300
200
80
180
200
100
800
420
100
80
200
-
5
8
7
8
10
10
10
10
14
18
30
26
42
45
50
7

Trong cc yu sch ca giai cp v sn c t chc ca Trung
Quc, chng ti thy c nhng im sau y:
1. T do hi hp. 2. Quyn t chc cc cng on v cc cuc
nh cng. 3. Ngy lao ng 8 gi cho ngi ln v 6 gi cho thiu
nin v nhng ngi lm vic nng. 4. Bo v nhng ngi tiu
nng. 5. Cm lm vic qu gi trong nhng x nghip c hi v
cm s dng lao ng tr em v ph n vo vic lm ban m. 6.
Hng nm cng nhn c ngh hai tun, i vi ph n lm cng
vic nng nhc th c ngh 8 tun trc khi v 8 tun sau khi
; 6 tun ngh i vi ph n lm cng chc v lm cc cng
vic nh. 7. Ban kim tra ca cng nhn. 8. Lut bo him i vi
cng nhn. 9. Nh nc c trch nhim gip cc t chc cng
nhn ca nhng ngi lao ng c hc hnh.
Ch sau khi chin tranh th gii kt thc, giai cp v sn
Trung Quc mi bt u c t chc mt cch cht ch, song h
thu c mt s thng li to ln trong cc cuc nh cng. Mc d
b bn qun phit n p v bn thng tr ngoi lai cn tr, cc t
chc ca h vn pht trin bnh thng v c th ni l nhanh na.
Hin nay nhng ngi thu th, cng nhn luyn kim, cng nhn
ng st l nhng lc lng tht s m bn t bn buc phi coi
trng.
Nguyn i Quc
Bo La Vie Ouvrire, ngy 9-11-1923.
In trong sch H Ch Minh, Nhng bi
vit v ni chn lc, ting Nga, Nxb.
Chnh tr quc gia, Mtxcva, 1959,
tr 71-72.


NHT BN
HOT NG CCH MNG
Nhng bin c gn y lm cho c th gii ch n Nht
Bn. Ngi ta ni nhiu v sc mnh cng nghip ca Nht, v vic
pht trin kinh t trc kia v sau ny ca n. Mi ngi bit rng
ch ngha t bn Nht t c mc pht trin nh vy trong vng
20-25 nm; t c mc pht trin y, cc bn ng nghip ca
nc Nht phng Ty mt ti trn 100 nm.
Cng vi s pht trin ca ch ngha t bn Nht, cc t
chc cng nhn cng pht trin vi nhng nhp nhanh chng.
Bn cnh phong tro v sn, cc phong tro khc c tnh cht cch
mng cng lan rng. l phong tro Eta. quc Mt tri mc
c mt loi dn ni ting di ci tn Eta. V b ngoi th Eta
khng khc g nhng ngi Nht khc. Nhng c mt cu chuyn
hoang ng l ngi Eta xut thn t nhng b lc n l xa kia
t nc ngoi ko vo. V vy, cho nn hin nay ngi ta li i x
vi h ging nh i x vi t tin h. H buc phi sng trong
nhng vng dnh ring cho h, ni m khng bao gi ngi Nht
c lui ti. H khng c quyn giao thip vi nhn dn Nht. H
ch c quyn quan h vi ngi Nht vi t cch l nhng ngi
hu h. H nhn lm nhng cng vic nng nhc v bn thu nht.
Bn thu, thp hn - l ngi Eta. Ngi Nht khng c ly

ph n ngi Eta. Ni tm li l h khng c mt cht quyn hn
x hi g, v s phn ca h lm cho ngi ta nh n s phn ca
nhng m ngi "Sura" n hay nhng ngi da en chu
Phi. Ngi Eta c 3 triu ngi. Do nh hng ca nhng ngi v
sn gic ng, nhng ngi Eta bt u c thc tnh v c t
chc. H thnh lp mt hi ly tn l "Xuikhy" ("Bnh ng"). Mi
ngi nhit tnh xin vo hi v nm ngoi hi ngh ton quc u
tin ca hi ny c triu tp. C 2.500 i biu t khp ni trong
nc v d hi ngh. Hi ngh nu khu hiu: "Hon ton bnh
ng". Phng chm ca hi ngh: "Vic gii phng Eta l s
nghip ca chnh ngi Eta". Nhng t chc t do v ca chnh
ph lo lng trc vic xut hin mt lc lng mi nn nh nm
ly n di s bo h ca mnh. Nhng h khng thnh cng.
Trong khi tt c cc cnh ca u ng cht trc mt h, th
nhng ngi cng nhn Eta li c nhng ngi cng nhn Nht
c t chc n tip mt cch ht sc thn tnh da trn s bnh
ng hon ton. H hiu r c s n tip . V vy ngy
nay, khi t chi mi s quan tm gip ca nhng ngi t do v
ca chnh ph, nhng ngi Eta thc hin s nghip chung cng
vi giai cp cng nhn Nht Bn. Phong tro lc u vi t cch l
cuc u tranh ca lp ngi ring l th hin nay tr thnh
cuc u tranh giai cp.
Trc khi khai mc i hi trong nm nay, nhng ngi Eta
ra mt bn ku gi "Gi tt c nhng dn tc t ngi, tt c
nhng ngi lao ng - nn nhn ca t bn th gii v ch ngha
quc". Trong li ku gi c ni v nhng ni au kh tri qua
v v s vin vng ca nhng ci cch m chnh ph a ra, c
nhn mnh vic "nhng ngi Eta sn sng st cnh cng giai cp
cng nhn Nht lm cch mng x hi v gii phng tt c nhng
ngi b bc lt". Trong cng lnh hnh ng ca h c nhng
im c trng chng t hi c ngh lc v tnh kin quyt:
A. T chi s gip t thin trong c s gip ca chnh
ph.
B. o to cn b cho nhng hot ng tch cc.
C. Thnh lp cc cng on ca nng dn.
D. Thnh lp cc chi b ca hi cho ph n v thanh nin.
E. Thnh lp cc th vin, bo ch v cc c quan bo ch khc
ph bin gio dc v tuyn truyn t tng bo v quyn
li ca nhng ngi Eta.
G. i t do hon ton v chnh tr v kinh t cho nhng ngi
Eta.
By gi chng ta chuyn sang mt lc lng cch mng khc -
nng dn Nht.
CNG NHN NNG NGHIP
Khi ni v cng nhn nng nghip Nht Bn th cn phi
nghin cu cc t chc cng nhn nng nghip phng Ty so
snh.
chu u c 1.517.000 cng nhn nng nghip c t chc,
trong 919.000 ngi tham gia Quc t Amxtcam
39
v 598.000
ngi tham gia Quc t ca cc cng on. nc Nga c
270.000 cng nhn nng nghip c t chc c thng nht trong
8.000 nhm cng on, tham gia vo trong 87 t chc cng on.
Nng dn Nht chia lm bn loi:
1. Dixacun hay nhng ngi s hu, loi ny c 172.241 h.
2. Dixacun loi hai, hay nhng ngi s hu nh, - 1.507.341
h.
3. Khandixacun: na ch, na th, - 2.244.126 h.
4. Cxacunin, hoc nhng ngi t in, - 1.557.847 h.
T nm 1916 n nm 1922 s lng Dixacun tng thm

7.035 h, cn Cxacunin, - thm 32.858 h do s phn ho hai
nhm trung gian. iu khng nh li mt ln na tnh cht
ng n ca hc thuyt Mc v s thu ht v v sn ho cc tng
lp trung gian.
T chc cng nhn nng nghip ca Nht c thnh lp cch
y mi c ba nm, nhng n pht trin nhanh v c cng c.
C hai cng on: cng on pha ng v cng on pha Ty.
Cng on pha ng c trung tm ca mnh l Tki, cn pha
Ty l xaca v Cb. Tt c c 85 chi nhnh cc cng on, 196
nhm, tng cng tt c 120 nghn on vin. Nm 1922 cng on
pha ng c 15 nghn on vin, cn cng on pha Ty 91 nghn.
Nm nay h c 18 nghn on vin cng on pha ng v 102
nghn on vin cng on pha Ty, c ngha l s lng ca h
tng ln 14 nghn trong mt nm. iu c ngha l Nht Bn
ang xy ra mt qu trnh pht trin ngc li vi qu trnh pht
trin ca cc t chc cng nhn nng nghip cc nc chu u
(tr c v Nga), ni c s lng hi vin ang gim xung ch
khng tng ln.
Nh chng ta thy trn, cng on pha Ty c s lng
nhiu hn nhiu cng on pha ng, nhng nh tinh thn tin
tin ca cc on vin ca mnh v nh h c ngh lc nn cng
on pha ng c nh hng ln hn cng on pha Ty. Hu
nh cng on pha ng bao gi cng l ngi xng ra cuc
u tranh chng li ch.
c im "chnh tr - a l" y c th thy c trong nhng cng
nhn cng nghip. Cng on pha Ty n ho, c s lng ng b
li ko theo ui cng on pha ng tin tin c s lng t.
Nhng yu sch c bn ca cng nhn nng nghip l x hi
ho tt c t ai canh tc, sch lc ph bin nht ca cuc u
tranh l khng i lm trong thi gian thu hoch ma mng. Nm
1920 ghi nhn li c 408 cuc nh cng, v nm 1922 - ln ti
1.398.
Vo thng 1 c quyt nh thng nht hai cng on ny,
Cng on mi c gi l "Nikhnnminkhai". Vic thng nht
ny lm cho giai cp v sn nng nghip Nht Bn tng thm sc
mnh v l mt mi lo ngi ln i vi bn ch.
N.A.Q.
Bo La Vie Ouvrire, ngy 9-11-1923.
In trong sch: H Ch Minh, Nhng bi
vit v ni chn lc, ting Nga, Nxb.
Chnh tr quc gia, Mtxcva, 1959,
tr73-76.



TNH HNH TRUNG QUC
Cng lnh ca cc sinh vin cch mng
Nguyn nhn ca tnh hnh ti t hin nay Trung Quc c rt
nhiu. Trc ht Trung Quc b yu v s mu thun gia min
Bc v min Nam. Sau , tnh cht th cu ca ch ngha ngh
trng bt chc theo kiu phng Ty v tham vng m qung c
nhn ca ch ngha qun phit biu hin mc ny hay mc
khc da vo nc ngoi ang ph hoi Trung Quc. V cui cng
l do nhng cng quc t bn ch ngha tng pht mt, c gy
ra s ri lon bn trong km hm thm ch c nhng ci
cch khng ng k.
Th nhng rt may mn l ting vang ca Cch mng Nga
hnh nh thc tnh th h mi ca Trung Quc. Lc lng tr
mi ra i c y nhit tnh v sc sng. iu ny th hin c bit
r rt nht l Hi sinh vin cch mng. Hi c khong 100 nghn
hi vin trong c nc Trung Hoa. Hi xut bn nhiu t bo, mi
tnh c mt hoc hai t. Nm 1919, Hi khuyn on i biu
Trung Quc t chi k Hip c Vcxy. l nhng ngi tham
gia vic t chc ty chay Nht Bn. Bc Kinh, sinh vin thiu
hu nhng lu i xa hoa ca hai b trng bn cho t bn Nht,
buc nhng ngi ny t chc v c nhng li cnh co xc ng
trc i vi h. Ti i hi ton quc ln th t, Hi thng qua
cng lnh chnh tr, m nhng im c bn ca n l:
Chnh sch i ni. Ngh vin v chnh ph phi thc hin
trung thc ch ca nhn dn.
Hon ton t do t chc, hi hp, ngn lun v bo ch.
Quyn nh cng cho cng nhn.
a v c lp ca to n.
Quan h quc t. Quyn t quyt ca cc dn tc.
u tranh chng ch ngha quc.
Vn ph n. Bnh ng v gio dc chnh tr v kinh t cho
c nam v n. Thi hnh h thng trng hc thng nht - tc l
thnh lp cc trng hc trong con trai v con gi cng hc.
Tr cng nh nhau cho lao ng nh nhau.
Quyn ngh ngi v tin tr cp cho trng hp au m v sn ph.
Hi ng h tt c cc yu sch ca cng nhn.
Hi c mc ch: ng h tt c nhng yu sch v mi
phong tro cch mng ca nng dn, cng nhn v tiu
thng.
Hi ku gi tt c nhn dn lao ng v sinh vin tin hnh
mt cuc tun hnh chung ton quc tng nh nhng ngi
cng nhn ng st b tng Ng Bi Phu git cht trong thi gian
nh cng trn ng st Bc Kinh - Hn u
)
. Hi coi vic gip
cng nhn nn nhn ca cuc u tranh, l ngha v ca mnh,
vch trn v ln n trc ton quc hnh ng ti c ca chnh ph
v b l qun phit ca n trong thi gian nh cng.
Chng ta cng ni thm l Lin on sinh vin cn yu cu
Trung Quc nhanh chng khi phc quan h vi nc Nga.
Nguyn i Quc
Bo L'Humanit,
ngy 4-12-1923.

1) Cuc Tng bi cng ca cng nhn ng st Bc Kinh - Hn Khu
bt u ngy 4-2-1923. Cuc tn st din ra ngy 7-2, 37 ngi cht, hn
200 ngi b thng.

PHONG TRO CNG NHN
TH NH K
41

Vi lng dng cm v tinh thn hy sinh ng khm phc,
nhn dn Th Nh K x tan ci hip c Xevr
42
gh tm v
ginh li c nn c lp ca mnh. H nh bi bn quc
cng lp mu vi nhau, v lt ngai vng ca bn vua cha. T
mt nc kit qu, b chia ct, giy xo, h dng ln mt nc
cng ho thng nht v mnh m. H lm xong cuc cch mng
ca h. Nhng, cng ging nh tt c cc cuc cch mng t sn,
cuc cch mng Th Nh K ch c li ring cho mt giai cp: giai
cp c ca.
Giai cp v sn Th Nh K, ngi ng gp rt nhiu vo
cuc u tranh ginh c lp dn tc th t by gi thy bt
buc phi tin hnh mt cuc u tranh khc: cuc u tranh giai
cp.
Trong cuc u tranh ny, giai cp cng nhn ca Th Nh K
gp nhiu tr lc. Th Nh K khng c nhng cng on ging
nh phng Ty. y ch c nhng nghip on, hoc nhng
hi tng t tp hp cng nhn cng ngnh, sinh sng trong cng
mt thnh ph. Cn cng nhn cc ngnh khc nhau trong cng
mt thnh ph v cng nhn cng ngnh trong cc thnh ph khc
nhau th khng c lin h g vi nhau. Tnh hnh lm tr ngi
mi hot ng chung v c hiu qu.
Mc d nh vy, sut nm va qua ngi ta cng nhiu ln
thy nhng hot ng si ni ca cng nhn. Nhiu cuc bi cng
n ra Cngxtngtinp, Sng ng
)
, Aidin, v.v.. Cng nhn in,
cng nhn ng st, nhn vin thng thuyn, cng nhn cc kho
du la v cc xng ch ru bia tin hnh u tranh. c
ti mt vn cng nhn tham gia phong tro. Sau nhng kinh
nghim ny, cng nhn Th Nh K hiu rng mun thng li
th h cn phi c t chc v k lut.
i hi Cngxtngtinp thnh lp hi clch
)

Mi y, mt i hi cng nhn c triu tp
Cngxtngtinp. Hai trm nm mi i biu tham gia i hi. H
thay mt cho 19.000 cng nhn Cngxtngtinp, 15.000 cng nhn
m than Dnggunc v 10.000 ngi lao ng c cc m ch c
bc Balyacaraiin.
i hi quyt nh tp hp 34 cnch
)
hin c thnh mt
Biclch, tc l mt lin minh. Ngh quyt mnh dn lm cho
chnh ph phi s hi khng dm cng nhn Biclch. Nn ch l
thi ca chnh ph i vi cng nhn thay i nhiu. Khi
chin tranh kt thc, khi vn t ra l phi ui c nhng ngi
nc ngoi th chnh ph lun lun t ra d di vi cng nhn,
nhng khi ng n vn t chc cng nhn th chnh ph t ra
cng phn ng nh tt c mi chnh ph t bn ch ngha khc.
Do , s ph quyt ca chnh ph khng lm ai ngc nhin c. V
li, mi ngi bit rng t khi k ho c Ldann
43
th bn t bn
Th Nh K n cnh vi bn t bn nc ngoi, - bn ny sau
khi tn st hng vn ngi Hy Lp v Th Nh K kh s nhng
vn khng t c ch thc dn ln Th Nh K, th nay li xm
nhp mt cch ho bnh vo t nc Trng li lim. Vic chnh
ph t chi khng cng nhn t chc Biclch, chng khc no mt

1) Corne d'or. Bi bin Bxpho Ixtambun, gip bin en.
2) Birlik. Ting Th Nh K c ngha nh mt hi lin minh.
3) Dernek. Ting Th Nh K c ngha l hi.

n ci duyn dng dng khuyn khch gii ti chnh quc t
m ba phn nm l ngun gc Php.
Nhng giai cp v sn Th Nh K tin c mt bc u
tin. Nht nh h s cn tin na.
Nguyn i Quc
Bo L'Humanit,
ngy 1-1-1924.

TNH CNH NNG DN AN NAM
Ngi An Nam ni chung, phi c ra m chu nhng cng n
bo h ca nc Php. Ngi nng dn An Nam ni ring, li cng
phi c ra m chu s bo h y mt cch thm hi hn: l ngi
An Nam, h b p bc; l ngi nng dn, h b ngi ta n cp,
cp bc, tc ot, lm ph sn. Chnh h l nhng ngi phi
lm mi cng vic nng nhc, mi th lao dch. Chnh h lm ra
cho l ngi n bm, l ngi li bing, l ngi i khai ho v
nhng bn khc hng m chnh h th li phi sng cng kh
trong khi nhng tn ao ph ca h sng rt tha thi; h mt
ma th h cht i. l v h b n cp khp mi pha, bng mi
cch, do cc quan cai tr, do bn phong kin tn thi v Nh th.
Xa kia, di ch An Nam, rung t chia thnh nhiu hng tu
theo tt xu. Thu nh theo s phn hng y. Di ch thuc
a hin nay, tt c nhng ci u thay i. Khi cn kim tin
cc quan cai tr ngi Php ch vic bt thay i hng rung. Ch
mt nt bt thn k l h bin mt m rung xu thnh rung
tt. Th l ngi dn cy An Nam buc phi np thu cho m
rung ca mnh nhiu hn s h thu hoch c.
Nh th vn cha ht. Ngi ta cn tng din tch rung t
mt cch gi to bng cch rt ngn n v o c. Bng cch ,
thu lp tc tng ln, ni th mt phn ba, ni th hai phn ba.
iu cha tho mn lng tham khng y ca Nh nc
bo h c mi nm li tng mi thu ln. Th d, t nm 1890 n

nm 1896, thu tng gp i. T nm 1896 n nm 1898 li
tng ln mt na v c nh th m tng ln mi. Ngi An Nam c
chu rc tht mi nh vy v cc quan ln bo h nh ta th quen
n bn mi c tip tc gi tr xoay x mi.
C khi, t c on i i vi t cp ot. Th d nm 1895,
vin cng s mt tnh Bc K tc mt ca mt lng n hng
bao nhiu hcta rung t em cp cho mt lng khc, l mt
lng theo o Kit. Nhng ngi mt rung khiu ni th ngi ta
bt b t. Cc bn ng tng ch cai tr v lim s y ch c nh
th thi. Ngi ta cn bt nhng k xu s b mt rung phi np
thu cho mi n nm 1910, mc d rung t ca h b tc
ot t nm 1895!
Ht cc quan cai tr n cp, n bn ch n in n cp.
Ngi ta cp cho ngi u nhng n in nhiu khi vt qu
20.000 hcta; m nhng ngi u ny th ngoi ci bng ph v ci
mu da trng ra, khng c my may kin thc g v nng nghip v
k thut.
Nhng n in y phn nhiu c lp ra bng li n cp hp
php ho. Trong thi k xm lc, ngi dn cy An Nam, cng
nh ngi Andtx nm 1870, b rung t ca mnh lnh sang
nhng vng cn t do. Khi h tr v th rung t ca h "thnh
n in" mt ri. Hng bao nhiu lng b tc ot i nh th,
v ngi bn x lm vo cnh phi lao ng cho bn cha phong
kin tn thi, bn ny chim ot c khi n 90% thu hoch.
Ly c khuyn khch vic khai khn thuc a, ngi ta min
thu in th cho rt nhiu ch n in ln.
c khng rung t ri, bn ch n in li cn c
khng, hoc gn nh c khng c nhn cng na. Bn quan cai
tr cung cp cho h mt s t kh sai lm khng cng, hay dng uy
quyn ca chng m cho bn ch n in nhng nhn cng lm
vic vi mt ng lng cht i. Nu nhng ngi An Nam n
khng s hoc h khng bng lng th ngi ta lin dng n v
lc; bn ch n in lin bt bn hng l, nn vo c h, hnh h
cho n khi nhng k khn kh ny chu k giy cam oan np
s nhn cng cn thit mi thi.
Bn cnh ci th lc phn i y cn c nhng ng cu th
phn hn na, cc ng ny trong khi truyn b c ngho cho
ngi An Nam, cng khng qun tm cch lm giu bng m hi v
mu ca ngi bn x. Nam K, ch ring Hi Thnh truyn gio
cng chim 1/5 rung t trong vng. Mc du trong kinh
Thnh khng c dy, song th on chim ot nhng t ai ny
cng tht rt gin n: l th on cho vay nng li v hi l.
Hi Thnh li dng lc mt ma cho nng dn vay tin v buc
h phi cm c rung t. V li sut tnh theo li ct c, nn ngi
An Nam khng th tr n ng hn; th l tt c rung t cm c
b ri vo tay Hi truyn gio.
Cc quan cai tr c ln ln b, c nc m giao vn mnh x
ng Dng cho, ni chung u l nhng bn ngu xun v u
cng. Hi Thnh ch cn nm c trong tay mt vi giy t b mt,
thuc i ring, c tnh cht nguy hi n thanh danh, a v ca
cc quan, l c th lm cc quan hong s v phi chiu theo h
mun. Chnh v th m mt vin ton quyn nhng cho Nh
chung 7.000 hcta rung t sa bi ca nhng ngi bn x, y th
l nhng ngi bn x ny tr thnh nhng ngi i n xin.
Phc qua nh th, chng ta thy rng di chiu bi dn ch,
quc Php em vo An Nam tt c ci ch trung c ng
nguyn ra, k c ch thu mui; rng ngi nng dn An Nam
b hnh hnh va bng li l ca nn vn minh t bn ch ngha,
va bng cy thnh gi ca Hi Thnh bm.
Nguyn i Quc
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 4-1-1924.


TNH CNH NNG DN TRUNG QUC
Trung Quc cn bn l mt nc nng nghip, 85% s dn l
nng dn. C th chia h ra lm bn hng: a ch hng ln, a
ch hng va, ngi c t rung t, bn nng v c nng.
Trong nc c t 250 n 300 i a ch hng ln c hn
10.000 u
)
rung t. Phn nhiu l nhng quan to hay qu tc.
Chng 30.000 a ch c hn 1.000 mu v 300.000 c hn 100
mu.
a v x hi ca nhng ngi ch s hu nh c t 10 n 100
mu th kh phc tp v thay i lun. Cng c chng y rung
t, mt ngi nng dn c th l k bc lt, l ngi b bc lt,
hoc l "trung gian".
Nu gia nh c kh ng ngi cy cy ly rung t, th
ngi nng dn tr thnh lp "trung gian".
Nu gia nh neo ngi, ngi nng dn nh buc phi cho
thu r s rung t m anh ta khng th lm c; th l anh tr
thnh k bc lt.
Nu gia nh qu ng ngi m mun chi dng, th ngoi
rung t ca mnh ra, ngi nng dn cn bt buc phi thu
thm rung t ca ngi khc; th l anh ta b v sn ho v
chuyn thnh ngi b bc lt.

1) Cc ch "mu" trong nguyn bn vit bng ting Vit.
Theo ti liu ca B Canh nng, th nm 1918 c 43.935.478 gia
nh trong tnh trng khng n nh .
C hai li ly t: t ong v t r. Theo li th nht, ngi c t
rung t hay ngi bn nng lnh canh rung v ng mt s tin
t no trong mt thi gian nht nh. Nu c ma th ngi
lnh canh cng chng c di ra l bao, v ngi ch rung tnh
rt st v khng bao gi chu thit c. Tri li, nu mt ma, th
ngi lnh canh b hon ton ph sn, cn ngi ch th chng mt
g c.
Vi li ly t r, ngi ch rung thu t 35 n 50% hoa li ca
mi v.
V ch rung t Trung Quc l ch phn tn tng
mnh, cho nn hu ht tt c mi ngi nng dn d ngho n
u i na th trc kia cng u c c mt mnh t c th
"kim ly nn hng cng t tin". Song, ngy nay, rt nhiu ngi
tuyt i khng c g, thm ch khng c ly "mt ming t cm
di" na. H ch c hai cnh tay khng thi. Mun kim ly bt
cm, h i hay i lm ma. Nhng ngi i lm ma khng c
cng x nht nh, cng khng c vic lm thng xuyn: ht v
gt, h ra thnh th lm hay i chi li. Nhng ngi ln i th
hng nm kim c mt s tin tnh ra khong t 25 n 40 la,
cm nui v o mc; cc tr em i chn tru b th c t 3 n
5 la mt nm.
S thm nhp ca ch ngha t bn nc ngoi lm mt thng
bng gi c gia cc hng ch bin v nng sn phm. Ngi nng
dn lun lun bt buc phi bn r thc la hay khoai ca h
mua nhng dng c hin nay t hn trc kia rt nhiu. Ch
ngha t bn cng lm cho ngi ch rung mt ci u c tp
truyn v gia trng v em thay bng tnh hm li rt d tn. C
noi theo gng cc ng nghip ca chng thnh th, bn a ch
tm cch ngy cng nm c quyn rung t. Nhiu cng ty
khai khn c thnh lp, bao gm nhng t ai v cng rng

ln, v ht mt s ln tiu nng ra ngoi. Nhng cng ty nh Cng
ty hu hn Phulilan c hn 300.000 mu rung t.
Lt li, bo tp, nn i, ni chin u gy ra cnh cng kh
cho nng dn.
Bn quan liu tham nhng ca ch quan li cng chu phn
trch nhim gy ra cnh i kh y. Chnh ph lp nhng trm
th nghim tm cch ci tin nng nghip. Nhng c quan y
va thnh lp ra l tr ngay thnh nhng ming ph mt cho
bn quan li, ch khng phi l nhng c quan phc v nhn
dn.
Mt tai ho khc na l ch ngha qun phit. Tt c bn
tng t ln nh, kiu Naplng, u lm giu cho bn thn h,
lm giu cho b ng v cho bn tay chn ca h, bng m hi nc
mt ca nng dn l nhng ngi hng nm phi ng vo khong
225.000.000 la. Su thu ln ngi tiu nng nng n hn bn
giu c, v bn ny phn nhiu l vin chc v bn b ca bn vin
chc.
Sau ht, phng php lm vic c s v nn gio dc lc hu
li cn lm cho i sng ca qun chng cn lao cng thm cc
kh. Nm 1918, hn 15.500.000 nng dn v th thuyn b nng
thn ra thnh th, lm cho s ngi b bc lt v o qun tht
nghip thnh th tng ln.
Mun xo b tt c nhng iu , cc ng ch Trung Quc
ca chng ta phi tin hnh mnh m mt cuc vn ng khn
trng gio dc qun chng, lm cho qun chng thy tht r
sc mnh ca mnh, quyn li ca mnh, v c kh nng thc
hin c khu hiu "Tt c rung t v tay nng dn".
Nguyn i Quc
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 4-1-1924.

PHONG TRO CNG NHN VIN NG
xaca l mt trong nhng trung tm cng nghip ln ca nc
Nht, khng b thit hi g trong nn ng t va qua. Tai ho ca
nhng ngi Nht khc to nn hnh phc cho bn ch nh my
thnh ph ny, hin nay chng ang pht ti cha tng thy. Th
m tin lng ca cng nhn vn gi nguyn nh mc trc khi xy
ra tai ho , mc d gi sinh hot tng ln khng km phn
nhanh chng, nh hng nng n n ti tin t i ca cng nhn. B
lm vo tnh cnh khng th chu ni y v trc s t chi ca bn
ch khng chu thc hin nhng yu sch ci thin i sng, cng
nhn cc xng bng vi nh cng t cui thng 11.
Cc yu sch nu ra l:
1. Tng lng thm 20%;
2. Gim gi nhng thc phm do nh my cung cp;
3. Ci thin nh n v bung tm;
4. Tr na lng cho cc cng nhn v m au khng i lm
c;
5. Thu nhn li nhng cng nhn va mi b ui.
Trc y t lu, cng nhn cc cng ty "Gai Vin ng" v
"Nagxai" do nh cng m c tng lng. Cng nhn cng
ty "Xensu" cng c tng lng ngay sau khi gi bn quyt
ngh nh cng cho ban gim c. Cc cng ty khc th chng li.
H ly c rng, tuy c rt nhiu n t hng y, nhng h cng

khng c li li g nhiu lm, v gi nguyn liu tng ln; v
ni rng mt khc, v khng c bng x nn h chng cht g lo
ngi nh cng c.
Thc ra, h ang s cung ln. H cho cnh st a phng,
ng thi gi c cnh st cc thnh ph ln cn n ng ngay
trong thnh ph. H cho bt tng th k Lin on lao ng v
mt s ln cn b cng nhng ngi i biu tnh hng lm yu
phong tro. Mu toan ca bn ch chng t kt qu g, v cuc
nh cng vn c lnh o kin quyt nh hm mi u, v cng
nhn th quyt tm u tranh n cng.
Anh em th in v th my tuyn b nh cng hng ng.
Cng nhn cc cng xng nh nc ha s dng mi cch
ng h cc ng ch ca h ang u tranh. c ng h nh th,
nn nhng ngi nh cng u ht sc hng hi v tin chc s
nht nh thng li.
Trong cuc u tranh gia t bn v lao ng Vin ng, c
nhng chuyn th v m phng Ty ngi ta s khng hiu
c, nhng y li l nhng chuyn hon ton c thc. Chng
hn nh, mun ngn cn khng cho cng nhn lin kt vi cc ng
ch ca h ang u tranh, cng ty Kisioaa cho kho cht cc
ca ra vo. Nh my Cnaoaa ch to cc my in, khng th
tho thun c vi cng nhn vin ca h v vn cng s, nn
quyt nh cho ngh vic. Nhng trc khi thi cng nhn, nh
my tr h bn ngy cng v tin ph cp trong hai tun!
nh cng chng ch qun phit .
ph v t chc ca cng nhn va mi gy dng ln, bn
ch cc hm m Suicaosun (Trung Quc), cho iu binh lnh
ca tng Chao n. Bn ny va ti ni l chim ng ngay cu
lc b ca cng nhn. chng li hnh ng bo ngc , ba
nghn th m t ng nh cng. H bao vy bn lnh v tm
cch tc v kh ca chng. Bn lnh n sng, lm b thng nhiu
ngi nh cng. Tnh hnh din ra qu mun ca bn ch v
Chng hin ang ra cng dn xp cho n.
Nhng anh em th m tr li rng h ch tr li lm vic
khi no nhng ngi b nn c bi thng v cc yu sch ca
h - gm 9 iu - c tho mn.
Nguyn i Quc
Bo La Vie Ouvrire,
ngy 25-1-1924.


LNIN V CC DN TC THUC A
"Lnin mt!". Tin ny n vi mi ngi nh st nh
ngang tai, truyn i khp cc bnh nguyn ph nhiu chu Phi v
cc cnh ng xanh ti chu . ng, nhng ngi da en v da
vng c th cha bit r Lnin l ai, nc Nga u. Bn quc
thc dn c bng bt khng cho h bit. S ngu dt l mt trong
nhng ch da ch yu ca ch t bn ch ngha. Nhng tt c
h, t nhng ngi nng dn An Nam n ngi dn sn bn trong
cc rng ahmy, cng thm nghe ni rng mt gc tri xa
xm c mt dn tc nh ui c bn ch bc lt h v hin
ang t qun l ly t nc mnh m khng cn ti bn ch v
bn ton quyn. H cng nghe ni rng nc gi l nc Nga,
rng c nhng ngi dng cm, m ngi dng cm nht l Lnin.
Ch nh th cng lm cho h ngng m su sc v y nhit
tnh i vi nc v lnh t ca nc .
Nhng khng phi ch c th. H cn c bit rng ngi lnh
t v i ny sau khi gii phng nhn dn mnh, cn mun gii
phng cc dn tc khc na. Ngi ku gi cc dn tc da trng
gip cc dn tc da vng v da en thot khi ch p bc ca
bn
)
, ca tt c bn rumi: ton quyn, cng s, v.v.. V thc
hin mc ch y, Ngi vch ra mt cng lnh c th.
Lc u h tng l trn i khng th c mt ngi nh th
v cng lnh nh th c. Nhng v sau h c bit tin, tuy l

1) Ting rp, ngha l ng-i n-c ngoi, k i n dch.
m, v ng cng sn, v t chc gi l Quc t Cng sn ang u
tranh v nhng ngi b bc lt, v tt c nhng ngi b bc lt,
trong c c h na, h bit rng chnh Lnin l ngi lnh o
t chc ny.
V ch nh th cng cho nhng ngi tuy vn ho
km ci nhng l nhng ngi c thin ch v bit n, ht lng tn
knh Lnin. H coi Lnin l ngi gii phng cho h. Lnin mt
ri th chng ta bit lm th no? Liu c nhng ngi dng cm
v rng lng nh Lnin khng qun thi gian v sc lc chm
lo n s nghip gii phng ca chng ta khng? l nhng iu
m qun chng nhn dn b p bc cc thuc a bn khon t
hi.
Cn chng ti, nhng ngi cng sn, nhng ngi sinh ra
cc thuc a, chng ti v cng au n trc s tn tht khng
th no n b c v chia s ni bun chung ca nhn dn cc
nc vi nhng ngi anh ngi ch ca chng ti. Song chng ti
tin tng rng Quc t Cng sn v cc phn b ca n, trong c
cc chi b cc nc thuc a, s thc hin c nhng bi hc v
nhng li gio hun m v lnh t li cho chng ta. Lm
nhng iu m Ngi cn dn chng ta, chng phi l
phng php tt nht t tnh yu mn ca chng ta i vi
Ngi hay sao?
Khi cn sng, Ngi l ngi cha, thy hc, ng ch v c vn
ca chng ta. Ngy nay, Ngi l ngi sao sng ch ng cho
chng ta i ti cuc cch mng x hi.
Lnin bt dit s sng mi trong s nghip ca chng ta.
NGUYN I QUC
(ng Dng)
Bo Prava, ting Nga,
ngy 27-1-1924.

NG ANBE XAR V BN TUYN NGN
NHN QUYN
Chnh v quyn con ngi m hng triu con ngi b git
hi trong thi i chin. Ci quyn m h hy sinh v n, cng
vi nhng xc cht thm thng ca h, nay b vi su vo lng
qun.
Hi , cc chnh khch cn go to hn c ting i bc cho
khp bn phng gm tri nghe: quyn! quyn! quyn! Nhng lp
tc, sau khi cuc chm git chm dt, lp tc sau khi tai ho
qua, th khng cn ai nghe thy ni n ci con vt y na.
Vcxy, Ginev, Bulnh cng nh Oasinhtn quyn con
ngi c thay th bng than en, than , du ho, thuc a.
Mt ci quyn khc ra i, di mt dng khc, cn xu xa
hn, gh tm hn: quyn ca k mnh. Bng ci quyn ny ngi
ta mun hu dit nc Nga cch mng. Bng ci quyn ny ngi
ta mun bin nc c thnh mt ngha a v mt bi hoang.
Bng ci quyn ny ngi ta tm cch chia nhau Trung Quc. V
cng bng ci quyn ny ngi ta dm tht su nhng dn cc
thuc a vo vng n l, nhng thuc a, v bo v quyn con
ngi, cng hin 978.000 con em mnh, trong s 340.000
b mnh trn chin a, nhng thuc a m ngi ta bn rt n
tn xng tu "vn hi s thnh vng ca mu quc", nhng
thuc a m ngy nay ngi ta cn ly i 300.000 con em tr trung
nht, tr ct cng trng nht, lm mi d tr cho i bc trong
cuc chin tranh ri s ti v quyn con ngi.
D rng s thc au lng nh vy, nhng th gii ri cng
quen i vi ci trit l, ci tnh tr n vn d, mi khi ngi ta
khuy ln ci t tng nh mnh ca n. th, ng Anbe Xar,
B trng B Thuc a, lnh t bo v quyn ngi bn x thuc
a, li cn, vi ci ging li bt kh tri ca ng va xi ln ci
tnh cung tn ca bn "mi" ca ng. Mun cho bi din vn ca
ng Trng thuc a c ni ln hn na sau khi biu din
vn nhng ma may kch tnh ca ng, vn ci ngn phong ku v
rng tuch ca ng, vn nhng so ng c rch lp i lp li ca
ng n i n ch (...)
1)
ca nhng k bc lt v p bc tng lai
cc thuc a. Bn Tuyn ngn nhn quyn, nh o thut tu t hc
ny, hm , chc l hon ton lon thn kinh.
Trc ng v cng nh ng thi, ngi ta tng che y
nhng ti c, nhng v xoy, nhng v tn st di ci o khoc
khai ho hay di danh ngha quyn con ngi, nhng ngi ta cn
lm nhng vic vi mt s d dt no , vi mt cht lim s
no . ng ny ci con ngi ca ru v thuc phin y, ci
che cho nhng bng ca Phuc v ca Boanh y, tr trn tuyt
vi, li ni n bn vn thing ling nht, cao qu nht ca i
cch mng Php. Khng cn l mt s gi nhn gi ngha na. y
l mt ti i bt knh.
.............................................
2)
.
Ngh cho lung, c khi ti mc sai lm khng nhn ra tm
lng cao c v tinh thn qung i ca ngi B trng ca chng
ta. Bit u y, khi nhc li Bn tuyn ngn lm cho Cng ho
Php bt t, ng Anbe Xar li ch mun dng mt chin thut

1) Bo Le Paria bn gc, lu Th vin quc gia Php, k hiu BN.Jo
35859, b rch mt mt s ch 5 dng lin nhau. Chng ti cha tm c
t lnh c ch b sung.
2) Dng chm ny l ca nguyn bn bo Le Paria.

ng vng nhc nh dn chng cc thuc a tr v vi nhng
ngha v chn chnh ca mnh? T i l Thin Vn i khng
chng ngi c nh, qua li ni hng mnh ca mnh, ku gi
nhng dn tc thuc a hy i theo vt chn vinh quang ca t
tin ngi m chin u, nh t tin ngi chin u cho cng
cuc gii phng mnh v cho quyn con ngi ca mnh. Ngi ta
sinh ra v mi mi t do v bnh ng v quyn. Cc quyn y l:
t do, t hu, an ninh v chng p bc.
T do, chng p bc, l nhng iu m ngi b trng mun
lm cho "nhng ngi anh em da mu ca ngi" hiu, nhng ngi
anh em ny tuy ang b mt quc gh tm nht p bc mt cch
tn t nht, nhng vn cn c lm i trong mt gic m man trin
min.
Chng ta, nhng ngi con ca cc thuc a, chng ta s l
nhng tn tht hn nht, nu chng ta khng nht t p ng li
ku gi ca "ng anh c ca chng ta": c ti y!
N.
Bo Le Paria, s 22,
thng 1-1924.

TH GI CHO MT NG CH
QUC T CNG S
)

ng ch thn mn,
Ti qu qun ng Dng v l ng vin ng Cng sn
Php. Chnh vi t cch m ti mo mui cm n ng ch v s
ch ca ng ch n vn thuc a ti i hi Ling.
Mt khc, ti s sung sng v c tho lun vi ng ch v
vn thuc a nu ng ch vui lng cho gp.
Do mi v cc ngn tay b lnh cng khi tang l ng ch
Lnin, ti khng th i lm vic Quc t Cng sn, vy nn ti s
rt cm n, nu ng ch vui lng trc tip vit th cho ti n a
ch sau:
Khch sn Luch, s 176
ng ch thn mn, xin gi ng ch li cho cng sn anh em.
NGUYN I QUC
5/2/24
Th vit tay, ting Php,

1) Trong th khng c tn ngi nhn, c th l Nguyn i Quc gi
cho mt ng ch lnh o ca Quc t Cng sn.

TH GI CH TCH QUC T CNG SN
Mtxcva, ngy 15 thng 3 nm 1924

Knh gi ng ch Dinvip, Ch tch Quc t th ba,

ng ch thn mn,
hn mt thng nay, ti xin ng ch vui lng tip ti c
th tho lun vi ng ch v tnh cnh nhng thuc a ca Php.
Cho ti nay, ti vn cha c tr li. Hm nay, ti xin mn php
nhc li s thnh cu , v xin ng ch nhn li cho cng sn
anh em.
Nguyn i quc
Th nh my ting Php,

Phn b Php, s 33
Quc t Cng sn.

NG DNG V THI BNH D
)

L la ca cuc chin tranh th gii sp ti - Nc Php
mun khai thc cc thuc a - Cc thuc a Php sng lay
lt nh th no - Ngi An Nam b bc lt nng n thm.
Mi thot nhn, th dng nh vn ng Dng v Thi
Bnh Dng khng lin quan g n cng nhn chu u. Nhng
nu ngi ta nh li rng:
a) Trong thi k cch mng, cc nc ng minh khng tn
cng c nc Nga t pha Ty, tm cch tn cng t pha ng.
Th l cc cng quc Thi Bnh Dng, M v Nht, cho qun
i b ln Vlaivxtc, ng thi nc Php cng gi nhng o
qun ngi ng Dng sang Xibri gip bn bch qun.
b) Hin nay, tt c sinh lc ca ch ngha t bn quc t u
ly cc x thuc a. l ni ch ngha t bn ly nguyn liu
cho cc nh my ca n, ni n u t, tiu th hng, m nhn
cng r mt cho o qun lao ng ca n, v nht l tuyn nhng
binh lnh ngi bn x cho cc o qun phn cch mng ca n.
Th no ri cng c ngy nc Nga cch mng phi sc vi ch
ngha t bn . Cho nn cc ng ch Nga cn phi bit r tt c
lc lng v tt c cc mnh kho trc tip hay gin tip ca i
th ca mnh.
c) V tr thnh mt trung tm m bn quc tham lam
u hng c vo nhm ng, nn Thi Bnh Dng v cc nc

1) Mt phn bi ny ng li trn bo Le Paria, s 24, thng 4-1924.

thuc a xung quanh Thi Bnh Dng, tng lai c th tr thnh
mt l la ca chin tranh th gii mi m giai cp v sn s phi
nai lng ra gnh.
Xem th th ta thy r rng vn Thi Bnh Dng l vn
m tt c mi ngi v sn ni chung u phi quan tm n.
*
Mun xy dng li nc Php b cuc chin tranh quc
ch ngha tn ph, B Thuc a Php tho mt d n khai thc
cc thuc a. D n nhm khai thc nhng ti nguyn ca cc
nc thuc a lm li cho chnh quc. Cng d n y ni rng
ng Dng phi gip cc thuc a khc Thi Bnh Dng
y mnh sn xut ca h ln, lm cho c cc thuc a cng
tr thnh "c ch" cho chnh quc. Nu d n c thc hin, th
nht nh l ng Dng s lm vo tnh trng gim st dn s v
bn cng.
Th nhng, mi y, mc du b d lun An Nam phn khng,
Hi ng chnh ph ng Dng cng nht tr tn thnh d n
y. Mun hiu r s nht tr c gi tr n u, th cng cn bit
rng Hi ng gm c Ton quyn ng Dng, Tng tng t
lnh qun i ng Dng v ba chc vin chc cao cp ngi
Php, cng thm nm vin quan li bn x do vin Ton quyn nn
ra. y th m tt c cc ngi y li cho rng h thay mt cho c
ng Dng v hnh ng v li ch ca nhn dn An Nam! Cc
bn hy tng tng m xem, ngi txkim
1)
hay ngi Dulu
2)
m
li quyt nh vn mnh ca mt dn tc chu u!
*
Theo s th nhn ca cc nh cm quyn th cc thuc a
Thi Bnh Dng ng lm vo tnh trng suy tn, v ch sng -
nu nh th m c th gi c l sng - mt cuc sng cng ngy
cng ln bi i. S tht th trong mt thi gian ngn, cc o ng

1) Dn c min Bc cc.
2) Nhng b tc min Nam chu Phi.
dn c, hon ton tha hn i v ru cn v lao dch. Qun o
Mckid
1)
, trc y 50 nm, ng n 20.000 ngi, m by gi
ch cn c 1.500 ngi yu ui v thoi ho. Trong vng 10 nm,
dn s o
)
gim i 25%. Trong s nhng dn c ang cht dn
cht mn i nh th, ch ngha quc Php li cn cp i hn
3.500 ngi lm bia n cho chng. Tht kh m tng tng
c tnh trng tn li ca mt ging ngi li nhanh n nh th.
Nhng li l mt s tht m ngi ta c th thy c nhiu
thuc a. ( cc min thuc Cngg, trong vng 20 nm, dn s t
40.000 ngi gim xung ch cn 30.000. o Xanh
)
v Micl
)
,
nm 1902 c 6.500 dn, n nm 1922, thuc a ny ch cn c
3.900 ngi m thi, v.v.).
Hu ht cc o Thi Bnh Dng thuc Php u c nhng
cho cc cng ty khai khn n in. Cc cng ty ny tc ot rung
t ca ngi bn x v bt h lm nh n l vy. y l mt th d
chng t rng ngi ta i x vi cng nhn bn x nh th no. 200
ngi chuyn m ngc trai b cc hng Php chu c bt p a
i cc n in cch qu hng ca h n 800 hi l... (Tht khng
khc a th may i lm m). H b dn xung mt chic thuyn
bum nh ch va ch cho 10 ngi v khng c qua mt phng tin
no phng lc m thuyn. H b a ngay xung thuyn khng kp
nhn mt v con na. Sut hai nm rng, nhng ngi cng nhn
khn kh y b y o trong cc tri ca cng ty. Nhiu ngi b i
x tn t. Nhiu ngi v th m cht.
Cc bn hy cng thm vo s bc lt v nhn o y s ti t
ca bn v lng m quc Php giao cho cai tr cc o , th
cc bn s thy tt c ci tt p ca ch bc lt v p bc ang
a cc nc b chim lm thuc a Thi Bnh Dng n ch
cht v dit vong.
*

1) Nhng o chu c thuc Php.
2) Nhng o Bc chu M thuc Php.
3) Nhng o chu c thuc Php.
4) Nhng o Bc chu M thuc Php.

Ngy nay, ch ngha quc tin ti mt trnh hon b
gn nh l khoa hc. N dng nhng ngi v sn da trng
chinh phc nhng ngi v sn cc thuc a. Sau n li tung
nhng ngi v sn mt thuc a ny i nh nhng ngi v
sn mt thuc a khc. Sau ht, n da vo nhng ngi v sn
cc thuc a thng tr nhng ngi v sn da trng. Chin
cng ng bun ca ngi Xngan l gip bn qun phit Php
git hi anh em ca mnh Cngg, Xung, ahm
)
,
Maagtxca. Ngi Angiri sang nh ng Dng. Ngi An
Nam th sang ng n canh phng chu Phi, vn vn v vn
vn. Trong cuc i chin, hn mt triu nng dn v cng nhn
thuc a b a sang chu u chm git nng dn v cng
nhn da trng. Va ri, ngi ta em lnh ngi bn x bao vy
lnh Php min Ruya, v phi lnh pho th thuc a i dp
nhng ngi c bi cng. Non mt na qun i Php l ngi
bn x, c chng 300.000 ngi.
Ngoi vic dng cc thuc a v mt qun s nh vy, ch
ngha t bn cn s dng cc thuc a bc lt v mt kinh t
bng nhng cch tht tinh vi. Ngi ta thng thy rng nhng
vng no Php v nhng ngh no m tin cng b h xung,
th trc th no cng c vic tng thm nhn cng thuc a.
Ngi bn x c dng ph cc cuc bi cng. Hin nay ch
ngha t bn dng mt thuc a ny lm cng c bc lt mt
thuc a khc, l trng hp ng Dng v Thi Bnh Dng.
*
Mc du cc nh cm quyn khua ching g trng la gt
ngi ta, nhng s tht th ng Dng kit qu ri. Sut trong
nhng nm 1914-1918, ngi ta bt gn mi vn ngi An Nam
(con s ca nh cm quyn l 97.903 ngi) phi b rung vn
sang chu u. Mc du thiu ngi sn xut, ng Dng cng
buc phi gi i 500.000 tn ng cc gp phn bo v nhng k
p bc mnh. Nhng cng tri Chin thng bn rt i hng
trm triu phrng. Mi nm, ngi An Nam phi m hi si
nc mt np khong chng 450.000.000 phrng hu ht ch

1) Nay l nc Cng ho nhn dn Bnanh.
nui bo bn n bm. Ngoi ra, h li cn phi gnh nhng khon
chi tiu rt ln v qun s m B trng B Thuc a gi mt cch
vn ho l "khon m ph ca dn con".
Chnh ci x b bp nn, gy cm tr c xng ra ny, by
gi ngi ta li cn sp bn rt i hng bao nhiu triu bc v hng
bao nhiu vn ngi na (bt u, ngi ta bt i 40.000 ngi)
tho mn ti tham khng y ca bn ch n in v tham vng
c nhn ca mt by chnh khch v lim s.
Lm i tru tt c ni ging An Nam bng ru v thuc
phin, cha . Mi nm bt i hng 4 vn ngi "tnh nguyn u
qun" em li vinh quang cho ch ngha qun phit vn cha
. Bin mt dn tc 20 triu ngi thnh mt ci kho thu ln,
cng vn cha . Ngi ta cn sp tng thm cho chng ti ch
n l na kia y.
*
Nhng hnh ng quc ch ngha y khng nhng ch nguy
cho ring vn mnh ca giai cp v sn ng Dng v Thi Bnh
Dng, n cn nguy cho c vn mnh ca giai cp v sn quc t
na. Nht Bn ch huy cc trm in bo o Yp. M chi tiu
hng bao nhiu triu la ci tin cc sng i bc trn cc
tu chin Thi Bnh Dng. Anh sp bin Xanhgapo thnh mt
cn c hi qun. Php thy cn phi thit lp mt h thng thuc
a Thi Bnh Dng.
Sau Hi ngh Oasinhtn
44
, vic tranh ginh thuc a ngy
cng tr nn gay gt hn. Bn quc ngy cng tr nn in
cung hn; nhng cuc xung t chnh tr ngy cng tr nn khng
th trnh khi. Nhng cuc chin tranh tng n ra v vn n
, chu Phi v Marc. Nhng cuc chin tranh khc s c th n
ra v vn Thi Bnh Dng, nu giai cp v sn khng cnh gic.
Nguyn i Quc
Tp san Inprekorr, ting Php,
s 18, ngy 19-3-1924.

GI NG CH PTRP,
CH TCH BAN PHNG
)

Cc ng ch thn mn,
Ti nhn c bc ti hu th ca S qun l nh gic phi
tr 40 rp 35 cpch v ch ca ti, khng c th ti s b a ra to.
Ti phi cho ng ch bit rng:
1- Trong nhng thng, thng mi hai, thng ging v thng
hai ti thu phng s 176, y bao gi cng c 4 v 5 ngi thu.
Ban ngy th ting n lin tc ngn tr ti lm vic. Ban m ti b
rp n tht, khng cho ti ngh ngi.
V vy ti khng mun tr 5 rp v tin thu nh t s phn i.
2- T thng ba, ti nhn mt phng nh, rt nh. S qun l
nh buc ti gnh 13 rp 74 cho thng ba, v 11 rp 61 cho nhng
thng sau.
So snh khng gian hp v trang b ni tht qu n s vi cc
phng khc rng hn nhiu, tin nghi hn, c nhiu n, in
thoi, t, gh bnh di, phng tm, v.v. v tin thu tho ng th
gi m ngi ta mun buc cho ti l hon ton ng cng phn.
3- V vy ti xin ng ch vui lng lm mt cuc iu tra. V
sau cuc iu tra , vi mi quyt nh ca mi to n, ti tun
theo tinh thn ca ng ch v cng bng v bnh ng.
Cho cng sn.
Nguyn i Quc
Th nh my, ting Php,

1) Th ny c th l Nguyn i Quc vit thng 3-1924.

CH NGHA QUC PHP
DM LM NHNG G?
Nhng ngi n , v ch phm c mi mt ci ti l u
tranh ginh c lp cho t nc ca mnh, b cnh st ca c
vua Anh truy n. Mt vi ngi trn sang nhng nhng a Php
n . H tnh l s c hng o lut c tr. Nhng nh cm
quyn thc dn Php va trc xut h.
Khng phi l ln u tin quc Php ng lo vi bn
quc khc v c nhng hnh ng b i nh th. Trong chin tranh,
khi nhng ngi da en chu Phi ang hy sinh thn mnh trn t
Php bo v "vn minh", "nhn o", th Php thng ng vi
cm nhng ngi dn Tripli ang b bn k cp lng bt,
khng cho trn sang lnh th Tuynidi. Vic xy ra nh sau:
Trong cuc chin tranh v cng l, mt hm c chng mt
nghn ngi Tripli gm ngi gi, n ng, n b, tr em, ui
n mc sc gy cm ca h cng chy sang lnh nn Tuynidi.
Ti bin gii, qun i Php dng sng lin thanh chn ng
h. Nhng ngi lnh nn ng trc tnh th tin thoi lng nan
thm thit ny: cho lnh Php tn st hay lui vo sa mc
Xahara ri cht i cht kht . H nh phi theo con ng
th ba. H nm c xung ct v cht dn cht mn , trc mt
i qun bin phng ca chng ta.
Tn thm kch , b Cler Gini thut li trong bo


Universel nh sau:
"Nhng s quan ca chng ta dng ng nhm theo di ci
cht ngc ngoi dn mn ca nhng con ngi s khai y, nhng
con ngi m cc nc latinh em nhng n hu ca vn minh
li cho h. Nhng tr th cht trc tin, di bu sa cn ca
m chng. Chng bao lu nhng ngi n b cng gc xung. Ri
n lt nhng ngi gi lo, thn hnh gy rc nh nhng b
xng, b ct ph kn. Sau th c n ng cng cht nt. Khi ngi
ta tng rng tt c on "ngi ni lon" cht c ri, th bc
s Natan v bc s Cngxy nhn thy vi em gi b hnh nh hy
cn ng y bn cnh nhng ci xc ca cha m chng cht
cng. m n, hai bc s n gn cc em, th nhn thy qu tht
nhng em b mc qun o sc s v ng yu , nhng ngy u
v t l vn cn nhy nht vui ti, lc ch cn th thoi thp.
Sau khi giu nhng em b vo trong xe cu thng, hai ng rt
sung sng cu cho cc em sng li, v xc cm trc ni au
kh ci ct v v ng yu ca cc em, hai bc s gi nhng em
gi nh li gip vic cho mnh - l nhng k sng st duy
nht trong on hn mt nghn ngi dn Tripli".
Cu chuyn th thm k li khng phi l ca mt nh n
cch mng no u.
Ch ngha quc Php qu l khng h ngn ngi nhng tay
vo nhng ti c b i nht.
Nguyn i quc
(ng Dng)
s 20, ngy 2-4-1924.

TH GI BAN CHP HNH
QUC T CNG SN
Cc ng ch,
Nhng thuc a ca Php ni chung v ng Dng ni ring
t c bit n trong gii v sn v cng sn. Quc t Cng sn v
ng Cng sn Php rt t c thng tin v nhng g xy ra
nhng thuc a . Cc thng tin ca ng cn phi c thnh
lp. Cn nh y, chng ti tuyt i khng c g.
Nu chng ta mun hot ng mt cch c ch v vn thuc
a th nht thit phi bt lin lc vi cc thuc a .
V phn ng Dng, t lc ti ti Mtxcva c quyt nh
rng sau 3 thng lu li y, ti s i Trung Quc tm cch
lin lc vi t nc ti. By gi l thng th chn ti lu li v
thng th su ti ch i, vy m vic ln ng ca ti cha c
quyt nh.
Ti ngh l khng cn thit phi ni y v nhng phong tro
cch mng v dn tc ch ngha, trc kia hoc gn y; v s tn
ti hoc khng tn ti ca cc t chc cng nhn, ca nhng hot
ng khuy ph ca cc hi b mt v cc hi tho, v ti khng c
nh trnh vi cc ng ch mt lun cng, v ch mun nu
cho thy s cn thit i vi chng ti l phi nghin cu TT C
mt cch chnh xc, v phi to ra ci g nu cha c g.
Vy chuyn i s l mt chuyn i kho st v nghin cu.

Ti s phi c gng:
A- Thit lp nhng quan h gia ng Dng v Quc t Cng
sn.
B- Thng bo cho Quc t Cng sn v tnh hnh chnh tr,
kinh t v x hi ca thuc a ny.
C- Tip xc vi cc t chc ang tn ti , v
D- T chc mt c s thng tin v tuyn truyn.
Ti hnh ng th no hon thnh nhim v ny? Trc ht
ti phi i Trung Quc. Tip hng s hot ng theo nhng
kh nng s xut hin.
S tin cn thit cho s n ca ti s l bao nhiu? - Hn l
ti s phi i ch lun, duy tr nhng mi lin h vi cc gii khc
nhau, tr tin th tn, mua nhng n phm ni v ng Dng,
tin n v tin tr, v.v., v.v.. Ti tnh rng, sau khi tham kho
kin cc ng ch ngi Trung Quc phi c mt ngn sch xp x
100 la M mi thng, khng k hnh trnh Nga - Trung Quc (v
ti khng bit gi v).
Ti hy vng rng nhng iu trn s c th dng lm c s
cc ng ch tho lun v vic c ti i Vin ng.
Nguyn
11-4-1924
Th nh my, ting Php,
bn chp lu li Vin H Ch Minh.

NNG DN BC PHI
Trong s cc dn tc sng Bc Phi, ch ngi Bcbe bit n
nguyn tc t hu nhng h ch l thiu s chim khong mt
phn ba s dn Angiri v khong ba phn 14 t ai c th canh
tc c thuc a ny.
Quan h rung t ca ngi Tuynidi, ngi Arp Angiri v
ngi Marc ni chung da trn c s ch ngha cng sn nguyn
thu: Theo kinh thnh o Ixlam, rung t thuc v Tri, v con
ngi ch c quyn s dng nhng g m anh ta c th ly t
bng lao ng ca mnh. Nh vy, rung t l s hu ca cng x
v khng b trng thu. Mi ngi u c nhn mt mnh t v
c s dng ton b sn phm ca mnh t . Nhng anh ta
khng c mua rung ca ngi khc. Khng c bn t ca
mnh. Ngi gi rung t cht i th rung t li tr thnh s
hu ca cng x. Phng thc s hu tp th c gi l "cs"
Angiri, "habu" Tuynidi v Marc.
Ch thuc a ca Php ph v tnh tp th ca dn bn
x v thay vo bng s cp ot trng trn.
Tip theo bo lc v tn ph thng m u cuc xm lc,
nhng ngi nng dn Bc Phi bt u thy mnh b nhng k du
ng, phiu lu v cho vay nng li, tm li, l ton b cn b ca
chnh quc tin cng. Bn thc dn, rt cuc l k chin thng v
nhng ngi dn bn x phi ngoan ngon phc tng chng v
nhng t cho chng.

Nm 1848, Angiri ln u tin chu sc p ca cuc tin cng
kiu y ca nhng k i khai ho. l 13.500 k khn cng e
do thnh ph Pari v nhng ngi m cc xng my th
khng cha ni. Ngoi chi ph i ng v ni c tr khng mt
tin, h cn c nhn gia sc, tin ng trc, ht ging, cng c
lao ng v t 4 n 12 hcta t ly ca nhng ngi nng dn
Angiri.
Sau nm 1870, nhng ngi Andtx di c cng ng vai tr
thc dn . Tt nhin, h ng c trng th hn nhng ngi
u tin, nhng h cng khng km nguy him hn i vi nng
dn bn x, v ton b rung t m h c chia l ly ca nng
dn a phng. Tip theo , ngy cng nhiu bn thc dn tham
lam, ln ng i tm hnh phc trn s ph sn ca nhng ngi
Arp.
Dn thuc a b ph sn bng nhiu cch: do "lut php" hnh
chnh ca Chnh ph bo h, do nhng hnh ng c nhn ca bn
a ch v hot ng ca nhng nhm ngi bn x tr thnh
ch da ca ch thuc a.
Ch ring Angiri v Tuynidi, ch thuc a chnh thc
ly cp ca nng dn bn x khong: 1 triu 600 nghn hcta t
nguyn ca nng dn s dng, 2 triu 700 nghn hcta rng cng,
800 nghn hcta t cng.
Nc Marc mi b chia ct khng lu, b cp 545 nghn
hcta rung t.
S cp ot nhng ngi bn x din ra nhanh n chng
mt v vi nhng quy m khng khip.
Nm 1870, 500 nghn hcta t ca dn thuc a b tch thu
cng mt lc. T nm 1895 n 1910, 192 nghn hcta t ca
Angiri chuyn sang tay ngi Php. T 1919 n 1923, ch
thuc a chim ca dn Marc 72.700 hcta.
chim t, ch thuc a Php lc th s dng mnh kho,
lc th dng v lc. Ngi Bcbe v ngi Arp Angiri b dn ti
rng ni v trin i. V lnh th c tc ot kiu y khi nhng
ngi ch hp php, ri vo tay nhng tn thc dn chu u.
i vi ngi Tuynidi, ngi ta thng s dng nhng mnh
kho kiu nh sau: 25 khu rung ca ngi Tuynidi lm thnh mt
habu tp th. Nhng ngi nng dn canh tc t ai y c
hng mt phn ma mng, phn khc dnh cho phc li x hi,
gio dc, xy nh, phng tin thng tin v nhng x nghip c
ngha tp th khc nhau.
Habu tp th khng th c s dng cho c nhn, nhng c
th c chuyn t mt x nghip tp th sang x nghip khc, v
l do li ch cng cng. V sau Ph ton quyn c ly c dng
cho li ch cng cng mi khi cn ly t ca ngi bn x cho bn
ch n in. Mt th d: mt nh bo v ch n in, khi thy
ngi dn bn x t chi bn t cho hn, m hn li mun mua
cho mnh, lin n nh bn - l vin cng s tnh y. Tn ny lin
ra ngay mt sc lnh trng thu t y cho li ch cng cng, ui
ngi dn bn x ra khi mnh t y v chuyn cho ngi bn
ca mnh.
Ch thuc a y em li li ch g cho nhng ngi nng
dn ngho Php? Khng! Ch c nhng tn chnh khch bn thu,
nhng bn con bun tham lam v t bn ln c li m thi.
Nhng cng ty n in ln chim nhng khu t ai mnh
mng, khng phi nhm lm cho n sn sinh, m ch vi mc tiu
u c. Ngy li ngy, chng lm cho dn bn x ph sn, nut
ti nhng tn thc dn nh v nh la ngay c Chnh ph. Th
d: Cng ty Ginev chim hn 20.000 hcta; cng ty Habra v
Mct: 24.000 hcta; cng ty Php - Angiri: 90.000 hcta; cng ty
ton Angiri: 10.000 hcta; cng ty Mcxy: 100.000 hcta.
Tuynidi, 55 ch n in Php chim 355.000 hcta t, 30
ch n in khc chim 160.000 hcta rng.
Cng ty thng mi in a chim phn ln t min
Cadablanca, Rabt v Madagan. Tip theo l Tng cng ty Php

Marc. Cng ty ny mua ca dn bn x mi hcta gi t 20 n 30
phrng v sau mt thi gian ngn bn li vi gi 1.000 v 1.200
phrng trong mt vi thng li ti 858.000 phrng m lc u s
vn l 1 triu v mi ch s dng mt phn t s vn .
Mt ngh s Quc hi Php c nhng m qung st
Khamri. ng ta bn li cho mt cng ty khai thc vi gi 10
triu phrng. Nhng ngi nng dn bn x c t ai thuc khu
m y, ch c lnh 112,5 phrng mt nm tin cho thu t.
Mt lut s Php giao cho nhn vin ca mnh mua t lm
ti sn ring vi gi 20 phrng. t y nm gia habu cng cng.
Bit rng t ai khng c ranh gii r rt, ngi phc v
php lut ca chng gy ra nhng chuyn kh khn v li cun
nhng ngi nng dn vo qu trnh kin tng rt tn km v
phn nh ranh gii. t n ni nhng ngi nng dn ngho cui
cng phi bn li t ca mnh v vic kin tng lm tn 11.000
phrng. ng lut s vi s gip ca hai mi phrng v mt
cht gi di, tr thnh ngi ch c mt lng, v nhng ngi nng
dn cn cm thy hnh phc, v khng b ui khi mnh t y v
c li lm vic vi t cch l ngi n l.
Nhng trng hp tng t nh vy thng thy cc thuc
a v chng ti cn c th a ra nhiu th d na, khng km
phn b bi.
Nhng tn a ch bit r l, dn bn x lun lun lo s b
trng thu. V vy, khi no h mun chim t, h s dng lut v
trng thu nh mt con ngoo p. Dn bn x tt nhin mun bn
t ca mnh vi gi r mt, cn hn l cho chnh quyn hnh
chnh bng chc lm mnh ph sn.
Bn a ch thnh thong dng "cc im chin lc". Chng
t tay vo nhng ni c th xy dng cc cng trnh Nh nc:
nh ga, ng s, kho tng v ch. Khi chnh quyn mun xy
dng mt trong nhng cng trnh y, n phi tr ton bng vng,
v n c th trng thu v ui dn bn x, nhng khng dm s
n s hu ca bn thc dn.
V nh vy, bn u c v vt c hai tay.
Tnh cnh nng dn cc thuc a nh th no? Tht l
khng khip. Kh c th ni c rng ai trong s h: ngi An
Nam ng Dng, ngi da en Cngg hay l Xngan, hay l
ngi bn x Bc Phi - b bc lt nhiu hn.
Gia nhng ngi y c mt ci chung:
1- Tt c h b dn n tnh cnh con vt th.
2- H khng ch b nhng k chin thng bc lt, m cn b
nhng ngi bn x bc lt na: nhng k chi tri, nhng tn k
cp m nu thiu nhng k ny th khng th c s h no ca
nc ngoi.
Cc vin chc, quan li, bn t sn mi v bn ngi bn x
cho vay nng li kt thc cng vic n cp ca bn ngi da trng,
v nng dn nu thot c ch bn ny th li ri vo tay bn
khc.
B ui khi nhng ng rung c ti nc tr ph, sng
chen chc nhng ng bng cht chi v nhng vng rng ni x
xc, nng dn nhng thuc a sng trong cnh khn cng gh
gm. Nhng ngi no trong s h cn li mt mu t con no th
cng nhanh chng b tc ot lu di. T sut cho vay bng tin
cng nh bng hin vt c tnh n cp khng th tng tng
c: t 20 n 200% (ngi chu u cho vay ly li 20%, ngi Do
Thi 35%, ngi Kabin 75%, ngi Mdabt 80% v ni ho lnh
ti 200%). Kiu n cp gi l ranhia. Do t sut li qu cao,
ngi nng dn khng bao gi tr xong n. Lc , ngi cho vay
li n chim rung v tr thnh camtxt, cn ngi ch c thnh
camt. Camt tip tc cy cy mnh t ca mnh, nhng phi np
ngi ch mi bn phn nm ma mng.
T cp bc thuc a lm tt c mi th lm cho ngi
nng dn khng th sng ni. Ly c lp tn dng nng nghip, tht

s ch phc v bn giu c, bng ph, chnh quyn li cn t thm
mc ph thu 10% i vi ngi vay tin, ring khng c khon
mc vay li qu nng. Rng l s hu ca Nh nc v nhng
ngi n ci b dn vo cnh cht i. Nhng ngi chn nui
khng c ng c, buc phi bn gia sc i v hon ton ph sn.
Vic chn nui b nh thu, mi u con vt chn nui ca ngi
dn bn x phi np thu na phrng n mt phrng Php.
Nhng ngi dn min ni, b cc dinh c Nh nc vy
quanh, m ranh gii th rt tu tin, sng nght th. Nu trong
rng tr con i trn ng st hoc con cu chy qua ranh gii l
lp tc b li thi v b np pht. Nm 1909, Angiri c 28.527 v
pht xm phm rng, trong c 13.451 v ly c v 7.098 v ly
g. Nm 1910, ngi Angiri np 540.000 phrng tin pht v
nhng vic .
Cha ht. Ngi nng dn Bc Phi cn phi i canh gc rng
cho ch n in, dit chu chu trn ng rung ca ngi
chu u, khun vc khng cng cho bn quan li, cng chc, lm
ngha v cnh st bo v nhng bt ng sn ca bn bc lt v
p bc.
B t cho vay nng li nn; b nhng t nn x hi lm kit
sc: nm 1907, thnh ph Cadablanca ch c su qun ru, nm
1913 c 161 qun ru, nh ci to, bnh giang mai, bnh ho lao
cng pht trin nh th; b kit qu v nn kh sai lin min; b
nn i thng xuyn lm mt sc, cc bn Bc Phi ang trn
con ng ngc ngoi. Nn t vong cao l mt bng chng. Ngi
Bc Phi s bin khi mt t, nu giai cp v sn gic ng khng
n cu h khi nn "vn minh" qui vt.
Nguyn i Quc
Tp ch Quc t nng dn,
ting Nga, s 3 v 4 nm 1924.

S PH SN CA CH
THC DN PHP
Vic thay i mi y ca chnh ph Pongcar khng khi
c nhng vang di sang cc thuc a. Nc Php lun lun t cho
mnh l mt cng quc thc dn s mt bit cch thc dn. Ngay
c ng Anbe Xar cng vy, ng ta lun lun khoe mnh l ngi
Php s mt bit cch khai thc thuc a. lm cng vic khai
thc y, ng ta i phi c 4 t phrng. tm cho ra mn tin y,
ng ta vit mt cun sch dy nhng 674 trang. y th m v b
trng v i y li va b ui ra khi ng ca ng ta v ng ta
b phiu cho quan thy l Pongcar. Ri ci ng Pongcar bc
bo ny cng li va mi ui v b trng v i y ra khi chnh
ph nt. Th l v b trng v i y b cch tut ht c, chng
c mt t no, cng chng khai thc c thuc a no ca ng
ta. Thay th ng ta l mt anh lnh, xin li, mt "i t khng tn
tui". Vic cch chc ny mt ln na li chng t cho chng ta
thy rng ch thc dn Php ph sn.
Trong khi ch i mt ci g tt p hn, dn Php mi nm
phi np hn 237.000.000 phrng (ngn sch nm 1923) cho B
Thuc a ca h, hn 1.172.186.000 cho cc i qun thuc a v
nhng khon chi ph Marc, tng cng l 1.409.186.000 phrng.
Th l mi ngi Php - bt lun giu hay ngho, gi hay tr,
nam hay n - u b bt buc mi nm phi ng hn 36 phrng

cho ci qu "S mnh khai ho". lm li cho ai? C nhin khng
phi l lm li cho ngi ng thu v cng khng phi l lm
li cho nc Php. Lt na, chng ti xin chng minh iu .
Th d, nm 1922, tng gi tr thng nghip ca cc thuc a
Php l 4.358.105.000 phrng, trong :
2.104.458.000 v nhp khu v
2.253.646.636 v xut khu.
Trong tng s , doanh s gia nc Php v cc thuc a
ca n ch c 1.585.000.000 phrng, cn doanh s gia cc thuc
a vi nc ngoi li ln ti 2.666.739.000 phrng.
Nhng con s v ng Dng li cn hng hn hn na.
Trong s 5.484 chic tu ng k cc cng ng Dng v
ch vo 7.152.910 tn hng, ch c 779 tu Php vi 1.464.852 tn
so vi 787 tu Anh vi 1.575.079 tn!
Nm 1921, trong tng gi tr hng nhp khu l 807.729.362
phrng, nc Php ch chim c 247.602.029 phrng.
C nc Php v cc thuc a khc ca n ch xut khu c
169.147.115 phrng trong tng gi tr hng xut khu l
1.284.003.885 phrng.
Phi chng l lm li cho dn bn x? Sau y cc bn s bit.
Nm 1923, ng Dng xut khu:
1.439.995 tn go
622.035 tn than
65.413 tn xi mng
61.917 tn ng
312.467 t c
27.690 tn km
19.565 gia sc
7.927 tn ng
6.860 tn da
46.229 tn cao su
7.150 tn cy c cht nhum
3.617 tn bng
30.760 t ht tiu
21.492 t
2.609 tn da
12.798 t my
12.319 t sn
8.499 t c ph
6.084 t ch
480.833 kg qu
117.241 kg du hi
17.943 kg t la
Vy m, cc bn c bit phn ca ngi bn x trong vic bun
bn khng l v sn phm do t ai v lao ng ca h sn xut
ra l bao nhiu khng ? Phn ca dn bn x vn vn c 542
thuyn bum trng ti 12.231 tn m thi!
Sau ci nhn bao qut trn, chng ta c th kt lun rng ch
thc dn Php ch lm li cho mt bn u c, cho nhng tn
chnh khch bt lng v v ti chnh quc, cho bn bun ru v
thuc phin, cho l con bun v lim s v bn l ti xu xa.
Bn mun c thm bng chng ? Nh Ngn hng ng
Dng:
Nm 1876 ch c 24 triu phrng vn kinh doanh, th m 1885
c 145 triu phrng vn kinh doanh.
1895 - 222 triu phrng
1905 - 906 triu phrng

1917 - 2. 005 triu phrng
1921 - 6.718 triu phrng
Cn tin li ca n th t 126.000 phrng nm 1876 ln ti
22.854.000 phrng nm 1921!
Nhng mn li y chui vo ti ai?
Nguyn i Quc
s 26, ngy 14-5-1924.

TH GI NG CH PTRP,
TNG TH K BAN PHNG NG
NGH:
ng ch thn mn,
Hm qua, trong khi d cuc mt tinh ca sinh vin Trng i
hc cng sn phng ng
45
, mt kin m ti ngm ngh t
lu, li ny ra trong u c ti. Ti t thy c trch nhim phi
trnh by vi ng ch.
1) ng ch hiu r nguyn nhn u tin gy ra s suy
yu ca cc dn tc phng ng, l S BIT LP. Khng
ging nh cc dn tc phng Ty, cc dn tc phng ng khng
c nhng quan h v tip xc gia cc lc a vi nhau. H hon
ton khng bit n nhng vic xy ra cc nc lng ging gn
gi nht ca h, do h THIU S TIN CY LN NHAU, S
PHI HP HNH NG V S C V LN NHAU.
S rt c ch cho ngi An Nam bit bao, nu h c bit
nhng ngi anh em n ca h t t chc nh th no u
tranh chng ch ngha quc Anh, hoc bit cng nhn Nht Bn
on kt nhau li nh th no chng li ch bc lt ca ch
ngha t bn, hoc bit ngi Ai Cp phi hy sinh cao c nh
th no i li quyn t do ca mnh? Ni chung th cc dn tc
phng ng u giu tnh cm, v i vi h mt tm gng sng
cn c gi tr hn mt trm bi din vn tuyn truyn.

2) Cc chin s ngi bn x u b gim st v truy n rt ro
rit ti chnh nc h. Nhng mt nc lng ging h c th hot
ng d dng hn, v c t ngi bit h. S rt thun li, nu Quc
t c th c nhng ng ch ngi Trung Quc chng hn, sang
ng Dng, nhng ng ch Th Nh K sang n v c nh
th. Nhng mun lm trn nhng s mng y, nhng chin s
phi hiu bit tnh hnh ton chu v phi c mt mi quan h
mt thit gia cc chin s ca cc nc khc nhau. Vy m hin
nay cha c s hiu bit y v mi quan h . Trong nhng iu
kin nh vy mi s tng tr, mi s on kt khng th c c.
3) Trng i hc phng ng hin nay ang dung np 62
dn tc phng ng. Con s ny s ngy cng tng thm ty theo
s hot ng v cng tc tuyn truyn ca Quc t mi ngy mt
m rng. Trng i hc ny l mt ci l o to nhng cn b
tuyn truyn u tin cho cc nc phng ng. N cng phi l
c s trn s c thit lp mt LIN BANG CNG SN
PHNG NG. cho cng tc c d dng, chng ta lp
nhm Latinh, nhm nggl Xcxng, v.v., vy v l g chng ta li
khng lp nhm chu .
Vy ti ngh l trc ngy cc sinh vin tt nghip ln
ng v trc cuc i hi th gii, mt TIU BAN PHNG
NG s c cc ng ch triu tp chun b vic thnh lp
NHM CHU .
Vi lng mong mi ng ch s tn thnh khi xem xt ngh
ca ti, ti xin gi n ng ch thn mn li cho cng sn thn i.
Nguyn i Quc
thuc ng Dng
Th nh my, ting Php,

ON KT GIAI CP
u nm 1921, mt cuc bi cng ln ca cng nhn hng hi
ng b
1)
n ra Braxin. Mt chic tu va cp bn Ri
Hanyr. Thu th trn tu cha bit rng bn ca mnh y
ang u tranh chng bn ch. Mt ngi da en tham gia nh
cng, Hx Lanr a Xinva, mun ln tu bo tin cho cc thu
th bit. Trn bn, Hx gp mt tn cnh st ngn anh li.
- Ti c quyn ln tu gp cc bn ti, ch sao khng, Hx ni
vi tay i din trt t chnh quyn.
- Khng ni nng lng nhng! Xo! Tn ny c li.
Hx c ni.
Tn cnh st chng thm tr li na, rt sng lc ra bn. Hx
nhanh nhn trnh kp, v, l nh chp, anh tm ly thng i,
qung n xung nc.
C n nm chc tn cnh st c v kh x n nh Hx.
Anh chng c li. Sn con dao i bin, anh m cht my tn v
lm b thng nhiu tn khc. Cui cng anh khng chu ni s
ng, ng xung, coi nh cht, vi 18 vin n trong mnh.
Tuy vy anh vn cn sc lm nhm bi Quc t ca khi

1) Do yu cu ca s kim sot quc gia v quc t, ngi i bin phi
theo lut hng hi quc t, c ng k vo mt danh b Nh nc. C
ng b mi l cng nhn hng hi chnh thc.

c khing n nh thng. Ri sau chng li anh ra to. Anh b
kt n 30 nm kh sai.
Va c tin x, anh em cng nhn cch mng lp ngay mt
U ban bo v. Mt mt, h mn nhiu trng s ci cho bn; mt
khc, h t chc nhng cuc biu tnh phn i trong c nc. Mt
chin dch vn ng u tranh ng h Hx c tin hnh mnh
m sut ba nm. D lun qun chng cng phn n mc nh chc
trch phi mang v n ra xt li.
Ngy mng 8 thng 2, Hx ra to x li n. Mt vn ri cng
nhn d phin to ko di sut m. Bn ch khng chu nh mi
ra, v bin l phi mt 5 ting ng h mi c xong bn co trng
di.
ng ch Paol Laxcda v cc bn ng nghip hng
bin bc b mt cch thng li mi l l ca bin l.
Phin to n 4 gi ri sng mi kt thc.
To x trng n.
Bn tuyn n c hoan nghnh bng nhng ting v tay vang
nh sm. V Hx, anh chin s bi cng da en ng mnh trong
cnh tay cc ng ch v cc ngi bo v anh, nhng i biu ca
cng nhn da trng.
Vy l, d mu da c khc nhau, trn i ny ch c hai ging
ngi: ging ngi bc lt v ging ngi b bc lt. M cng ch c
mt mi tnh hu i l tht m thi: tnh hu i v sn.
NGUYN I QUC
Ti liu nh my, ting Php,

PH N PHNG NG
Ph n Th Nh K tham gia bo v t nc chng s xm
lc ca ch ngha quc phng Ty.
Ph n n vng ln chng s h ca Anh. Ph n Trung
Quc tham gia cuc cch mng nm 1912. Ph n Triu Tin v
ang u tranh v c lp ca T quc. Ph n Nht Bn buc
Chnh ph phi hu b o lut cm ph n tham gia i sng
chnh tr v v.v..
Trong i sng kinh t nhng "bng hng" ca phng ng
bt u t cho ch ngha t bn thy h c nhng chic gai nhn.
Nhng cuc bi cng ca n cng nhn cc nh my v xng dt
la khng cn l hin tng him na.
Trong cc t chc cng on Nht Bn, ph n chim mt t l
ng k. on Thanh nin cng sn Trung Quc mi thnh lp
c ba nm c trong hng ng ca mnh hn 150 n cng nhn
v n sinh vin.
T khi ng ch Lnin mt, cc t chc chnh tr, vn ho v
cc t chc khc ca hc sinh cc nc phng ng t chc nhiu
cuc mt tinh v hi hp.
Di y l li ku gi ca mt n sinh vin ng trn Bo
Ph n Thng Hi (Trung Quc):
"Hi cc ch em!
T khi c ch ngha t bn, ton b c th x hi u b nh
hng tai hi ca n. Cc vt phm do tt c mi ngi sn xut

ra, ng l phi thuc v tt c mi ngi th li thuc c quyn
ca mt vi ngi! ch p bc kinh t n dch con ngi, cng
ch p bc y bin ph n thnh nhng vt tu thuc quyn
s dng ca nam gii!
T bao th k nay, bao nhiu triu con ngi b xing xch
nh th ? Bao nhiu triu n b b hy sinh?
Trong lc cuc chin tranh th gii ang din ra c lit, trong
lc hng triu ngi khng lm hi n ai, ang mun sng, nhng
li b a vo ch cht, Lnin p bng gian kh v kh khn,
thc tnh giai cp v sn Nga ni dy, t chc cc xvit.
Lnin khng nhng ch gii phng nam gii v n gii trn t
nc Tin sinh, m cn ch ng cho tt c nhng ngi ngho
kh trn th gii. V bt chp bn bch v tn cng bn trong,
bn t bn bao vy bn ngoi, ch kin cng ca Lnin cu
ng bo ca Tin sinh ra khi cnh au kh v lm than, v
nu cao ngn c ca Quc t cho tt c nhng ngi b p bc.
iu h chng ng ta knh cn mc nim trc anh linh
v i ca Tin sinh hay sao ?
Ngy 21 thng 1 h chng mi mi l mt ngy tang cho tt c
nhng nam n ang chu kh cc hay sao?
Nc Nga ang n phn vinh. Nhng mun c c mt nn
ho bnh thc s th cn phi tin ln hn na v cn phi lm
nhiu vic na. Loi ngi ang thc tnh, nhng mun t gii
phng hon ton th cn phi u
)
".
Li ku gi trn y ni ln rng c mt bc ngot ln
cc nc phng ng t khi ngn c in hnh ba lim tung bay
trn nc Nga sa hong.
NGUYN I QUC
Tp ch Rabtnhitxa, ting Nga, s 9,
thng 5-1924.

1) Li ku gi ny c i chiu vi bn ting Php.

NHNG CI TT P
CA NN VN MINH PHP
Trong cuc tho lun v vn i din ca dn bn x cc
thuc a ti Quc hi Php, ng Pn Tpponni pht biu
kin H ngh vin nh sau:
"Nc Php vn ho hip v c khoan nhn ca nc Php
c biu hin trong mi trng hp. Khng c g c th snh ty
nn vn minh Php" . Chng ti thnh tht cm n ng ngh y
cho chng ti dp tt k ra y mt s c tnh bt h ca nc
Php - ngoi ci c tnh rt cng quyt khai ho dn bn x
bng i bc v li l.
L . - Khun php thc dn mun rng bt c ngi dn
bn x no - d a v, tui tc ra sao, d nam hay n - u phi
ci u knh cn cho ngi u. Ngi ta tng thy ng Dng,
Maagtxca nhng ngi dn bn x b ngc i, nh p v
b b t, ch v QUN T DU TN KNH TRC C
UY NGHIM CA CC V I KHAI Ho. Mi y thi, mt v
quan cai tr Mtgiana (Angiri) ra lnh bt nhng ngi dn
bn x trong vng cai tr ca mnh, v mi lm khng trng thy
quan ln i do chi qua, nn dm khng cho ngi.
Rng lng. - ng Dng, thng nhn dp i chi ca
mt ng Gipphr hay sinh nht mt ng Clmngx chng hn,
hoc khnh thnh mt i "lit s cht v T quc" hoc tip n

mt phi vin ca nn cng ho, th cc quan cai tr u c m "lc
quyn". Cc quan dng cch nh sau: Quan ln cai tr c vic
da theo dn s v thu b ca tnh m quy nh s tin cn thit
cho cuc l, nhn s tin ln gp 3, gp 4 hay gp 5, nh ngy
np, ri i cc k ho hng l n v ni vi h: "Quan ln cn
tin, y l s tin quan ln mun c, y l k hn quan ln nh
cho cc ngi np cho quan ln. Hy liu ly y. Nu khng
th...". khi ngi t, cc k ho hng l c vic m "liu". S
tin b nhn ln ca cuc lc quyn p buc th dng "t lng tn
knh cc bc i nhn", cn s thnh ca bi tnh nhn th chui vo
ti ca quan ln cai tr. Nng dn c c ng cc th ph thu
lun lun nh th.
Lng ho hip. - Tip theo chm ngn " c nc c tr"
l cu chm ngn " c cc thuc a tr". Nc m i hi cc
thuc a phi a tt c sc lc ca mnh, tt c kh nng ca
mnh, tt c ch ca mnh, tt c ti nguyn ca mnh gip vo
vic phc hng kinh t ca nc m, trong khi th nc m li
va cm xut khu ptt ca Andtx sang thuc a, hon
ton dnh ring sn phm cho nng nghip Php.
Bnh ng. - Cc cng dn Php phi lm qun dch mi tm
thng; dn bn x cc thuc a th buc phi phc v ba, bn nm
di ngn c m... m... m rt cuc ngi ta nhn danh n
nhp vo nc h ru cn, thuc phin, ch lao dch, ch bc
vc nng n, ch dn bn x v s cp ot. Trong lc ngi
bn x b t y v nhng duyn c vu v, th bn thc dn v bn
quan cai tr phm ti git ngi, hi l, mua bn chc tc, n cp,
vn nh bc thang my. Ti khng ni n ngi cl, u vin
Hi ng quc gia t vn Nam K, hay ngi Boanh, ton quyn
ng Dng; chuyn ca cc v y qua ba nm nay ri. Ti
mun ni n hai vin chc Angiri hi thng 4 va ri, b t
co cng khai v ti dng giy t gi mo, v ti tht tin cng qu
cng cc ti nng khc, nhng li c tha bng. Ti cng
mun ni n my v u vin Hi ng t vn ngi u cng x
thuc a , phm ti git ngi hay qu tang ng la git mt
dn bn x, m vn khng b ngi ta ng g n.
T do. - Mt ngn ng Gloa ni rng "Lao ng l t do". Vy
nn dn bn x buc phi lm lao ng kh sai. Mi y Thng
ngh vin Php li trnh trng thng qua bn tng trnh ca
vin Ton quyn x ng Phi thuc Php. Bn thuyt trnh ni
rng "cn phi trnh nhng o tng cng nh nhng cng thc;
rng sn xut bng l mt vn ca Nh nc; rng mun t
kt qu th phi bt buc dn bn x trng bng...".
Bng phng php , cc thuc a hng nm tt phi cung
cp c cho nc Php 10.000 tn bng. Phng php tng
c dng Ty Phi thuc Ph
)
i vi vn ca cao... Ngi ta
cng p dng phng php i vi vn bng v nm 1916,
thu c ti vng B Bin Ng 600 tn bng.
Tuy vy, nc Php d nhin vn l k gii phng cho loi
ngi v l chin s tin phong trong cng cuc hu b ch n l.
Nhn o. - ng Boanp, ngh s da en ni: Nc Php bo
h k yu v dy d nhng ngi lc hu. Misl ni: nc Php l
chin s tin phong ca vn minh v l ngi em li cc quyn t
do. Xar, cu Th hin v Th hin tng lai ca ng Dng ni:
Chnh sch thuc a ca Php y tnh cht nhn o v v tha.
Tp ch Hng khng qun s mt ln na va cho ta bit rng
cc thuc a ngi ta hiu v lng "nhn o" nh th no. Xem
y: Thng ch Lity, ton quyn Marc, tng ch huy qun i
T.O.M
2)
cm dng n n c hi ngt v hi lm chy nc mt,
bi v... Nhng ta hy trch dn li tp ch : "Bi v mc ch
nhm t ti d nhin khng phi l git cho c nhiu ngi

1) Nguyn bn vit A.O.F., vit tt ca cc t Afrique occidentale
franaise.
2) T.O.M: vit tt ca cc t Troupe d' Outre-mer. Tn gi tt ch
qun i Php hi ngoi.

phin lon, m l nhanh chng lm cho h phi phc tng...".
Vi s qu n cn chm sc , m t 1919, ngha l sau khi
"cng l" v "chnh ngha" thng li trn th gii th Marc, ngi
ta git hi 800 lnh Php, 5.000 ngi Mr sp nhp 72.700
hcta rung t cp ot ca ngi Marc vo nc Php - "nc
Php rng 1 triu mt vung v 100 triu dn c"
1)
.
NGUYN I QUC
s 32, ngy 17-6-1924.

1) S liu cha c kim tra li. Chng ti dch theo nguyn bn.

PHT BIU TI PHIN HP TH 8
I HI LN TH V QUC T CNG SN
46

Ngy 23-6-1924
Ti n y khng ngng lu Quc t Cng sn n mt
s tht l: Thuc a vn ang tn ti, v vch ra Quc t Cng
sn thy rng: Cch mng, ngoi vn tng lai ca cc thuc a
cn c c nguy c ca cc thuc a. Song, ti thy rng hnh nh,
cc ng ch cha hon ton thm nhun t tng cho rng vn
mnh ca giai cp v sn th gii v c bit l vn mnh ca giai
cp v sn cc nc i xm lc thuc a gn cht vi vn mnh
ca giai cp b p bc cc thuc a. V vy, ti s tn dng mi c
hi c c, s gi ra nhng vn v nu cn ti s thc tnh cc
ng ch v vn thuc a.
Hm nay, ti cn nhc li li pht biu ti y ca ng ch Ri,
ch xin i nhng tn ring, ngha l n gin thay th t nc Anh
bng cc t Php, B, M, Nht ... Song, v ti l ngi x thuc a
Php v v ti mun ni ngn, nn ti ch ni v ch ngha quc
Php, v ng Php ca chng ti v v cc ng ti cc thuc a
Php, ging nh ng ch Ri ni v nc Anh, v ng anh em
ca chng ta v v cc ng cc thuc a ca nc Anh.
Cc ng ch th li v s mnh bo ca ti, nhng ti khng
th ni vi cc ng ch rng, sau khi nghe nhng li pht biu ca
cc ng ch chnh quc, ti c cm tng l cc ng ch y mun

nh cht rn ng ui. Tt c cc ng ch u bit rng, hin
nay nc c v sc sng ca con rn c t bn ch ngha ang tp
trung cc thuc a hn l chnh quc. Cc thuc a cung cp
nguyn liu cho cc nh my; cc thuc a cung cp binh lnh cho
qun i ca ch ngha quc. Cc thuc a tr thnh nn tng
ca lc lng phn cch mng. Th m cc ng ch khi ni v cch
mng, cc ng ch li khinh thng thuc a.
Cc ng ch, khi cc ng ch mun p v mt qu trng hay
mt hn , th cc ng ch phi ngh n vic tm kim mt cng
c m sc bn ca n tng xng vi s vng chc ca i tng
nh p tan. Ti sao cc ng ch khng c s phng nh vy
khi cc ng ch mun nh ch ngha t bn ? Ti sao trong
nhng vn ca cch mng cc ng ch khng em ra i chiu
sch lc, sc mnh ca cc ng ch ? Ti sao khng so snh sc
mnh v s tuyn truyn ca cc ng ch vi sc mnh v s
tuyn truyn ca k ch m cc ng ch mun chng li v chin
thng n ? Ti sao cc ng ch li xem thng cc thuc a trong
lc ch ngha t bn li da vo n t bo v v chng li
cc ng ch? Ti xin b sung my li p li bi pht biu ca
ng ch Tranh. Trong bi pht biu ca mnh, ng ch Tranh
ni n s xut hin mt cao tro cch mng Php v s ra i
phong tro pht xt y. V im u tin, ti hon ton tn
thnh tinh thn lc quan ca ng ch Tranh; cn im th hai,
th ti c kin ngc li. Ti cho rng, bn phn ng Italia,
c v cc nc khc cn n ch ngha pht xt bo v mnh;
trong khi bn phn ng Php li khng cn n n. Chng c
nhng ngi bo v khc, nhng ngi bo v mnh hn nhiu, c
t chc hn v c k lut hn l "bn o en". H c nhng ngi
lnh da en v da vng. C l cc ng ch bit l qun i Php
hin nay bao gm 458.000 thanh nin Php v 206.550 ngi bn
x cc thuc a. Nhng chc chn l cc ng ch khng bit
c rng, nu tnh thi gian phc v v hun luyn cng nh s
d dng lm cho nhng ngi bn x ni dy, th mi ngi lnh
bn x ny c gi tr bng 2 lnh Php. Do , trn danh ngha, tuy
s lng i qun
lun sn sng tn cng cc ng ch l 664.550 ngi, m thc t
li l 1.000.000 ngi, hay ni ng hn 939.950 ngi v s lnh
Php c 251.450 tay sng, ng hn cc trung on ngi bn x
th nhng ngi bn x ny li phc v 431.100 thng nhiu hn
lnh Php.
Bn v kh nng v cc bin php thc hin cch mng, ra
k hoch ca cuc chin u sp ti, cc ng ch Anh v Php
cng nh cc ng ch cc ng khc hon ton b qua lun im
cc k quan trng c tnh chin lc ny. Chnh v th, ti ht sc
ku gi cc ng ch: Hy ch !

In trong sch i hi ton th gii ln th V
Quc t Cng sn, bn tc k, ting Nga,
phn I, Nxb. Chnh tr quc gia,
Mtxcva, 1925, tr.218-220.


Ngy 1-7-1924
Tha cc ng ch, ti ch xin b sung nhng kin ph bnh
ca ng ch Manuinxki v chnh sch ca chng ta trong vn
thuc a. Nhng trc khi i vo thc cht ca vn , ti thy
nn a ra mt vi con s thng k v thuc a. iu ny s gip
chng ta thy r hn tt c tm quan trng ca vn thuc a.
Chnh quc Thuc a
Cc nc
Din tch
(km
2
)
Dn s Din tch
(km
2
)
Dn s
Anh 151.000 45.500.000 34.910.000 403.600.000
Php 536.000 39.000.000 10.250.000 55.600.000
M 9.420.000 100.000.000 1.850.000 12.000.000
Ty Ban Nha 504.500 20.700.000 371.600 853.000
286.600 38.500.000 1.460.000 1.623.000
Nht Bn 418.000 57.070.000 288.000 21.249.000
B 29.500 7.642.000 2.400.000 8.500.000
B o Nha 92.000 5.545.000 2.062.000 8.738.000
H Lan 83.000 6.700.000 2.046.000 48.030.000
Nh vy, 9 nc vi tng s dn 320.657.000 ngi v vi din
tch 11.407.600 km
2
bc lt cc nc thuc a gm hng trm dn
tc vi s dn 560.193.000 ngi v vi din tch 55.637.000 km
2
.
Ton b lnh th ca cc nc thuc a rng gp 5 ln lnh th
ca cc chnh quc, cn s dn ca cc chnh quc cha bng 3/5 s
dn ca cc nc thuc a.
Nu tnh ring nhng cng quc quc ln nht, th nhng
con s ny li cng c sc thuyt phc hn. S dn ca cc thuc
a Anh ng gp hn 8 ln ri s dn nc Anh v t ai ca
cc thuc a Anh rng gp gn 252 ln t ai ca nc Anh. Cn
nc Php th chim mt s t ai rng gp 19 ln nc Php; v
s dn cc thuc a Php ng hn s dn nc Php 16.600.000
ngi.
V vy s khng phi l qu ng nu ni rng chng no
ng Php v ng Anh chng ta cha thi hnh mt chnh sch
tht tch cc trong vn thuc a, thm ch cha cp n
qun chng cc nc thuc a, th ton b chng trnh rng ln
ca hai ng vn khng c hiu qu g. Chng trnh y s
khng c hiu qu g v n tri vi ch ngha Lnin. Ti xin ni r
ca ti. Trong bi ni chuyn v Lnin v vn dn tc, ng ch
Xtalin ch rng bn ci lng v cc lnh t Quc t th hai
khng dm t ngang hng cc dn tc da trng v cc dn tc
thuc cc mu da khc, rng Lnin bc b s bt bnh ng
v ph tan ci vt chng ngi ngn chia nhng ngi n l vn
minh vi nhng ngi n l khng vn minh ca ch ngha
quc.
Theo Lnin, cch mng phng Ty mun thng li th n
phi lin h cht ch vi phong tro gii phng chng ch ngha
quc cc nc thuc a v cc nc b n dch v vn dn tc,
nh Lnin dy chng ta, ch l mt b phn ca vn chung
v cch mng v sn v chuyn chnh v sn.
Sau , ng ch Xtalin ni n quan im phn cch mng

cho rng khng cn lin minh trc tip vi phong tro gii phng
cc nc thuc a, giai cp v sn chu u cng c th thng li
c. Nhng nu cn c vo hnh ng xt v mt l lun th
tnh trng cc ng ln ca chng ta, tr ng Nga, khng hot
ng g c khin chng ta c quyn cho rng ngy nay cc ng
vn cn gi quan im m ng ch Xtalin ni.
Giai cp t sn cc nc thc dn lm g km gi trong
vng p bc bit bao qun chng ca cc dn tc b chng n dch?
Chng lm tt c. Ngoi vic dng nhng phng tin do b my
chnh quyn Nh nc em li cho n, n ng thi cn tin hnh
tuyn truyn ht sc ro rit. Bng nhng bi ni chuyn, bng
in nh, bo ch, trin lm v mi phng php khc na, n nhi
cho nhn dn cc chnh quc ci u c thc dn, nu ln trc mt
h cnh sng d dng, vinh quang v giu c ang ch i h cc
nc thuc a.
Cn cc ng cng sn ca chng ta nh ng Cng sn Anh,
H Lan, B v cc ng cng sn cc nc khc m giai cp t sn
y chim gi thuc a, th lm nhng g? Cc ng ny, t
khi chp nhn bn lun cng ca Lnin, lm c nhng g
gio dc cho giai cp cng nhn nc mnh tinh thn quc t ch
ngha chn chnh, tinh thn gn gi vi qun chng lao ng cc
nc thuc a? Tt c nhng vic m cc ng ca chng ta
lm v mt ny, tht hu nh cha c g c. Cn v ti, l mt
ngi sinh trng mt nc hin nay l thuc a ca Php v l
mt ng vin ng Cng sn Php, ti ly lm tic phi ni rng
ng Cng sn Php chng ti lm rt v rt t cho cc nc thuc
a.
Bo ch cng sn ch ngha c nhim v lm cho cc chin s
ca chng ta hiu r vn thuc a, lm thc tnh s ng tnh
hng ng ca qun chng lao ng cc nc thuc a, tranh
th h tham gia s nghip ca ch ngha cng sn. Th hi bo ch
lm c g? Khng c g ht.
Nu em so snh nhng ch dnh cho cc vn thuc a
trn cc t bo t sn nh Le Temps, Le Figaro, L' Oeuvre hay
nhng bo thuc cc khuynh hng khc nh: Le Peuple hay Le
Libertaire vi nhng ch dnh cho cc vn trn bo
L'Humanit, c quan ngn lun trung ng ca ng chng ti, th
phi nhn r rng s so snh ny s hon ton khng c li cho
chng ta.
B Thuc a t ra k hoch bin nhiu vng chu Phi
thnh nhng vng n in rng ln ca t nhn, v bin dn bn
x nhng nc ny thnh nhng dn n l tht s, b tri buc
vo rung t ca nhng ng ch mi, th m bo ch ca chng ta
vn im ting hon ton v iu ny. cc thuc a ca Php Ty
Phi, ngi ta p dng nhng bin php cng p cha tng thy
bt lnh, th m bo ch ca chng ta vn khng h ln ting.
Chnh quyn thc dn ng Dng bin thnh nhng k bun
n l v bn nhng ngi dn Bc K cho cc ch n in trn cc
o Thi Bnh Dng; chng ko di thi hn i lnh ca dn bn
x t 2 nm ln 4 nm; chng em np phn ln t ai thuc a
cho cngxocxiom ca nhng bn t bn c mp; thu m vn qu
nng n khng chu ni, th m chng li cn tng ln 30% trong lc
dn bn x b ph sn v cht i sau trn lt. Th m bo ch
chng ta vn c im ting. V sau tt c nhng iu , cc ng ch
s ngc nhin thy rng nhn dn bn x i theo nhng nhm dn
ch v t do nh Hi Nhn quyn v cc t chc tng t khc l
nhng t chc chm lo hay lm ra v chm lo n h.
Nu i su hn cht na, chng ta s thy nhng vic hon
ton khng th tng tng c, lm cho mi ngi phi ngh
rng ng chng ti coi thng tt c nhng g dnh dng n
cc nc thuc a. V d: bo L'Humanit khng h ng li ku
gi ca Quc t Nng dn gi nhn dn cc nc thuc a, do Quc
t Cng sn gi n ng trn bo. Trc i hi Ling
47
trong
mc ng cc bi tranh lun, ng ht mi lun cng, tr lun
cng v vn thuc a. Bo L'Humanit ng nhiu bi v

thng li ca v s Xiki x Xngan, nhng khng h ln ting khi
cc cng nhn bn tu aca, nhng ngi ng nghip ca Xiki b
bao vy trong khi ang lm vic, b bt v b vt ln xe t ch v
nh giam v sau b a sang tri lnh ri tr thnh nhng
ngi bo v vn minh, ngha l tr thnh lnh. C quan trung
ng ca ng chng ti hng ngy u bo tin cho cc bn c v
nhng chin cng ca anh phi cng Uadi bay t Php sang
ng Dng; nhng khi chnh quyn thc dn cp bc nhn dn
"nc An Nam cao qu", ly rung ca h giao cho bn u c
Php, phi my bay ch bom, ri ra lnh cho cc phi cng phi dy
cho nhng ngi dn bn x bt hnh v b cp bc kia phi bit
iu, th c quan ca ng chng ti li khng thy cn thit bo
tin cho cc bn c bit.
Tha cc ng ch, qua bo ch ca mnh, giai cp t sn Php
hiu rng vn dn tc v vn thuc a khng tch ri nhau.
Ti cho rng ng chng ti cha hiu ht iu . Nhng bi hc
min Ruya, ni m binh lnh bn x c phi n trn an nhng
cng nhn c b i, vy cht nhng trung on lnh Php
ng nghi; trng hp xy ra trong i qun phng ng, trong
binh lnh bn x c giao sng my "ng vin tinh thn"
binh lnh Php mt mi v chin tranh ko di v gian kh;
nhng s kin xy ra nm 1917
48
ni ng qun ca lnh Nga
Php; kinh nghim cuc bi cng ca cng nhn nng nghip
Pyrn l ni m binh lnh bn x buc phi gi vai tr nhc
nh ca nhng k ph hoi cuc bi cng; v cui cng l s c mt
ca 207.000 binh lnh bn x ngay nc Php, - tt c nhng vic
trn y cha lm cho ng chng ti phi suy ngh, cha lm cho
ng chng ti thy cn phi thc hin mt chnh sch r rng v
tch cc trong vn thuc a. ng b l tt c nhng c hi
tt tuyn truyn. Nhng c quan lnh o mi ca ng
tha nhn l ng chng ti b ng trong vn ny. Ti thy
l mt du hiu ng mng v khi cc lnh t ca ng tha
nhn v nhn mnh nhc im ny trong chnh sch ca ng th
vic lm cho ngi ta hy vng rng ng s c gng ht sc
sa cha v cng c v mt ny. Ti tin chc rng i hi ny s l
bc ngot v mt ny v s thc y ng sa cha c nhng
thiu st trc. Mc d nhn xt ca ng ch Manuinxki v cuc
vn ng bu c Angiri rt ng, song cho c khch quan,
ti phi ni rng ng l ng chng ti b l dp tt y,
nhng sa cha sai lm, a i biu ngi bn x ra ng c
qun Pari. Tt nhin nh th cn t, song bc u nh vy l
tt. Ti sung sng nhn thy rng hin nay ng chng ti li c
nhng nh tt p nht, li c lng hng hi, ci l hon ton
mi i vi ng chng ti; v ch cn bng hnh ng thc tin
th nht nh nhng ci y s a ng ti mt chnh sch ng
n trong vn thuc a.
Vy phi hnh ng thc tin nh th no ? ra nhng lun
cng di dng dc v thng qua nhng ngh quyt rt ku sau
i hi a vo vin bo tng nh t trc vn lm th cha .
Chng ta cn c bin php c th. Ti ngh my im di y:
1. M trn bo L'Humanit mt mc ng u n hng
tun t nht hai ct cc bi v vn thuc a.
2. Tng cng tuyn truyn v tuyn la ng vin ca ng
trong nhng ngi bn x nhng nc thuc a c phn b
cng sn.
3. Gi nhng ngi bn x vo Trng i hc cng sn ca
nhng ngi lao ng phng ng Mtxcva.
4. Tho thun vi Tng Lin on lao ng thng nht
49
t
chc nhng ngi lao ng ca cc thuc a lm vic Php.
5. t nhim v cho cc ng vin ca ng phi quan tm
hn na n vn thuc a.
Theo ti, nhng ngh ny l hp l v nu Quc t Cng sn

v cc i biu ca ng chng ti tn thnh th ti tin rng n
i hi ln th VI, ng Cng sn Php chng ti s c th ni
rng mt trn thng nht ca nhn dn chnh quc v thuc a
tr thnh s tht.
Tha cc ng ch, v chng ta t coi mnh l hc tr ca
Lnin, cho nn chng ta cn phi tp trung tt c sc lc v ngh
lc thc hin trn thc t nhng li di hun qu bu ca Lnin
i vi chng ta v vn thuc a cng nh cc vn khc.

In trong sch i hi ton th gii
ln th V Quc t Cng sn, bn tc
k, ting Nga, phn I, Nxb. Chnh tr
quc gia, Mtxcva, 1925, tr.653-657.

Ngy 3-7-1924
Cc thuc a Php chim mt din tch rng 10.211.510 km
2

vi s dn l 55.571.000 ngi ri khp bn lc a. D c s
khc nhau v chng tc, kh hu, tp qun, truyn thng, v trnh
pht trin kinh t v x hi, song c hai im chung lm cho cc
nc thuc a ging nhau v sau ny c th i ti thng nht
cng u tranh:
1. Tnh hnh kinh t: trong tt c cc thuc a Php, cng
nghip v thng nghip pht trin rt yu t v nhn dn hu ht
lm ngh nng, 95% s dn bn x l nng dn.
2. tt c cc nc thuc a, nhn dn bn x u b t bn
quc ch ngha Php bc lt khng ngng.
Ti khng c th gi phn tch k lng v tnh hnh nng dn
tng nc thuc a. V vy, ti ch ly mt vi th d in hnh
chng ta c mt nim v tnh cnh nng dn cc nc thuc a.
Ti xin bt u t nc ti, ng Dng l nc ti bit r hn
c.
Khi Php nh chim thuc a ny, chin tranh lm cho
nng dn phi ri b lng mc ca h. Sau , khi h tr v th
thy rung t ca h b bn ch n in, theo sau qun i chin

thng, chim mt. Thm ch chng chia nhau c nhng t ai
m nng dn bn x cy cy t bao i nay. Nh vy l nng
dn An Nam bin thnh nng n v buc phi cy cy rung t
ca chnh mnh cho bn ch nc ngoi.
Nhiu ngi trong nhng ngi xu s ny v khng chu sng
trong nhng iu kin v cng khc nghit do nhng k chim ot
a ra, nn b rung t ca mnh v lang thang nay y mai
khp nc; ngi Php gi h l "gic cp" v tm mi cch
truy n h.
Rung t cp c bng cch y c em chia cho bn
ch n in. Ch cn xin mt ting l bn chng c th c hng
nhng khonh t c khi trn 2 vn v 2,5 vn ha.
Nhng tn ch n in ny khng nhng chim khng rung
t m cn chim khng c mi th cn thit khai thc s rung
t , k c sc lao ng.
Chnh quyn cho php chng s dng mt s t kh sai lm
khng cng, hoc bt cc x phi cung cp nhn lc cho cc ch
n in.
Bn cnh chnh quyn lang si , cn phi ni ti Nh chung. Ch
ring gio hi Thin Cha chim 1/4 din tch cy cy Nam
K. chim s rung t , Nh chung dng nhng phng
php khng th tng tng c l mua chuc, la o v cng
bc. y l mt vi th d. Li dng lc mt ma, Nh chung cho
nng dn vay tin nhng bt buc h phi cm rung. Tin li qu
cao lm cho nng dn khng sao tr ht n, nn buc phi bn t
s rung cm trc cho Nh chung. Bng mi th on tn c, Nh
chung c tm ra mi th ti liu mt c th gy nguy hi cho
nhng nh cm quyn. Li dng nhng giy t lm cng c e
do, Nh chung t c tt c nhng g h mun. Nh chung lp
hi vi bn t bn ln khai khn nhng n in chim khng
v nhng rung t cp c ca nng dn. Bn tay chn ca Nh
chung gi nhng chc cao trong chnh ph. Nh chung cng bc lt
"con chin" mt cch tn nhn khng km ch n in. Mt th
on khc ca Nh chung l tp hp nhng
ngi n xin, bt h khai khn t mi v ha l sau khi khai
khn xong s chia cho h. Nhng khi rung t mi va khai khn
xong v sp c gt, th Nh chung tuyn b l rung t ny
thuc v Nh chung v ui nhng ngi dng sc lao ng ca
mnh lm cho rung t y c ph nhiu. B nhng k "bo h"
h ( trong tn gio hay ngoi tn gio) cp bc, nng dn An
Nam thm ch khng th yn n lm n trn phn rung t t i
cn li ca mnh. Ngi ta bt nhng ngi o c phi o rung
t ca nng dn khng ng bt h phi ng thu khng.
Thu rung t mi nm mt tng. Mi y, khi chim hng nghn
hcta ca ngi An Nam min ngc giao cho bn u c, cc
nh cm quyn phi my bay n nhng nn nhn b cp
bc y khng dm ngh n ni lon.
Nhng ngi nng dn b cp bc, ph sn v b ui i ni
khc li tm cch khai khn t lm rung. Nhng khi t mi
va khai khn xong th chnh quyn li chim ly v buc nng
dn phi mua li theo gi do chnh quyn nh. Ai khng sc
mua th b ui i mt cch tn nhn.
Nm ngoi, mc d t nc b nn lt tn ph, th m thu
rung t vn tng ngay mt lc ln 30%.
Ngoi nhng th thu bt cng lm cho nng dn b ph sn,
nng dn cn phi i phu, ng thu thn, thu mui, ng cng
tri cng bc, lc quyn v v.v..
Ch ngha t bn Php cng thc hin chnh sch n cp v
bc lt nh vy Angiri, Tuynidi, Marc. Tt c nhng rung t
tt v c ti nc th phi cho bn thc dn di c ti chim.
Dn bn x b ui i, h phi tm ni nng ta nhng vng ven
ni hay nhng ni rung t kh lm n. Cc cng ty ti chnh,
bn u c v quan li cao cp chia nhau rung t ca cc thuc
a.
Do nhng hot ng trc tip v gin tip, cc ngn hng
Angiri v Tuynidi nm 1914 thu c 12.258.000 phrng tin

li vi s vn l 25 triu phrng.
Ngn hng Marc vi s vn l 15.400.000 phrng, nm 1921
thu c 1.753.000 phrng tin li.
Cng ty Php - Angiri chim 324.000 ha rung t tt nht.
Tng cng ty Angiri chim 10 vn hcta.
Mt cng ty t nhn chim khong 5 vn hcta rng, cn
cng ty pht pht v ng st Cpde th chim 5 vn hcta c
nhiu m qung v li c quyn u tin i vi 2 vn ha chung
quanh khu vc ny.
Mt cu ngh s Php chim mt n in 1.125 ha c
qung m, tr gi l 10 triu phrng, thu nhp hng nm l 4 triu
phrng. Dn bn x, ngi ch ca nhng m qung ny, mi nm
ch thu hoch c 1% phrng mi hcta.
Chnh sch thc dn ca Php th tiu quyn chim hu
cng cng v thay th bng quyn chim hu t nhn. N cng th
tiu quyn chim hu nh, lm li cho quyn chim hu n in
ln. N lm cho nng dn bn x mt hn 5 triu ha rung t
tt nht.
Trong 15 nm, nng dn Cabili b cp mt 192.090 ha.
T nm 1913, mi nm nng dn Marc b cp mt 12.500 ha
rung t cy cy. T khi Php thng trong cuc chin tranh "v
cng l", con s tng ln ti 14.540 ha.
Hin nay Marc ch c 1.070 ngi Php m chim ti
500.000 ha rung t.
Cng nh nhng ngi anh em ca h l nng dn An Nam,
nng dn chu Phi phi chu cnh c cc khng th chu ni, phi
lao dch lin min v phi gnh nhng th thu m nng n. S
cng kh ca h khng sao t xit. Thiu lng thc nn h phi
n nhng th rau c di hay thc go mc nt, v th m bnh st,
thng hn, bnh lao honh hnh trong nhn dn. Ngay nhng
nm c ma cng thy c nng dn i bi nhng ng rc
thnh th, tranh thc n tha vi ch. Cn khi mt ma th xc
cht nng dn ngn ngang ngoi ng v trn ng.
Tnh cnh ca nng dn min Ty chu Phi v chu Phi xch
o thuc Php cn khng khip hn na.
Gn 40 cng ty chim nhng thuc a ny. H chim tt c:
rung t, ti nguyn thin nhin, c sinh mng ca dn bn x
na. Nhn dn bn x thm ch khng c quyn lm vic cho mnh.
H buc phi lm vic cho cc cng ty, bao gi cng th v ch c
lm vic cho cc cng ty m thi. bt h phi lm khng cng,
cc cng ty dng th on cng bc vt qu sc tng tng.
Tt c rung t u b tch thu ht. Ch c ngi no chu lm
cng vic do cc cng ty y i hi th mi c mt phn rung
nh. n ung thiu thn lm cho h mc th bnh tt v
cht rt nhiu, nht l tr con.
Mt phng php khc l bt ng gi, ph n v tr con lm
con tin. Chng gi nhng ngi ny trong nhng cn nh cht
chi, i x tn t, hnh h h, bt nhn i v nhiu khi git h
na. mt vi a phng, s ngi b bt lm con tin thng
xuyn li nhiu bng s ngi lm vic phng mi mu toan
ca nhng ngi lm vic tm cch chy trn. cng vic cc
n in khi b nh tr, ngi ta cm dn bn x khng c cy
cy rung ca mnh kp thi. Do , nn i v bnh dch thng
xy ra, tn ph cc thuc a.
Nu mt vi b lc trn vo rng v trnh c ch bc lt ca
bn ch n in th h phi sng chng khc g th vt, h n r
c v l cy, cht v st rt, v kh hu. Trong lc y th bn ch da
trng tn ph ng rung v lng mc ca h khng b. Sau
y l mt on trong cun s tay cng v ca mt s quan t mt
cch vn tt, r rng v th thm s n p nng dn bn x:
Hnh binh cn qut lng Cevan.
Hnh binh cn qut lng Phanp Cun, lng v vn tri b
tn ph.
Hnh binh cn qut lng Bcannix, lng b t tri, 3.000 cy
chui b cht.

Hnh binh cn qut lng Cua, lng b ph, vn tri hon ton
b ph tri.
Hnh binh cn qut lng Abimaphan, tt c nh ca u b
t, vn tri b ph.
Hnh binh cn qut lng Examphami, lng b ph.
Cc lng ven sng Bm u b t.
Ti nhng min chu Phi thuc , Ty Ban Nha, Anh v B
o Nha cng c mt ch cp bc, lm ph sn, git chc v
tn ph mt cch khng khip nh vy.
Cngg thuc B, nm 1891 dn s l 25 triu, th m n
nm 1911 ch cn c 8,5 triu. Nhng b lc Herer v Cama
thuc a c ca c ti chu Phi hon ton b tiu dit, 8 vn
ngi b git trong thi gian c chim ng v 15.000 ngi b
git trong thi k "bnh nh" nm 1914. Cngg thuc Php nm
1894 c 20.000 dn, th m n 1911 ch cn c 9.700 ngi.
Trong mt vng, nm 1910 c 10.000 dn, sau 8 nm ch cn
c 1.080 ngi. Trong mt vng khc vi 4 vn dn da en, ch
trong 2 nm c 2 vn ngi b git, na nm sau 6.000 ngi
na li b git v b thng tt.
Nhng vng ven sng tr ph v ng c dn c, ch sau 15
nm bin thnh nhng min hoang vu. Nhng mnh xng tn
ri rc trng khp cc c o v lng mc b tn ph.
Tnh cnh nhng ngi cn sng st tht khng khip: nng
dn b cp mt phn rung b nh " dnh" ca mnh, th th
cng mt ngh, cn ngi chn nui th mt sc vt. Dn Matable
l dn chn nui nhiu sc vt trc khi ngi Anh n, h c ti
20 vn sc vt c sng. Hai nm sau ch cn 40.900 con. Dn
Herer c 9 vn sc vt, trong vng 12 nm bn thc dn c
cp mt mt na. Nhng trng hp tng t nh vy, xy ra rt
nhiu trong tt c cc nc da en tip xc vi vn minh ca
ngi da trng.
kt lun, ti xin ly mt dn chng ca mt ngi da en l
Rn Marng, tc gi cun Batuala. ng ta ni: "Chu Phi vng
xch o l ni dn c ng c, giu cao su, y c cc loi
vn tri trng cy, g v d rt nhiu. Ch sau 7 nm mi ci u
b ph hoi. Lng mc tan tnh, vn tri hoang tn, g v d b
git. Nhn dn bn x kit sc v phi lm vic nng nhc lin
min v khng cng nn khng sc v khng cn thi gian, d l
rt t, cy cy rung t. Bnh tt pht sinh, nn i honh
hnh, s ngi cht cng nhiu... Nn bit rng h l con chu ca
mt b lc kho mnh, thin chin, do dai v c ti luyn.
y, nn vn minh tiu tan...".
b sung bc tranh bi thm ny, ti xin thm mt im l
ch ngha t bn Php khng h ngn ngi y c mt khu vc vo
cnh i km, nu vic c li cho n. Trong nhiu nc thuc
a, v d nh Ruyning, Angiri, Maagtxca, v.v., ngi ta
khng trng ng cc na, m li phi trng nhng th khc cn
cho nn cng nghip ca Php. Nhng th ny c li hn cho ch
n in. iu lm cho i sng thuc a rt t v lun
lun xy ra nn i.
Trong tt c cc thuc a ca Php, nn ngho i u tng,
s phn ut ngy cng ln cao. S ni dy ca nng dn bn x
chn mui. Trong nhiu nc thuc a, h vi ln ni dy,
nhng ln no cng b dm trong mu. Nu hin nay nng dn vn
cn trong tnh trng tiu cc, th nguyn nhn l v h cn thiu
t chc, thiu ngi lnh o. Quc t Cng sn cn phi gip
h t chc li, cn phi cung cp cn b lnh o cho h v ch cho
h con ng i ti cch mng v gii phng.

In trong sch i hi ton th gii ln th V
Quc t Cng sn, bn tc k,
ting Nga, phn I, Nxb. Chnh tr
Quc gia, Mtxcva, 1925, tr.758-762.

THAM LUN TI I HI LN TH III
QUC T CNG HI
40

Tha cc ng ch, ti xin thng bo vi cc ng ch v tnh
hnh giai cp cng nhn ng Dng, mt trong nhng thuc a
quan trng nht ca Php.
Theo nhng s liu thng k gn y, ng Dng hin c 63
x nghip khai m sn xut 70 vn tn than , 5 vn tn km, 15
vn tn ch, 2.500 tn st, 1.500 tn cc kim loi khc, 3.500
)

qu v 100 kilgam vng.
Cn v nhng ngnh cng nghip khc th nn lu rng ng
Dng cn c 140 n in cao su vi din tch chung 3.500 hcta v
sn xut 5.000 tn. Cng nghip thc phm cng ng k - sn xut
250 tn tht hp.
100 x nghip t la sn xut 100 tn hng t la.
Nu nh k thm rng ng Dng cn c 355 trm in
bo, 2.100 kilmt ng st v 3 cng ln m mi nm bc d 7-8
triu tn hng khc nhau th iu s cho mt quan nim chung
v nhng lnh vc sn xut m v sn ng Dng ang b sc lao
ng vo .
ng Dng cn c nhng x nghip tng i ln: nh my
ximng clan
)
c 30.000 cng nhn lm thu, khu m vnh H

1) Cara: n v trng lng qu = 0,2 gam.
2) Nh my ximng Hi Phng.
Long c 4.000 cng nhn, nh my dt Bc
)
- 3.000 cng nhn,
ng st - 8.000 cng nhn.
Ngy lm vic 12-13 ting. Trong nng nghip ngy lm vic
cn di hn. Nhng ngy l - v nhiu khi c nhng ngy ch
nht - u khng c m xa ti. Khng c bo him x hi cho
tui gi, khng c tr cp cho lc b thng tt hoc au m. Tin
lng ca cng nhn khng lnh ngh khng qu 50 phrng mt
thng, cn ca cng nhn lnh ngh - 250 phrng. Cng nhn
nhiu khi phi k nhng giao ko mt pha, bt buc h phi lm
vic cho bn ch trong mt s nm nht nh. Theo giao ko, bn
ch nh my c th sa thi h bt k lc no, nhng ngi cng
nhn li khng th b vic trc lc ht thi hn nh quy nh
trong giao ko. Trong nng nghip, nhiu khi ngay c th tc hnh
thc cng khng c dng, v c nng tr thnh hu nh n l,
nh s hu ring ca bn ch. i vi nhng ngi khng phc
tng, c sn c mt h thng bt b v nh p.
Tt nhin, khng th ni ti t do bi cng. Mt vi cuc ni
dy ln mang tnh cht bi cng, khng phi l do vn ng tuyn
truyn gy ra m l do b i, b n p bng mi cch tn c
nht.
Vi s gip ho hip ca ch ngha quc Php, ng
Dng tht ra l phc hi ch n l. N l c ba loi: 1) t
kh sai, m chnh quyn cai tr cho bn ch cc nh my s
dng, sau c mt ngy lao ng cho bn t bn th ti n h li tr
v cc nh t c bin ha hu ha vn "t do, bnh ng v
bc i"; 2) nng n, c th bao gm tt c ngi An Nam t 18 n
60 tui, hng nm buc phi i phu mt s ngy nht nh. V li,
s lng nhng ngy ch l quy nh c chng, cn trn thc t
hu nh khng c hn nh. Mt phn ln dn c b huy ng
vo vic lm ng, o knh v khng c bt k mt th cng s

1) Nh my dt Nam nh.

no ht. S ngi dn bn x cht v nhng cng vic y tht rt
ln; 3) n l, ng theo ngha y ca t, h b bn v b mua.
Trong vic mua bn ny, chnh quyn thc dn tr thnh bn
ch kinh doanh. Ging nh thi chin tranh, chnh quyn thc dn
tuyn dn bn x lm lnh - tnh nguyn, th by gi chng li
m cng nhn - tnh nguyn i cc thuc a Php khc, ch yu
cho cc o Thi Bnh Dng. Nhng ngi An Nam ny n
b bn cho bn ch n in v ch nh my ngi chu u.
C mt bc th, ng khp ng Dng v ngy 17
thng 3 nm 1924, ni v nhng tai ho khng khip do bnh st
rt gy ra trong s nhng ngi n l b a ti o t
)
, bc th
yu yu cu phi chm dt ci h thng bc lt v lim s i vi
tnh trng tm ti ca ngi dn bn x.
Giai cp v sn khng th lm g chng li ci h thng bc
lt , cha c mt t chc cng nhn no c. B lut thuc a do
nhng nh khai ho Php son ra chnh l n p bt k mt
biu hin no c tnh t ch ca ngi dn bn x ni chung v
tng lp v sn ni ring. Theo b lut , ngi An Nam khng c
quyn xut bn bo ch bng ting m , khng c t do hi hp
v lp hi, b tc ot c quyn t do i li t tnh ny sang tnh
khc. bo v nhng lut php th c to n gm 5-6 quan li
Php, chng x kn v tuyn n, k c n t hnh.
Trc chin tranh, ngi An Nam c t chc vi hp tc x,
nhng chnh quyn thc dn gii tn chng, bt giam nhng
ngi t chc v nghi l tuyn truyn cch mng.
Tha cc ng ch, tnh cnh cng nhn An Nam l nh th.
l mt tnh cnh khng khip, nhng khng phi l khng c
li thot. Tnh hnh khng phi l khng c li thot, bi v vi s
gip ca cc t chc cch mng gn gi vi Quc t Cng hi ,

1) Hbrides: o nh nam Thi Bnh Dng.
chng ti quyt p tan lc lng ca ch ngha quc chu u
p bc chng ti. Nhng t ti kt qu , thc y nhanh
chng cng cuc gii phng ca giai cp v sn ng Dng th cn
thit mt iu l cc ng ch chng ta trong cc t chc cng nhn
cch mng Php phi tch cc gip chng ti trong cuc u
tranh gii phng ca chng ti. (V tay vang di).

In trong sch: i hi ln th III
Quc t Cng hi - Bo co,
bn tc k, ting Nga, Mtxcva,
1924, tr.297-299.


51.000 NGI AN NAM B QUC PHP
NG VIN I LM BIA N
V danh d ca ch ngha quc Php, x ng Dng thuc
a b thit hi nng n. 51.000 ngi An Nam (ngi ng
Dng) b ng vin v y ra mt trn ca nc Php. 49.000
ngi b a n cc nh my sn xut thit b qun s.
Ngi Php trong nhng bo co chnh thc vn thng vit
v "tuyn m lnh tnh nguyn"; s thc nhng ngi An Nam
b h bt v y vo chin tranh lm bia n.
Ngi Php khng ch y ngi An Nam ra trn. H cn tc
ot ht thy nhng g c th tc ot c di hnh thc thu.
i ly nhng th , nc Php quc nhiu ln ha
s em li t do v quyn t quyt cho cc dn tc b p bc.
Nhng nguy c chin tranh va mi qua khi, th nhng ch nh
bng ngi Php li bt u nn thm cng nhiu th thu. Cn
cc v tng th c phc v trong qun i n 4 nm.
Chin dch chng chin tranh do Quc t Cng sn pht ng,
ang vang di khp cc thuc a.
Nguyn i Quc
Vit nm 1924. Ti liu ting Nga,
lu ti Cc lu tr Vn phng
Trung ng ng.
i biu ng Dng d i hi
ln th V Quc t Cng sn.

LNIN V CC DN TC PHNG NG
Nu giai cp v sn phng Ty coi Lnin l mt th lnh, mt
lnh t, mt ngi thy th cc dn tc phng ng li coi Lnin
l mt ngi con v i hn na, cao qu hn na, nu ti c th ni
nh vy.
Khng phi ch thin ti ca Ngi, m chnh l tnh coi khinh
s xa hoa, tinh thn yu lao ng, i t trong sng, np sng gin
d, tm li l o c v i v cao p ca ngi thy, nh
hng ln lao ti cc dn tc chu v khin cho tri tim ca
h hng v Ngi, khng g ngn cn ni.
Quen b i x nh nhng k lc hu, thp hn, cc dn tc
phng ng coi Lnin l hin thn ca tnh anh em bn b.
Khng nhng h bit n Ngi m cn tha thit yu mn Ngi.
H tn knh Ngi tng t nh tn knh cha m. C thy cc sinh
vin Trng i hc cc dn tc phng ng khc sng c mt, c
thy cc chng trai tr nc n khi bit tin Lnin t trn th mi
hiu thu c tnh yu ca h i vi Ngi.
Lnin t trn, l ci tang chung cho ton th gii. Quc dn
ng
50
(ng nhn dn, hin nm chnh quyn Hoa Nam) ang
hp i hi th c tin Lnin mt. Ton th i hi ng ngay dy
v bui hp c b mc t tang Lnin. Theo ngh ca
bc s Tn Dt Tin, Chnh ph Qung Chu quyt nh ngng
cc cuc biu din ngh thut trong ba ngy. Tt c cc cng s u

treo c r, cc on th vn ho, chnh tr, kinh t cc a phng
v Bc Kinh, ch yu l cc hi sinh vin v cc t chc cng
nhn, u t chc mt cch trng th l truy iu nh cch mng v
i. Cng trong dp ny, cc on th y u nht tr biu quyt
i phi tha nhn ngay lp tc chnh quyn xvit. Sinh vin
quyt nh dng mt bc tng Lnin trong cng vin ln nht
Bc Kinh.
Ngh vin Trung Quc gi in chia bun.
Ph n cng khc thng Lnin. Trung Quc, cng nh tt
c cc nc phng ng, ph n rt t bit nhng s vic xy ra
trn th gii, h th vi nhng s vic y. Nhng h tang
Lnin. Nh vy l nhng biu hin ca ph n Trung Quc trong
hon cnh au n ny c mt ngha lch s. Mt mt, iu
chng t rng ph n phng ng thc tnh; mt khc, chng
t rng ngi thy v i c tt c mi ngi, nam cng nh
n, nhng ngi bnh thng nht cng nh nhng ngi tin tin
nht, u hiu v yu mn. V th, ti xin dch ra y bi ku
gi ca mt n sinh vin, ng trong mt t bo ph n Thng
Hi:
"Hi cc ch em!
T khi c ch ngha t bn, ton b c th x hi u b nh
hng tai hi ca n. Cc vt phm do tt c mi ngi sn xut
ra, ng l phi thuc v tt c mi ngi th li thuc c quyn
ca mt vi ngi! ch p bc kinh t n dch con ngi, cng
ch p bc y bin ph n thnh nhng vt tu thuc quyn
s dng ca nam gii!
T bao th k nay, bao nhiu triu con ngi b xing xch
nh th? Bao nhiu triu n b b hy sinh?
Trong lc cuc chin tranh th gii ang din ra c lit, trong lc
hng triu con ngi khng lm hi n ai, ang mun sng, nhng
li b a vo ch cht, Lnin p bng gian kh v kh khn,
thc tnh giai cp v sn Nga ni dy, t chc cc xvit.
Lnin khng nhng ch gii phng nam gii v n gii trn t
nc Tin sinh, m cn ch ng cho tt c nhng ngi ngho
kh trn th gii. V bt chp bn bch v tn cng bn trong,
bn t bn bao vy bn ngoi, ch kin cng ca Lnin cu
ng bo ca Tin sinh ra khi cnh au kh v lm than, v
nu cao ngn c ca Quc t cho tt c nhng ngi b p bc.
iu h chng ng chng ta knh cn mc nim trc
anh linh v i ca Tin sinh hay sao?
Ngy 21 thng 1 h chng ng mi mi l mt ngy tang cho
tt c nhng nam n ang chu kh cc hay sao?
Nc Nga ang tin n ch phn vinh. Nhng mun c c
mt nn ho bnh tht s, th cn phi tin ln hn na v cn phi
lm nhiu vic hn na. Loi ngi ang thc tnh; nhng mun t
gii phng hon ton, th cn phi u tranh. Th m gi y,
ngi thy t ngt t gi chng ta, cha c trng thy kt qu
cui cng ca s nghip ca mnh.
Nhng ngi c tm huyt lm sao m c th cm c nc
mt? Nhng ngi b p bc, nam v n, h li khng nn nhn
ly nhim v m Lnin li v tin ln hay sao? Tin ln!
Cc ch em thn mn!
Chng ta hy t chc truy iu mt cch trng th Ngi
sut i u tranh chng cnh cng kh v ch p bc ca cc dn
tc, Ngi u tranh cho th gii n hi th cui cng!".
kt thc, chng ta hy ch rng ch Lnin, th khi ni hay
vit, ngi Trung Quc u ch dng t "Tin sinh", mt t vinh d
ng ngha vi "T" (Khng T, Mnh T) v c ngha l: thy.
NGUYN I QUC
Bo Le Paria, s 27,
thng 7-1924.

CCH MNG NGA
V CC DN TC THUC A
Ch ngha t bn l mt con a c mt ci vi bm vo giai
cp v sn chnh quc v mt ci vi khc bm vo giai cp v
sn cc thuc a. Nu ngi ta mun git con vt y, ngi ta
phi ng thi ct c hai vi. Nu ngi ta ch ct mt vi thi, th
ci vi kia vn tip tc ht mu ca giai cp v sn; con vt vn
tip tc sng v ci vi b ct t li s mc ra. Cch mng Nga rt
hiu r iu . V th n khng va lng vi vic c nhng bi
din vn rng tuch v vit ra nhng quyt nh "nhn o" i vi
cc dn tc b p bc, m cch mng Nga dy cho h u tranh,
gip h bng tinh thn v vt cht nh Lnin tuyn b trong
lun cng ca Ngi v vn thuc a. Cch mng Nga triu
tp i hi Bacu
51
; hai mi mt dn tc phng ng phi i
biu ti d i hi . Nhng i biu ca cc ng cng nhn
phng Ty cng tham gia cng vic ca i hi. l ln u
tin trong lch s, giai cp v sn cc nc phng Ty i xm
chim v giai cp v sn cc nc b xm chim phng ng
thn mt nm tay nhau v cng nhau tm cch u tranh c hiu
qu chng ch ngha t bn l k th chung ca h.
Sau cuc i hi lch s y, mc du ang vp phi nhng kh
khn trong nc v ngoi nc, nc Nga cch mng khng h mt
cht do d trong vic gip cc dn tc m n thc tnh bng
cuc cch mng anh dng v thng li. Mt trong nhng vic quan
trng u tin ca n l thnh lp Trng i hc phng ng.
Trng i hc phng ng hin nay gm c 1.025 sinh vin,
trong c 151 n sinh. Trong s sinh vin y, c 865 ng vin
cng sn. Thnh phn x hi ca hc sinh nh sau: 547 nng dn,
265 cng nhn, 210 tr thc v sn. Nu ngi ta ch rng cc
nc phng ng u l nhng nc hu nh hon ton nng
nghip th s d hiu v sao s sinh vin nng dn chim t l cao
hn. n , Nht, Trung Quc - nht l Trung Quc, phn
nhiu l cc tr thc trung thnh vi s nghip ca giai cp cng
nhn ang lnh o giai cp ny trong cuc u tranh, iu gii
thch v sao s tr thc chim t l mt thiu s tng i quan
trng; v t l cng nhn t l do cng nghip v thng nghip
tng i km pht trin trong cc vng phng ng, tr nc
Nht. Ngoi ra, cn c 75 hc sinh thiu nin, t 10 n 16 tui.
150 gio s ph trch ging dy v khoa hc x hi, v ton
hc, v duy vt lch s, v lch s phong tro cng nhn, v khoa
hc t nhin, v lch s cc cuc cch mng, v khoa kinh t chnh
tr, v.v.. Trong lp hc, thanh nin ca 62 chng tc khc nhau
cng thn mt st cnh bn nhau.
Trng i hc phng ng c 10 ngi nh to cho sinh vin
dng. Trng c mt rp chiu bng cho sinh vin xem khng mt
tin vo ngy th nm v ngy ch nht; cn nhng ngy khc
trong tun l th cho mt ngi thu. C hai t sch vi 47.000
quyn sch gip cho cc nh cch mng tr tui i su vo vic
nghin cu ca mnh v bi dng thm t tng. Mi dn tc hay
"nhm", c mt t sch ring, gm sch bo bng ting m ca
h. Phng c sch c sinh vin trang tr mt cch c ngh thut
v c y bo ch. Cc hc sinh cng cho ra mt t bo ch c
mt bn duy nht dn vo ci bng to t trc ca phng c
sch. Nhng ngi au m c vo cha trong bnh vin ca nh
trng. Mt tri iu dng Crim dnh ring cho sinh vin cn
c dng sc. Chnh ph Xvit tng cho Trng i hc hai
tri h mi tri c 9 ngi nh. Mi tri h c mt ch cho sinh vin

hc chn nui. Ngi "b th nng nghip" ca Trng i hc
t ho ni vi ti: "Chng ti c 30 con b ci v 50 con ln". Mt
trm hcta rung t cp cho cc tri h y l do sinh vin t cy
cy ly. Trong k ngh h v sau gi lm vic v tp luyn, sinh
vin i gip nng dn. Nhn y cng ni qua rng mt trong
nhng tri h y trc kia l thi p ca mt qun cng. Tht l
mt cnh ng ghi nh khi trng thy l c tung bay kiu hnh
trn ngn thp c mang tc huy qun cng, v thy nhng ngi
nng dn tr tui Triu Tin hay cmni vui a trong l in ca
qun cng khng king n g c.
Sinh vin n, v mc khng phi mt tin. Mi thng mi
sinh vin cn c lnh 5 ng rp vng tiu vt.
hc sinh c mt quan nim ng n v vic gio dc tr
em, Trng i hc c mt nh nui tr v mt nh gi tr rt kiu
mu gm 60 em nh.
Mi nm Trng i hc chi tiu n 516.000 ng rp vng.
Cc i biu ca 62 chng tc trong Trng i hc lp thnh
mt "Cng x". Ch tch v cc cn s ca Cng x do ph thng
u phiu bu ra ba thng mt ln.
Mt i biu sinh vin tham gia vic qun tr kinh t v hnh
chnh ca Trng i hc. Tt c cc sinh vin u phi thay phin
nhau ln lt lm cng vic nh bp, th vin, cu lc b, v.v.. Tt
c mi v "phm php" hoc tranh chp u do mt to n c
bu ra xt x trc mt ton th cc ng ch. Cng x hp mi
tun mt ln tho lun tnh hnh chnh tr v kinh t quc t.
Thnh thong ngi ta t chc nhng cuc hi hp v nhng bui
d hi trong nhng sinh vin c khiu v ngh thut trnh by
ngh thut v vn hc ca khp cc min phng ng.
Mt im c bit nht biu hin s "d man" ca nhng ngi
bnsvch l khng nhng h coi "nhng ngi dn thuc a thp
km" y nh anh em, m cn t chc cho h tham gia i sng
chnh tr ca nc Nga na. Trong k bu c cc Xvit, nhng
sinh vin m khi cn trong nc ca h th ch l nhng "k dn
lnh", nhng "ngi c bo h", ngha l nhng ngi khng c
quyn g khc hn l quyn np thu, nhng ngi khng h c
quyn ng c v bu c nc h, nhng ngi khng c php
bn bc chnh tr, th nay nc Nga Xvit nhng ngi c
tham gia bu c v c i biu ca h vo Xvit. Mong rng
nhng anh em ca ti cc thuc a ang cu xin i quc tch
mi m khng c, hy th so snh nn dn ch t sn vi nn
dn ch v sn.
Tt c nhng sinh vin y u tng au kh v thy
ngi khc au kh. Tt c u sng di "nn vn minh khai
ho cao c" v di ch bc lt v p bc ca ch ngha t bn nc
ngoi. V th tt c u ham m v khao kht hc tp v hiu bit.
H va hng hi va nghim tc. H khng h chi bi phng tng
nh nhng thanh nin phng ng Pari, xpho, Bclin. Ngi
ta c th ni khng ngoa rng Trng i hc phng ng m p
di mi trng mnh tt c tng lai ca cc dn tc thuc a.
Min Cn ng v min Vin ng, t Xyri n Triu Tin -
chng ti ch ni n nhng nc thuc a v na thuc a c mt
din tch rng hn 15 triu km
2
, vi s dn hn 1.200 triu ngi,
tt c nhng nc rng ln y ngy nay u ang di ch ca
ch ngha t bn v ch ngha quc. V mc d s lng ca h
ng l phi lm cho h c sc mnh, cc dn tc b p bc vn
cha thc s mu t gii phng khi ch , v v h cha hiu
gi tr ca s on kt quc t, nn h cha bit on kt nhau li
u tranh. H cha c nhng s lin h gia cc nc h vi
nhau, nh cc dn tc chu u v chu M. H c sn mt sc
mnh to ln m h cha bit! Vic thnh lp Trng i hc
phng ng, tp hp nhng ngi lnh o tr tui tch cc,
thng minh ca cc nc thuc a, lm c mt cng cuc to
ln l:

a) Trng hun luyn cho cc chin s tin phong tng lai
y nguyn l u tranh giai cp, nguyn l m mt mt cc cuc
u tranh chng tc v mt khc cc tp tc ca ch gia trng
lm ln ln trong u c h.
b) Trng lm cho i tin phong ca giai cp v sn cc
nc thuc a tip xc mt thit vi giai cp v sn phng Ty
dn ng cho mt s hp tc tht s sau ny, ch c s hp tc
mi c th bo m cho giai cp cng nhn quc t ginh c
thng li cui cng.
c) Trng lm cho cc dn tc thuc a - t trc n nay
ri rc vi nhau - hiu bit nhau, v on kt vi nhau, do t c
s cho mt khi lin hp tng lai gia cc nc phng ng, khi
lin hp l mt trong nhng ci cnh ca cch mng v sn.
d) Trng nu ln cho giai cp v sn cc nc m giai cp
t sn c thuc a, mt tm gng v nhng iu h c th v phi
lm cho nhng anh em ca h ang b p bc.
Nguyn i Quc
Bo La Vie Ouvrire,
s 20, nm 1924.

TH GI QUC T CNG S
)

Tha ng ch,
Ti n Mtxcva vo thng 7-1923. Ti s ra i sau 3
thng lu li y. V l do ny hay l do khc, vic ln ng ca
ti b hon ht tun ny sang tun khc, ri ht thng ny sang
thng khc.
Sau i hi ln th V, Ban phng ng ni vi ti rng:
1/ Ban s gii thiu ti vi Quc dn ng ti lm vic y
v ngoi l ph, Ban khng th gip ti v ti chnh. 2/ Ti s ch
vi t cch c nhn ch khng phi vi t cch l cn b ca
Quc t Cng sn. 3/ Ti s khng c nhng quan h vi ng
chng ti Trung Quc.
D tt c nhng iu kin i vi ti l kh, nhng ti vn
chp nhn n c th i c. cu vn cc iu kin 2 v 3, ti
yu cu ng ti cho ti mt giy u nhim, v gi cho ng Trung
Quc mt bc th yu cu gip ti trong cng tc. Vy l vn
c gii quyt.
Nhng lc ny ni chin ang n ra Trung Quc, Quc dn
ng khng tr li bc th ca Ban phng ng. V vic ln
ng ca ti mt ln na li phi hon li v thi hn.

1) u th c ch "Chuyn cho Vitinxki" vit bng ting Nga. u
do BBT t.

Nh vy, trc l v ng ti khng tr li. Nay l v nhng
ngi Trung Quc nh nhau. Vy ngy mai s l v chuyn g
khc na. Nhng tt c nhng kh khn s khng cn, nu nh
vn ti chnh khng t ra. vn khng t ra khi ti hot
ng bn y, ti ch yu cu cc ng ch cung cp cho ti nhng
g m cc ng ch ang cung cp ti ch i, trong thi gian ti
khng lm g y c.
Xin gi li cho cng sn.
NGUYN I QUC
11-9-1924,
Th nh my, ting Php,

TH GI NG CH TRANH
Mtxcva, ngy 19 thng 9 nm 1924
ng ch Tranh thn mn,
Ban phng ng bo tin cho ti rng: Ban s chi tin i
ng cho ti ti Qung Chu, nhng khi n th ti phi t
xoay x tm ly cng vic.
Hn l lm vic kim sng khng phi l iu kh, thm ch
ngay c mt t nc m ti ch bit vit ch khng bit ni th
ting . Tuy nhin, trong trng hp ca ti, iu cng c
nhng ci bt tin:
1/ Ti phi sng gn nh bt hp php Qung Chu, ni
nhung nhc nhng mt thm Php.
2/ Nu ti nhn lm mt cng vic no , th ton b thi gi
ca ti s b chon ht. M ti th phi c hon ton t do lm
vic theo mun, tc l nghin cu hon cnh, xem xt qun
chng v t chc ci g .
Bi v ng chng ti v Ban phng ng khng th gip ti
v ti chnh, nn ti ngh ng ch trnh by trng hp ca ti
trc Ban chp hnh v xin cho quyt nh.
Xin gi ng ch li cho cng sn anh em.
NGUYN I QUC
Th nh my, ting Php,

HNH HNH KIU LINS
MT PHNG DIN T NGI BIT
CA NN VN MINH M
Ai cng bit ging ngi da en l ging ngi b p bc v bc
lt nng n nht trong loi ngi. Ai cng bit s bnh trng ca
ch ngha t bn v vic tm ra Tn th gii mang li hu qu
trc tip l lm sng li ch n l, mt ch , tri qua nhiu th
k, l mt tai ho tht s i vi ngi da en v l mt bt
hnh m mu i vi nhn loi. iu m mi ngi c l
khng bit l ngi da en chu M, ting rng c gii phng
65 nm nay ri, nhng vn cn phi chu ng nhiu ni thng kh
gh gm v tinh thn v vt cht, m tn c nht v gh tm nht
l tc hnh hnh kiu Lins.
Linsagi l do t Lins m ra. Lins l tn mt ch n in
bang Vicgini va l a ch, va l quan to. Li dng tnh
hnh ri ren trong cuc chin tranh ginh c lp, hn thu tm
ton b quyn hnh trong qun. Nhng ngi thuc phi bo
hong v nhng ngi thuc phi bo th b hn trng pht rt
d man, khng cn xt x, khng cn n t g c. Nh bn ch
n, nh ng Ku Klux Klan v nhng t chc b mt khc, nn
tc hnh hnh kiu Lins, mt tc khng hp php v man r tr
thnh ph bin v ko di mi cc bang trong Lin bang M.
Sau khi ngi da en c gii phng, tc cng tr nn v
nhn o, v c bit cha vo ngi da en.
CC BN HY TNG TNG...
Cc bn hy tng tng mt m ng cung lon. Qu m
nm cht, mt ngu, ming si bt, la , chi bi, nguyn ra...,
m ng y ang b li cun bi ci th cung lon c phm ti
c m khng phi lo s g c. H v trang bng gy gc, uc, sng
lc, thng, dao, ko, nc lu toan, di. Tm li l bt c vt g c
th dng git hoc lm b thng c.
Cc bn hy tng tng gia m ng y, l mt ng tht
en b x y, nh p, giy xo, rch da, rc tht, chi ra, b
i li, m mu, bt ng.
Ci m ng y, chnh l nhng k tham gia hnh hnh. Ci
xc ngi rch nt kia, l ngi da en, l nn nhn.
Trong cn sng hn th v th tnh, nhng k tham gia hnh
hnh li ngi da en n mt khu rng hay mt qung trng
cng cng no . H tri ngi vo cy, ti du la vo ngi
, ly nhng cht d chy ph ln ngi . Trc khi chm la,
h b dn tng chic rng mt ca ngi . Ri mc mt ngi .
Tng nhm tc xon b rt khi u, mang theo tng mng da,
l ra mt s ngi m mu. Nhiu ming tht nh ri khi ci
thn hnh tm bm v b nh p.
Ngi da en khng ku c na: li sng phng ln v
mt thanh st nung g vo. Ton thn ngi y qun qui nh
mt con rn b nh, d sng, d cht. Mt nht dao, th l rng
mt tai. i ch! N mi en lm sao! N mi ng tm lm sao! Th
l bn n b rch nt mt ngi ra...
C k ht: "Chm la ln i!". Mt k khc gp thm: "t va
thui n t t thi".
Ngi da en b nng chn, thui vng, chy thnh than.
Nhng ngi phi cht hai ln mi ng i. Cho nn h lin
treo ngi ln, ni cho ng l treo ci xc khng cn l mt ci
xc na ln. V by gi, tt c nhng ngi khng c tham d

cnh thiu sng y, v tay. Hoan h!
Khi ai ny xem chn ri, h h ci xc xung. Ci dy treo
c cht ra tng on, bn mi on 3 hay 5 la. Bn n b
tranh nhau mua lm vt k nim v ly khc.
Th l "Cng l nhn dn" - nh , ngi ta vn gi -
c thc hin. m ng du i, khen ngi nhng k "hnh s" ri
tn dn i, vui v nh va d xong mt ba tic, v hn gp nhau
mt bn khc.
Trong khi th trn mt t nhy nha m v khi, mt u
lu en, nt bt, b thui chy, khng ra hnh th g na, nhn nh
mt cch ng s v hnh nh mun hi vng dng ang ln rng:
" l vn minh ?".
MT CHT THNG K
T 1889 n 1919, c 2.600 ngi da en b hnh hnh kiu
Lins, trong c 51 ph n v thiu n, vi 10 cu binh trong i
chin.
Trong s 78 ngi da en b hnh hnh kiu Lins nm 1919,
c 11 ngi b thiu sng, 3 ngi b thiu sau khi b git, 31
ngi b bn cht, 3 ngi b hnh h cho n cht, 1 ngi b cht
ra lm nhiu mnh, 1 ngi b dm cht di nc, 11 ngi b git
bng nhiu cch khc.
ng u l bang Giocgia vi 22 nn nhn, th n bang
Mtxixipi vi con s 12. Trong c bang th nht v bang th hai
u c 3 binh s trong s b hnh hnh. Trong s 11 ngi b thiu
sng, th bang Giocgia c 4 ngi v 2 ngi bang Mtxixipi.
Trong 34 v hnh hnh c tnh ton trc v c t chc hn hoi, th
bang Giocgia cng li ng u vi 5 v. Th hai n bang
Mtxixipi vi 3 v.
Cn c theo nhng ti trng buc cho nhng nn nhn nm
1919, th:
mt ngi c chn trong Lin on nhng ngi khng ng
phi (nhng ch tri c lp);
mt ngi truyn b nhng sch bo cch mng;
mt ngi dm qu t do ln ting cng kch nhng v
hnh hnh kiu Lins;
mt ngi bnh lun v nhng v x xt gia mt ngi da
trng v da en Sicag;
mt ngi m ngi ta bit l lnh t ca phong tro u
tranh cho li ch ca ngi da en;
mt ngi v khng kp trnh sang bn ng nn lm cho
mt a b da trng ngi trong t hong s.
Nm 1920, c 50 v hnh hnh kiu Lins v nm 1923, c 28
v.
Nhng ti c bao gi cng l do ghen ght v kinh t m ra,
hoc do thy nhng ngi da en a phng lm n khm kh
hn ngi da trng, hoc do thy cng nhn da en khng chu b
bc lt n xng tu. Trong tt c cc v , nhng th phm
chnh khng bao gi b lm ry r, ch n gin l v h lun lun
c bn chnh khch, bn ti chnh, bn cm quyn v nht l bo
ch phn ng kch thch, khuyn khch, xi by, ri li bao che.
Mi khi sp xy ra hay xy ra mt v hnh hnh kiu Lins
th l bo ch chp ngay ly, coi l dp may him c tng s bo
pht hnh. Bo ch tng thut s vic vi dng tm a ra rt
nhiu chi tit.
Khng mt li trch mc hng vo bn git ngi. Khng mt
li thng xt i vi nhng nn nhn. Khng mt li bnh lun.
Bo New Orleans States ngy 26 thng 6 nm 1919 ng ni
bt tin sau y bng c ch 25 phn sut chiu ngang trang nht:
Hm nay, mt tn da en s b 3.000 cng dn thiu cht. V ngay
di l mt tin in bng ch nh xu: c mt o v binh ln bo
v, Hong nc c cng vi ng cung thi t chy trn.

Bo Jackson Daily News ra cng ngy , in trn hai ct u
trang nht v bng c ch ln:
Tn da en J.M.
s b dn chng Enlisvinl thiu cht,
vo nm gi chiu nay
T bo ch qun thm "khn khon mi ton th dn chng
n d", nhng tinh thn l nh vy.
VI CHI TIT
"Hi 7 gi 40 pht ti nay, J.M. b hnh h bng mt thanh st
nung , sau b em thiu... Mt m ng khong 2.000 ngi
)
,... c
nhiu n b v tr em tham d v thiu... Sau khi ngi da en b
tri trc php trng, ngi ta lin t mt ng la. Cch mt
qung, mt ng la khc cng c t ln nung mt thanh st.
Khi thanh st rc, mt ngi cm ly v g vo ngi da en.
Ngi ny hong ln, vi nm ly thanh st. Th l khng kh sc sa
mi tht chy kht... Thanh st c g vo nhiu ni trn mnh
ngi da en, ting ku la v rn r ca ngi di vo tn trong
thnh ph. Hnh ti mt hi lu, nhng ngi eo mt n ti xng
vo ngi da en v t ng ci ln. Ngn la bc cao v lim quanh
ngi da en ang van xin ngi ta lm phc cho n mt pht n.
Nhng li nn n ca n lm cho ngi ta ln ting ch nho" - Bo
Chatanocca Times, ngy 13 - 2 - 1918.
"Mi lm ngn ngi va n ng, n b v tr con h reo
nh sm khi ngi ta gii gad
)
ln ngi tn da en v chm la.
H m nhau, la ht, v x y nhau c ng gn tn da
en hn. Hai ngi trong bn h ct tai tn da en trong khi ngn
la bt u thui n.

1) Inprekorr, bn ting c, s 114, ngy 29-8-1924, tr. 1484, vit:
"200 ngi".
2) Gazoline. Xng nh, ct t du ho.
Mt ngi khc nh ct gt tn da en... m ng nhp nh
v di chuyn ai ny u c nhn thy tn da en b t chy.
Khi tht b chy ht, cn tr xng ra v khi ci thn hnh trc kia
ch cn l mt ci xc rch nt bc khi, khng ra hnh th g na,
chp chn trong ngn la, mi ngi cng vn cn m mi ng
xem..." - Bo Mymphis Press, ngy 22-5-1917.
"... n ng thuc mi hng, n b, tr con u ko n
xem. Nhiu b trong gii thng lu i theo m ng t ca nh
t n y, nhng b khc cng t cc ng gn y ko n... Khi
xc tn da en ri xung, ngi ta hng hi tranh nhau nhng mu
dy thng" - Bo Vicksburg Evening Post, ngy 4-5-1919.
"... mt ngi ct tai n, mt ngi khc xo b phn sinh dc
ca n... N tm cch bm ly dy thng, ngi ta lin cht phng
cc ngn tay i. Trong khi ngi ta treo n ln cy, mt g to nh
h php ly dao chm vo c n: t nht n cng b ti 25 vt
thng... N b ko ln ri h xung m la hng, ri li b ko ln
v h xung, c th mi... Cui cng, mt ngi nm dy thng
lng trng vo ngi n, u kia th buc vo mt con nga li
ci xc chy khp cc ph Oac. Ci cy treo xc tn da en li
ngay di ca s nh vin th trng. ng ny thn nhin nhn
m ng hnh hnh. Trn sut chng ng, tt c mi ngi u
tham gia bm vm tn da en. Nhiu ngi p n bng xng,
cuc, gch, gy gc. Khp mnh n, t u n chn, ch no cng
y thng tch. Hng nghn ngi cng reo vui vang di, khi ngn
la c chm ln... Mt lc sau, ci xc c ko ln cao, ai ny
u c th ngm nhn c, nn ngi ta v tay nh sm dy..." -
Bo Crisis, thng 7-1916.
NHNG NGI DA TRNG L NN NHN CA HNH HNH
KIU LINS
Chng c g ngi da en m c nhng ngi da trng no
dm bnh vc ngi da en cng b i x tn nhn, nh b Harit

Bich Stao, tc gi cun "Ci lu ca ch Tm" chng hn. Eligit
Lvagii b git. Gin Brao b treo c, Tmt Bts v Xtphen
Phxt b ngc i, b nh p v b b t. Trong nh t, Phxt
vit nh sau: "Khi ti nhn tay chn ti b nh nt nh, ti
ngh rng, giam gi ti, nh t s chng cn cn thit bao lu
na... 15 thng va qua, nh t 4 ln m ca xlim n ti,
ng bo ti 24 ln li ti ra khi nh th ca h, h hai ln
nm ti t tng gc th hai xung, mt ln nh ti n sn lng,
mt ln khc h nh cm kp ti, hai ln h pht tin ti. C ln,
1 vn ngi nh a ti ra hnh hnh kiu Lins, v ti b nh
b thng 20 ch, u, cnh tay, c...".
Trong 30 nm, c 708 ngi da trng, trong c 11 ph
n, b hnh hnh kiu Lins, ngi th v t chc bi cng, ngi
th v ng tnh vi cuc u tranh ca ngi da en.
Hnh hnh kiu Lins tht ng chim mt v tr vinh d trong
b su tp ton b nhng ti c ca nn "vn minh" M.
NGUYN I QUC
s 59, nm 1924.

GIO DC QUC DN
"CI D MAN" BNSVCH
Chnh ph Xvit cho thc hin chng trnh sau y:
A) Gio dc khng mt tin v bt buc; gio dc ph thng v
bch khoa i vi cc tr em nam n cho n 17 tui; t 17 tui tr
ln th gio dc chuyn mn v chuyn nghip.
B) Nh nc chu ph tn cho tt c hc sinh v n ung, qun
o, giy dp v nhng th cn dng cho hc sinh.
C) Thit lp mt h thng cc trng mu gio v v lng, nh
gi tr, vn tr, nh nui tr, v.v. nhm mc ch ci thin vic
gio dc ca x hi, gii phng ngi ph n.
D) Nhn dn lao ng tch cc tham gia vic gio dc quc
dn; pht trin cc "Hi ng gio dc quc dn"; tt c nhng
cng dn c trnh gio dc ph thng, u thuc quyn s dng
ca Nh nc, v.v..
E) Trong ngnh i hc, cc sinh vin ngho v nht l cng
nhn v nng dn c cp hc bng v nhng u tin khc h
c phng tin vt cht theo hc ngay c cc trng i hc.
"NN VN MINH" PHP
truyn b nh sng tt lnh ca nn vn minh cao qu vo
cc nc c nc m bo h, nc Php a li cho 40.000.000

"ngi Php hi ngoi" 8.007 trng hc. Ti khng ni qu u.
Di y l con s thng k chnh thc.
Thuc a Dn s Trng hc Hc sinh
- Ty Phi thuc Php 12.000.000 290 12.000
- Chu Phi xch o
thuc Php
5.000.000 100 4.000
- ng Dng 19.000.000 2.965 148.000
- Maagtxca 3.000.000 789 78.000
- Xmali 64.000 2 250
- o Ruyning 172.000 124 17.000
- n thuc Php 270.000 52 9.000
- ngti 500.000 194 18.500
- Guyan 144.000 23 2.000
- Tn o 17.000 18 600
Trong x Goalp, 10.000 tr em khng c trng hc. Ti
Angiri thuc Php, t sut 94 nm nay, trong s 5.000.000 dn ch
c 35.000 hc sinh l c hng th mt nn gio dc nh git,
cn 695.000 tr em bn x th phi chu dt nt. Ti Cao Min: 60
trng cho 2.000.000 dn! Ti Nam K (thuc Php t hn na th
k nay): trong s 2.500.000 ngi dn, ch c 51.000 hc sinh.
May mn thay, tuy chng ta thiu trng hc, nhng nc
Php ban cho chng ta rt nhiu nh th, tim ht thuc phin
v ty ru.
NGUYN I QUC
Bo Le Paria, s 29,
thng 9-1924.

CC NC QUC CH NGHA
V TRUNG
)

Nhng s bin Trung Quc c hai mt: s xung t gia cc
tng lnh Trung Quc v s can thip ca cc cng quc bn
ngoi. Chnh mt sau ny lm cho chng ta quan tm hn c, v n
quyt nh cuc chin tranh ni da nu tht c th a li nhng
hu qu nghim trng nht.
Hy th tm tt lch trnh nhng cuc can thip ca nc
ngoi trong qu kh tm ra nguyn nhn thc t, l do chnh
ca s can thip hin ti.
MT S NGY THNG
1635, vua Anh gi th yu cu cho php bun bn Trung Quc.
1830, i s Anh yu cu cho php nhp khu thuc phin vo
Trung Quc. Yu cu b Trung Quc bc b.
1836, ngi Anh nhp khu 20.280 hm thuc phin lu vo
Trung Quc.
1839, nc Anh tuyn chin vi Trung Quc bt buc nc
ny phi nhn thuc phin.
1841, Hng Cng b chim ot, Trung Quc phi bi thng
21.000.000 ng la chin ph, trong 6.000.000 ng l

1) Mt phn bi ny c ng li trn Le Paria, s 30, thng 10-1924
di nhan : Khng c ng n Trung Quc.

n vo gi tr s thuc phin b ph hu.
1856, nc Anh gy ra mt cuc chin tranh mi buc
Trung Quc phi hp php ho vic bn thuc phin v
m ca bin cho nc ngoi vo bun bn.
1860, qun i Anh - Php chim Bc Kinh. Nhng b: Anh -
Php c chim ng o Vchtria. Bi thng: 800
triu lng
)
cho Php v 10 triu bng cho Anh.
1874, Nht Bn tn cng Trung Quc. Nhng b: bi b ch
quyn ca Trung Quc i Loan, v o ny thnh
thuc a ca Nht. Bi thng: 50 triu lng.
1876, chin tranh vi Nga. Nhng b: lnh th b chim ng.
Bi thng: 900 triu rp.
1878, li xung t vi Anh. Nhng b: tha nhn tr ngoi
php quyn. Bi thng: 20 triu lng.
1885, Php tn cng. Nhng b: bi b ch quyn Trung Quc
An Nam , nc ny b Php chim lm thuc a.
1895, Nht tn cng. Nhng b: Trung Quc ht ch quyn
Triu Tin. Nc ny b Nht chim lm thuc a. Bi
thng: 20 triu lng.
1895, Nga, Php v c cng tn cng. Nhng b: tha nhn
quyn xy dng ng st. Bi thng: 3 t lng.
1897, c xm lc. Kiu Chu b chim ng, phi tha nhn
quyn khai thc hm m.
1897, Nga xm lc. Ca L Thun b chim.
1897, Anh xm lc. Hi Xm Uy b chim ng.
1898, Php xm lc. Tha nhn quyn thit lp ng in
tn Hoa Nam.
1900, Can thip v trang ca Anh, Nga, c, Php, M, , o
v Nht (Cuc khi ngha ca Ngha ho on
52
). Qun

1) Tael: n v tin t c ca Trung Quc.

i nc ngoi ng Bc Kinh v cc ca bin quan
trng. Bi thng: 450 triu lng.
T khi n ra cuc chin tranh th gii, bn quc ch
ngha thay th vic n cp cng khai v v trang bng
vic n cp che y v ngoi giao. Chng thng qua
nhng cuc hi ngh, lng l cp bc Trung Quc ang
trong tnh trng chia r v b b tay trc bn chng.
1919, Hip c Vcxy chuyn giao tt c nhng t gii ca
c Trung Quc cho Nht, mc du chnh Trung Quc
cng l mt nc ng minh.
1922, Hi ngh Oasinhtn thng qua vic cc nc Anh, Php,
M v Nht nm ly cc khon thu nhp Trung Quc v
nm cc c quyn v ru, mui, v.v..
1923, Thng ip ca cc i s i cho Php, Anh, M, Nht,
v B quyn qun l cc ng st Trung Quc. Thng 9
nm 1924, hm i ca cc cng quc ni trn thao din
trc Qung Chu.
TNH HNH TRUNG QUC
Chng ta thy rng, di nhiu l do khc nhau v bng
nhiu th on khc nhau, cc nc t bn ch ngha can thip
vo Trung Quc trc sau cng vn ch nhm i ti mt kt qu l
bt nhng t v ly tin bi thng.
By gi hy nhn qua tnh hnh kinh t v ti chnh ca ci
nc ln y, nc c mt nn vn minh lu i v hin ang l i
tng dm ng ca bn chng.
T nm 1895, Trung Quc k kt 16 hip c vay mn, m
tng s ln n:
902.000.000 phrng,
61.500.000 bng Anh,

64.368.000 la,
115.000.000 yn,
1.763.000 cuaron H Lan.
Thu quan, thu ch, tin thu v ng st, li tc v cng
nghip, thu ru v thu thuc l, tin thu v bu in v ngn
kh quc gia, thu mui, v.v. u phi em ra bo m cho ci
khon vay mn y.
Nhn vo bn Trung Quc, ta thy rng hu ht cc hi
cng quan trng, hu ht cc v tr chin lc, hu ht cc trung
tm sn xut hin i u b nc ngoi chim ng. Song bn
vn cha ni c ht. Bn vn cha ch r c nh hng ca
t bn nc ngoi lan rng ti u, cng cha ch r c tm i
bc ca bn nh thu ca nc ngoi c th bn ti tn u.
VIC BIN TRUNG QUC THNH THUC A
Mc du Trung Quc rt suy nhc, mc du ni b Trung
Quc b chia r, nhng du sao con s 11.139.000 km
2
ca n cng
vn l mt ming mi qu to m ci mm ca ch ngha quc
thc dn khng th nut tri ngay mt ci c. V khng th
trong mt ngy m y mt cch tn bo 489.500.000 ngi Trung
Quc vo xing xch ca ch n l thuc a. Cho nn ngi ta
ct vn Trung Quc ra: cch ny chm hn nhng khn hn.
Mt nguyn nhn khc lm chm vic bin Trung Quc thnh
mt thuc a c tnh cht quc t l s tranh ginh gia cc nc
quc ch ngha.
Nc Php chim c ng Dng, mun xm lc min
Nam Trung Quc. Vic xy dng tn km con ng st Bc K -
Vn Nam ph l mt bng chng v iu .
Nc Anh hin chim c Hng Cng, t nht lc ny cng
tm vui lng vi li n dch kinh t, n kim sot c hu ht
tt c cc ngun sn xut; vy th ch g m phi lng tng v vic
ng qun trn mt lnh th v cng rng ln na? Nhng khng
i no Anh li chu cho Php tr thnh mt cng quc thc
dn tht s chu . V bi v n thc tnh ang bt u
gt b ch p bc kinh t ca nc Anh, cho nn bn hm li nc
Anh phi tm cch vt b li Trung Quc. Nc Nht qu ng
dn vn lm le chim ly vi tnh ca Trung Quc, nhng khi no
M li chu nh th, v n s l mt mi nguy cho M. i vi
M, Trung Quc l mt th trng v c th l mt ng minh
trong mt cuc xung t vi Nht Bn.
NGHA CA CUC CAN THIP HIN NAy
Trong mt cuc can thip hin nay, bn quc nhm hai mc
ch. Trc ht, ginh thm nhng nhng b mi, sau na - v ti
cho rng y l iu ch yu - lt Tn Dt Tin. Chng ta bit
rng cc chnh ph ln thay nhau Bc Kinh lun lun vn thc
hin c mt chnh sch l: bn trong th chnh sch h bi, bn
ngoi th khut phc trc bn quc ch ngha nc ngoi.
Tri li, Tn Dt Tin, "ngi cha ca cch mng Trung Quc",
ngi ng u chnh ph Qung Chu, th lun lun trung thnh
vi nhng nguyn l ca mnh, ngay c trong nhng lc kh khn
nht. Cng lnh ca ng ng - Quc dn ng - l mt cng lnh
ci cch. Cng lnh gm nhng iu khon chng quc v
chng qun phit mt cch r rt. ng ln ting tuyn b on
kt vi cc dn tc b p bc cc nc thuc a v vi giai cp v
sn quc t. ng ng tnh vi Cch mng Nga: Tht l mt ti
li khng th tha th c! Ch ngha quc Php, k p bc
nhn dn ng Dng, ang lo ngi v ng bn lng ging kh
chu y, v nhng t tng ph hoi ca ng lng ging cng c th
xuyn qua bin gii v thm nhp vo nhng ngi n l An Nam
ca h. Trung Quc c bin gii chung vi n v Triu Tin.
Mt nc Trung Hoa thng nht, t do v hng mnh s l mn
gio u ca mt nc Triu Tin c lp v mt nc n gii
phng. quc Anh v quc Nht khng th khng lo ngi v

iu . Nguy c tuy cn xa, nhng suy theo tnh cht rng ln y,
th cng l mt mi nguy c thc t ri.
Chnh v th m ngy nay ngi ta ang tm cch thanh ton
Tn Dt Tin v ng ca ng, cng nh trc y ngi ta tm
cch bp cht nc Nga cch mng vy.
NHNG KH NNG CA MT CUC CAN THIP V TRANG
Cc cng quc quc ch ngha theo nhau gi ti hu th.
Ngi ta huy ng cc hm i trn mt bin Trung Quc. Ngi ta
tp trung tu chin vo ca b Thng Hi v ca sng Dng T.
C l s c mt cuc can thip trc tip chng? iu khng chc
chn lm. Trong ci m mu mi chng li nhn dn Trung Quc
ny, Anh nm vai tr lnh o. Mcnan s khng dm liu lnh
tin hnh mt cuc can thip ra mt. ng ta nh ch s ra sc
gip cho nhng k th ca Tn Dt Tin, v ci sch lc c truyn
ca chnh sch nc Anh li c tip tc thc hin ch i tnh
trng c nc bo c.
NHNG HU QU CA VIC CAN THIP
Ch ngha t bn quc t ang in cung tch lu. K hoch ca
cc nh chuyn mn ang t chc vic n dch cng nhn nc c.
Ngoi giao y tnh cht can thip - ngoi giao ca cc tun dng
hm, nh Tn Dt Tin ni - ang chun b n dch nhng ngi lao
ng da vng. Vic n dch hon ton giai cp v sn c chc chn s
dn ti vic n dch giai cp v sn chu M v chu u. K hoch
aox
53
l mt s tn cng trc tip vo giai cp cng nhn. Vic bin
Trung Quc thnh thuc a s khin cho ch ngha t bn kim c
nhn cng ht sc r mt, s h thp tin lng chu u v chu
M, s cng c th lc t bn. Vic can thip vo Trung Quc l mt
cuc tn cng trc tip vo giai cp cng nhn.
NGUYN I QUC
s 67, ngy 24-9-1924.

CNG CUC KHAI HO GIT NGI
Ngi da trng khai ho nhng ngi da en
nh th no - Mt vi s vic m nhng sch
gio khoa v lch s khng ni n.
Nu li hnh hnh theo kiu Lins ca nhng bn ngi M
hn h i vi nhng ngi da en l mt hnh ng v nhn o,
th ti khng cn bit gi vic nhng ngi u nhn danh i khai
ho m git hng lot nhng ngi dn chu Phi l ci g na.
T ngy ngi da trng t chn ln b bin lc a ca ngi
da en th lc a khng lc no l khng m mu. , nhng
cuc tn st hng lot c Gio hi cu chc phc lnh, c bn
vua cha v ngh vin ph chun mt cch hp php, c bn bun
ngi da en mi hng - t bn bun n l xa kia, cho n bn
quan cai tr ngy nay thuc a - chm ch thi hnh.
TN GIO
Chnh l gieo rc nhng n lnh ca o Kit, m vo
khong nm 1442, nhng tng t ca c vua Ty Ban Nha rt
ngoan o b ln b bin chu Phi. Vic truyn o ca h
bt u bng nhng cuc tn st. Theo li nhng cun nht k
hnh trnh ca h, th: "... V cui cng, c vua (l ngi vn

hng thng cng hun nhng cng cuc lm rng r uy danh ca
Ngi), gip cho nhng by ti trung thnh ca Ngi chin thng
c k th. Ngi ban danh vng p li cng lao ca chng
ta, tr cc khon chi ph ca chng ta v nh Ngi chng ta
bt c 165 ngi va n ng, n b v tr con, cha k mt s
ng b git v b thng".
Nhng k i chinh c
)
ngoan o to thnh mt th thi
tc.
Trong bn k nhng ca ci tch thu c ca nhng ngi
Gidut
2)
Braxin, nm 1768 th ngoi nhng cy thp t cu th v
nhng th khc ra, cn c nhng con du bng st dng nh
du ln mt ngi n l.
Trong mt thi gian di, cc hi "truyn b o Kit" ca ngi
Anh ly vic bun n l lm ngun li cho vic th phng truyn
gio ca h.
Ngy 12 thng 2 nm 1835, gio hi c lp ca Gio khu Crt
Scs (Nam Carlin) ng bo qung co rng gio hi sp em
bn mt mn hng t 10 n l quen vic trng bng. Tht ngi
ta c th k ra khng bit bao nhiu s vic nh th.
Nhng gio hi Bc M u l nhng k th kin quyt nht
chng vic xo b ch n l.
BN VUA CHA
T Scl Canh cho n Lpn nh, vua B, t b N hong
c hnh ca nc Anh l lidabt cho n Naplng, tt c ci
bn ngi ngi trn ngai vng y u bun bn ngi da en. Tt

1) Conquistador: Ch nhng tng t Ty Ban Nha hi th k XV v
XVI i xm lc Trung M v Nam M.
2) Les Jsuites: Mt dng o Kit do Inga Loayla, ngi Ty Ban
Nha, thnh lp t nm 1534, t chc theo kiu qun i. Ngoi vic truyn
gio, dng ny cn c nhiu hnh ng rt d man, tn c.
c bn vua cha i chim thuc a u k nhng hip c v
cho php c quyn kinh doanh tht ngi da en.
"Ngy 27-8-1701, c vua Ty Ban Nha rt ngoan o, v c

vua Php rt ngoan o cho Cng ty hong gia Ghin c c
quyn trong 10 nm ch nhng ngi da en trong cc thuc a
chu M... nhn m c bn vua ti u kim c nhng mn
li ln...".
"c vua Anh nhn trch nhim a vo t M thuc Ty
Ban Nha 144.000 ngi da en, c nam ln n, cc la tui, vi
gi tin mi u ngi l 33 ng quy v 1/3 ng...".
BN BUN NGI DA EN
Nm 1824, mt chic tu bun ngi da en va ly nhng
ngi da en t b bin chu Phi a i ngti, th b mt tun
dng hm ui theo. Trong khi ui theo, ngi ta thy c nhiu
chic thng tri lnh bnh gn tun dng hm. Ngi ta tng
rng chic tu bun ngi da en vt b nhng thng nc
xung cho nh bt d chy trn. Nhng khi cp st c chic
tu ri, th ngi ta nghe thy ting rn r trong mt chic thng
trn boong tu: m ra thy hai ngi n b da en gn b cht
ngt. T ra chic tu bun ngi da en ngh c cch
cho nh bt tu.
Mt chic tu Anh cu c mt chic tu bun ngi da en b
m. Ngi ta cu c nhng ngi da en ln thu th trn tu.
Nhng n khi thy thiu lng thc, ngi ta lin quyt nh hy
sinh nhng ngi da en. Ngi ta bt h sp hng trn boong tu,
ri dng hai khu sng ln bn h mt cch khng thng xt g c.
TNH CNH NHNG NGI N L
Nhng ngi da en b bt u b buc c, buc tay, buc chn

vi nhau, thnh tng i mt. Ri ngi ta li dng mt ci xch
di buc thnh tng chui 20 hay 30 ngi mt. Tri nh th ri,
ngi ta dong h ra tn bn tu. Ngi ta nht h chng cht vo
trong hm tu cht chi, ti om v nght th. "bo m v
sinh", ngi ta dng roi qut h ti tp nh ma bt h phi
nhy nho ln mi ngy vi ln. hng c rng ch, thng
thng l, n ng bp c ln nhau, v n b th dng inh m
thng trn nhng ch bn cnh. Nhng ngi m b coi l hng ho
h hng khng bn c, b qung xung bin. Khi bin ng,
ngi ta nm ngi da en xung bin cho nh tu. Ni chung
khi tu cp bn th mt phn t chuyn hng da en cht gc v
bnh truyn nhim hay cht ngt. Nhng ngi n l cn sng st
b em ng du v nh s bng st nung nh sc vt vy,
ngi ta m h bng tn, bng "kin" ch khng phi bng u
ngi. Th d nh Cng ty B o Nha Ghin, nm 1700 k
mt hp ng l s cung cp 11.000 "tn" ngi da en.
Hn 15 triu ngi da en b ch sang M trong nhng iu
kin nh vy, 3 triu cht dc ng hay b nm xung bin.
Cn nhng k v chng c hay ni lon m b git th khng k...
Li bun bn nh nhuc chm dt vo khong nm 1850
nhng ch cho mt hnh thc n l khc ph bin hn l: ch
thc dn.
CH THC DN
Nhng hin tng tn khc m chng ti sp k ra y, nu
khng phi l c chng minh bng nhng ti liu khng th
chi ci c, nu khng phi chnh nhng ngi u k li, th
ngi ta kh m tin c.
Mt nh bun Php Maagtxca thy trong kt bc ca hn
b mt trm, dng in tra tn nhiu ngi bn x lm cho hn
m hn ng l ly trm. Sau t lu, ngi ta pht hin ra
rng chnh con hn ly.
Mt vin quan cai tr thuc a bt mt ch ngi da en i
mt hn ln ng sut ngy ngoi nng chang chang. Ri hn
sai em tri ch li v sai cao su nng bng vo b phn sinh dc
ca ch.
Mt tn thc dn n ni gin v khng th bt hai ngi y t
bn x ca hn lm cng khng, em tri hai ngi vo cc,
gii du ho ln v thiu sng.
Nhng tn thc dn khc em nht mn vo mm hay hu
mn nhng ngi da en v t cho n.
Mt vin chc kia khoe l mt mnh hn git 150 ngi bn
x, cht 60 bn tay, ng trn cy thp t rt nhiu n b v tr
con, v treo rt nhiu xc ngi b vm ln tng cc lng m hn
c trao cho cai tr. Mt cng ty khai khn n in n lm cht
4.500 ngi lao ng bn x ti ring mt n in ca n.
Trng hp ngoi l, c bit ? Khng phi. l tc l ca h.
Nhng chng ta hy k mt vi ti c git ngi hng lot m
ngi ta khng th ti bn tnh d man ca mt vi c nhn no
c, nhng l nhng ti c m ton b ch phi chu trch nhim
trc lch s.
Mt nh vn Php k li: "Trong x Angiri ca chng ta st
bi sa mc, ti thy nh sau: Mt hm, binh lnh bt nhng
ngi Arp chng mc ti tnh g ngoi ci ti trn trnh s tn
bo ca nhng k chinh phc h. Vin quan nm ra lnh em
git ngay khng cn iu tra, xt x g c. V y l iu xy
ra... H b bt tt c l 30 ngi. Ngi ta o 30 h bi ct ri
em chn h xung n c, trn trung, u co trc, di tri nng
gia tra. gi cho h khng cht ngay, thnh thong ngi ta li
em nc ti nh ti ci bp... Na gi sau, mi mt h sng hp
ln, con mt li ra. Li sng v ln y c ci ming m h hc
trng tht khng khip... ri da nt ra, trn th vng ln nh tht
ln quay...".

Mt b tc Bngghi khng th cung cp c s cao su cho
n in. n in ny mun buc h phi np cho s thiu, lin
bt 58 ph n v 10 tr em gi lm con tin. Nhng con tin ny b
nht vo ch thiu khng kh, thiu nh sng, thiu n v ngay c
nc ung cng thiu na. Thnh thong ngi ta li n nh p
h. Theo bn thc dn ni th ting ku la ca h dng thi thc
cng vic. Sau ba tun chu au n khc lit, 58 ph n v 2 tr
em cht.
Nm hn hn. Ma mng mt c. Ton vng chu Phi
b khn kh. Ngi ta phi n c v r cy. Cc c gi cht v i l.
Th m chnh ph khai ho vn c bt phi np thu. Nhng ngi
dn ang b hn hn b li cho chnh ph rung t, vn tc,
nh ca v trn vo ni. Vin quan cai tr a ch sn v lnh vo
truy n v tm thy h trong mt ci hang. Ngi ta bn hun cho
h cht.
Nm 1895, ngi Anh tn st 3.000 ngi l
)
ni lon ra
u hng h.
T 1901 n 1906, ngi c t ra cng tn st n 15.000
dn Herer Ty Phi.
Nm 1911, ngi , trong c 3 ngy m bin ngoi Masiya
thnh l st sinh, 4.000 ngi bn x b git .
Nhng cuc tn st i quy m c nu ln thnh nguyn
tc chnh tr. l chnh sch git sch. Mt chnh ph Cp
tuyn b: "Nu ngi bn x m i vo con ng khng tun lnh
v ni lon, th h s b thng tay qut sch khi nc h, v s c
nhng dn tc khc n thay th h".
Ngy nay, 10 nm sau cuc chin tranh i "quyn dn tc t
quyt", th ngi Ty Ban Nha v ngi Php vn tip tc cuc

1) Tn gi chung nhng b lc thuc ging ngi Caferes min ng
Nam chu Phi, gia hai con sng Lanhpp v Dmbed.
xm chim m mu nc Marc, di con mt bao che ca nhng
k tai to mt ln Hi quc lin
54
.
Lch s vic ngi u xm chim chu Phi - cng nh bt c
lch s xm chim thuc a no - th t u n cui u c vit
bng mu nhng ngi bn x.
Sau nhng cuc tn st thng tay th chnh nhng ch lao
dch, khun vc, lao ng kh sai, ru cn, bnh giang mai tip
tc hon thnh cng cuc tn ph ca s nghip khai ho. Kt qu
tt nhin ca ch gh tm l s tiu dit ging da en.
K ra th thm vo nhng s vic mt vi con s, cng tt,
nhng cng tht l au n. Ngi ta s thy rng mt vi tn
thc dn giu c ln nhanh chng th cng ng vo lc dn s
nhng min b bc lt gim bt i khng phi l khng nhanh
chng. T 1783 n 1793, Cng ty Livcpn kim c chng
1.117.700 bng bng cch bun bn n l. Cng trong thi gian ,
dn s trong vng cng ty t chn n, mt i 304.000
ngi. Trong 9 nm, vua Lpn nh bc lt x Cngg c
3.179.120 bng.
Nm 1908, dn s x Cngg thuc B l 20 triu, n nm
1911, ch cn c 8.500.000 thi. Trong x Cngg thuc Php,
nhng b tc gm c 40.000 ngi m trong 2 nm ch cn li c
20.000 ngi, nhiu b tc khc khng cn ly mt ngi.
Nm 1904, dn s Htent l 20.000 ngi, ch trong 7 nm b
h, cn li c 9.700 ngi.
NGUYN I QUC
s 69, nm 1924.


THNG CH LITY
V BN tuyn NGN nhn QUYN
Th hin x Marc cho bn i hin chng
ca giai cp t sn Php l c tnh cht ph
hoi v nguy him.
Hi Nhn quyn v Cng dn quyn
55
(t nm 1924...) c ci
ch trng kh di l cho nim yt ti cc trng hc v cng s x
Marc thuc Php bn Tuyn ngn Nhn quyn v Cng dn
quyn nm 1789. Thng ch Lity - ngi c trng trch gi vng
Nhn quyn v Cng dn quyn ti Marc, cm ngt vic nim
yt bn Tuyn ngn qu nguy hi . Khng may cho ngi Marc
v may thay cho nhng ngi Php cch y 135 nm, l v Thng
ch vinh quang ca chng ta sinh ra khong 75 hay 80 nm sau
cuc i Cch mng; ch khng th... Nhng thi, khng a na,
chng ta hy ni thng vo vic.
Trong bc th gi cho Th tng Ni cc, Thng ch ct ngha
lnh cm nh sau:
"Trong lc ny v trong nhiu nm v sau na, i vi dn bn
x, nc Php c mt nhim v trc nht phi lm trn l: dy
cho h bit gi bn phn ca mnh. Ch khi no h hiu bn phn
ca h th mi c th ni n vic ban b cho h nhng quyn li
m hon cnh x hi v trnh hiu bit ca h c th cho php h
c hng.
"Trong lc ny, khng th
*
a ra cho nhng k m chng ta
ang bo h cc quyn li c thi hnh Php cho cng dn Php,
nht l im: "Nguyn tc ch quyn l trong quc dn, v lut
php l biu hin ca ch"...
"Vy nim yt nhng nguyn tc cc ch cng cng l rt
nguy him.
"Bt c d lm, ta ch c th lm tho mn c Hi nhn
quyn trong nhng tr s ch ring c ngi Php lui ti m
thi; nhng trn thc t, Marc hin khng c nhng tr s
nh th v.v.".
Mc cho Lity c vic coi bn Tuyn ngn... a li s t
ho cho nn Cng ho ca ng ta v vinh d cho cha ng ca ng
ta, nh mt mnh giy ln ti tn; mc cho ng ta c vic ngo
ngh khinh thng mt t chc c ting tm ca nn dn ch t
sn v ca nhng nguyn l ln thi Cch mng 1789-1793, chng
ta cng cc c...n v ngi Marc cng vy. Nhng chng ta phi
nhc li cho nhng anh em x Marc chng ta iu ny:
Trong cuc chin tranh v "cng l" - khng phi cng l cho
Con ngi v cho Cng dn, m cng l cho bn Diu hu v C
mp - th trong s 53.000 ngi Marc lm "bn phn ca h"
(40.000 ngi lm lao ng v 13.000 lm lnh), c 10.000 lm
trn bn phn mnh n ni b xng trn cc bi chin trng.
C nhng ngi Marc khc cng lm "bn phn" mnh bng
cch cung cp cho nc m ang lm chin hng vn tn hng ho,
hng trm triu phrng trong cc cuc cng tri bt buc, c gi
l cng tri "Chin thng" v cho cc cuc lc quyn bt buc,
gip cc vng b qun "bs d man" xm chim, lm trong thi
k 1914-1918 ng nhng iu m nhng ngi Php vn minh
lm cch y 20 nm Marc v hin ang lm hng ngy .
n p li nhng bom n v nhng cng n ca Nc bo h,
nng dn Marc trong khong mi lm nm phi "nhng li"

*
Ti gch di - N.A.Q

hng chc vn hcta rung t tt nht ca mnh, cn mnh th ln
ni v nhng cao nguyn tr tri cht i. V nn "thi bnh ca
nc Php", h phi ng su thu nng n c hng nm li
tng ln. Thu m t ch 109.499.000 phrng hi nm 1918, nm
1922 ln ti 171.953.000. Trong s my trm triu thu do ngi
Marc m hi ra ng , th 96.000.000, ngha l mt phn
ba, dng nui bo nhng ngi nh Lity v ng bn (ch
ring nhng khon chi ph cho Ph Ton quyn cng ln ti
25.000.000 phrng).
Th l ngi Marc lm trn "bn phn" ca mnh, bn
phn ngi n l. Nhng xng ng vi quyn Con ngi v
quyn Cng dn, h cn phi lm bn phn ca h l nhng Con
ngi v nhng Cng dn na, ngha l phi t chc nhau li v
u tranh ginh ly cc quyn , nh ngi Php tng lm hi
1789
56
v nh giai cp v sn cch mng ngy nay ang lm. Bn
phn , nhng anh em chng ta Marc cha hiu. Cho nn
Lity c l cho rng ru cn, thuc phin v nh th
(nhng tim ru v nh th Marc c 5 nm li tng 280%) c
gi tr "khai ho" nhiu hn v c ch cho s nghip thc dn nhiu
hn l bn Tuyn ngn Nhn quyn v Cng dn quyn nht nho
vy.
NGUYN I QUC
s 71, ngy 17-10-1924.

CH NGHA ThC DN B LN N
KiNH NGHIM CHU PHI XCH O THUC PHP
Ch thc dn Php "thu c"... nhiu tht bi. Khng
phi ch c chng ti mi nhn thy nh th. Nhn mt cuc tht
bi c bit thm hi, t Le Temps, ngy 24 thng 9 vit:
"Tht vy, ai cng bit rng tnh hnh chu Phi xch o ca
chng ta khng phi l ng nh chng ta hy vng cht no c,
khi m... l c ca nc Php php phi trn nhng vng rng bao
la m chng ta chim ot c ch khng phi l thu phc
c cho nc Cng ho. Khng phng i v cng khng cng
iu g c, ta c th ni rng... chu Phi xch o hin nay ang
vo tnh trng tht s l tt li. Vic khai thc min tht l th
s, cng c hnh nh khng c g c. Hin nay ngn sch thiu
ht ca min ch thng bng c l nh chnh ph tr cp.
Cui cng - iu nghim trng hn - l dn c min mn mi i
v cht dn, yu t dn s m s duy tr, s ci thin v tng ln l
c s cho mi s nghip, ang i n ch tiu dit". (Do chng ti
gch di).
V sau , t bo cn vit:

"Hn na, chng ta cn phm nhiu sai lm; ni di dng v
nhng sai lm ny cng v ch, by gi khng phi lc ngi hi tic
mt cch v b v qu kh, phi chun b cho mt tng lai tt p
hn. Hnh ng ca chng ta chu Phi xch o b t lit hay
chch hng ngay t u, v nhng sai lm v nguyn tc... n
nay cng vn cn tc hi mt cch gh gm; ngoi ra, hot ng
ca chng ta cn mang hu qu tai hi ca nhng sai lm v
phng php cn phi gp rt sa cha".
Nhng sai lm v khuyt im m t Le Temps than phin v
nhng hu qu tai hi m khng nu ra nhng s vic, l nhng
sai lm v nhng khuyt im no? l vic tc ot nhng
ngi bn x, l vic bt phu khun vc, l ch lao dch, l
thu kho nng n, l vic tuyn m cng chc v binh lnh, l vic
bt con tin, l nhng s tn c i vi nhn dn, l tt c ci ch
cp bc, git chc ng gh tm lm cho thuc a ny i
n tnh trng th thm hin nay.
Cch y hn 20 nm, ng guyxt Svali, sau khi m t s
d man ca ch thc dn, tin on nh sau:
"Nu ngi ta c tip tc lm nh th mi, nu ngi ta khng
ngng vic t ph cc lng mc th chng bao lu... hai b sng
Cngg cng nh nhng vng Ubanghi v Xanga s hon ton
khng cn mt bng ngi... Nu chnh sch y c tip tc nh th
mi th sau y na th k, tt nhng ging ngi cn c s tiu
dit ht ... (Morel)".
Nhng cuc tranh ci trong ngh vin nm 1906 l ra
rng mt t thng tri ca mt cng ty khai khn n in vit:
"Khng c qun rng cc nhn vin ca chng ta phi ng vai
tr nh l nhng tn k cp". V mt vin ton quyn vit cho
cc cng chc di quyn y nh sau: "Ti khng giu cc ng rng,
khi ngh thng thng, ti c bit cn c vo s thu thu c
ca ngi bn x, iu m cc ng phi lun lun ch ".
Nhng dng sau y trch trong mt quyn s chng t rng
nhng lnh c chp hnh tng ly tng t:
"Hnh qun cn qut lng Clv.
Cn qut dn Phng vng thng Cun: t lng, ph vn
tri.
Cn qnt dn Bcami: li t lng, ph hu 3.000 cy chui
(thc n d tr duy nht).
Cn qut lng Cuya: t lng, ph tri vn tri.
Cn qut Ancoong: nm bom xung lng, ri ph tri vn tri.
Cn qut dn Examphami: ph sch lng mc.
Vng Bma t ph v git ngi.
Hp php ho vic cp bc, tiu dit c h thng dn c, ph tri
mt cch c t chc nhng lng mc, phng php l nh th .
Mi su nm sau, nhng hnh ng b i nh th li c
ngi ta nu ra trc ngh vin Php.
Thng 12 nm 1921, ngh s da en Boanp ni trong mt
bi din vn cm ng nh sau:
"Dn s b li i v bnh tt, v nht l v ch m h phi
chu ng t khi b chim ng... Ch bt phu khun vc, s bc
lt nng n ca cc cng ty khai khn n in git nhng ngi
bn x...".
Ngy 22 thng 10 nm 1921, quyn B trng thuc a ra
mt sc lnh quy nh rng mt cng nhn bn x c tr cng
lm mt cng vic no m khng lm trn th c th b bt
giam v truy t v ti la o.
ng Anbe Xar - B trng B thuc a - phi th nhn
rng dn c khn kh ca thuc a sp dit vong. ng ra
sc gn cho tnh trng dn c b dit vong dn i , l do thiu v
sinh, v ng vit:
"Vic sn sc vng v v bn thu i vi ph n khi sinh n...

lm cho h khng sinh na; cn tr con lc s sinh khng c
chm nom chu o nn cht nhiu... Trong s dn c bn x
b bnh ng lm cho cht mn dn i, th bnh cm li cn st hi
thm hng vn ngi na".
sa cha tnh trng , ngi ta lm c nhng g?
Ngi ta xy dng c mt nh thng c nht, vi 79 ging
Bradavin, th ca thuc a! Th m vi cc dn c ang i
n ch dit vong , trong chin tranh, ngi ta li cn tm c
cch ly i 18.000 ngi - tt nhin l nhng ngi lnh mnh
nht v vm v nht - lm mi cho i bc, 313.000 phrng tin
cng bc lc quyn cu gip cc min b tn ph Php,
7.323.000 phrng tin cng tri cng bc, 53.000 tn hng ho,
y l cha k khng bit bao nhiu l ngy i phu chuyn ch
nhng trng thu.
l nhng "sai lm v nguyn tc" bin thuc a trc
kia thnh vng v dn c ng c thnh bi sa mc. Tuy nhng
ti liu ny l nhng ti liu chnh thc, nhng chng ti khng
tin rng n lm cho nhng bn c d tnh ca Le Temps thy
r c s tht.
Ch thch
CHU PHI xch O THUC PHP (Bradavin, Librvin,
Bngghi, Pho Lngnuy) rng bng bn ln nc Php v chy di
t ca sng Cngg n x Tripli. Dn s (theo iu tra nm
1921) l 2.850.868 ngi, trong s c 1.932 ngi u. Ngt hai
nghn k bc lt bn rt mt nc gn 3 triu ngi da en v c
nhiu ca ci thin nhin. Sn xut ch yu: cao su, g, ng voi,
du tht nt, nhn tht nt, da, c ph. Nm 1921, ch ring xut
khu cao su khng thi cng c gn 14 triu phrng. trao i
li s ca ci y, cng nm , nc Php nhp khu sang
thuc a 1.698.787 phrng lng thc, 1.732.336 phrng ru
vang v ru mnh, 1.394.500 phrng vi vc, 826.000 phrng vt
liu v thit b. c gi hy th so snh nhng ca ci m nc
ngi da en dn s ang tha dn i xut khu, vi nhmg
ci m nc ngc li nhn c: ru th hai ln nhiu hn
thit b, cn k v s lng bun bn th ru vang v ru mnh
chim hng u! Dn s b lm mi cho cng cuc khai ho - nht
l bng ru mnh - ang b dit vong. Ngc li cao su v g xut
khu th c lm giu cho mt vi ngi kinh doanh chnh
quc; nhng b vo ch ht trong ngn sch ca ci chnh ph
thuc a va sing nng va ti li y, nhn dn Php hng nm
phi nai lng ra ng thu. Nm 1923, Chnh ph Php phi
ph cp 8 triu phrng cho chu Phi xch o thuc Php, ngoi ra
li cn phi ly qu d tr ra 2.905.866 phrng ph cp thm.
Trong ci thuc a rng bao la gn 3 triu dn , ch c ngt
8.000 tr em c hc trng th tc hay trng ca Nh chung.
NGUYN I Quc
s 73, ngy 28-l0-1924.

NG KU KLUX KLAN
Ngun gc - kin ca nguyn lo ngh vin
Scman (1871). - "Theo li M 100 phn trm".-
"Hong " Ximmn. - Nhng v hnh hnh
theo kiu Lins hi 1919. - Ti sao, ng K.K.K

phi tiu dit.
Ngun gc ng Ku Klux Klan l min Nam nc M.
Thng 5-1866, sau chin tranh Nam - Bc, mt s thanh nin
t tp nhau ti mt a phng nh x Tenntx t chc mt
cu lc b. git thi gi, th thi. Ngi ta t tn cho t chc
l Kuklos, mt ting Hy Lp ngha l cu lc b. Mun cho ting
c v M, ngi ta bn i thnh Ku Klux. V cho c o hn,
thnh Ku Klux Klan.
Sau nhng cuc i thay trong x hi, tinh thn qun chng d
nhin l b nao nng. H tr nn khao kht nhng cm gic mi,
thch nhng ci g thn b. ng K.K.K, vi nhng li n mc l
lng, nhng nghi thc qui l, nhng s b n b mt, nht nh l
phi khu gi c c t m ca nhng ngi min Nam nc M
v c qun chng rt a chung.
Ban u, ch l mt nhm nhng k thch ua i mt mi
v nhng k n khng ngi ri, ch chng c mc ch chnh tr, x
hi g. Bn lu c nhn thy l mt lc lng c th li dng
t nhng tham vng chnh tr ca chng.
Chnh ph lin bang thng li va gii phng nhng ngi da
en v lm cho h tr thnh nhng ngi cng dn. Nng nghip
min Nam, thiu nhn cng ngi da en, nn khng c ngi lm.
Bn a ch c lm vo nguy c ph sn. Gia khi th nhng
ng vin ca Klan tuyn b nguyn tc quyn ti cao ca ging
ngi da trng. Chng ngi da en, l chnh sch duy nht ca
h. Giai cp t sn nng thn v ch n thy ngay ng Klan l
mt tr th c lc, hu nh l mt cu tinh. N lin ht sc gip
ng . Bin php hnh ng ca ng Klan i t do nt n
m st. Chng gy ra - trong 3 nm tri - c man no l ti c
v thm ho n ni nhiu ngi vn ng h chng, cng phi
khng khip m xa la chng.
Vo khong nm 1869, ng Klan - trc p lc ca d lun
cng chng - b "Hong " ca n gii tn. ng c mt
Hong , song ng ta ch c mt uy quyn thun tu v danh ngha
m thi. Nhng ng Klan cc a phng tip tc tn ti v gy
ra nhng ti c. Gio s Mclin - ngi cung cp cho chng ti
nhng ti liu ny - ni rng mi trang trong mi ba cun sch dy
cp iu tra v nhng hnh ng ca ng Klan hi 1871-1872, u
c ghi li mt v nh p ngi da en hoc ngi da trng. Nhng
vic tn bo , thng ch l do thi tn bo m thi. i vi chng,
nhng hnh ng l mt li tiu khin thch th.
bit r hn, v phn on c ng hn v ng Klan, th
khng g bng l trch dn ngay bi din vn ca nguyn lo ngh
vin Scman, hai, c trc Thng ngh vin hi thng 3-
1871. Scman hi: "Liu c mt ngh vin no c th nu ra cho ti
bit- sau khi lc li nhng ti c trong tt c cc thi i - mt hi
no hoc mt b ng no m li c nhng hnh ng v nhng
nh tn khc hn, hung c hn ng Ku Klux Klan khng ? ng
Ku Klux Klan l mt hi kn: thnh lp bng cch tuyn th, ng
vin ca n i m st, trm cp, cp ph, hnh hung, chi bi, do
nt. Bn chng phm nhng ti c khng phi l i vi nhng
k mnh v k giu, m l i vi nhng ngi ngho, nhng ngi
yu ui, nhng ngi hin lnh, nhng ngi khng c kh nng
t v!".
Tuy nhin, ng Klan cng sng v "hot ng" trong bn
chc nm tri mt cch khng v vang g cho lm.
NG Klan MI
Thng 10 nm 1915, trong tnh hnh mi ca nc M, Uyliam
Gidp Ximmn, "Hong " mi ca ng Klan, cng vi 34
ngi bn phc hi li ng K.K.K. Cng lnh ca ng l: theo
li M 100%, tc l chng Kit gio, chng ngi da vng, chng
cng nhn, chng ngi da en.

Cn ch l sau cuc chin tranh Nam - Bc v vic gii
phng ngi da en, ng Ku Klux Klan c ra i vi mc ch
cn bc ng hot ng x hi ca nhng ngi c gii phng.
Trong cuc chin tranh th gii, M tuyn m vo lc qun v thu
qun ca mnh hng trm nghn ngi da en; ngi ta ha vi h
l s thc hin nhng ci cch v mt x hi v chnh tr; sau khi
cng hy sinh nh ngi da trng, h rt r yu cu c
hng nhng quyn li nh ngi da trng. Tnh hnh cng
ngang nh mt phong tro "gii phng ln th hai". Th l ng
Klan mi xut hin.
"Hong " Ximmn cng li thnh lp ci "vng quc v
hnh" min Nam nc M - x s ca nhng tn ch n in ln
v nhng tn phn i vic gii phng n l, qu hng ca ch
n dch v vic hnh hnh theo kiu Lins, t quc ca ng Klan
c. Tr li mt ngi n phng vn, Uyliam Gidp Ximmn
ni v nhng mc ch ca mnh nh sau: "Chng ti thy r rng
phi bo m quyn ti cao ca ging ngi da trng, phi tc
nhng quyn t tr ban b cho bn da en. tri mun rng
ging ngi da trng phi cao hn; v lnh tri nh rng ngi
da en sinh ra l lm n l".
Ngay sau khi ng Klan xut hin li, th ch ring x
Tcdt, ngi ta m c hn 80 v nh p, trong mt nm,
v 96 v hnh hnh theo kiu Lins.
ng Klan c bit thnh hnh Giocgia, Mtxixipi, Tcdt,
Alabama v ccngdax. Trong cc x c nhiu nn nhn b
hnh hnh theo kiu Lins nht.
Nm 1919, ng Ku Klux Klan thiu sng: 4 ngi da en
Giocgia, 2 Mtxixipi, 1 Tcdt.
Chng hnh hnh: 22 ngi da en Giocgia, 12
Mtxixipi, 10 ccngdax, 8 Alabama, 3 Tcdt.
Chng xng vo v ph hu cc nh t hnh hnh nhng
ngi da en b giam y: 5 ln Giocgia, 3 ln Alabama, 3
ln Mtxixipi, 3 ln Tcdt, 2 ln ccngdax.
Chng hnh hnh: 12 ph n Mtxixipi, 7 Alabama, 6
Tcdt, 5 ccngdax, 5 Giocgia.
Chng thiu, treo c, dm xung nc cho cht hoc bn 9
cu binh s da en.
ng Klan cn can phm nhiu v hnh hnh theo kiu Lins
cc x khc na, nhng y chng ti ch nu nhng con s
chc chn m thi.
S SUY TN CA NG KU KLUX Klan
ng Klan nht nh phi b tiu dit v nhiu l.
1. Trong chin tranh, ngi da en hiu rng h l mt lc
lng nu h on kt li; cho nn h khng cho ngi khc t
do nh p, hoc git hi ng bo ca h na. H chng li mi
mu toan hnh hung ca ng Klan. Thng 7-1919, Oasinhtn,
h ng u vi ng Klan v m ng cung lon. Trong 4
ngy, cuc chin u si sc th . Thng 8, h nh nhau
trong 5 ngy vi ng Klan v m ng Sicag, 7 trung on
c huy ng lp li trt t. Thng 9, chnh ph buc phi
gi qun i lin bang n Omaha chm dt mt trn nh
nhau tng t nh th. Ti cc x khc, ngi da en cng t
v khng km phn cng quyt.
2. Cng nh ng Klan trc kia, v nhng hnh ng thi
qu, nn ng Klan mi vp phi d lun ca cng chng n
ni nhng ngi ban u tn thnh n hoc i theo n, nay cng
bt u b ri n. Nhng chuyn x xt trong ni b, nhng vic
qu xu xa i t v nhng v gian ln v ti chnh cui cng
lm cho nhng ngi bng quan nht v d di nht cng phi au
lng. Thng ngh vin buc phi truy t ng Klan. Ngay c

bo ch t sn nh t New York World, t Chicago Defender, v.v.
cng cng kch chng.
3. "Li M 100 phn trm" v thi chng i cng nhn ca
chng lm cho 20.000.000 gio dn M, 3.000.000 ngi Do
Thi, 20.000.000 ngoi kiu, 12.000.000 ngi da en, tt c nhng
ngi M bit iu v ton b giai cp cng nhn M, tp hp li
phn i chng.
Ti i hi Lin hip ngi da en va qua, ngi ta thng
qua bn kin ngh sau y:
"Chng ti tuyn b rng ng Ku Klux Klan l k th ca loi
ngi; chng ti tuyn b quyt nh u tranh vi ng n
cng v k vai st cnh vi tt c nhng ngi lao ng nc ngoi
M cng nh vi c nhng ngi b ng hnh h".
Mt khc, vic di c ca ngi da en min Nam nng nghip
ln min Bc cng nghip buc nhng tn ch n in - b nguy
c ph sn v thiu nhn cng - phi ni tay trong quan h i x
vi ngi lao ng da en, v do , ngy cng phi lun lun ln
n nhng phng php v nhng s bo ngc ca tay sai ca
chng l ng Klan.
4. Sau ht ng Ku Klux Klan mang tt c nhng ci xu ca
cc t chc bo th, phn ng, b mt m li khng c c nhng
ci hay ca cc t chc . ng c tnh cht thn b ca hi
Phrng Maxonnri, c nhng nghi thc k d ca cng gio, c ci
tn bo ca ch ngha pht xt, c tnh cht bt hp php ca 568
hip hi khc nhau; nhng n chng c hc thuyt, chng c cng
lnh, sc sng v k lut g.
NGUYN I QUC
s 74, nm 1924 .


ng dng
(1923-1924)

Bn tho ca Nguyn i Quc,
ting Php, lu ti Kho lu tr
Quc t Cng sn. Bn chp
lu ti Vin H Ch Minh


NHNG TI C
CA CH NGHA QUN PHIT
Theo phong tc c truyn th ngi An Nam coi r ngh nh
binh. Cho nn, cng mt cp bc nh nhau m quan v lc no
cng b xp hng sau quan vn. Sng trong tri lnh Php, phi
lm nhng cng vic lao dch nng n, phi tp luyn vt v, hc
tp nhng l thuyt ngu xun vi nhng tn ch huy tn bo, v
phi chu mt th k lut kht khe, lc no cng c th b trng
pht v lun lun b to n binh e do, tht khng c g ho hng
c th li ko c thanh nin An Nam v khuyn khch h tp
tnh ci ngh git ngi y. Thanh nin bn x ght cay ght ng
vic bn qun phit Php bt h phi i lnh. H tm mi cch
ln trnh: ngi giu c th t lt cn ngi ngho kh th trn
trnh. C thy nhng k khn cng khng c tin t lt v
cng khng bit trn i u c, b cng bch dn v tri lnh
bun b nh nhng con vt m ngi ta em ti l m; c thy
nhng ngi cha m, ch em, nhng ngi v sp ci va khc lc
va ku van thm thit i theo nhng ngi lnh m v "ci i gia
nh" y nh l i theo nhng ti phm b em ln my chm, mi
hiu c ci vinh d to ln ca ngi dn An Nam i lm ci
ngha v qun s cay nghit kia. Cho nn h tm mi c hi t
cu ly mnh.
Nhng nhng tn ch huy Php li rt xo quyt. phng
lnh An Nam b trn, mt vin t lnh ch huy qun i ng
Dng cho thch s hiu vo cnh tay mi ngi lnh bng nitrt
bc. Nhng tn ch n in ngy xa dng st nung nh du
n l th nhng vin tng ti ngy nay nh du lnh bn x bng

cht ho hc, tht l mt tin b ca mn ho hc v ca nn vn
minh! Cch lm c khc, nhng kt qu th nh nhau: Khi c mt
ngi lnh o ng ngi ta bt tt c n ng ni nghi c ngi
trn, ri em lt trn khm cnh tay. Nu ngi o ng ln
trn y, th b tm ra ngay; ngi y b bt em v nh lao v
a ra to n binh. Hu ht cc phin to n binh, khng tr mt
phin no, u c nhng v o ng b a ra xt x.
Khi ta bit ngi lnh bn x b i x nh th no th
ngi ta khng cn ngc nhin hi ti sao ngi lnh m li thch
nh lao hn l tri lnh. Ti trch dn mt on trong bi bo mi
vit gn y:
"Th su va qua, mt vic nghim trng xy ra trung
on pho th ngi bn x th 5. Chiu ngy th su , trong
khi duyt mt i tn binh bn x cui cng, mt vin h s quan
nh ngi mt cch d man, hnh ng li c nu l
gng mu trong trung on. Tn i nh ngi y li c
cp trn ca n xem l mt h s tt nht, hn na, li cn c
ngh thng chc. Tht ng tic rng nhng ngi c nc Php
gi sang y nhn danh l nhng ngi khai ho kin nhn,
dy ngh nh binh cho ng bo chng ti - mi sng chung cha
y hai thng vi nhng ngi bo h cho mnh - li t tin "hnh
ng mt cch b i" nh p bng nng sng v bng sng mt
ngi lnh bn x ng thng khng hiu qua mt ting Php,
vin c l ngi ny khng tr li nhng cu hi bng ting Php
"gi cy" ca tn ao ph. Ngi lnh ng thng y ng cht
ngt, khng th c na. Bc s ca trung on a anh vo nh
thng, anh lnh pho th An Nam b gy mt xng sn v b
nh qu tn nhn.
"Khi bo sp ln khun th chng ti c tin khong hai mi
ngi lnh An Nam t di quyn ch huy trc tip ca bn v
phu qun phit, b tri ra i, khng bao gi tr li...". V nhng
th d nh vy khng cn l him.

Trong chin tranh d Nh nc c tn dng v la bp rt nhiu,
nhng ngi An Nam cng khng ho hng g i th mng cho
ci b vn minh v cho nc m. Khng cht no nh vy u! S
tht khc hn v chng p g. Ngi ta ra lnh cho cc x phi
cung cp mt s ngi no y. Nhng ngi ny b bt v nht
cc nh lng, ri sau b tri tng xu em ln tnh l. Ngi
ta em nht h vo trong cc trng hc hay trong cc tri giam c
lnh canh gc, li l tut trn v sng np n sn. Tip ngi
ta xp h xung hm tu ti om v ngt ngt nh nhng con vt
ch sang Php.
Chnh bng nhng phng php gh tm y m ngi ta
bin mi vn ngi An Nam thnh nhng ngi "tnh nguyn"
bnh vc cho chnh ngha, cho cng l, v.v.. Trong s , 51.000
ngi lm vic ch thuc sng, o hm, vn chuyn, cu thng
v lm nhiu vic khc na.
49.000 ngi ra mt trn Php, Xalnch v Xibri.
20.000 ngi cht.
Cch "m lnh tnh nguyn" cng bc y khng phi lm
c tri chy m khng gp tr ngi g. Khi c lnh gi tng qun,
s lnh tr b vng mt ln ti 30%, s o ng 50%. Nhng cuc
biu tnh, ni dy, bo ng n ra hu khp cc tnh. ng nhin
l nhng cuc u tranh y u b n p khng gm tay. T y,
bn git, tn st, tt c b my n p u c huy ng. Ai chng
li b x bn ngay ti ch. Nn nhn k c n hng nghn ngi.
Khi c gii ng, nhng ngi "anh hng" An Nam c nc
m bit n n cn i i tht l cm ng. Trc khi ln tu v
nc, ngi ta lt li tt c ca ci ca h: no tin dnh
c, no c, no qun o m h t sm ly. Cng nh khi i,
h li c xp xung hm tu ti tm, n nhng ba cm thiu
thn, kh nut tri v b ngc i. Ngi ta s nhng ngi lnh
ny mang v nhng t tng tin b v nhng thi quen thch c
lp tim nhim c nc Php, nn ngi ta giao h cho bn

thc dn u gi tn bo nht kim sot. Bn ny dng gy nh,
ngi v c. V n nc nh, nhng ngi lnh y u b nm
ra ng mt cch n gin th thi.
Trc khi i chin u, ngi ta ha tri ha bin vi h, th
n nay tr v ngi ta li rt b ht mi quyn li m xa nay
nhng ngi An Nam i tng qun u c hng, nh min thu
thn, min sai dch, v.v.. Nhiu ngi phi i n xin t lng ny
qua lng khc, phi i b hng tun l tr v qu hng, ni m
ngi ta dng v lc buc h phi rt ra i.
Hin nay ngi ta ko di thi hn tng qun ca ngi bn x
t 2 n 4 nm. Ngoi s 25.000 n 30.000 lnh kh ng qun
trong nc dng bn git ng bo ca h, x ng Dng cn
phi cung cp thm 40.000 lnh m phng s chnh quc v
cc thuc a khc.
Cc bn thy y, nc Php chng phi qun phit cht
no u!

NHNG THM HO
CA NN VN MINH
truyn b vn minh Php, bo v danh d l quc k Php
cc thuc a xa xi, ngi ta dng nhng i qun gm ton nhng
tn lu manh, nhng bn li bing, nhng tn lt li php lut,
nhng tn git ngi, ni tm li, gm cc tinh hoa ca nhng cn
b, lm lt tt c cc nc chu u. n nc b xm chim
hay sp b xm chim cng vy, ngi ta th nhng tn st nhn
ny vo trong m dn chng thiu t v. V kch thch chng,
ngi ta bung lng cho bn cn tha h honh hnh theo th tnh
tn bo ca chng. Sau y l vi cu chuyn do cc nh vn thuc
a k li, h tng chng kin nhng hnh ng d man ca
nhng ngi v s anh dng cho nn vn minh cao c y.
Khi bn lnh ko n, dn chng chy trn c, ch cn li hai
c gi v hai ph n, mt thiu n cn tn v mt ph n ang cho
a con mi b, tay dt mt em gi nh ln tm. Bn lnh i
tin, ru mnh v thuc phin. Khng ai hiu chng ni g, th l
chng ni gin ly bng sng nn mt c gi ngt i, ri cn mt
c th trong my gi lin, hai tn trong bn lnh, khi ko n say
b t, em thiu trong mt ng ci lm tr vui vi nhau. Trong khi
th nhng tn khc hip hai ph n v em gi nh, chn ri,
chng git cht em b. Lc , ngi m bng a con kia trn
c, ri t trong mt m bi cy cch y 100 mt, trng thy
ngi ch em mnh b hnh h. Duyn c lm sao, ch chng bit,
ch ch thy ngi thiu n b t nga trn mt t, tay chn b

tri cht, ming b bt li, cn mt tn lnh th ly li l c t t,
tng nht mt, chc vo bng ch ri li chm chm rt ra. Sau ,
chng cht ngn tay ngi thiu n cht cp ly chic nhn
v cht c cp ly chic vng.
Trn mnh t bng phng trc kia l rung mui, ba ci xc
cht nm : em b b lt trung, thiu n b m bng, cnh tay
gi th, gh gm lm sao, cng trn trung nh th, nhng b thiu
chy, nn khng nhn ra hnh th c na, m chy lnh lng,
ng li v da bng th phng ln, chn vng, ng nh, ging nh
da con ln quay vy.
Sau khi chim c ch mi, vo bui chiu, mt s quan thuc
tiu on Phi chu thy mt ngi chu b bt cn sng, khng
c thng tch g. Sng hm sau, vin s quan thy ngi y cht
ri, b t m chy ra, da bng chng ln. Bn lnh thc sut
m qua quay chn mt ngi b tc v kh, cn bn khc th
hm hip mt ph n.

*
* *
Mt tn lnh khc mun p mt ngi n b An Nam hin
thn cho con ch ca n, ch y khng chu. Tn lnh dng li l
m vo bng ch.
*
* *
Mt tn lnh m nhy x ra v c m cht mt b gi An
Nam.
*
* *
Hi ti n Bc K i trn con tu ca mt nh thm him c
ting, cc anh c bit i mt ngi An Nam lc by gi ng gi
bao nhiu khng? Khng ng mt ng trinh! Tht y. Ti cn
nh nh th ny: Chng ti ang i ngc dng sng Hng, th trn
tu thu ngi ta em ru nh cuc vi nhau, xem ai ngi di
tu bn 10 pht sng trng m "h" c nhiu ngi An Nam
nht trn b. Mt vi ngi khc dng sng lc i bt ngi v
bt thuyn i tin chuc.
*
* *
Ngi ta s ni, l nhng vic ng tic nhng kh trnh
khi trong nhng cuc xm lc v chin tranh. Th cng c!
Nhng ngi ta ng c ni vi chng ti na rng l vinh d,
l quyn hn ca chin tranh, v cng ng ni rng trong cuc
tn st hng lot ny, nhng nh qun s Php u t ra ho hip
v nhn o. on vn sau y, trch bc th ca mt vin trung
u tr tui gi v nh chng t nhng tn n tht ngi y tht va
nhn o li va ho hip nh th no:
"Chng ti tn cng bn ln trong mt bui nhng lc no
cng ch thy trong thnh c vi tn cung tn khn kh chu cht
mt cch dng cm, v ti cng khng cn ni thm rng bt c
tn no ri vo tay chng ta, b thng hay khng, u b em bn
tc khc ti ch".
V trong mt on khc, bc th vit: Trn mt con ng
mn chng ti gp mt ngi da vng trn vai gnh hai thng lc.
Khi chng ti ti anh ta khng b chy. Ngi ta bn gi anh ta li
v bui chiu em ra bn.
*
* *
Chin tranh kt thc, ngi ta bt u cng vic bnh nh.
Bn qun phit Php hiu "bnh nh" nh th ny y:
Mt s quan tr tui va Php sang. Mt hm n mt lng
n, hn thy nh ca vng v, cn dn chng th t tp trong sn
nh. Hn tng lc vo mt phc kch nn rt sng bn x vo
m ngi v ti. Tht ra th h ang lm l t thn. Thy b bn,

h ht hong chy tn lon. Tn s quan va ui, va tn st.
*
* *
Ti phi nhc cc bn nh rng tt c nhng cu chuyn
ny, cng nh nhng chuyn ti s k thm, u do ngi Php
mt thy tai nghe, vit ra. Khi h vit, c l h khng ngh rng,
mt ngy kia s c mt ngi An Nam c nhng chuyn ; nu
bit rng ti s dng nhng ti liu h vit, chc chn l nhng
nh vn s hi hn v ni ht s tht. Ni r nh vy ri, ti
xin tip tc: Mt i i hi qun n Vnh Long (Nam K). Vin
quan tnh a lnh tp i n khch tht long trng. Tn ch huy
i tun tiu ra lnh bn vo nhng ngi i n h v git cht
mt nhiu ngi mt cch tht v vang.
*
* *
Khng th tr c mt ngi phin lon, ngi ta bn t v
trit h lng mc, ngi ta ph hoi c nhng vng ln cn khc.
*
* *
Ngi ta lm cch a kh gii cho ngi An Nam chm git
ln nhau v xui gic h phn bi nhau.
Ngi ta bt cc lng phi chu trch nhim v nhng v ph
ri tr an xy ra trong a ht ca mnh. Ngi An Nam phi dn
ng cho qun i v bt np nhng k bo ng. Nu ai khng
tun lnh th chng cho l c ti. Lng no cho mt ngi yu
nc n nu th b kt n. Phng php duy nht truy tm tht
l n gin: ngi ta tra hi l trng v hng chc, ai khng
cung xng lin b bn ngay. Trong hai tun l, mt tn gim binh
git mt 75 k ho.
Khng khi no ngi ta ngh n phn bit nhng ngi yu
nc ang chin u tuyt vng vi bn du ng cn thnh
ph. p tan s khng c ca nhn dn, ngi ta khng c cch
no hn l giao cng vic "bnh nh" cho nhng tn phn bi
bn ht lng tm v t chc ng bng Bc K, Bnh Thun v
Ngh - Tnh nhng cuc tn st m mu, lu li i i mt k
nim kinh khng trong k c mi ngi.
*
* *
Khng ch c ngi sng mi l nn nhn ca ch thc dn
man r y. Bit ngi An Nam rt sng bi t tin, bn ngi Php
cn c nhng hnh ng c c i vi c ngi cht; chng giy
xo thi th cha m ngi ta cho con ci phi au xt, hoc hnh
h xc k th b thua v b git cht, cho h lng cm tc
v ra ting bt lc khng nh bi c ngi khi h cn sng.
Nh i Vn l mt ngi yu nc chin u nhiu nm tri,
chng li nn cai tr Php, b chm H Ni, u em bu Bc
Ninh, xc nm xung sng Hng.
Tng Duy Tn sau mi nm chin u tuyt vng cng b bt
v b chm. Thi th ca ng b em bu ph.
Phan nh Phng, mt v quan to v l mt nh vn thn
danh ting, chng Php mi nm tri ri cht trong rng su. ng
cht ri nhng bn Php vn cha tha: ngi ta qut m ng ln,
t xc v em tro vt i. Ngi ta bo th c ngi nm yn
di m.
Bt lc khng nh ni ng Thm, khng sao git c ng
bng thuc c cng khng tr c ng bng ct mn, ngi ta bn
o m cha m ng, em hi ct vt xung sng.
Sau nhng cuc biu tnh min Nam Trung K, nhiu nh
vn thn b x t v b y bit x. Trong s c ng Ngh
Trn Qu Cp, mt nh nho thanh cao ai cng mn phc. ng Cp

b bt trong khi cn dy hc; khng xt hi g c, ngi ta em
chm ng hai mi bn gi sau khi b bt. Chnh ph git cht ng
cha , cn hnh h mi, khng chu giao tr thi hi ng cho gia
nh.
*
* *
Khi hnh hnh nhng ngi lnh kh H Ni
57
, Chnh ph
cho bt gii cha m, v con h n v bt h mc kch cuc tn st
rng rn nhng ngi thn yu rut tht ca mnh. gy mt n
tng lu di v "dy dn chng", ngi ta lm li ci vic
lm Anh hi th k th XVIII tc l xc u lu nhng ngi
Giac
)
bi trn ln mi gio ri em cm dc ph Xiti v dc cu
Lun n. Hng tun l ngi ta cn thy u lu nhng ngi
lnh, nn nhn ca nn vn minh Php, cau my nhn mt trn
cc cc tre trn cc ng ph chnh H Ni.
By gi nc An Nam "c bnh nh", ngi ta ra sc sn
bt nhng "tn cp" An Nam. Nhng tn cp y l ai? Mt vin
s quan gii thch:
Cng c mt c tng tng nh nhau - ng ta ni - ngi Anh
xem nhng ngi Be quyt tm chng li h nh l phin lon
ngoi vng php lut th ngi Php chng ta cng coi nhng
ngi An Nam yu nc nh k cp.
Mt ngi Php khc ni: B cp ht ca ci, dn chng nhiu
lng tr thnh "k cp" tt c; nhng h ch l nhng ngi ni
dy chng s cp ot bt cng m thi.
Tm ra nhng tn "cp" y khng phi khi no cng d dng,
bt c h cng kh hn. Nhng vin chc phi i lng bt h,
chm git ngi v ti khi tr v tay khng. y l mt bng
chng ly ca mt ngi Php m ti trch dn nhiu chuyn:
By ngi An Nam xu s ang bi mt chic xung di v

1) Jacobits, tn gi nhng thnh vin ca ng chnh thng Anh.
mng manh. i xui dng nc, li c by tay cho, xung i vn
vt nh mt chic xung my. Thuyn ca nhn vin nh oan
khut sau m cy c, c quc k Php php phi sau li, va
trong lch bi ra. Mt thu th gi xung dng li. Ngi trn
xung khng hiu c vic bi i. Thuyn nh oan bi khng kp.
Tn ty oan cm ly sng bn. H bi li cng nhanh. Tn oan
bn vo h. Mt ngi ang cho tht ln mt ting ri ng gc
xung. Xung dng li, cc bn trong xung bn m ly ngi ng.
C ting h to: Dng li? H nhy ti nm ly tay cho vt i.
ong! Mt ngi na ng. Mt t khi bay ln, mt ting tht. Mt
ngi Php i thuyn lng vng qua nghe thy bn ln ch
"nhng tn cp" mt ch ngot. ong! ong! ong! Qu l
mt tay sng c. Ba vin n, ba ngi ng theo. Chic xung ch
cn hai ngi bi i chm chp v chm lm trong con lch.
Mt vin chc nh oan khc, i vi su tn lnh c y v
kh, bt gp mt ngi ang trn di ao. Anh ny dn mnh di
bn, th bng mt ci ng, ngm vo ming; l sen ko che kn mt
nc tht kho lo. Tn oan bn cht u "tn cp" em v to
s. Tht ra anh ta ch l mt ngi nh qu bnh thng phi n
trn v qu s hi thy c nhiu ngi l vo lng, ai cng mt mi
hung tn, mnh eo y sng lc, ti n v lm lm mt khu
sng trong tay.


i sNG KINH T NG DNG
ng Dng c nhng ngun khong sn ng k. Ngi ta
c lng m than Bc K c n 12 t tn. C ci kho nhin liu
y c th hon ton dnh ring cho cng nghip, v ng Dng
khng cn tiu th mt s lng than ln un nu nh cc
nc khc.
Nm 1920, 63 cng ty khai thc 19 m c 7.000.000 t than
tr gi 45.000.000 phrng.
Ring m than H Long cung cp c 5.500.000 t.
Cng ty ln nht l cng ty than Bc K. Cng ty ny khai
thc hng nm c 150.000 tn. Cng ty thng mi v khai thc
Vin ng sn xut c 2.600.000 t.
Nm 1920, ng Dng sn xut c:
24.000 t qung st
150.000 tn thic
620.000 t km v vnphram
7.200 tn than ch
2.244 tn ngtimoan
132.000 t phtpht
3.413 cara qu
l00 kilgam vng.
Phi ni rng hm m ng Dng c khai thc rt ti.
Ngi Php khng dm b vo mt s vn ln, v h ch v vt
nhng ci g d v vt, nh mt k vi khong sch nhng ci g
tin tay chun i cho nhanh.
Nc chng ti cng giu nng lm sn. Sn phm chnh l
la go. Hng nm, ng rung ca chng ti sn xut c hn 6
triu tn la.
Nm 1923, ngi ta xut cng:
1.500.000 tn la
960.000 tn ng
3.650 tn cao su
12.500 t sn
13.000 t my
6.000 t ch
9.500 t c ph
8.400 t qu
45.000 t h tiu
8.000 tn ng ma
7.000 tn cy lm thuc nhum
v.v. v v.v..
Chng ti c 25.000.000 hcta rng cy ci xanh ti ni ting;
210.000 hcta rng cy
)
, 32.000 hcta cao su chia lm 140 n
in.
Cn ch rng trong lnh vc nng nghip cng nh mi lnh
vc khc, v phng php canh tc lc hu ca ngi An Nam v
cng v tnh sng cht mc bay ca ngi Php, ng Dng cn
trong tnh trng kh khn. Ly la lm th d: vi ming t rng
bng nhau, mu m thin nhin tng t nh nhau, nng sut
ng Dng ln xung khong 0,9 n l,8, trong lc Giava c

1) Cy c v cht thuc da hoc nhum.

2,2, M c 2,4, Nht c 2,3.
Bn ch n in chim khng, hay gn nh chim khng
hng ngn hcta rng. Chng cht g bn, nht tin vo ti, ri v
Php ng hong ngh ngi thn qu, chng cn ch gy li cc
rng chng ph phch.
bn y, bn Php c:
48 cng ty kinh doanh v cng nghip vi s vn khong chng
180 n 200 triu phrng.
46 cng ty kinh doanh v thng nghip vi s vn c chng
l00 triu phrng.
12 cng ty kinh doanh v nng nghip vi s vn 22 triu
phrng.
Vi 100 thng ko t hin c, hng nm ng Dng gi sang
cho nn cng nghip Php hn 100 tn t. Ngoi ra ng Dng
cn xut cng:
250 tn tht mui,
2.000 tn da.
Cng ty lm giy ng Dng sn xut c mi nm 3.000
tn giy bng tre na. Cng ty ximng Poclan ng Dng mi
nm cung cp 150.000 tn ximng. Doanh nghip v ti chnh, c
Ngn hng ng Dng nm b quyn. Nm 1876, doanh s ca
n l 24.000.000 phrng v n nm 1921, con s y ln n
6.718.000.000 phrng.
Cng trong thi gian , li ca n vt t 126.000 ln
22.854.000 phrng. N c c quyn pht hnh giy bc v nm
trong tay s phn ca cc cng ty kinh doanh v cng nghip v
thng nghip ng Dng.
Chng ti c 3 hi cng ln (Si Gn, Nng v Hi Phng);
qun bnh hng nm c n 5.500 tu v thuyn bum ln vo ra
chuyn ch t 7 n 8 triu tn hng ho nhp cng v xut cng,
tr gi t 4 n 4,5 t phrng.
2.l00 kilmt ng st, 4.355 t v 252 xe ti (s liu nm
1923) c dng vo vic chuyn ch trn ng b.
C ti nguyn phong ph trn t nc mnh, c nn i thng
nghip tin hnh hi cng ca mnh, c nhng s tin kch s lun
chuyn quanh mnh, y th m ngi dn An Nam li sng i sng
ngho nn nht. S phn thnh y do bn tay h lm nn nhng
khng phi cho h hng. S p bc v kinh t cng nng tru
ch trn lng ngi bn x nh s p bc v mt x hi.
Th d th nht. Cng nghip nh c ca ngi bn x c
73.520 thuyn trn sng v 3.000 thuyn ven bin, tt c l 76.520
thuyn. S thu nhp c nm 1920 ch c 2.800.000 phrng, nh
th mi thuyn ch c xp x 36 phrng ri.
Th d th hai. Ngi ta c th ci, nu ngi An Nam khng
bit t chc ngh nh c ca mnh cho tt hn na, ci u c
phi li ti ngi Php, m l v cch thc lm n v dng c lc
hu ca ngi bn x ch. Nhng, nu h lm n vi dng c ca
ngi Php tinh xo hn, v c vi cc chuyn gia Php na, th s
phn h vn c th m thi, m li c th cn ti t hn th na
kia. Cng ty nng nghip Thanh Thu H, mt cng ty ca ngi
Php, c li hng nm 950.000 phrng vi s vn ch c
l.200.000. u ra mn li kch s , nu khng phi do s bc
lt khng khip nhng ngi lao ng An Nam?
Cha ht u: Ngi An Nam, v thn phn l phi c ra
ng thu, phi nh tin ra lm cho cc doanh nghip ca bn bc
lt mnh pht t.
Th d th ba. Trong hai nm, vi s tin bp nn ca dn An
Nam, Nh nc tr 6.000.000 phrng kinh ph cho mt phi
on nghin cu do cc ngi cng nghip t Ling c sang ng
Dng, 7.300.000 phrng thng cho cc cng ty khai thc m,
23.800.000 phrng cho cc nh trng cao su. khuyn khch cho
thng nghip v cng nghip bn x, chng c ly mt xu.
Th d th t. Trong s 7.152.910 tn hng ha chuyn ch

hi cng ca mnh, v phn dn An Nam ch c c 12.231 tn
chuyn ch trn 542 chic thuyn bum nh.
Trong s 20 triu dn An Nam, ch c 22.000 nh tiu thng.
Tuy hon cnh xt xa nh vy, nhng khi phi xa tin ra th
lc no dn An Nam cng phi c mt c, chng phi tm u xa,
v khi lm cc bn mt mi vi nhng hng ch s v tn, ti ch
dn chng mt t s thng k t u chin tranh, cng chng t
rng dn An Nam gii chu ng.
Nm 1915, h phi ng cng thi 13.000.000 phrng
- 1916 - 21.700.000 -
- 1917 - 47.600.000 -
- 1918 - l02.200.000 -
- 1920 - 183.100.000 - (lm hai ln)
- 1922 - l03.000.000 -
Ngoi cng thi bt buc, ngi An Nam cn b p phi lc
quyn s tin 15.000.000 phrng vo cng cuc chin tranh v
4.000.000 phrng cho cc vng b tn ph.
Tuy khng mun qu lm dng lng kin nhn ca cc bn, ti
cng khng th b qua vic lc quyn v cng thi ny m khng
ni s qua v cch thc Chnh ph Php dng bt dn An
Nam "khc" ra tin.
Cng nh ng vin thanh nin An Nam i lnh cho h, cc
ngi Php dng ch "tnh nguyn bt buc" ng vin cc
mn tin d sn nh ca ngi dn bn x nch vo ti mnh.
V vn lc quyn, mt t bo Php ng Dng, t bo
ny chng yu thng g dn bn x u, vit nh th ny:
"Dn chng nhiu ln bt buc phi ng gp, hoc cu
mang nhng k bt hnh, hoc xy dng nhng cng cuc ch li
chung, hoc t lng tn knh i vi cc bc v nhn.
"V vic ny, thng thng ngi ta m nhng lc quyn do
chnh quyn by tr ra. cc tnh, tr y din ra nh th ny: Vin
cng s cho quan An Nam bit c mt cuc lc quyn v quy nh
phng chng s tin m ng ta mun thu c. S c lng ca
ng ta i th l da trn dn s, s giu c trong vng v li ch
ca cng cuc lc quyn. n lt mnh, cc quan An Nam tnh h
lnh cho cc quan ph huyn, ch dn s qua v mc tiu cn phi
t ti. Cc quan ph huyn li h lnh cho cc vin chnh tng, l
trng phi em np cho h ng k hn mt s tin nht nh do
cc quan Php i. S tin do quan u tnh d kin thng
thng c np n to s y , nhng k ng thu l ngi
An Nam phi np t nht gp ba s tin nh th v khng bit do
php ma qu bin ho th no, dn chng t nc hin lnh ny
phi np t ra ba bn ngn ng ch cn c mt ngn n ni
n chn. Thng thng ngi An Nam c phi cm c np tin
m chng bit v sao phi np c, v li h cng tha hiu rng ku
ca hay mun khng c li th s mang vo thn nhng tai v g".
V cng thi, ngi ta cng hnh ng theo kiu nhng
cch lm ngc li. Khng ngi trn m h lnh xung na, ngi
cng s i ht lng ny sang lng khc, cho gi ho l v ch gia
nh n, din thuyt ha hn vn v, do nt tht s v trng
trn, phn pht cho h nhng bin lai k sn vi s tin nh v
ghi trc ri. Sau , mun thot khi Nh nc hnh h, dn bn
x ch cn c vic m xoay x ly cho ra; v ngi cng s ch c vic
ngi ch nhn tin.
Nh nc cn tm cch cp ot ti tnh hn nhiu na.
Ngi ta sng ch ra "ci phiu lc quyn chung" cho php n
c dn ngho vn c th bo v con nhn cm i gp phn nh b
ca mnh vo cng thi, t lng quyn luyn thit tha vi nc m.
Th d: mi phiu quy nh trc l l0 ng. Nhng nhng ngi
culi v lm thu cng nht lm sao sc np c mt s tin to
nh vy? Ngi ta gi h n tng tp 5, l0 ngi mt, n cho c
bn mt ci bin lai chung, bo h cng k vo . Th ri nhng
k bn cng c thu xp vi nhau m np cho s. Nu c k trn

trnh m ch thu c c 8, 9 ng thi, th tt c nhng k khc
phi lin i chu trch nhim. V chng ai li mun i t thay cho
k khc, nn h phi lm mt thm t co ln nhau va lng
Nh nc.
V mu thn chc qu y m nm 1922, ngi ta b vo kt
c nhng 10.289.000 ng bc, tuy cng thi trc kia nh mc
c 6.180.000 ng.
Chng cn phi ni, dn An Nam khng bao gi c thy li
ng bc ca mnh trng en ra sao c.

TM A THC DN
Mt ngh s Php ni v Angiri: " trn th gii, khng c
dn tc chin bi no b k chin thng ngc i hnh h bng
dn tc thuc a !". iu y ng vi ngi "Bic"
1)
Angiri v
cng ng vi ngi "Nh qu"
2)
ng Dng. Mt ngi Php
khc vit: "Chng ta tr nn ng ght khng chu c ... Hnh
nh chng ta ch lm cho ngi bn x khng ai chu ni s c mt
ca ta. chu u, ngi ta coi ging ngi da vng nh l cha
ng tt c nhng thi la lc xo tr. y th m chnh chng ta
cng rt t ch t ra l mnh ngay thng thnh tht".
i sng thuc a ch lm nhng tt xu ca con ngi pht
trin: nhng k quen mi chin tranh li cng khng cn g l
thc o c, cng tru lc, bt lng v c c; bn con bun v
nhng tay lu manh khc cng thch th cp bc v trm cp. bn
Php, h t c dp lm nhng vic , v h s cnh st hn!
ng Dng nhiu khi bn ny ch c mt mnh vi vi ngi An Nam
trn mt con thuyn hay trong mt lng ho lnh no , nn h cng
cp bc tn bo hn tn cp chu u gia ch ba ng ngi, v
h cng tn nhn hn vi nhng ngi dn qu dm khng c li h.
*
* *

1) Ngha l con d con (bn thc dn dng gi mt cch khinh mit
ngi Angiri).
2) Hai ch Nh qu trong nguyn bn vit bng ting Vit.

Tt c nhng ngi Php sang ng Dng u ngh rng ngi
An Nam l hng ngi hn h hn h v phi lm n l cho h. H coi
ngi An Nam nh nhng sc vt phi iu khin bng roi vt.
Phn ng ngi Php y quen t cho mnh l thuc mt
tng lp qu tc mi, c c quyn.
Nh du lch xa l cha am hiu x ny s rt i ngc nhin
thy ngi u, d l binh s hay thc dn, h thng chng c cch
i x no khc vi ngi bn x hn l cch i x vi ti t ca
h. i vi h, hnh nh ngi bi l i biu cho c chng tc da
vng. Phi c tai nghe ngi Php ng Dng ni v ngi
"da vng" th mi bit c h khinh b ngi ta n th no. Phi
c mt thy cch i x ca ngi Php khi h gp ngi bn x,
ngay c nhng ni ngi ny c c quyn nh h, th mi bit
h th bo n u!
Ngi u no cng rt quan tm n thi phc tng v
cung knh ca ngi bn x. Ngi An Nam thnh th cng nh
thn qu u bt buc phi ng nn trc mt h. Qu qut hn,
ngi ta dng c n gy hay bt b t ngi bn x no s sut
khng t lng cung knh i vi h!
D c knh cn v ngoan ngon n u chng na, ngi An
Nam cng chng lm va lng ch mnh c. Nu phm li hay
ch sai lm i cht, h lm sao m ging gii, m phn trn ni
lng thnh tht ca mnh ? Nhng nu ngi Php ni nng kh
hiu th chng l mt ngi da trng li phi t nhn li ? C mt
cch d hiu nhau n gin hn: l ci batoong. V lc no
ngi ta cng dng n n.
*
* *
Mt nhn vin qun s vit rng: Ngi An Nam rt hin
lnh, rt ngoan ngon; tuy th, ngi ta ch ni chuyn vi h bng
nhng ci t. Anh ta li ni thm: Sut ngy ngi ta vc gy
v dng sng gm nn ngi An Nam bt h lm vic.
Ngi ta trng thy cc vin s quan hnh h cc c gi
hin lnh v tm ru thy cng m ko trong khi h ang hnh l.
*
* *
ng Cuctelmng k chuyn mt cch ma mai: Ti c quen
mt Ngi c mt li khai ho tht ng hc tp. Khi Ngi ta ra
khi ca, cc xe ko, theo mt thi quen nh nhng ngi nh xe
nga bn Php, x n mi Ngi. Bc mnh qu, Ngi nm chc
batoong trong tay, qut vo nhng ngi culi, v tha bit rng
nhng ngi culi khn kh ny chng th n ming tr ming vi
Ngi, Ngi ta cng ra tay qut. Bui chiu Ngi mun i chi,
nhng culi xe bit tnh Ngi, khng dm li gn Ngi na. Th
l Ngi li vi h, ri cm ci gy qu ho ca Ngi, qut ln lng
h dy d cho h bit phi n hu Ngi. Ngi y bo: "V li,
bit lm th no c vi ci hng ngi y, d chng gn gi
chng mnh by lu nay m vn cha dm n tht quay!". Ngi ta
nghe thy v s ngi Php, v khng phi l hng km ci g u-
l lun nh th y.
... Khi "nhng ngi tng Bc K" vui a trn tu th di
mn tu pha bn phi c vi chic thuyn bn hoa qu, c hn.
a hng n tn tay chng ti, nhng ngi An Nam buc gi
ng hng vo u ngn so ri gi ln. Chng ti ch vic chn m
thi. Nhng ng l phi tr tin, th ngi ta li c nh b vo
gi th nh sau: nhng ng tu thuc l, khuy qun, mu thuc
l. (C l h lm nh th dy cho ngi bn x tnh ngay tht
trong vic mua bn chng!). i khi, mua vui, mt anh sp ph
no ht c mt thng nc si xung lng nhng ngi bn
hng khn kh. Lp tc c nhng ting r ln v au n, nhng

mi cho vung ln lon x bi trnh, lm cho nhng chic
thuyn va sm vo nhau.
Ngay pha di ti, mt ngi An Nam b bng t u n
chn, pht in ln, mun lao xung bin. Ngi anh ca anh ta,
qun c nguy him, bung tay cho m ly anh ta v ra sc anh
ta xung lng thuyn. Cuc vt ln cha y hai giy va kt thc
th mt thng nc si na c ht bi mt bn tay chun xc li
di xung k bt hnh. Ti thy anh ta ln ln trong thuyn, vt
thng tr c tht vi nhng ting ku khng cn g l ca con
ngi na! V cnh khin chng ti ci; vi chng ti, iu
c v cc k ng nghnh. Qu tht chng ti c tm hn thc
dn!...
*
* *
Mt ngi lnh khc k: "Trong thi k ti (Bc K) khng
c tun no l khng c vi ci u ri.
Trong tt c nhng cnh tng , ti ch cn nh c mt
iu, l chng ta cn tn bo, cn d man hn c nhng tn cp
bin. Ti sao li c nhng hnh vi qui c n th i vi mt k b
kt n sp phi cht? Ti sao li c nhng cuc hnh h th xc, ti
sao phi gii nhng on t i bu khp cc lng mc?".

CC QuAN CAI TR
Ti ni chuyn v cc ng ngh thanh lim. By gi, ti phi
ni n cc quan cai tr c o c. Nh cc bn bit y, bo v
cho mt ch cp bc, phi c qun n cp. Ho hon c mt
vin quan cai tr no li tht th v hiu bit hn, lp tc vin y
b n lang si quan thy hay b bn xua ui i ngay. Thnh th
ra 99% quan cai tr l qun trm cp, ch ngh n bc lt dn bn
x lm giu, chng king n g ti sn, quyn li, t do, i sng
ca nhng ngi b cai tr c.
Mt vin quan cai tr Bc K tc ot ca mt lng my
hcta trng ma cho mt lng cng gio. Ri lo ta li bt b t
nhng k b tc ot kh s v nhng ngi ny dm i kin.
Cha , ngi cn bt h tr thu mi n nm 1910 cho nhng
t m ngi cp ca h t nm 1895 v nm 1900.
*
* *
Mt vin cng s Lo buc 25 ngi An Nam vo ti hi hp
lm biu tnh. Th m chnh ng ta, vin cng s, by ra mt
m mu tng tng, cho tin k t co, ri hnh h tra tn bt
nhng ngi b co phi nhn nhng li th ti gi mo. Vic hn
mt y, chnh vin cng s cng tha nhn. Nhng ng ta
chng phi lo lng g v vic y c; v ng c tip tc nhng vic
gian c ca mnh.

Ly c l phi gi gn trt t an ninh trong a ht, ng ta
h lnh bt tt c nhng ngi An Nam khng phi l ngi c tr
trong vng m hay lai vng ti , v c vic bn nhng k toan
chy trn. Trong mt tun, hai ngi An Nam b git, v mt ngi
b trng thng, u do b bn gn.
Tt c nhng ngi An Nam b bt u b coi nh phin lon c.
*
* *
Mt quan cai tr khc nghe tin mt ngi An Nam b to n
do ng ta lm ch to kt n 6 nm kh sai, nay c to thng
thm cho trng n. Cu tit ln, ng ta cho bt ngi bn x
tng c vo t. Lm xong, ng xung tu v Php, li ngi bn
x trong t, trong ngc kn, chng thm hi han g c.
*
* *
Mt vin khm s, can ti n hi l, hnh hung, bin th, lm
v s dng giy t gi mo, li c tng tam ng bc u
bi tinh v thng ln chc quyn ton quyn.
*
* *
Mt vin cng s khc nm trong tay c quyn hnh ca tng
c, thm phn, m ta v i trng thc thu. ng ta li dng
quyn hnh ca mnh chng mt ai gim st bt b, b t hay
kt n mt cch v on ngi An Nam ng bp nn h. ng ta
m , ly gy p nhng thanh nin An Nam "tnh nguyn"
khng hiu nhng cu ng ta ni. ng ta hnh h lnh, p u h
vo tng, tm tc h m ko. ng ta ly thanh kim lnh ca
mnh m nt i nhng ngi t ly khu cung.
Di tri nng chang chang, on t khn kh, gy g, rch
ri, dy lm vic t t m sng n tn m khuya, c eo gng,
chn xing xch, tay cng ngi n vo vi ngi kia, ang ch ko
mt qu ln to tng trn lp si dy. Quan cai tr ti, v c ly
chic batoong to tng ca ngi p thng tay, chi mng h l
li bing.
Mt hm, va mi c mt nhn vin ngi Php xong, chng
bit trt cn thnh n ln u ai, ngi v ngay ly mt ci thc k
bng st p gy ngn tay mt vin th k khn kh ngi An
Nam.
Nhng lnh kh xanh lm chng va lng ngi, ngi cho em
chn ng n tn c, hay cho em tri cht vo ct nh cho n
gn cht.
Ngi phm khng bit bao nhiu ti c n ni ngi An
Nam tnh ngi cai tr phi ni dy. Hng trm ngi Php v An
Nam phi hy sinh, v thit hi c n hng triu bc.
Cc bn c bit nc Cng ho Php cho tn st nhn y
lm g khng ? Sau cuc ni dy, nc Cng ho Php cho hn
lm chnh ch kho cc trng hc ln Bc K, ri th lm ng
l vn phng ca quan thng c, ngh vin hi ng thuc a
Nam K kim gim c u nhim cc nh my ru.
*
* *
Mt chuyn khc... Thi, k th ri. Chng ta hy ngng li
y v sang chng khc, thay i mn i mt cht.


N BM V HN N
ng Vinh ctng, nguyn ngh s Php ni: "Nu em so
snh vi bn vin chc thuc a, th nhng qun cp ng cn
l nhng ngi lng thin!". ng y ni ch l y.
Ngi nng dn An Nam ng c mt trm ng bc thu,
th n by mi ng b ngn ngay vo vic tr lng v kinh ph
thuyn chuyn cho vin chc, y l cha k cc khon tr cp cho
qu hu bng lm cho ngi dn cng b ht mu tn nhn thm
na.
Ngi ta cp hc bng cho cc cu m hay c chiu - con cc
quan cai tr ti chc lng khong t 20 n 25 ngn phrng - v
Php hc khi phi mt tin, trong khi tr con An Nam khng sao
kim c ch hc trong nh trng Php - Nam him c An
Nam, nn phi chu dt nt.
Ngn sch hng tnh b cp git mt cch v lim s cho vic
chi tiu ring ca nhng k c quyn nh ot cch s dng.
cc nc khc, c tri hay i din ca h c quyt nh v
ngn sch do chnh h ng gp vo; y ngi ta cho vi trm
ngi u sng thuc a, c quyn cao hn v bt chp c Nh
nc, tu s dng cng qu do hng triu ngi bn x ng gp.
Nhiu phin hp ca hi ng thuc a ch l bn cch
cp git cng qu mt cch khn kho. Ring mt ng ch tch hi
ng c lnh thu nhng cng vic tr gi hn hai triu
phrng. Mt ng ng l s v, lm i din ca Chnh ph trong
hi ng xin tng lng mnh ln gp i v c chp thun.
Nu kt bc thy hi vi i th cng chng kh khn g m cc
quan cai tr khng lm cho n y li c. T quyn cc ngi
bo cho dn bn x bit l Nh nc cn mt khon tin nht nh,
ri cc ngi b cho cc lng phi ng gp. Lng x phi vi vng
tun lnh khi b trng pht ngay lp tc.
*
* *
Cn tin ? Cc ngi cng s c gng tm phng lp k, v v
cc ngi quan tm n vic thng quan tin chc ca cc ngi hn
l ti tin ca dn b tr, nn cc ngi st sng by t ra cc th
phi nh thu, nng hng mt s rung n tin thu nhiu
hn. Ngi ta k c mt tnh no Bc K b kit qu hn i
v tinh thn st sng ca mt quan cng s vo loi y.
*
* *
khp ng Dng, nhng ngi c c vo gi nhng chc
v cao nht thng c la chn trong s nhng k mu m xo
quyt lm giu bng nhng cch chng lng thin cht no. ng
tin trc ht, d trong sch hay d dy, l ci quyt nh vic
tuyn la, cho nn mt thng x l ba que, coi nh ci rm ci rc
mt ni khc, li lm nn mt "Ngi ch tch" ng b o x
thuc a ny.
*
* *
Khi quan thng s c vic phi tiu pha th ngi cp bng sc,
phm hm. Nhiu vic lm theo kiu y v c t 10.000 n
15.000 phrng. M nhng vic nh th khng phi l him u.
*
* *
ng giao thng Vnh Long, c mt nhn vin lm k ton

mt thi gian tm ra mt cch c bit ti tnh tng lng
ca mnh: mi ln c ngi bn x hi vay trc t tin lng, anh
ta bng lng ngay, v ri n k lng sau anh ta tr i, nhng
anh ta gi mn tin tr li cho mnh, v c nh th, anh ta xoy
c s tin nh mn l 200 ngn phrng.
Mt quan thng s chi tiu ht kinh ph v chic slp
trc thi hn my thng. Ngi bn ly c c mt cuc hi h no
m nh vua s c mi n ng trn slp v quyt nh ng
ta s phi gp phn vo vic chi ph, v ngi ta d on rng phn
ng gp ca v khch s nhiu y.
*
* *
ng Lantxng, nguyn ton quyn ng Dng v B
trng B Thuc a
)
, th tht rng ng Dng trn ngp nhng
vin chc Php qu ng v thng thng l khng c tch s g
c.
Phn ng ngi Php sng thuc a u ni rng qu
na s quan u tnh khng c t cch cn thit ng giao
ph nhng quyn hn rng ri v gh gm n th.
Mt quan cai tr mi n thay chn mt vin quan cai tr c,
nht nh thy quan cai tr c l mt tn dt c hay t hn th
na. Th ri, ng s ang lm d, cng trnh ang thc hin, k
hoch nghin cu, mi vic u qung i, xp x c.
*
* *
Sang ng Dng, cc quan ton quyn ch nhm c mt mc
ch: kim vic b dng b bn, con ci, h hng, nhng k vn

1) Theo cc t in ca Php, Lantxng l B trng B Hng hi.
ng tuyn c cho nhng ngi h c th nh v c; thng
thng l mt tn n nh cha chm, b ch n sn n, v hn cn
tin.
*
* *
Nm 19.., ngi ta tr ht 36.300 ng bc tin lng cho vin
chc ngi n khng chng phi lm g c, v nm sau na ht
300.000.
Nm 1909 kinh ph v vic thuyn chuyn vin chc trong ni
a ng Dng ht 155.000 phrng. Vic thuyn chuyn ra ngoi
nc chi tiu ht l.500.000 phrng.
Ring b my cai tr ph ton quyn dng ht 1.000.000
phrng k c 50 ngn phrng tr cng nhng ngi v lm vn.
Vin ton quyn v hai mi mt tn tu thuc mi nm lnh
hn mt triu phrng, cha k nhng mn ph cp kch s chim
mt 2.500.000 ng phrng ca cng qu.
Ngi ta b tr c mt chin hm cho vin ton quyn di
chuyn. Vic sp xp tn mt 300.000 phrng, y l cha k nhng
khon ph cp linh tinh ln ti l00.000 phrng cho mi chuyn.
Ngi ton quyn cha va vi nhng lu i nguy nga lng ly
ca ngi Si Gn v H Ni, Ngi cn mun c nhng nh ngh
mt v bit th bi bin na; th l dn An Nam khn kh li phi
np hng trm ngn phrng cho hnh ng ngng cung y.
Nm 19.., ng hong V. . . i vin chinh gh qua Si Gn.
Quan thng c nghnh tip ng hong mt cch vng. Bn
ngy tip n l bn ngy lu b yn tic. V dn Nam K ng
thng phi tr ht 80.000 phrng.
Cng nm y, trong lc dn An Nam ang cht i v dn Nam
K b nn lt, chng c ch nng thn, th ngi ta li m yn tic
linh nh nghnh tip mt cch vng mt hm i Anh trong
tm ngy v tm m lin. D nhin l nhng ngi nng dn ngho

kh An Nam phi gnh nhng ph tn , cng nh mi ln.
*
* *
Mt vin thng s lp c mt i k binh v khng bao gi i
u m khng c i y i h tng, v nh th, theo nh ngi ni,
l nng cao uy tn ca ngi vi x bo h.
Theo truyn thng, cc vin cai tr l nhng ng vua con mun
ci g quanh mnh cng xa hoa trng l. H ni c th mi nng cao
c uy tn ca h i vi dn bn x.
c sn nh ca v c khng mt tin, cc ngi vin
chc Nh nc li c cng qu hng tnh tr c tin n cho na.
C ln, mt vin quan cai tr khng ngn ngi t chi tiu hn
mt s tin 50.000 phrng bc n in nh ring.
Khng nhng ngi trng nom qut dn nh ca m c ngi
nh xe nga, ngi gi nga v tt c nhng ngi hu k h,
u do ngn sch a phng tr tin cng c. C sch bo gii tr
cng c cung cp khng cho nhng con ngi tt s y.
c cc to s u c t 6 n 9 con nga v 5, 6 c xe sang
trng cc loi. Ngoi nhng phng tin giao thng qu tha
y, ngi ta cn sm thm nhng xe hi lm tn cho cng qu hng
chc vn ng.
C nhng vin nui c mt chung nga ua.
C nhng cng s mt vi tnh k cc khon sm sa o,
dng v sinh, n dng cm v cc thc n ung vo s sch k
ton thnh nhng mn mua vt t cn thit tu b to s, hay
thnh mt khon g tng t nh th bt ngn sch a phng
phi gnh.
Ngoi lng chnh vng lm ri, vin chng l cn lnh
thm khon ph cp 30.000 phrng, vin gim c thng chnh
lnh 40.000 phrng, vin gim c ti chnh 20.000 phrng, vin
gim c cng chnh 30.000 phrng, v.v., v.v..
Trong mt vi vng, vic mua c cho to s nut ht hn
mt phn nm s thu, cn ngn sch cho vic gio dc ch vn vn
c mt phn nm mi.
C vin gim binh dng n 5, 6 ngi lnh kh xanh chn d
cho mnh; c vin gim binh khc bt nhng ngi lnh bit chm
tr lm cho mnh nhng tng Pht xinh xn hay ng nhng ci
hm rt p bng g long no.
Theo nguyn tc th mt vin gim binh ch c ly mt ngi
lnh lm lnh hu, th m ngi ta k li rng c mt ng gim
binh n dng:
1 ngi i lm qun gia
1 u bp
3 bi
2 bp
3 ngi lm vn
1 hu phng
1 ngi nh xe
l ngi chn nga
B ln dng ring:
1 ngi th may
2 ngi th git
1 ngi th thu
1 ngi th an dng bng tre
D nhin l cu m cng c mt ngi bi ring, khng lc no
ri cu na bc. Cng tt c l 19 ngi lnh kh xanh. V nhng
trng hp nh th khng phi l him u.
Mt ngi mt c chng kin k li rng trong mt ba
cm nh mt quan cai tr n, - mt ba cm thng thi ch
khng phi mt yn tic g ln u, - sau lng mi ngi ngi n
u c mt anh lnh ng hu ch thay a v a cc th cn

dng. V tt c nhng ngi hu trong phng n y u do mt
vin i nht ch huy.
Mt vin ch tnh chi ngng k qui n ni cho ph c mt
ci trng chuyn nghip xy mt 50.000 phrng; v ci trng
phm i ti che khut mt phong cnh trc dinh quan s.
Nhng chuyn tng t nh th ny, ti c th k ht gi ny
sang gi khc. Nhng ti tng th cng cc bn thy r
ng bo chng ti phi sng o y di mt ch n bm v
lng ph nh th no ri. Trc khi sang chng khc, xin cc bn
cho php ti gi l kt lun, ly mt cu ca ng Anbe
Puvucvin, mt nh cu thc dn ng Dng, nh sau: Chng
ta thy y, cc quan cai tr ca ta n ra sao..., anh th ch
ngh n vic cho xy nh ngh mt vui chi thch th, v ngi tnh
ton xem mnh c i bao nhiu lng; c anh nhim ngh
rng ngi An Nam no cng l k th c v h c mu da khc
anh nn anh ta t ph c mt vng.

TP ON K CP
ht n git mu cui cng ca t nc khn kh chng
ti, ngh n cp thc dn nh con bch tuc, ang xit cht bng
nhiu ci vi ht c quyn khng bit chn: c quyn mui, c
quyn ru, c quyn thuc phin, v.v..
ng Combane, mt nh thm him Php vit: Ni v cc mn
c quyn, ngi ta c th hnh dung ng Dng nh mt con nai
bo p b tri cht tn nhn v ang hp hi di nhng ci m
qum ca by diu hu ra mc mi khng bit chn.
Trong s nhng ngi c c phn cng ty c quyn ru, c
nhiu nhn vt cao cp nht ng Dng; tt c cc ngnh cai tr
u c nhng ngi tai to mt ln trong cng ty. Phn ng cc
quan ln ny, hn nhng k khc, u rt c li cho cng ty khng
ai chi ci c.
gii quyt nhng v li thi vi nhng k phi ng thu,
cng ty c ngnh t php:
2 chng l
l bin l
l lc s
n p nhng cuc phin lon c th xy ra chng li ch
c quyn, cng ty c ngnh qun s

1 thiu tng
1 trung t
2 qun y s cao cp
1 thiu t
2 i u
c s n cn d di ca ngnh hnh chnh l iu bo m
nht cho kt qu ca vic kinh doanh nn cng ty c:
1 cng s
1 ch s ti chnh
1 tng gim c ngn kh
1 thanh tra bu chnh
1 ch s trc b
1 quan cai tr
2 gio s
v cui cng l ngi dn biu v ngh vin hi ng thuc a.
Nhng nh my ru c Nh nc cho php Bc K ch nu
ru cao (80 ) ri pha thm nc l vo rt xung hp
php l 40 .
Trc y, mt khi cn dng, ngi bn x ch quen mua mt
t ru thi; h mang chai th no i ng cng c. Nhng nay
ngi ta t ra chai c ng du s. Ru ch bn trong chai c
Nh nc cng nhn na lt hay mt lt m thi. Ngi An Nam
quen dng ru t 20 n 22 ; ngy nay ngi ta bt h ung th
ru nng t 40 n 42 . Cha ht. Ngi bn x cng ch n
hng v ca ru na; ci cng chnh ng thi. H quen dng
mt th ru c hng v thm du do nguyn liu ct ru tt, c
bit l bng th go tt hng nht. By gi, ngi ta lm th no?
Ngi ta thay th nhng nguyn liu y bng th go xu nht,
bn trn th trng r tin nht. Th ru m hin nay ngi ta
tng vo hng ngi An Nam c nu bng nhng nguyn liu
nh th y.

ng b, ngi chim c quyn, c ra mt bn thng t bt
tt c nhn vin phi pha thm nc vo ru em ra bn, c mt
trm lt ru th pha thm tm lt nc l.
ng Dng, mi ngy bn c 500.000 lt ru, nh th
tnh ra c 4.000 lt nc l; 4.000 lt nc l, m mi lt ba ho, th
l 1.200 ng mt ngy, 36.000 ng mt thng. Th l ch bn
nc l khng thi, mi nm cng ty c quyn thu mt mn li
nh l 432.000 ng, ngha l l.080.000 phrng.
Dn ng Dng chng a dng th ru y cht no. Nhng
ngi ta lm cch tng vo hng h.
Ngi ta cng bc ngi An Nam phi chu ch y. Chnh
ph phi lun lun chi tiu nhng khon cp bch, phi tr nhng
mn kinh ph c tng ln mi ca ph ton quyn, nhng khon
vay n ln, nhng cng trnh dn dng hay qun s khp ni m
chng bao gi hon thnh c, phi cn thit xoay x nhng mn
tin, nu khng phi cho nhng cng v tht s - th t ra cng
l i th hng by cng chc t Pari tng sang. Cho nn Chnh
ph phi tm mi cch thc y cc cng chc, nhn vin, t
quan cng s n ngi nhn vin hng bt, bt dn tiu th thm
ru.
y l mt cu chuyn y ngha v mt vin chc lm th
hin tnh Sn Ty (Bc K).
Dn s tnh ny c 200.000 ngi. Nhng khi cn tng mc
tiu th ru ln, dn s tnh ny t ngt tng ln nhanh chng:
ngi ta cho n ln ngay 230.000 ngi. Nhng v s 230.000 dn
ung cn t ru qu, nn quan ln cng s Sn Ty cn phi
xoay x, y s ru tiu th c nm ln n 560.000 lt.
Lp tc Ngi c thng chc; Ngi c khen thng na.
ng C. khng nh rng mt vin cng s khc a ng
xem mt bc th ca cp trn, trong ni: "S ru tiu th ph X.
tnh bnh qun theo s nh cho dn, tt xung km mc Z ri.
ng c ngh rng cn phi lm gng cho cc ni khc hay khng?".

Vin cng s b khin trch nh th lin hp ho l li, gii
thch cho h nghe l s d h tiu th t ru th l v h c nu
ru lu. c yn thn, cc lng lin mua ngay s ru ca
Nh nc m cc phng giy quy nh cho h tnh theo dn s.
Tuy khng phi bng cch hp php, nhng thc t ngi ta
quy nh cho mi ngi dn bn x hng nm phi tiu th bao
nhiu ru, v khi ngi ta ni MI NGI DN BN X, th
ch c tng rng ngi ta ch tnh nhng ngi ln m thi, m
ngi ta tnh TON B DN S, t ngi gi, n b, tr em, n
c nhng a cn ang b m; ngi ta buc h hng thn thuc
ung thay cho nhng ngi ny, m ung thay chng nhng mt lt
m n hai ba lt kia.
Dn mt lng thuc Bc K, v b e do, buc phi ung ru,
n ku vi quan ca h: "Chng ti bit lm th no? Chng
ti khng c tin n cho no na l...". Quan ca h p:
"Chng my thng n mi ngy ba ba; chng my ch bt i mt
ba, hay nu cn th bt i mt ba ri, l c th mua ru ca
Nh nc c ch g".
y, ng Ph. Prtsngs ni chuyn trc ngh vin nh vy
y.
Ngi ta c mt kho hnh pht y gh gm ging xung
u nhng ngi dn bn x cng u cng c. C nhng khon
pht tin t 200 n 3.000 ng. C nhng n pht t ln ti ba
nm. Li cn c iu lut mi m ny na nh rng mi ln b
tuyn n pht tin, th ngi b pht li phi chu mt khon bi
thng cho cng ty ru bng s tin pht!
Khng phi l quan ton quyn khng bit rng ngi An Nam
chng bao gi ng ni nhng mn tin to n th. Nhng ngi vn
mun c lm tin cho k c, nn con ngi khn ngoan kho lo
y d kin rng lng x c th phi lin i chu trch nhim
vi ngi can phm (iu 4).
Bn c th bo: Mun kt n c lng x, th d sao cng phi
xc nh rng lng x y c ng la ch.
Khng u. Vi iu 4 th chng cn phi l nh th. Lng no
khng kim cch ngn gi cho ngi ta khi phm php, th khi
Nh nc bt c, lng y phi chu trch nhim v khon tin
pht ca k phm ti.
Tht l qu qui him c, v ch cn nhng tay sai ca bn
ch trng thu, - chng n c thu tin pht gic ra cho c
tht nhiu v phm php, - khai ra l lng chng lm g
ngn nga cc v y, th l buc ti cho c lng ri.
Tit 3 trong iu lut quy nh cch thc lp bin bn v
nhng v phm php m bn tay sai ca ch trng thu c quyn
lm.
Nhng khon ny c tr ngi. V nhng tn tay sai y dt nt
thng lm bin bn khng hp l. Ngi ta khc phc kh khn
y bng cch cho vin chc nh oan tnh l lm bin bn, cn
c trn bo co ca bn tay sai ca ch trng thu. Bn ny bt
c mt v phm php cch xa tnh l 15 hay 50 kilmt, chng
lm bo co. Mt nhn vin nh oan, H Ni chng hn, mt
khng c chng kin s vic xy ra, lp bin bn lm c s cho
vic x n. Tht kh m tng tng c rng li c s vi phm
tt c hnh lut ca nc Php, truy t ngi ta da trn bin bn
ca mt nhn vin mt khng c chng kin s vic v chng
c cht trch nhim g, chng c mt bo m g v mt php l
cho b co.
Khi b xt thy l phm php, ngi An Nam b bt v gii v
H Ni hay Hi Phng, nhng thnh ph cch xa bin gii Trung
Quc t 200 n 250 kilmt, xt x , ngha l b kt n.
Khng c t chc g ngi b co c th t bo cha cho
mnh c.
Bo ch Bc K thng thut li tnh cnh nhng ngi khn

kh y - c lc n trm ngi, - b iu i ln to n H Ni hay
Hi Phng v phm ti bun lu (thng mi ch b tnh nghi bun
lu). C mt t bo vit: "Chng ti ly lm ngc nhin - m k
cng ng ngc nhin tht khi thy cnh binh gii v H Ni hay
Hi Phng, tng on di ng gi, n b c mang, tr con, c hai
ngi mt tri vo vi nhau, tr li v ti vi phm thu thng
chnh".
Nhng th cng cha thm vo u so vi cc tnh, nht l cc
tnh Trung K, y vin cng s kt n v b t hng lot, gi c,
tr c.
V mt on khc ni: "Ngi An Nam tha hiu rng ngi
Php l nhng k mnh hn, nhng khng phi l nhng k cng
bng, o c hn".
Cng t bo y, trong mt s khc, ni mt cch cm ng v
bun ru v nhng ngi b con thn thuc kh no, lt t theo
sau m t nh sau:
"ng gi, n b, tr con, tt c m ngi y u bn thu,
rch ri, mt hc hc, mt ngu v ang ln cn st, tr con b
li theo v bc khng kp. Tt c nhng con ngi kit sc y,
mang theo mi th, no nn, no qun o rch, cm nm, thc
n th, ln lt a cho ngi b co l cha, l chng, l ngi
nui sng gia nh, hu ht l ch gia nh".
au xt hn na l thy cc v y u b x bt cng v kt n
mt cch tn nhn.
ng Combane, m ti ni n trn, bo rng: Nhng
ngi nng dn b tnh nghi khng k l oan hay ng nu ru
lu hay bun ru lu c l phi thm ci s phn nhng ngi
Nga b cnh binh Nga hong lng bt v b cho l nhng ngi i
khng b. ng cn ni tip:
B xc phm v tn ngng v quyn li, b p phi ung mt
th ru khn nn lm bng tm go mc, nu khng c lng b
khng b..., cn i g na m ngi ta khng ni dy chng li.
D c din t th no i na vn cha ni ht c s tht mt
nh vn thuc a, by gi lc hu, phi ku ln nh th.
Cha c bao gi mt thi i no, mt nc no, ngi ta li vi
phm mi quyn lm ngi mt cch c c tr tro n th.
V vn ny, ng Mtximi, ngh s v cu b trng, vit:
Cng chc v nhn vin nh oan, khi ui theo ngi bun lu, c
quyn i qua c t ai nh t ca ngi ta. Mt bin bn, bt u
lp lc cn ban ngy, vn c th tip tc lm ban m ngay nh
ngi b co, ngha l bt c u, bt c lc no, ngy cng nh
m, nh oan mun lm kh ngi An Nam cng c c.
Khng phi ch c nhng cuc khm nh thng xuyn m cn
c nhng cuc khm xt thn th ngi bn x bt k ch no,
bt k l nam hay n na. Nhn nhng cuc khm xt thn th,
ngi ta lm dng gh gm bit chng no! Nhn vin nh oan
vo nh ngi bn x, thy c n b v con gi, bt h lt ht
qun o trc mt chng, v khi h trn trung nh nhng th
chng gi tr tinh nghch n ni em c con du nh oan ng
ln ngi h!.
ng C. k chuyn rng ng c gp min Bc Trung
K mt vin qun oan say sa nh in cung vi vic n p
nhng ngi An Nam lu thu. Hn ni v cc cuc hnh trnh
xng xo cc lng mc vi v thch th v cng mi r; ngh n
lc i bao vy cc tp lu tranh khi cn m sng, hn ly lm khoi
tr. Tt c l l ca hn ch cn l ci di cui m hn vung ln.
Nhng nhn vin nh th chc hn phi lm cho i sng ca nhn
dn c m m lm y, nht l lc chng vo nh h sc so,
o ln ngc xui mi th ln, lc sot c n bn th t tin.
Php, ngi ta ch dng nhng bin php tht chnh ng
v tht n ho i vi nhng v gian lu, v dn c quyn nu ru
nu ch dng nhng nguyn liu do mnh sn xut ly, y th m
cng c nhiu v phn i d di xy ra. bn Php nu cng p
dng mt chnh sch ging nh ng Dng th nht nh khng

trnh khi mu. Dn tc An Nam phi l nhn nhc v im
tnh qu ng mi khng ni lon.
khp cc nc vn minh, ngi ta cm dng thuc phin, th
m ng Dng, nh nc li nu, chuyn ch v bn thuc phin.
Nhng ngi thnh tho trong vic nu thuc phin sng,
trong vic ch bin nhiu ln, qu quyt rng cng ty trng thu
thuc phin dng nc l thay cho ru cn tinh khit, rng
ngi ta c nguyn trong thuc phin cc cht c ng l phi
lc ra, rng ngi ta rc c vo thuc phin mt th bi kim loi
c bit lm cho n nng cn ln.
Bi xch thuc phin v phng din v sinh, nhng ngi
Php li ht sc lm cho vic ht thuc y lan trn ra khp ni
cng qu c thng bng. Trong lc bo lt tn ph ng Dng,
gia lc i km, Nh nc ch c mt mc ch: bn mnh thm
thuc phin v ru. Ngi ta nh gi cc quan cai tr khng phi
bng ti cai tr khn kho, m bng vic bn rt ngi bn x...
l tt c cng n ca nn vn minh gi nhn gi ngha, n y
ngi bn x vo mi th b tha c li cho n, m ngi i ai cng
ph nh.
kt lun, ti thy cn phi trch dn bn thng t ca ng
Anbe Xar, khi ng lm ton quyn ng Dng, gi cho tt c cc
vin cng s nh sau:
"Knh gi ng cng s,
"Ti trn trng yu cu ng ht sc gip Nha thng chnh
t thm i l thuc phin v ru, theo ch th ca ng tng gim
c Nha thng chnh ng Dng.
" cng vic tin hnh c kt qu, ti xin gi ng mt bn
danh sch nhng i l cn t trong cc x k tn; ti nay
phn ng cc x ny vn hon ton cha c ru v thuc phin.
"Thng qua cc quan v cc x trng Cao Min, ng c th
dng nh hng ln ca ng lm cho mt s tiu thng ngi
bn x thy rng bun thm ru v thuc phin l rt c li.
"V phn chng ti th nhng vin chc lu ng trong lc i
kinh l cng tm cch t i l, tr khi nu ng cng s mun h
ch ng vn ng cc quan chc a phng trc , th h phi
ch. Trong trng hp y, ti xin ng vui lng bo co cho ti bit.
"Chng ta ch c th t c kt qu m mn, nu chng ta
ng lng phi hp cht ch v lin tc, v li ch ti a ca cng
kh.
K tn: Anbe Xar
Ton quyn ng Dng
Nn ch rng lc , trong 1.000 lng c 1.500 i l ru
v thuc phin, m trng hc th vn vn c 10 ci; mi nm,
ngi ta u c dn bn x, c n b ln tr con, bng 23 ti 24
triu lt ru v hn 100.000 kilgam thuc phin! Bn nhng th
thuc c y mi nm li gn 130 triu phrng.
Cng trong thi k y, ngi ta ch tiu cho ngnh y t khng
y 400.000 phrng v ch c 1 triu phrng cho ngnh gio dc,
ngha l cho cng vic x hi mt phn trm s thu nhp ca vic
u c, th khng phi l mt ch k diu lm sao!
Mui l vt phm ti cn cho dn chi li, th m dn An
Nam phi c bit xt xa v mui!
Lc u thu mui ch c 5 xu, ri n 3 ho, ln dn n 5
ho, n 1 ng, ri n 1 ng su. Trong vng khng y by
nm, thu mui tng ln gp mi ln. By gi h bt ngi lm
mui An Nam phi cung cp mui cho Nh nc theo gi 17 xu mt
t. Nh nc bn li cho nhng ngi tiu th bn x 1 ng 7.
Kt qu cho An Nam l ngh nh c b ph sn. Cho n nay
nhiu ni, dn nh c v dn lm mui hp tc vi nhau thnh
phng, nh h lm nc mm khng cn phi vn. Nh nc
c quyn gii tn nhng phng y chng cht bi thng. Mt
khc, gi mui tng ln qu qut lm cho ngi nh c khng sn
vn khng th mua tr c s mui cn thit cho mt chuyn

i c. V th, phn ln nhng ngi lm c phi b ngh.
Ngh lm mui trc kia l mt cng nghip pht t nht
ng Dng; ngi ta c tnh lm cho n suy i, ch li s
rung mui cn thit cho vic n ung. Vic xut cng mui b nh
ch hn. Sut trong thi k chin tranh, nc Nht xin mua mui
chng c.
T hn na, v ngi ta khng th tnh c s rung mui cn
thit cho vic n ung, thnh ra hng nm nh oan li phi mua
mui ca Trung Quc. Trc kia, An Nam xut cng mui (l00.000
tn trong nm 1896), by gi li phi nhp cng tiu dng.
Xa kia, vng ng bng Bc K, khng c nm no l hon
ton mt ma. Khi nc lt trn ngp ng rung, th c theo nc
vo nhiu; ngi bn x li lm ma c. By gi th khng th
c, v khng c mui. Mt khc, dn chng trc th n quen mt
th mui thi, by gi th bt c th no, h cng phi nhn vy.
Cc bn th tng tng xem ngi quen n mui nh trng by
gi phi n mui en kh chu nh th no. Hn na mui chuyn
ch t Nam K ra Bc K phi chu tin vn ti kh t, nh oan
lin tng gi mui bn cho cng chng. Ngi n phi tr t hn
t 20 n 25% cho mt th mui mnh chng a cht no.
Kho mui rt t m li cch qung rt xa nhau, nn ngi
bn x cc lng phi nh ngi Hoa chuyn ch v cho v nhng
ngi ny li li dng t tin tng gi mui ln, nhiu t tu ch xa
gn.
Khi t ra thu mui, ngi ta quyt nh t nhn khng c
tch tr qu 15 kilgam. kim sot, nhn vin nh oan phi
khm xt, m h khm xt tu theo s thch ca h. Ch cn c k
t co l h khm xt o ln c nh ngi ta ln.
Dn chng khip s nhn vin nh oan n ni khi va c
tin cc ngi ti, h lin b ca b nh ra i, mc cho cc ngi mun
lm g th lm. Thy n b con gi nh, cc ngi lin x s theo
thi ca k chin thng trn t nc chin bi. (i t Bcna).
Chnh sch c quyn mui nhc ngi ta hi tng n mt
chnh sch b nguyn ra nht ca ch c nc Php: thu
mui. Nhng ci thu mui ng Dng ny khng phi nh
thu mui ng gp cho quc gia Php, m l mt th thu mui
do nhng con ngi khng bit c ting ni nc mnh bt mnh
phi ng gp cho mt ng ch ngi ngoi quc.
Mt by n cp lm cho c mt dn tc i kht khn
cng, lm cho c mt cng ngh quc gia b ph sn nh th
y.


S NHNG QUYN
V NHNG K C NHNG QUYN
Sau khi b binh lnh bn ph v chm git, ng Dng li b
bn c mp thc dn cp bc n tn xng tu. Vic cp bc
tin y gi theo ting thc dn l n in.
Trong cuc chin tranh xm lc lu di, dn chng phi b
t ai i lnh nn, ch cho qua ngy khi la. Trc ht, ngi ta
mang t ai ca h nhng cho k khc. Khi yn n ri, nhng
ch c v lng th thy rung t ca mnh b chim mt; mun
v li ch c lm n, h phi nhn nhng iu kin ca ngi mi
n: cy cy chnh ng rung ca mnh cho mt anh ch ngi
ngoi quc.
Nhiu khi ngi ta nhng c nhng t ai c ngi v
cy cy vi c lng mc .
Nhiu ni, c lng b tc ot ht t ai nh vy, phi tr
thnh nhng ngi m ngi ta gi l "k cp"; tht ra h ch l
nhng ngi ni dy chng vic cp ot bt cng.
Nhng tn cp bt cng y li c Chnh ph thuc a nng
.
Mt tn ton quyn nhng mt n in ln cho mt cng
ty trng ch Nng - nhng cng ty chng pht t g lm -,
mang t ai ca nh vua An Nam nhng cho k khc, ngi ta
cng cha ly lm va lng, ngi ta cn bt c nh vua phi cho
cng ty vay 30 vn bc na. Ngoi ra cng ty cn c thu cung
cp ch cho binh lnh. Nhng ngi An Nam khng thch ung th
ch xu y, nn ch cung cp mc trong kho.
*
* *
ngoi thnh, nhiu ngi u khng phi ng thu in th,
v Nh nc cho rng bt ch n in phi ng thu in th l
lm hi cho s pht trin ca nn nng nghip.
Gim nh thu cho ngi u, d l ngi u giu c, l vic
thng; c bit Cao Min, nhiu ngi c gim thu, v
thng thng h l nhng vin chc ngi u.
*
* *
Ngi An Nam, d c sn tin cn thit, cng khng xin c
nhng n nm hcta, nhng i vi thc dn th din tch xin
khng b hn ch. Nhiu ngi u c n in rng trn 25.000
hcta.
Ngi ta nhng nhng n in rng t 10 n 20 ngn
hcta cho nhng k chng hiu bit cht g v nng nghip; bn ny
ch c mt ngh: lp li ng Dng mt ch phong kin c li
cho h bng cch coi ngi bn x nh nhng nng n thc s.
C hai vin cng chc c nhng lm n in 30 ngn
hcta rng vi gi 5 phrng mt hcta. Hn na h cn ghi r rng
30 ngn hcta y c min thu trong sut thi k cng ty kinh
doanh, ngha l sut 80 nm.
Mt ln khc, khi vo s trc b ci vn t bn 30 ngn hcta
t vi gi 150 ngn phrng, vin ch s trc b ghi di vn t
nh sau: " thu 10 phrng thu theo lnh ca quan ton quyn".
Ch 10 phrng thu chim lm ca ring c 30 ngn hcta t!
Va ri, ngi ta cho bn u c 8 ngn, 10 ngn v 20 ngn
hcta rng cng v rung t ca ngi An Nam thng du. B

cp ot nh th, nhng ngi ny t ra bt bnh. Th l, Chnh
ph a ngay my bay ch bom ln, lm cho h yn i.
By gi chng ta xt sang bn n cp mt kiu khc tr
ht ti kho lo la c Nh nc ln dn bn x. Qun cp ny
gi l ngi cho thu, ngi b thu hay thu khon.
Hy k vi v d:
Ngi ta cho b thu cng vic vn ti ng thu lm hai l,
mt l vn ti ng sng v mt l vn ti ng bin. Bn hp
ng nh rng khi c hai l cho b thu xong, th mt trong s
ngi b thu c th nhn thu chung c hai l.
L th nht c em ra u gi. ng R. xin 6 phrng ri
mt hi l. V khng hp l, ng R. b loi ra ngoi. L th nht
c thu 9 phrng mt hi l v l th hai 18 phrng.
Xong ri ngi ta em cho u gi chung c hai l gp li. Ch
nhng ngi u gi trng ring tng l mi c u gi
chung c hai l. ng R. b loi ln u, ng l khng c
tham gia ln u gi chung ny. Tuy vy, trong thi gian t ln
u n ln ny, h thng ng vi nhau. Hai nh trng thu
ln trc khng chu u gi c hai l gp li. Vy ng R. li c
php b thu, v ng R. trc xin c 6 phrng ri, nay li i 9
phrng kia.
Su phrng ri xin khng t, m nay li c nhng chn
phrng!
Cng ty c thu c li rt nhiu, thit hi cho x thuc a.
Khi mi thnh lp, cng ty ch c 500.000 phrng lm vn. Trong
30 nm, s vn y thnh 11.000.000 phrng.
Mt thnh ph Nam K m mt nh my in. Cng vic
kinh doanh pht t lm. Vin cng s bt hng tnh phi nhng
khng nh my cho mt ngi bn ca ng ta. t lu sau, v nh
my khng pht ti c nhng l ca t nhn, nn hng tnh
b cp ot trc kia li phi mua li rt t ci m h phi
cho khng.
lo i, ngi ta b ra hng ngn bc t mt i v
tuyn in Si Gn. Cng vic va hon thnh th c nh ca ln
my mc lt vo tay mt cng ty ca t nhn. Nhng vic kinh
doanh l mi ngy mt mt ngn bc, cng ty dn xp chnh x
thuc a, ngha l nhng ngi dn ng thu, phi gnh s thua
l y.
Mt cng ty khch sn c thnh lp vi s vn l 25.000
ng. Ly c khuyn khch vic du lch, Chnh ph gp phn vo
1.200.000 ng xy dng nh ca. Ngoi ra, h cn nh r rng
nu cho thu khng ht s tin y th s tin tit kim c s chia
cho cng ty v Nh nc. Khch sn s c tt c 12 bung. Th l
dn An Nam phi tr 100.000 ng hay 1.000.000 phrng mi
bung mt ngy kia vi ng da trng n bm v li bing n
ngh tay chn ri ri ca cc ng!
Mt anh ch thu cng rnh no giao ng nc lm bng vi
thay cho ng ximng, ng khng y mt mt li khai l di ba mt,
ri chia nhau vi cc ng hi ng thnh ph ngi u 1.600.000
phrng. Mt ng k s khc, ng thi kim c nhim v ph c l,
bin th 300.000 phrng trong vic xy cng rnh v sa sang li c
mt ng ph. Mt ng k s a chnh v hi ng thuc a no
t ti hn 900.000 phrng tin cng o c lp bn t ai
ba tng. V, v thy ngi "thanh lim" lm v c chn trong cng ty
c quyn hi cng Si Gn, nn Chnh ph va mi giao cho ngi
lm lun c cc cng vic c in nhiu tnh khc.
i bm nht trong s k cp y l "Tng cng ty thuc a"
va mi c nhng hi cng Si Gn - Ch Ln (Nam K). Cho
hng c quyn tc l cho cng ty y hi cng vi c t ai nh
ca, dng c my mc cn thit kinh doanh, cho quyn thu thu
v c quyn vn ti xut cng.
Nh th l, nng dn, tiu thng, cng nhn khun vc
cng, ch thuyn Nam K, tt c mi ngi u b ph mc trong
tay mt cng ty c quyn n cp mun lm g th lm, m i
biu l mt tn k s v ... l ngh vin hi ng thuc a.

CNG CHNH
Thc dn Php nh gi cng n khai ho ca h ng
Dng bng nhng kilmt ng ci m h p bng tin v
cng sc ca ngi An Nam. Song ngi Php cng ch t ng
xe la nhng ni h cn dng chuyn ch hng ho hay qun
i n p dn chng; v ng s p khng phi cho ngi
bn x i, v nhng ngi ny khng c quyn t do i li ngay c
i t tnh ny sang tnh khc, m l phc v cho ngi u.
C khi h cng hp tp xy dng nhng cng trnh xa hoa lng
ly, nhng khng phi cho nhng ngi b tin ra, khng
phi cho ngi An Nam c hng.
Tai v l ch phn ln nhng mn tin sn c li thng
em dng vo nhng vic ph phim (cc quan s i chi, i
thanh tra, v.v.) cn ng s cn thit cho vic khai khn v
thng thng trong x th ch l nhng vng nc ng ly li,
ln st, khng th i c, d cho tru rng cng chu. ng
ci, ch p xung quanh tnh v cc to s cn ngoi ra th t
i, li p v ri rt ti. Khng c ly mt con ng i xe c
vo cc vng ng rung cy cy.
Mt con ng, ni lin hai tnh Nam K, di c 34 kilmt,
nhng ba mi nm nay, h mi c t t v ct m
ngn ht mt s tin kh ln, lt c sut con ng , t
u n cui, mt lp bc dy.
Hu, ngi ta c p mt i l rng 20 mt - tht ra l v ch -
chy thng t thnh n n Nam giao. Con ng y m qua hai
lng v mt ngha trang, khi lm phi ph hay di chuyn mt su
ngn ngi m. Ngi ta chng chu bi thng hay gip g cho
cc gia nh c nh phi ph, c cy phi cht, c m m phi khai
qut ln.
Bc K, vic sa sang t im thnh ph lm chng ht my
ng tin, nhng thit hi ln cho ngi An Nam.
Mt vin c l ngi Php ch n gin ra mt ngh nh, bt
p mt ng ph cho di thm, lm cho nh ca thng hng, ph
nhng lu tranh v phi lm li bng gch. Nhng ngi ngho
kh khng c tin tun lnh phi b thnh ph ra i.
Ngi An Nam gn doanh tri b ui i. H c bi thng
bng nhng ming t ph khc dng li nhng tp lu tranh
ca h.
t lu sau, ngi ta h lnh cho h phi xy nh gch. Nhiu
ngi khng c giy chng nhn quyn s hu v trc kia s sut
khng xin nn phi b nh ca. Th l thnh ph ly li t v bn
ly tin b qu.
Trong phn nhiu cc thnh ph ln, mt hi ng thnh ph
gm ton nhng ngi u, tu s dng cng qu do ngi bn x
ng gp m chng m xa g n nguyn vng v nhu cu ca
nhng ngi An Nam khn kh ny.
*
* *
Mt ngi Php t hi: C nc no trn th gii dm khoe nh
ng Dng c nguyn liu v nhn cng r mt m lm mt ng
xe la phi tn ph t 16 n 20 phrng mt xngtimt khng ?
Khi lm ng hm o Hi Vn, mun cho cng vic mau
chng, ngi ta c c hai u vo mt lc. Hai on c hai u
vo khng n khp vi nhau, thnh th ra mi on thnh ring

bit mt ng hm hon ton. Hm c ngay gia ni , th m
ngi ta c phi xy thm mt lp na ngoi, trt tht k
lng lm hao tn bao nhiu ca.
ng Lng Sn, p dng vo vic bnh nh vng y, d
tr ht c 4 triu, nhng lm xong tn n 38 triu.
Cha cm c mt ci mc no trn on ng d nh lm,
ngi ta cho trng thu cung cp rt nhiu ng ray v nhiu
vt liu khc. Khi vin thanh tra gn ti, ngi ta em chn bin
nhng ng ray ng l cn lu lm mi phi mua y, xung
nhng h di my kilmt.
K s tr tnh ht 94 triu, nhng khi chi tiu li mt n 165
triu.
ng Combane, nh thm him k trn, cn ni thm rng: Ch
vic nghin cu t ng xe la ng Dng cng tn ht
s tin ln c th lm c qung ng y.

TP DCH HAY L KH SAI
Hng nm, ngi An Nam phi lm mt s ngy khng cng
cho Nh nc "bo h". Theo l, s ngy y nh t 10 n 30 ngy.
Nhng khi c vic nhiu, chng hn p mt con ng, hoc o
mt ci lch, ngi ta khng tun theo gii hn quy nh . Khi
khng c vic th ngi bn x li phi chuc nhng ngy tp dch
ca mnh, ngha l phi tr tin cho Nh nc thay cho nhng
ngy khng phi i lm kh sai khng cng y. Ngoi vic tp dch,
cn c vic khun vc. Mi ln c mt ngi Php qua lng mnh l
ngi An Nam phi i khing vng, khing c cho ng ta, v
khing c vng v c ca nhng ngi tu tng ca ng ta na.
Nhiu khi, c lng b ng vin i lm ci vic khng cng y.
Nhng thi, ti nhng li cho chnh ngi Php ni:
Cng vic tp dch v vn cn l c hi cho ngi ta lm dng
v k. Thng th phu tp dch ch dng p nhng ng quanh
cc to s vi ngi u do cnh. Tuy nhin thnh thong c vin
cng s, t lng st sng, quyt nh lm mt cng trnh quan trng,
nh p mt con hay khi mt ci lch cho dng nc chy theo
hng khc. Trong trng hp y, vin cng s chng cn ch tho
ra mt k hoch hp l, phn chia cng vic lm sao khi cn tr n
cng vic ng ng; dn chng phi sc ra lm, v nh hng
thng rt tai hi cho tnh hnh trong tnh.
Mi c tin vin B trng B Thuc a sp sang thm ng
Dng, ngi ta ly ngay mt vn ngi hon thnh gp con

ng V.L. mi Ngi khnh thnh.
Ma h nm 19... trong lc nn i ang lm cho min Trung
K phi tiu iu kh s, th mt vn ngi An Nam b l trng
lng h bt i tp trung vt mt ci lch. S dn ng o y,
ngi ta khng dng ht m vn c phi la xa ng rung ca
mnh hng thng gia lc ht sc cn thit h phi c mt nh.
Cn ch rng ngi ta cha h tp hp mt on qun ng o
nh vy bao gi ngn chn mt thin tai. Trong thi k k trn,
ngi ta c th cu vt c nhng ngi cht i khn kh
Trung K, nu ngi ta t chc t Nng tr i mt dy chuyn
vn ti tip t cho cc vng b nn i honh hnh; mt vn
ngi vt lch c th phn phi trong cc tnh ca h 2.000 tn go
trong mt thng.
Cng vic p ng Nng, Trn Ninh v Lo
li bit bao k nim xt xa. Ngi ta ly phu lm ng trong m
dn i tp dch. H phi i b hng trm kilmt mi n c
cng trng, b gi li nhiu ngy, sng trong nhng iu kin n
v v sinh thm hi. Khng c t chc y t. Dc ng, lc i cng
nh khi v, khng c ly mt trm cho h ngh ngi, mt ni cho h
tr n. Cm n khng , ch vi mt t c mm, nc ung th
ung ngay nc c kinh khng rng ni. Bnh tt, cc nhc
hnh h tn t gy nn cht chc rng rn.
*
* *
Ngi ta thay th ch tp dch bng ch trng tp, v
gia hai ch ch c mt iu khc nhau l tp dch cn c s
ngy hn nh, m trng tp th v cng. Ch trng tp tho
mn mi nhu cu; nu nh oan cn chuyn ch mui, h trng
dng thuyn b. Cn xy mt ci kho ? H bn trng tp th
thuyn v trng dng lun c vt liu xy dng.
Ch trng tp tr thnh ch pht vng tr hnh mt cch
vng v. Bt chp vic ng ng, bt chp c nhng ngy hi h
hay nhng ngy khng c ngha v g c, ngi ta trng tp c
hng x, a n cng trng, m ri tr v ch l phn t. Khng
nn kt ti t ng bng hay rng nhit i nc c, m ti l
ch thiu thn c nhng nhu cu n gin. Ngi ta trng tp
nhn cng. Ngi ta lm th cn thit rt nhng ngi lao
ng ri khi mnh t ca mnh, a h i xa hng trm ngn
kilmt, nhng chng bao gi t chc mt t g a h tr v qu
qun.
*
* *
Khng my ai cha tng nghe chuyn nhng on phu b
cng bc phi i Langbiang. Trn ng i nhng ni rng thing
nc c, n nhng ni thn cht i ch, n ung kh s, c ngy
khng c ly ht cm vo bng, cc on y b chy tn lon hay
ni ln chng li, th h li b bn lnh p gii n p gh gm, v
xc h ri khp no ng.
Mt vin quan cai tr c lnh ca chnh ph phi bt phu
cho qun i Trung Quc. Vin quan y lin cho tm c ht mi
ngi bn x ang lao dch hoc bc hng tu, ngi ta tri h li
v qung h xung tu i sn bn mc cho h ku ca phn i,
mc cho v con h khc than thm thit, ut c chng bao gi li
c thy mt chng, mt cha na.


CHNH SCH NGU DN
Ngi An Nam rt hiu hc. Trong cc tng lp x hi, ngi s
phu chim a v hng u. C con hc gii l mt vinh hnh cho
cha m. Cho nn, d c ngho i n u, cha m cng c tm cch
cho con ci c hc hnh. "Na bng ch bng mt h vng" l
mt cu tc ng biu hin nhit tnh ham mun c hc thc ca
dn tc An Nam. lng x no cng c trng cng v trng t.
Ch nho rt kh hc th m hu ht ngi An Nam u bit "k
tn bng ch Hn". Nn m ch hu nh khng cn.
Ngi Php n lm i thay tt c. i sng cng ngy
cng kh khn. Thu m nng n, phu dch thng xuyn. Cc gia
nh kh gi nay b sa st khng cn c th nui thy dy hc
cho con ci mnh v con ci nhng ngi lng ging nh xa na.
Nhng k ngho i th b bn cng, nn h phi chng i ri
mi c th ngh n chuyn hc hnh.
Cng ngho kh th s ngi tht hc cng nhiu. Mt khc,
thc dn Php li c tm hu b Hn hc m chng thy l nguy
him cho s thng tr ca chng, v chng bit rng Hn hc c th
a vo An Nam nhng t tng tin b phng Ty thng qua
Trung Quc v Nht Bn. Ngi ta c th tng rng b Hn hc
i y li nh hng nc ngoi, ngi Php s thay th vo
bng nn gio dc ca h. Khng phi th u. Thm ca h ch
l y ngi An Nam vo vng ngu ti. Ti xin nu ra sau y mt
vi bng chng ca ngi Php.
i t Bcna vit: V phng din tinh thn, ngi Php
khng t chc mt nn gio dc mi thay th cho nn gio dc An
Nam m h b i. H ch xy dng c mt t trng hc
o to ra nhng con vt, nhng ngi vong bn thiu o c v
thiu c kin thc ph thng.
Trong mt bn bo co v tnh hnh ng Dng, tng
Pencanh cng vit: Trong 50 nm chim ng Nam K v 25
nm chim ng Bc K, nhng trng hc Php khng o to
ly c mt ngi An Nam tht s c hc thc.
ng Mcx, vn s thuc a, vit cu sau y lt t c
ng t tng ang thng tr trong u c ca cc nh cai tr ca
chng ta: Chng ta ch cn dy ting Php cho ngi An Nam, dy
cho h bit c, bit tnh ton cht t thi; bit hn na ch l tha
v ch.
Nhng ngay c nn gio dc s ng y cng ch c ph cp
mt cch qu bn xn v nh git. Trng hc r rng l cn thiu
nhiu, gio vin th cha t cch ging dy. Cao Min c
2.000.000 dn m ch c 60 trng hc. Trung K ch c 118
trng cho 6.000.000 dn. Trng hc lp ra khng phi gio
dc cho thanh nin An Nam mt nn hc vn tt p v chn thc,
m mang tr tu v pht trin t tng cho h, m tri li cng lm
cho h n n thm. Ngoi mc ch gio dc o to tu phi,
thng ngn v vin chc nh s cn thit phc v cho bn xm
lc - ngi ta gieo rc mt nn gio dc i bi, xo tr v nguy
him hn c s dt nt na, v mt nn gio dc nh vy ch lm
h hng mt tnh nt ca ngi i hc, ch dy cho h mt lng
"trung thc" gi di, ch dy cho h bit sng bi nhng k mnh
hn mnh, dy cho thanh nin yu mt T quc khng phi l T
quc ca mnh v ang p bc mnh. Nn gio dc y dy cho
thanh thiu nin khinh r ngun gc dng ging mnh. N lm cho
thanh thiu nin tr nn ngu ngc. iu g c th rn luyn c

cho hc sinh bit suy ngh, bit phn tch th ngi ta khng dy
nh trng. Vn no c lin quan n chnh tr, x hi v c th
lm cho ngi ta tnh ng u b bp mo v xuyn tc i. C hc
lch s nc Php i na, th ngi ta khng h ng n
chng ni v cch mng. Ngi ta cm hc sinh c tc phm ca
Huyg, Rtx v Mngtexki. Ni tm li, trng hc tht l tng
xng vi ch khai sinh ra n.
Cch y vi nm, ngi ta ban cho chng ti mt trng i
hc. Mt trng i hc th no? Theo nhng bi din vn chnh
thc v nhng li tuyn truyn m xung quanh trng ny th
trng i hc ca chng ti c th so snh c vi cc trng i
hc to nht u chu kia y. Thc ra, th hng nm trng i hc
ch sn xut c hai ba ng c nhn hng ti. ng b u cho
ci trng "Xocbon Annammt" y, hin gi l thng c Nam K,
trong mt lc thnh tht him thy xa nay ngi, ngi th
nhn rng chnh ngi "hng chm lo n s tin b ca c dn
tc An Nam; m trng y khoa v trng i hc l ct sau ny
(li th nhn vo thng 3 nm 1924) ngi An Nam c th thay th
ngi Php trong cc chc v th yu cc cng s".
Bn cnh trng i hc ng qu y, lp ra ct lo nc
ngoi, a ra khoe khoang trong cc bi din vn v ly c
ngn cm ngi An Nam xut dng du hc, chng ti cn c mt
trng y khoa, mt trng lut, mt trng cng chnh, ba hoc
bn trng chuyn nghip na, cho c 20.000.000 dn.
Nhng kt qu thu c cc trng y th nh th no? Mt
t bo Php xut bn ng Dng tr li cu hi nh th
ny: S thanh nin An Nam c trnh k thut chuyn nghip cao
cn rt t, rt t ngi dn bo h c th m ng c xng
ng chc v ca mt k s cng chnh, ca mt bc s y khoa hay
ca mt thanh tra ho xa, chng hn.
Cho nn b chnh sch ngu dn trit kim ch nh vy,
ngi An Nam mun hc ln ch cn c 2 cch: i du hc nc
ngoi hay Php. Nhng nu c mt ngi An Nam no c nh
i du hc nc ngoi th s b coi nh mt ngi ni lon, mt ngi
chng Php, c ti ln; ngi ta hm hi ngi v c gia nh h.
Anbe Xar, nguyn ton quyn ng Dng, nay l B trng
thuc a ni r chnh sch bao vy tinh thn y bng nhng li
l sau y: " cho lp thng lu tr thc c o to nc
ngoi thot khi vng kim to ca chng ta, chu nh hng vn
ho v chnh tr ca nc khc, th tht l mt iu nguy him v
cng. Nhng ngi tr thc tr v nc a ht ti nng ca
h tuyn truyn vn ng chng li chng ta l nhng ngi bo
h ngn cm khng cho h hc tp".
Cn sang du hc Php li l mt chuyn khc hn. 1) Sinh
hot Php t hn Trung Quc v Nht Bn, nn du hc
sinh phi rt giu mi c tin n hc mt trng chnh quc.
2) Ngoi ra, ngi phi c bo m v tinh thn ngha l cha
m anh ta phi c thi phc tng Chnh ph; phi c bo m
v vt cht tc l phi t lt tht nhiu cho cc quan cai tr. 3) Du
hc sinh phi lm cc th thc qui g, v ch v nhc nh;
nhng th thc ny thng lm cho ngi xin i hc phi nn ch,
v li Chnh ph cng ch mun nh th thi. 4) Khi sang Php,
ngi du hc sinh phi chu s gim st, theo di v d la ca
Chnh ph Php.
Chnh ph Php c a du hc sinh An Nam vo hc nhng
trng phn ng nht. Nhng sch v bo ch m anh ta c,
nhng hot ng, giao thip hng ngy ca anh u b kim sot,
theo di. Ngi ta giao anh cho nhng tn ba que thc dn gi
v hu trng nom. Chnh ph Php dng ln mt bc tng ngn
cch hn du hc sinh vi nhng lung t tng chnh tr v x hi
chnh quc. nm cht ly anh ta, ngi ta dng tin thu ca
ngi An Nam t chc ra nhng hi qun v cu lc b cho du hc
sinh; y mun lm g th lm, tr vic hc tp. Nu anh sinh
vin t v t lp th ngi ta s bt p cha m phi gi anh ta v.
Nu anh ta khng nghe, th ngi ta c vic ct lng ca anh.

Hc xong v nu tt nghip - d tt nghip bc s y khoa,
lut s hay k s bch khoa - ngi An Nam mun c vic lm
trong nc th phi nhp quc tch Php; m mun c vo lng
Ty th phi lun lt xin x tht l nhc nh v hn h.
Mun m trng t th phi xin php Chnh ph trc. Bt c
lc no Chnh ph cng c quyn kim sot hoc bt cc trng
phi ng ca.
Sau nhng cuc biu tnh nm 1907
58
m ti c dp ni n,
Chnh ph cho lnh tp v ph phch cc trng hc v bt b gio
vin. Cc ng gio b bt, b ngc i hnh h, tay tri git cnh
khuu v b dn tng xu ln tnh l; u trn, chn khng, nhn
i, nhn kht, h b nh p nh tru nga, ri b kt n kh sai.
Cn trng hc th bn s quan Php dng lm chung nga.
Mi y, mt tnh Nam K ngi ta thuyn chuyn c mt
lot gio vin, ly l do l cc nh gio quyt nh xin ra hi m
trc kia h b bt buc phi gia nhp. Tn cng s ch tnh lm
th qu hi ny bt gio vin phi ng thm 40 phrng b
vo tin qu b ht. Cc gio vin b thuyn chuyn i cng v mt
l do khc l tn ph s chi mng, lm nhc h v do nh
vo mm h (nguyn vn).
lm r nt thm ci ch tt p y, ti cn phi ni thm
rng: Chnh ph biu b qu ph ca mt vin cu thng c
mt mn tin l 1 triu phrng, v tr cp 800.000 phrng cho 66
bui kch gii tr cho khong 3 hay 4 nghn ngi u Si Gn;
nhng Chnh ph li thu hi khon tr cp ch c 2.000 ng cho
mt t chc gio dc bnh dn v ng hi trng ca t chc ny l
mt ngi lng Ty c chn trong Hi ng thuc a, vit
nhng bi bo phn i vic cho trng thu hi cng Si Gn.

BO CH
Ni xong vn gio dc, th t nhin chng ti ngh ngay ti
cu hi: Th cn bo ch? Nhng iu ti s k v bo ch An Nam
n k d qu n ni kh m tin c. Gia th k XX ny, mt
nc c n 20 triu dn m khng c ly mt t bo! Cc bn c
th tng tng c nh th khng? Khng c ly mt t bo bng
ting m ca chng ti. L do nh th ny. Chnh quyn Php
quyt nh rng khng mt t bo bng ting An Nam no c
xut bn nu khng c vin ton quyn cho php, rng h ch
cho php vi iu kin l bn tho a ng phi trnh vin ton
quyn duyt trc , v giy php y h thu hi lc no cng
c. Tinh thn bn sc lnh v bo ch l nh th y. (Chng ti
b cai tr bng ch sc lnh do vin ton quyn ban b ch khng
phi bng nhng o lut c tho lun v biu quyt ngh
vin). Trn thc t cn t hn na. Mi n by gi, cha c ngi
An Nam no c php xut bn mt t bo c.
Ti gi bo l mt t bo v chnh tr, v kinh t hay vn hc
nh ta thy chu u v cc nc chu khc, ch khng phi
mt t do chnh quyn thnh lp v giao cho bn tay chn iu
khin, ch ni n chuyn nng ma, tn dng nhng k quyn
th ng thi, k chuyn v vn, ca tng cng n ca nn khai ho
v ru ng dn chng. Bo u c ngi ta nh th, th ng
Dng cng c ba hay bn t y.

Ngay cho n c nhng t thng tin thun tu v kinh t v
thng mi, ngi k gi bn x cng ch xin c php bng
nhng bin php quanh co. Anh ta phi thu tin mt ngi Php
c a v v c knh n. ng ny i gp quan cai tr v xin php
cho ng ta, l ngi Php. V ng ta vn s l sng lp vin ca t
bo, mc du ng chng bit mt ting An Nam no gi l c, ng
chng phi b tin ti ra ly mt xu nh, chng phi ng t g n
cng vic ca t bo c tr vic i gp vin quan cai tr. Ch vic
cho mn tn mnh, ngi Php kia nhn c hng thng mt s
tin rt hu m ngi k gi bn x phi tr cho ng lu di, bo
cn ra l cn phi tr.
Trc khi a i nh in, tt c cc bi bo phi dch ra ting
Php v a kim duyt . Cm ngt nhng t thng tin y khng
c ng g n nhng vn chnh tr hay tn gio, m ch
c ng nhng tin tc thng thng, nhng vn xt ra c li
cho Nh nc. Khi t nc b mt thin tai no, lt li, bo tp, i
km, v.v., phng kim duyt cm bo khng c cho dn chng bit
nhng tin "khng vui" y, cm bo khng c m lc quyn
gip nhng ngi b nn. Bo khng c quyn ni g, d ch bng gi,
n vic bu c hi ng thuc a hay hi ng hng tnh. C mt
t, dch ra ting An Nam o lut cm nhng hnh vi hi l trong
vic tuyn c, b kim duyt trng mt na t bo m cn b
khin trch thm na. Nhiu khi ngi ta cm c dch ng nhng
bi ng cc bo ting Php xut bn ng Dng.
Cc bn ch tng rng my t bo thng tin khn kh y c
t do phn tch tt c nhng ci thuc v kinh t. Chng hn, h
khng c ni n i sng t , n vic mt ma, n vic bun
gian bn lu ca bn con bun ngi u, n vic xoay x tin nong
bt lng ca bn quan cai tr, n nhng v u c tin ca bn
ch n in v ch nh my ngi da trng. Va ri, ngi ta cm
bo ch khng c ng n vic Chnh ph nhng quyn kinh
doanh hi cng Si Gn, nu khng phi tn dng cng c ca
cng ty c quyn v lng v t ca Chnh ph. C mt t cng
"tn dng", nhng km nhit tnh, nn phng kim duyt trc ht
theo di b mt, ri ng ca hn t bo y.
Nhng ngi vo lng Ty, c hng quyn cng dn Php,
c th xut bn bo, nhng ch bng ting Php m thi - Nam
K c 5, 6 t bo vo loi y. cc vng khc, khng c t bo no,
v khng c hay c t ngi vo lng Ty. Trong s cc c quan ngn
lun y - thng l bn nguyt san - c hai hay ba t c khuynh
hng quc gia hp php. Ghp hai tnh t tri ngc nhau y vi
nhau, c th k d y v cn gii thch i cht. Nhng t bo ny
l ca bn t sn bn x mi ln, c a v l nh nn h Php.
Nn h y sinh ra bn ny, nhng li khng cho h pht
trin. V vy, tng lp t sn nh b b ngt th trong phm vi
cht hp v ph thuc m quan thy ngoi quc - cha u ca h-
dnh cho h. V v th, h hn mt nhng cng nh nh thi. Bi
thn phn na di na chut ca h, chng thuc hon ton trong
x hi An Nam v h l nhng ngi vo lng Ty, m cng chng
thuc trong tng lp "qu tc" Ty v h xut thn ra l ngi An
Nam - nn h cm thy lng tng trong mi vic. ng thi trong
mi hnh ng v t tng ca h, u thy ci mu thun x hi v
tm l y. Bo ca h ch trch nhng v h lm, nhng li phnh
nnh nhng k h lm; h than phin v nhng o lut nn p
bc, nhng vn cy th vo nc m; h mi lng cho s phn khn
kh ca ngi An Nam, nhng vn ca tng cng c m h ca mt
nn khai ho tt p hn. H mun cha bnh, nhng li khng dm
tm v tn cng vo ngun gc ca bnh.
nh hng ca h b cn tr mi ng:
a) V chnh sch ngu dn nh cc bn bit, nn c gi ch
c mt dm ngi rt hn ch. Mi s pht hnh khng bao gi qu
mt hay hai nghn bn, y th m bn khng ht.
b) V thi lng chng, v khng c chng trnh c th,

khng c k hoch r rng, khng c khuynh hng mnh dn, nn
my t bo y khng thu ht c cm tnh ca dn chng. H ng
nghing, hay ng hn, l lng gia dn chng m h khng gn
gi c v nhng k thng tr khng a h.
c) Nh nc thuc a c tm ph phch h. H b ph bng
nhiu cch. Sau y l nhng cch thng thng nht:
1. Nh nc bo cho cng chc v nhn vin ngi bn x bit
rng cp trn coi nhng t bo y nh lm cch mng, rng
nhng ngi no c nhng bo s b ghi danh sch ring, v d
nhin l bn danh sch y s nh theo bo co thng hay ging
chc.
C nhiu cng chc b bt buc phi i i ch khc hay b
bt v hu ch v vi phm nhng iu rn e y.
2. i vi nhng c gi khng phi l cng chc (ti ni khng
phi l cng chc ch khng ni t do, v t nc chng ti
khng ai c t do c, tr bn x l ba que ra) th vin quan cai tr
cho gi h n bn giy, n cn khuyn bo h iu hn l thit.
Nu h khng bit nghe nhng li khuyn t t y, th h b
cnh st theo di. V c mi ln th c n chn, bo ch v th t
ca h b tht lc nh b php thn. Chnh ph hy tm vui lng
nh th trong lc ch i c hi tm c h v l ny hay l khc.
3. Chnh ph cho bn ch nh in la chn nn lm vic cho
mt t bo "tin vt khng bit iu" c t tin, hay nn nhn in
cho Nh nc c li lc v bo m hn nhiu.
V th, mt t bo Si Gn buc phi i ch in nhiu ln
trong mt thng.
4. Chnh ph vi phm quyn t do th tn, ngay c th ring
ca cc k gi. Nhng ngi ny b "ghi" vo s en, b theo di, d
la, do thm v vu co. Chnh ph dng c p lc i vi gia nh,
b con thn thuc v b bn h na. Ch nh a v c lng Ty v
nh mnh kho khn kho kt thc mi bnh lun bng cch nnh
ht tng bc ht mc nc m bo h, nhn t, thing ling, v.v.
m h thot khi i t.
Bo ch bn x bng ting Php b ph phch nh vy y.
Nhng hnh vi bt hp php ca li tr an hn y cn c
tng cng v b sung thm bng nhng iu l php l nh th
ny: "Mi vic trng by hay gi i ni khc nhng bi ht, bc
ho hay tranh nh tri o tn knh i vi cc v i din ca
Nh nc, s b trng pht bao nhiu thng t v pht tin bao
nhiu phrng , v.v.".
Cha ht u. Nn vn minh ca thc dn dng ngn uc
c truyn th tiu n cht t do cui cng ca ngi bn x.
lm cho ngi bn x phi n n v cm, chng vn cha va
lng; chng cn mun h phi ic na kia. Chng bt tai h khng
cho h nghe ting vang ca nhng bin c bn ngoi. Ch n gin
bng mt nt bt, chng nh ch hn i sng tinh thn ca c
mt dn tc. Cng sc lnh va k trn nh rng: "S lu hnh
bo v tp ch bt c bng ting g, c th b cm do mt ngh nh
ca quan ton quyn". Cc bn c tin chc rng quan ton quyn
nhn t chng s sut g m khng dng v lm dng quyn hnh
y. Bo ch bng ting Php, xut bn Pari, gi sang u b tch
thu ng Dng. S bu chnh, s mt thm v cc c quan hnh
chnh cng nhau lm nhim v hn y. V ngi ta do trng
pht nhng ngi c tn nhn nhng t bo y. Ngi ta cm ngt
khng cho c bo Nht v Trung Quc. Gi mt t tp ch, mt
quyn sch Trung Quc no c th l mt trng ti i vi ngi
An Nam. Ti bit nhiu nh vn thn b kt n kh sai chung thn
v c tp ch Trung Quc hn, m bng v nhng bi cng loi
y ca cc nh duy tn Trung Quc. Nm 1920, c nhiu ngi An
Nam Bc K b kt n t hai n nm nm t, ch v mt ngi
lm th ca tng t do v cc ngi khc nghe ngm bi th
y.

THU KHO
Chnh sch thc dn n cp, chng nhng tc ot mt
rung t, ca ci, xo b ht mi quyn li, mi quyn t do -
k c quyn t do thn th ca ngi dn bn x, m cn bt h
phi np thu v nhng mnh t cn ci cn li trong tay h, np
thu v ngh nghip sinh sng ca h, np c thu khng kh m
h th na.
t nhin ngi ta tng thu thn t mt ho ln hai ng
ri. Nhng ngi cha n tui np su, ngha l di 18
tui, trc kia khng phi ng gp g, th nay phi np mt th
thu nng gp my ln thu thn ca sut inh trc kia.
Ngi ta khng nhng tng thu ln gp bi v bt nhng
ngi cha h phi ng gp nay phi ng gp, m iu tai hi
nht i vi dn inh l thu sut thay i lun v ngi dn b
bt buc phi mang nhiu loi th tu thn, th thng hnh, do
m phi ng gp ht sc v l v c tnh cht cng bc.
Ngi An Nam bt buc lc no cng phi mang th thu thn
trong ngi, ai hi n u phi xut trnh. Th d b nhu nt v
bn thu, nhng ngi no qun hoc nh mt th th b bt v b
t.
Nm 1919, ngi ta b vic phn hng ng thu thn Bc K,
ch bng mt ngh nh ca thng s. Mi ngi dn t 18 n 60
tui, u phi nht lut ng 5 ng thu thn.
Theo mt ngh nh khc th bt c ngi An Nam no khng
mang th u c th b t v buc phi ng thu mt ln na d
trc kia ngi np ri.
b vo ch hao ht do ng bc b st gi, mt vin ton
quyn c sng kin tng gp bi s ngi phi chu thu ln
bt cc x phi ng gp thm.
*
* *
Ngi An Nam phi ng thu nng hn ngi n , M Lai,
Nam Dng v Nht Bn nhiu. Nhng i sng kinh t Nam
Dng, n v Nht Bn li cao hn ng Dng nhiu lm,
dn nhng nc ny c th ng gp d dng s thu qu nng i
vi ngi An Nam.
*
* *
Trc thi Php thuc, b thu in th ghi y rung t
cng v rung t t c phn hng theo loi sn vt trng trt.
Thu sut ch nh t mt n nm ho mt mu i vi rung cy
la. i vi cc loi rung t khc, thu sut nh t hai ho n
mt ng t. n v din tch l mu tc l mt din tch vung
mi cnh 150 thc. Chiu di ca mt thc An Nam thay i
tu tng tnh t 42, 47 n 64 xngtimt, do din tch mt mu
tu ni c th l 3.970, 4.900 hoc 6.200 mt vung.
tng thm thu nhp cho Nh nc, ngi ta dng mt n
v o c, di 40 xngtimt, ngn hn tt c cc n v thng
dng, v vy din tch mt mu ch cn 3.600 mt vung. Bng cch
thu in th tng ln nhiu hay t khc nhau tu tng tnh:
ni th tng mt phn mi, ni th tng mt phn ba, ni b thit
thi nht th tng n hai phn ba.
T 1890, thu trc thu tng ln gp i; t 1896 n 1898 tng

ln mt na v c nh th tng ln mi. Cc x th c nai lng ra
ng gp; cn bit ku ai by gi? Bp nn c th bn cng s li
cng ra tay bp nn. Bn Php ny cho rng cc x vn ngoan
ngon np thu th tc l thu m cha n ni qu nng n!
*
* *
Hng nm ngi ta phn b cho mi lng phi np thu cho
mt s inh v mt s rung t cc hng. Cn c thm tin chi
tiu chng? Ngi ta c sa li con s, mc du ang gia nm, ri
ngi ta bt cc lng phi ng thu cho s inh, in cao hn
s quy nh u nm. V th m mt tnh Bc K, ton b din
tch cha ti 120.000 hcta m bn thng k li ghi nhng 122.000
hcta rung v c nh th, ngi An Nam vn phi ci u ng
thu khng cho nhng rung t khng c thc. C ku ca cng
chng ai thm nghe!
Khng nhng thu nng n m li cn thay i lun.
Vic Chnh ph c nhn nhng phn no trong vic thu mt s
khon thu lu thng hng ho lm cho dn lng b phin nhiu
hn v m ng cho t nhng lm. C hm ngi ta tha khng
nh thu cho mt ngi gnh mt gnh cau, nhng hm sau ngi
ta li bt ngi ng thu tuy gnh mt gnh nh hn. nh
thu nh vy th kh m cng bng c. Ngi ta cp mt giy
php lu thng cho 150 kilgam thuc lo. Sp xp lm sao khi
phi nh thu nhiu ln vo cng mt s thuc khi s hng
ny chuyn sang tay mt ch khc, hay khi 150 kilgam thuc
em chia cho ba, bn ngi mua? Ch c tu cc ng nh
oan, mun lm g th lm ch khng c lut php no c. Cho nn
ngi An Nam rt s nh oan, thong thy nhn vin nh oan l
h vt ngay gia ng thng mui, thng thuc l hay thng
cau m h ang gnh trn vai; th mt ca cn hn l ng thu
qu nng. C vng, ngi An Nam buc phi nh thuc
lo, cht cau i, trnh khi b phin nhiu v cc th thu mi.
Nm ngoi, min trung Trung K b iu ng v nn i.
Khng cu gip th ch, Chnh ph cn tng thu ln 30%.
Nhiu tnh Nam K b nn lt ph hoi. Ngi ta cm ngi
An Nam bn n vic v cm t chc lc quyn gip ng bo
ca h b nn. Hn na, trong lc dn chng i kh v thin tai
nh vy ngi ta vn bt dn ng thu nh thng l. thu cho
c thu, xy ra bao nhiu v lm quyn, bao nhiu cuc truy
bc thm t i vi dn b nn.
Sut c nm, thnh th cng nh nng thn, ngy no
ngi ta cng c mc kch nhng cuc bt b, khm xt gy nn
nhng cnh au xt, thm thng trong vic thu cc th thu. C
lc thu thu thnh mt cuc sn bt ngi. Ngi dn bn x
no m khng c tin np kho bc, chng chu cho ngi ta cm
kp v cng chng mun lm vic di ln roi vt, th trn bit mt
x v nh chu cht i .
Nhiu ngi phi bn c gia ti - bn c con ci - ng thu
cho Nh nc p bc, bc lt h.
Cao Min, c nhiu ph n khn kh, chn mang xing st,
phi i qut ng. H ch c mt ti l khng np c thu.


CUC KHNG CHIN
Mc du bn vua cha n hn, mc du ch ang chim u
th v mc du ch qun ch lm cho dn chng quen lnh
nht, bng quan, dn chng cng khng th chu ch ngoi bang
m khng bn b chng li. Lc mi thy cc tu chin ln v sng
ng tinh xo th ngc nhin, nhng khi cm gic u tin y
qua th nhng ngi yu nc An Nam lin t chc u tranh.
Cuc xm chim ng Dng bt u t nm 1858 mi n 1909
mi kt thc. Chnh trong thi k ny, khi nh i quc Thm
cht th cng cuc chng Php c t chc v c v trang chm
dt. Ngi anh hng dn tc y cng vi mt t ngha qun kin
quyt ca ng chim lnh c mt tnh nh v ng u vi thc
dn Php trong nhiu nm. Trong thi k chin tranh chu u,
nhiu cuc bo ng n ra nhng li b dp tt ngay trong bin
mu. Trong s cc cuc khi ngha , cn ch n cuc ni dy
ca binh lnh An Nam - binh lnh sp c em sang Php - do ng
vua tr Duy Tn t chc. Sau khi m mu bi l, vua Duy Tn b
ph v y sang chu Phi.
Trong cuc u tranh tuyt vng ca mt dn tc b p bc c
nhiu hnh ng oanh lit v nhiu s hy sinh ln, gi k c
y cc bn bit th hay lm, nhng khng th ni ht c
trong phm vi nh hp ca bui ni chuyn ny ca chng ta. Vy
nn ti ch c th nhc li y mt on hi k ca ph c
Rvye nh sau:
"Nu chng ta nh gi mt ngi qua phm cht o c ch
khng phi qua nhng tri thc ca ngi , th chng ta s bt
kiu cng v tnh cht cao ng ca chng ta i vi ngi Vin
ng, nhng ngi bit hy sinh mt cch c ngha.
Nm 1862, chng ti c phi i n p mt cuc khi ngha.
Vin t lnh V. sai mt trung u em qun chn ng rt lui ca
ngha qun sau khi h bi trn.
Mt tri va ln th vin trung u em lnh tr v, rt mt
mi, ngi m bn. Khng thy t nhn, thy nt mt ai cng c
v bi ri, chng ti bit ngay l cuc chinh pht ny khng kt
qu. Nhng ngi An Nam dn ng, u ci xung, tay b tri,
ang i gia bn ngi lnh mang sng. Thn th h, gn nh trn
trung, mang y vt thng. Vin trung u bc ti trc vin t
lnh v lng tng ni:
- Tha quan t lnh, t sm nhng ngi a ng dn
chng ti khp ni, li bn ngp n bng, nhng chng ti khng
tm thy mt ngi chy trn no c.
Vin t lnh cho gi hai ngi An Nam n hi.
Hai ngi ny l hai anh em v h ging nhau lm. Ch c
ngi anh tr li nhng cu hi ca vin t lnh:
- Chng my bit ch, chng my th nhn ri kia m.
- C, chng ti c bit ch.
- Tao gii thch cho chng my rt k vic hng dn lnh i
tm u v bng cch no ri. Chng my khai hiu r ht.
- Chng ti hiu.
- Tao c ni: "Nu chng my dn qun lnh i ng ng th
chng my s thot cht; nu em h i lc th chng my s b x
bn", c ng tao ni nh th khng?
- ng ch huy c ni nh vy.
- Chng my c tm lm lc hng c i qun trong ng
ly.

Hai chng thanh nin ng im lng.
- Lc ra i, tao ni trc rng chng my s b bn, nu
chng my khng a ng ng... C phi nh th khng? Tr
li i.
- ng ch huy c bo nh vy, ngi anh c tr li.
- Vy chng my bit trc chng my s b x bn ch ?
- Chng ti ang ch y.
Ngi Nam K y tr li vi mt thi chu ng rt thn
nhin ca ngi ng. Thy tra vn xong, hai ngi An Nam
cho i ra.
Vin t lnh gi mt tn cai ngi Th Nh K v bo: "Ly
bn lnh v em bn hai tn t ny sau tri".
Tn cai Th Nh K vy hai ngi An Nam hai ngi ny i
theo khng h ngp ngng v cng chng ku ca g. Mt lt sau,
ting sng n.
Vin t lnh mt bng , quay v pha chng ti ni: "Tht l
anh hng... Hy Lp c l ngi ta phi dng tng h y, cn
ti, ti phi bn h".
n sng, nhn ra ngoi pho thuyn, chng ti thy bn b
mt tm bin ln ng vo thn cy. Ngi thng ngn dch li cho
chng ti nghe mt on nh sau:
"Cc ng chim mt nhiu tnh ca chng ti lm giu
thm cho quc cc ng, cho thanh danh cc ng cng thm
rng r. Cc ng c i chng ti chuc li t ai khng ? Chng
ti sn sng tr, min l cc ng ng nh nhau vi chng ti na
v em qun tr v nc.
"Nhng nu cc ng t chi, chng ti s khng ngng chin
u tun theo tri. Chng ti cng c cht e ngi trc th lc
ca cc ng, nhng chng ti s tri hn sc mnh ca cc ng.
Chng ti nguyn s chin u mi mi khng ngh. Khi khng cn
g na, chng ti s ly cnh cy lm c, lm gy v trang cho
qun i chng ti. Lc cc ng lm th no m c th sng c
vi chng ti?".
y khng phi l nhng li ni sung: cha c mt dn tc
no dm t chc khng chin trong mt tnh trng nguy nan nh
th.
Lc phi quc gia hp hi, ti bt c mt t nhn c mang
theo mt khu sng lc. Ti tic khng gi li khu sng y. Sng
lm bng mt ci ! Tay cm cn dng lm bng sng; cn ct
ngn cn chng hai mi xngtimt lm nng sng; trn nng c
c mt l nh cm ngi thuc n.
Vi nhng kh c nh vy, v sau nhng tai bin khng khip,
nhng ngi ch tr cn li ca mt dn tc b dn n bc
ng cng - vn chin u chng li qun i phng Ty. i khi
h git mt vi ngi chng ti bng cm by, nht l h lm
cho chng ti cht v bnh tt, v phi ui theo h trn nhng
cnh ng ly u kh, di nh nng gay gt.
C nhiu ln ui theo bt nhng ngi yu nc m chng
ta thng gi l k phin lon, ti cm thy v cng thng xt cho
c dn tc y v cm phc nhng ngi ch huy ca h, nhng
ngi vng lng tin cng l v c mt ngh lc bt khut.
Cuc i chin kt thc, dn tc An Nam cng nh cc dn tc
khc b m hoc theo nhng li tuyn b rng ri ca Uynxn v
quyn dn tc t quyt. Mt nhm ngi An Nam trong c ti,
gi cho ngh vin Php v tt c nhng on i biu Hi ngh
Vcxy mt bn yu sch sau y:
YU SCH CA NHN DN AN NAM
T ngy ng minh thng trn, tt c cc dn tc b l thuc
u cha chan hy vng rng theo nhng li cam kt chnh thc v
trnh trng m cc cng quc ng minh tuyn b vi ton th
gii, trong cuc u tranh ca Vn minh chng D man, th tin
mt thi i cng l v chnh ngha nht nh l phi n vi h.

Trong khi ch cho nguyn tc dn tc s t lnh vc l tng
chuyn vo lnh vc hin thc do ch quyn t quyt thing ling
ca cc dn tc c tha nhn tht s, nhn dn nc An Nam
trc kia, nay l x ng - Php, xin trnh by vi cc qu Chnh
ph trong ng minh ni chung v vi Chnh ph Php ng knh
ni ring, nhng yu sch khim tn sau y:
1. Tng n x cho tt c nhng ngi bn x b n t chnh tr;
2. Ci cch nn php l ng Dng bng cch cho ngi bn
x cng c quyn hng nhng m bo v mt php lut nh
ngi u chu; xo b hon ton cc ta n c bit dng lm cng
c khng b v p bc b phn trung thc nht trong nhn dn
An Nam;
3. T do bo ch v t do ngn lun;
4. T do lp hi v t do hi hp;
5. T do c tr nc ngoi v t do xut dng;
6. T do hc tp, thnh lp cc trng k thut v chuyn
nghip tt c cc tnh cho ngi bn x;
7. Thay ch ra cc sc lnh bng ch ra cc o lut;
8. on i biu thng trc ca ngi bn x, do ngi bn
x bu ra, ti Ngh vin Php gip cho Ngh vin bit c
nhng nguyn vng ca ngi bn x;
Cui bn yu sch, chng ti c vit thm rt nhiu cu ca
tng nhn dn v nhn o.
Nhng sau mt thi gian nghin cu v theo di, chng ti
nhn thy rng "ch ngha Uynxn"
59
ch l mt tr bp bm ln.
Ch c gii phng giai cp v sn th mi gii phng c dn tc;
c hai cuc gii phng ny ch c th l s nghip ca ch ngha
cng sn v ca cch mng th gii.

GIO HI
Nu c dn tc no phi nh n Cha v cc gio s, th chnh
l dn tc An Nam! V Cha v cc gio s m dn tc ny sa
vo tnh cnh n l nh ngy nay. Bc u, khi gip Gia Long
chim ly ngi vua, Pinh Bhen lm ht cch dn ng cho
thc dn cp nc. Cho nn i ly mt t sng ng, y bt
Gia Long nhng cho Php nhng thng cng v qun cng sau
ny tr thnh nhng cn c xm lc ca Php.
Chnh nhng tn gio s v bn An Nam cho i qun
xm lc. Chnh bn h a tin cho gin ip, dn ng cho
i qun vin chinh v t gic nhng ngi yu nc. Trong thi
chinh chin Bc K, nhiu tn gim mc cha c gi danh i lm
vic thin, len li trong dn chng An Nam do thm phong tro,
nh cp k hoch phng th thnh ph v chuyn cho ngi
Php. Bit r nhng vng giu c nhng li phn i truyn o,
i khi gio hi c a cha c v chu b c hip ly c can
thip v cp bc nhn dn.
u c cuc ni dy, c khi ngha th ni cha c bin
thnh mt thm, nh th Cha bin thnh ni tra kho. Trong
nhng bui xng ti, bn cha c cht vn ngi dn qu, do nt h
hoc ha hn khn kho vi h ly tin tc v phong tro v cc
lnh t. L xng ti xong, cc cha chng ta bn chy i t co vi
nh chc trch Php.
V mt kinh t cng nh v mt tinh thn, gio hi u t ra
rt xng ng vi Cha. Ly danh ngha lm vic thin, ngi ta
tp trung tr m ci v Nh chung, th cho mt bt cm ri bt cc
em lm vic nh t kh sai. C nhng cha c bn nhng em gi
m ci do h trng nom, cho nhng tn thch i non ly tin
tiu. C cha c tuyn m nhng ngi tht nghip, em i khai

hoang v ha chia li cho h; nhng khi rung t c thu hoch
th bn cha c li thng tay ui h i.
bc lt ngi bn x, gio hi dng nhiu mnh khe m
nhng th on chnh nh sau:
Trong cc cuc xung t An - Php, ngi An Nam i lnh nn
phi tn c sang cc tnh ln cn. Khi h tr v lng th t ai ca
h b chim ot. Nhn c hi lon lc, vng ch, Nh chung
cp c vn t ln rung t ca h.
Nhng nm mt ma, Nh chung cho nng dn vay tin
nhng bt h phi a rung t bo m. V ly li ct c nn n
k hn ngi nng dn khng tr c n, th l tt c rung
nng u ri vo tay Nh chung.
Nhng tn quan cai tr, thng c, ton quyn cng t lim
khit lm. Ch cn nm c t giy t b mt v i t v c th
chm n thanh danh ca h, th Nh chung bn dng lm tin
v i hi tt c nhng iu h mun. V vy m mt vin ton
quyn phi nhng li cho Nh chung n 7.000 hcta t mu
m ca dn bn x. Dn mt quyn s hu, b ui i v buc phi
i n xin.
Nh chung cn m nhng cng ty c nhng s vn khng l
khai thc sinh li nhng n in do Chnh ph thuc a cho
khng h v do "con chin" cy cy khng cng cho h. Nhng n
in ca to thnh c lc dng ti su by nghn n l bn x.
Ring ng Dng, gio hi chim mt 1 phn 5 rung t, v
Cao Min n 1 phn 3.

i t Bcna vit: "Nhng iu m ngi thc dn phi da
vo Nh nc mi lm c th ngi gio s vn lm c c, bt
chp Nh nc. Bn cnh lnh a ca ngi ch n in, xut
hin lnh a ca Nh chung. Ri y khng cn ro t no cho
ngi An Nam c tr, trng trt v sinh sng na, nu h khng
cam chu sng kip nng n".


CNG L
Ni v nn cng l Php Angiri, mt ngh s Php vit
mt cch chm bim rng: "Php lut, cng l vi ngi bn x ?
Thi i! Ch c ba toong, sng lc, sng trng, mi l nhng
th xng ng vi l su b y!".
Mt ngi Php khc, cng ku ln nh th ny: " ng
Dng cng ng nh vy y, y "cng l" nm trong tay
nhng tn quan li thiu trch nhim, hoc khi chng ta phi thc
hnh cng l, th bng sng!". Mt ngi Php khc vit: "Nu
vin ch s vin kim st xt k theo ng tinh thn php l th
trong s hai nghn n hai nghn ri bin bn lp hng nm Bc
K, khng c bin bn no l c gi tr i vi Pari c".
ng Dng c hai th cng l. Mt th cho ngi Php, mt
th cho ngi bn x. Ngi Php th c x nh Php. Ngi
An Nam th khng c hi ng bi thm, cng khng c lut s
ngi An Nam. Thng ngi ta x n v tuyn n theo giy t,
vng mt ngi b co. Nu c v kin co gia ngi An Nam vi
ngi Php th lc no ngi Php cng c l c, mc d tn ny
n cp hay git ngi. Sau y l vi v d:
Quan cai tr Boanh - b mt vin chc Php t co lm gi
mo giy t - c phong chc quyn ton quyn v c thng
bc u bi tinh.
Quan cai tr cl - b t co n hi l; v s nhng lm tn
bo ca ng ta m xy ra cuc khi ngha mt tnh lm cho nhiu
ngi Php v An Nam cht - li c c lm u vin hi ng
thnh ph.
Quan cai tr Buin - can ti tham , tht tin cng qu v
nhng lm - li c tha bng.
K s Ta - gim c mt hng ln, b t co tham - cng
c v s.
Mt tn quan cai tr Qung Chu Loan b t co l dng
nhc hnh git cht hn hai mi ngi bn x, li c tha bng.
Mt tn qun ngc Cn Ln, b t co l git mt cch thn
nhin mt lc hn 40 phm nhn, c trng n v khen thng.
ng Pucxinhng thy mt ngi An Nam dm nhn vo nh
mt ngi u vi giy, hng h nhy ra nh ngi An Nam y
v kt liu i anh bng mt pht sng lc bn vo u.
Mt nhn vin ho xa dng roi my nh mt ngi l trng
Bc K.
ng Bch m v s ngi li xe cho ng ta.
ng thu khon Brt tri tay mt ngi An Nam cho ch
cn ri dng chn ngi y n cht.
ng pphi, ch s thu quan, mt ci gh gm vo mng
m ngi y t lm anh ny cht ti.
ng Hngri, th my Hi Phng, nghe c ting n o ngoi
ph; ca nh ng va m th mt ngi n b An Nam chy xc
vo, ng sau l mt ngi n ng ang ui theo. Hngri v ly
khu sng v bn mt pht. Ngi n ng ng vt xung cht
ngay; l mt ngi u. Hi n th Hngri tr li: "Ti tng n
l ngi bn x".
Mt ngi Php em nga ca hn buc vo mt ci chung
trong c nht con nga ci ca mt ngi dn bn x. Con nga
c lng ln, lm cho ngi Php tc in ln. Hn lin nh ngi

bn x hc mu mm, mu mi. Ri hn cn tri ngi y li em
treo ln cu thang.
Mt gio s (vng, mt mn nhn t ca Cha) nghi cho mt
hc sinh trng dng ngi bn x ly cp ca mnh mt nghn
ng, bn tri anh li, treo ln x nh m nh. Ngi hc sinh
ng thng y cht ngt i. H h anh xung. Khi anh hi tnh
ngi ta li treo anh ln tra kho. Anh y cht.
Vn vn, v.v..
Bn k ny cn c th ko di khng cng.
Tt c nhng tn git ngi y u c trng n. V uy tn
ca ngi Php nn phi nh th y!
Phi nht thit kt n nhng ngi dn bn x v ti cng
nh tha bng nhng ngi Php c ti. Khi mt ngi An Nam b
buc ti l chng Php th ngi y b em x trc mt to n gi
l to n c bit. To n gm my tn quan binh v quan cai tr
u l ngi Php c. To n x kn v c th tuyn n t hnh.
Khng c chng n.
Nm 1908, mt m mu Bc K b khm ph. Trong s ngi
b kt n, c c n b, tr con v c mt thanh nin m ai cng
bit l ng ngn.
i khi h tuyn n vng mt ngi b co, nhng n kh sai
c khi c nhng n t hnh na; b co khng h c bo cha.
Nhng ngi bn x b buc ti v chnh tr nng hay nh, ni
chung u b bt, kt n v em i y - chung thn hay 10 nm
tu y. Khng cn iu tra xt x g c.
Sau y l mt bn trch lc n gip cc bn hnh dung
c th no l cng l i vi nhng ngi dn bn x.
Trch lc n:
Xt rng: Nhng tn A, B, C, D v F u l nhng nh vn
thn An Nam ni ting, h bit ai l k phin lon chng Php
nhng h li cho rng khng cn phi theo di ngi y (khng
thy ni tn k phin lon, cng khng ni phi theo di ngi
n u?).
Xt rng: Khi thy ngi v nh, C bn i mi B v A v
hp bn (bn vic g?).
Xt rng: C v B v D cn t chc c nhng hi bun, nhng
hi din thuyt v hi mc u phc, ct tc ngn (khng khip
cha!).
Xt rng: Tt c nhng vic , h cng lm vi nhau mt
ln.
Xt rng: Trong nhng bi th ca h, c mt cu c th dch
l: "Chu cnh nhc, chu thn c chu chim lng". (Sai. Cu th
tro phng ch giu nhng cuc thi c phi dch nh sau: Nu cc
ng cn eo ui mi nhng cuc thi c li thi y, th trong
khong trm nm na cc ng s c nghe ngi ta chi vo mt.
Khi no th cc ng s thot khi cnh c chu chim lng y?).
Xt rng: D cho php hc tr ca anh ta hi hp (!) v
nhng hc tr y c cu phng ngn: "Ngi trong mt nc
phi thng nhau cng" (ti nng cha!).
Li xt rng: Trong cc bui din thuyt h ni n vn
m mang tr tu, h bn n nhng nhu cu i sng vn minh,
n vic gim bt nhng hi h nh m v ch, n li ch hc
hnh, h li cn khu gi cho ngi nghe thc v ch quyn ca
nhn dn v trnh by iu nh l mt nguyn l c bn (ca ci
g?) v gy cho mi ngi ngh khinh b (khinh b ai?).
Xt rng: Nu khng trng pht nghim khc nhng hot
ng y theo ng php lut, th nhn dn khng khi b li cun
theo nhng gng xu nh vy.
Chiu ch, x tn A, B v C t hnh n treo c, x nh D v F
100 trng (ch c th thi !) v y chng bit x i xa 1.500
kilmt khi nc An Nam (chng ta cn ch l nhng b co
khng c php t bo cha v h hon ton khng h bit g c
v nhng li buc ti ln bn n).

Nh vy ch v h l nhng nh vn thn danh ting, h lp
hi v din thuyt, h n mc u phc v ct tc ngn, h
cng kch nhng vic ph phim, h ho ng bo ca h thng
yu nhau, v h ni n dn quyn m nhng ngi An Nam y
b x t hnh v b y i bit x.
Cng l nc Php ng Dng l nh th y!

NC AN NAM
DI CON MT NGI PHP
Trong mt bn tuyn b, ng B lc l ton quyn ng
Dng, ni vi ngi An Nam nh th ny:
"Hi nhn dn An Nam!
Chng ta n nc cc ngi l ni gt ng cha chng ta
tng lui ti b bin nc cc ngi t hai th k nay.
Chng ta n y cng vi mt tinh thn mo him v mt
mun khai ho.
Khng hiu phong tc v lch s nc cc ngi, chng ta
tng em n cho mt dn tc d man nhng n hu ca mt nn
vn minh cao c.
Chng ta i khp ng rung, ni i v u chng ta
cng khen cho s cn c khng mt mi ca cc ngi.
Chng ta i qua khp kinh k, u chng ta cng thy c c
s t chc ng khen.
Chng ta vo nh cc ngi v chng ta cng thy trong
gia nh trn knh di nhng, th phng t tin.
Chng ta i thm cc n cha, c c nhng cu chm
ngn lm v vang cho nhn loi".
ng Puvucvin cng vit: "Chng ta thy y c mt nn
vn minh, mi th u xy dng t lu. Ngh thut, khoa hc, k

c khoa hc qun l Nh nc u pht trin mnh m. Lut
php, c phong, tn gio, vn hc, tt c u hon chnh v ho
hp vi nhau, tri qua bao nhiu th k, c iu ho v ngy
cng hon ho thm. Nhng vt tch man r mt i t lu, dn
tc ny sng trong mt x hi thun thc c t chc trong khi
nhng ngi phng Ty cn tnh trng bn khai. Yu mn qu
hng, quyn luyn gia nh, tn knh t tin, yu chung cng l,
tn trng chnh ngha, ham thch khoa hc, coi trng li ni thnh
hin, thng yu ni ging, tn knh l phi; ght xa hoa, khng
hm tin ti, khinh ght v lc, khng s gian kh, hy sinh; l
nhng c tnh rn dy trong sch thnh hin, lu li trong c
phong v ghi thnh lut php; hin nay cng l nhng c im
v bn tnh ca ngi An Nam hnh thnh t bao th h, nhng
th h lun lun c gng thc hin o c y mt cch thnh
knh; ngi An Nam bnh thng m ngi ta gp bt c u
cng u nh vy c... Trong m ngi bnh dn, ngi ta cng
thy nhng thun phong m tc y, c nhng ngi m xa nay
chng ta thng quen gi l bn cn , qun n cp".
By gi chng ta xt xem dn tc y b ai cai tr v cai tr bng
cch no.
"Chng ta ti y khng lm cho ngi An Nam giu ln cht
no m cn gy nn khng hong di hi lu di. Cnh tranh ca
ngi u bp cht mt s cng nghip, thu m nng n lm
ph sn mt s cng nghip khc". (i t Bcna).
"X hi c An Nam t chc tt nh th b chng ta ph hu.
Chng ta tm cch thay th n bng nhng t chc th s theo kiu
Php, nhng v hiu.
Khp ni, ngi ta vi phm lut l ca ngi An Nam, coi
thng phong tc, cp bc ti sn; mn c i trn p, nn qun
lnh "c th" li tha h cp ph, git chc; th tnh xu xa nht
li honh hnh; n ci v cng l cng khng cn; khng mt vin
ch huy no m ming khng chi ra, tay khng ma di cui,
chng ch trn p ch khng cn ging gii g". ( Puvucvin).
"Nu bn c buc cho hai nh
)
b chng xm chim mt ch
ging nh ch m chng ta bt buc nhng ngi chng ta gi
l dn bo h kia phi theo, th tt c chu u vn minh s ng
ln chng li chng". (V. ctng).
"Ti mn php ni rng cch khai ho nh v u ngi ta
ch khng ci bin u c cho ngi ta, nh th l hi th bo. y
l nhng ngi ang sng yn n trong nh h. Bng nhin chng
ta xng vo t ai khng phi ca chng ta, mang danh nhn o,
chng ta chm git nhng ngi bn x hoc ui h ra khi nh.
Chnh ci gi cho h mt nim kiu hnh i vi ci vn
minh y. V tnh nhn loi, ngi ta git; v tnh nhn loi, ngi
ta cp ot; v tnh nhn loi, ngi ta bc lt nhng ngi bn
x!". (E.Macc).
"Ti khng tng tng c - ng ume, Ton quyn ng
Dng vit - ti khng tin rng ngi ta c th c mt quan nim v
mt chnh ph thuc a k qui v l no hn Chnh ph Nam K
hin nay. Ngay lc u ngi ta t n l tng kiu ri.
Nam K c t ngang hng vi cc thuc a "lu i" ca
chng ta nh Mctinch, Goalp, Ruyning; cng nh nhng
thuc a ny, Nam K c i biu ngh vin Php v c hi ng
dn c a phng".
y ti khng mun nghin cu nh gi t chc cc
thuc a lu i, hoc xem vic xc lp quyn lp php y c
ph hp vi ch i ngh chnh quc khng. Nhng t ra ngi
ta cng phi gii thch s tn ti ca mt hi ng chnh tr c
quyn lc gn nh cao nht mt nc c ph thng u phiu,
trong tt c mi ngi dn, dn bn x hay dn Php, u l
cng dn ca nc cng ho c hng y quyn li chnh tr.

1) Hai tnh Andtx v Loren ca Php b c chim ng trc
Chin tranh th gii th nht.

Nam K th khng ging nh th cht no, dn bn x l
nhng thn dn Php ch khng phi l cng dn Php.
Trong s 2.000 ngi Php Nam K ngi ta tnh c n
1.500 ngi sng da vo ngn sch, cn trong s 500 kia th cng
ch c mt s ngi khng c quan h vi Nh nc. Nh vy l
trong dn s 3 triu ngi khng c c hai nghn c tri
*
, v ba
phn t nhng ngi ny li l cng chc. y th m ngi ta gi
l ph thng u phiu!
Nhm a s nhng ngi n lng y bu ra mt i biu vo
h ngh vin, ch nh hi ngh lp php thuc a tc l hi ng
thuc a. Ngi ta c th b li rng hi ng y gm c hi vin
ngi An Nam
**
, c i biu ca phng thng mi v ca hi ng
t vn. Thc t th nhng hi vin do on tuyn c Nam K bu
ra lm cha trong hi ng; nhng thnh phn khc ca hi ng
ch bit ci u nghe theo v khng dm h rng.
y ngi ta thy tt c ci tt p ca ch : mt nhm a
s ngi n lng ngn sch sp t ly cc khon chi v quyt
nh ly nhng khon thu phi thu. Mt cu tc ng ni:
"Trc khi thng ngi phi thng mnh ". Tin thu cn em
dng i th nhng cng v mi, nh m thm c c tri,
dng hu i vin chc Nh nc v nhng ngi bn ca h,
cch dng tin nh th cn g tt hn na!
Tt c th lc tn bo, v chnh ph do cc t chc to ra bt
chp quyn lc Nh nc u tp trung trong tay ng X... mt
ngi thng minh v khn kho, ng ta tp hp xung quanh mnh
mt phe phi d iu khin bng cch chiu chung h v tho
mn nhng iu h khao kht. Ngi ta b phiu bu cho ng X...
v cho cc bn ca ng ta vo hi ng thuc a v hi ng thnh
ph; ngi ta bu ng X... vo h ngh vin. Mun nm c c b

*
u l nhng ngi Php. (Ch thch ca tc gi).
** C hai ngi Php th c mt ngi An Nam. (Ch thch ca tc gi).
my cai tr, ch cn c mt s nhng c tri trung thnh chim a s
l c. y ngi ta nm c h v nm ring tng ngi
mt; ri t ni ny hay ni kia vi tn tay sai i st h; ngi
ta bo m a v cho h, bng cch lu n vic tuyn la nhn
vin Nh nc, v chnh nhng ngi ny cng va l c tri na
y.
Nhm c tri u tin c k lut l nhm ngi da en n .
Nhng ngi n Bengan khng b lut l Php chi phi, nhng h
vn c xem nh l ngi Php nh thng; h l cng dn, l c
tri, h c tham gia cc cuc bu c. Ngi An Nam trong nc
mnh li khng phi l cng dn v khng c i bu. Bn cnh
on qun ngi n sn c, ngoan ngon i theo y, cn thit phi
b sung mt i qun ln mnh nhng cng chc ngi u. Th
ngi ta tm c nhng ngi ny cc cng s, ngi ta b
kh nhiu tin thu ca dn mua chuc s gip ca h.
Hi ng thuc a sn sc n c tri vin chc nhng cng
khng b qun bn thn mnh. C nhng lc tt c nhng ng hi
ng, khng tr mt ai, u ln lt c hi ng biu quyt giao
cho nhng vic c li ln. Vic trng thu mt con ng, m cng
vic ko di nm ny qua nm khc, khng ai kim sot, em
li nhng mn li thng xuyn cho mt ng hi ng n. Mt ng
th hai l bc s chuyn tr cho vin chc thuc a, c hng
lng rt cao; mt ng khc l bc s cng tc thnh ph ln; mt
hi vin th t c trng thu cung cp giy m v s sch in.
Khng phi ch c c tri mt mnh c hng th ch ny,
ngi trng c cng c phn mnh trong y ch.
Ngi An Nam m thm ng gp cho bn chng, nhng bn
chng khng thm hi kin h bao gi.


Ph lc

Cc vn bn vit chung


YU SCH CA NHN DN AN NAM
T ngy ng minh thng trn, tt c cc dn tc b l thuc
u cha chan hy vng rng theo nhng li cam kt chnh thc v
trnh trng m cc cng quc ng minh tuyn b vi ton th
gii, trong cuc u tranh ca Vn minh chng D man, th tin
mt thi i cng l v chnh ngha nht nh l phi n vi h.
Trong khi ch cho nguyn tc dn tc s t lnh vc l tng
chuyn vo lnh vc hin thc do ch quyn t quyt thing ling
ca cc dn tc c tha nhn tht s, nhn dn nc An Nam
trc kia, nay l x ng - Php, xin trnh vi cc qu Chnh ph
trong ng minh ni chung v vi Chnh ph Php ng knh ni
ring, nhng yu sch khim tn sau y:
1. Tng n x cho tt c nhng ngi bn x b n t chnh tr;
2. Ci cch nn php l ng Dng bng cch cho ngi bn
x cng c quyn hng nhng m bo v mt php lut nh
ngi u chu; xo b hon ton cc to n c bit dng lm cng
c khng b v p bc b phn trung thc nht trong nhn dn
An Nam;
3. T do bo ch v t do ngn lun ;
4. T do lp hi v hi hp;
5. T do c tr nc ngoi v t do xut dng;
6. T do hc tp, thnh lp cc trng k thut v chuyn
nghip tt c cc tnh cho ngi bn x;

7. Thay ch ra cc sc lnh bng ch ra cc o lut;
8. on i biu thng trc ca ngi bn x, do ngi bn
x bu ra, ti Ngh vin Php gip cho Ngh vin bit c
nhng nguyn vng ca ngi bn x.
a ra nhng yu sch trn y, nhn dn An Nam trng cy
vo chnh ngha th gii ca tt c cc cng quc v c bit tin
vo lng rng lng ca nhn dn Php cao c, tc l ca nhng
ngi ang nm vn mnh ca nhn dn An Nam, ca nhng
ngi, do ch nc Php l mt nc Cng ho, nn c coi l
nhng ngi bo h cho nhn dn An Nam. Khi nhn dn An Nam
nhc n s "bo h" ca nhn dn Php, th khng ly th lm h
nhc cht no m tri li cn ly lm vinh d: v nhn dn An
Nam bit rng nhn dn Php i biu cho t do v cng l, v
khng bao gi t b l tng cao c ca mnh l tnh bc i ton th
gii. V th, nghe theo ting ni ca nhng ngi b p bc, l nhn
dn Php s lm trn nhim v ca mnh i vi nc Php v i
vi Nhn loi.

Thay mt nhm nhng ngi yu nc An Nam
NGUYN I QUC
Ti liu ting Php, bn chp
lu ti Vin H Ch Minh.

TH GI TNG THNG
)

Pari, ngy 18-6-1919
Knh gi Ngi Tng thng Cng ho Hp chng quc,
i biu Hi ngh Ho bnh.
Tha Ngi,
Nhn dp chin thng ca ng minh, chng ti xin mn php
gi n Ngi, km theo y bn ghi cc yu sch ca nhn dn An
Nam.
Tin tng lng cao c ca Ngi, chng ti mong Ngi ng
h trc nhng ngi c thm quyn.
Xin Ngi vui lng nhn s biu th lng knh trng su sc ca
chng ti.

Thay mt nhm nhng ngi yu nc An Nam
NGUYN I QUC
56, ph Mxi L Pranhx, Pari
Th nh my, ting Php,

1) Th ny c gi km vi bn Yu sch ca nhn dn An Nam
ng thi ti trng on cc nc tham d Hi ngh Vcxy.

VIT NAM YU CU CA
"Rng nay gp hi Giao ho,
Mun dn hn yu gn xa vui tnh.
Cy rng cc nc ng minh,
em gng cng l git hnh d man.
My phen cng b r rng,
Dn no ri cng c trang bnh quyn.
Vit Nam xa cng oai thing,
M nay ng di thuc quyn Lang Sa.
Lng thnh t ni st sa,
Gim xin i quc soi qua cht no.
Mt xin tha k ng bo,
V chng chnh tr mc vo t giam.
Hai xin php lut sa sang,
Ngi Ty ngi Vit hai phng cng ng.
Nhng to c bit bt cng,
Gim xin b dt rng dung dn lnh.
Ba xin rng php hc hnh,
M mang k ngh, lp thnh cng thng.
Bn xin c php hi hng,
Nm xin ngh ngi ni bn t do.
Su xin c php lch du,
Bn phng mc sc, nm chu mc tnh
By xin hin php ban hnh,
Trm u phi c thn linh php quyn
Tm xin c c ngh vin,
Qua Ty thay mt gi quyn th dn.

Tm iu cn t xa gn,
Chng nh vn quc cng dn xt tnh.
Ring nh dn Php cng bnh,
em lng oi li ca mnh trong tay.
Php dn nc ting xa nay,
ng bo, bc i snh ty khng ai!
N no ngnh mt ng tai,
cho my c triu ngi b v.
Dn Nam mt d c m,
Lu nay tng np bng c t do.
Rng xin dn Php xt cho,
Trong ph ting nc, sau ph l cng.
Dch my ch quc m by t.
ng bo ln nh c hay.
Ho bnh may gp hi ny,
Tn sng cng l, o y d man.
Nay gp hi khi hon h h,
Ting vui mng khp c ng - dn.
Ty vui chc mi phn,
L no Nam li chu thn ti i.
Hng m mt m soi cho r.
No Ai Lan, n , Cao Ly,
Xa, hn phi bc suy vi,
Nay, gn c lp cng v dn khn
Hai mi triu quc hn Nam Vit
Th cuc ny phi bit m lo.
ng bo, bnh ng, t do,
Xt mnh ri li em so my ngi.
Ngn ngang li vn di,
Anh em thu lng ny cho cha.
NGUYN I QUC
Ti liu vit tay, ting Vit,

BO C
)

D THo
Pari, ngy 20-11-1921
Tiu ban ng Dng thuc Php trong Ban nghin cu thuc
a
60
ca ng Cng sn c giao trch nhim pht biu kin v
hot ng cn tin hnh Vin ng nhm to ra v pht trin
mt phong tro cng sn cch mng, xin trnh by:
1. Tiu ban bc b mi kin ngh v kinh t hoc chnh tr
nhm ci thin, ci cch hoc t mt tin b no , iu ny,
trong ch t bn, ch phc v chnh quyn hin nay v gip vo
s cng c n.
2. Nhn thy rng cc giai cp thng tr coi cc thuc a Php
khng ch l mt kho v tn nguyn liu, ngi bn x thun tu l
nhng con vt ko nng sn xut ra nhng th , m bn k th
giai cp ca chng ta cn coi nhng nc hi ngoi l ngun
cung cp nhng i qun phn cch mng.
Do , cng tc tuyn truyn cch mng v chng qun phit
cn c tin hnh di s lnh o v n c ca ng, trong tt
c cc thuc a ca Php v x gi l bo h.

1) Ti liu nh my, ting Php, khng k tn, lu tr ti CAOM,
SLOTFOM, Srie III, cp s 3, h s ca Hi Lin hip thuc a (Php).

Cng tc tuyn truyn ny thc hin:
a) bng cc bo ch xut bn Php.
b) bng din n ca cc i hi ca chng ta v khi cn, bng
din n ca ngh vin.
c) bng cc hi ngh.
d) bng mi phng thc thch hp vi i tng, vi trnh
gio dc v vn minh ca qun chng bn x cc thuc a.
Bn trnh by s lc trn y ch l mt thng bo bc u.
Ban nghin cu thuc a ca phn b Php ca Quc t Cng sn
cho rng vic nghin cu cc vn thuc a t nay v sau phi l
b phn khng tch ri cc cng a ln Quc t Cng sn, v
cch mng cng sn ch ngha khng ch c mc ch chu u m
cn ton th gii. V vy, khng c mt ni no trn th gii,
do cu th hoc khng am hiu vn , lt ra ngoi nhng hot
ng c ch cho mc ch cch mng cng sn ch ngha.

Nhng bi vit 1914 - 1969,
do Alain Ruscio bin son, Pari, 1990, tr.40 - 41.


D THO NGH QUYT
V
CH NGHA CNG SN V CC THUC a
)

i hi ln th II ca Quc t Cng sn hp vo thng 8-1920
tuyn b trong nhng lun cng ca i hi v nhng vn
thuc a rng:
"i chin chu u v nhng kt qu ca n ch r rng
qun chng nhng nc ph thuc ngoi chu u gn b vi
phong tro v sn chu u mt cch tuyt i v l hu qu
khng th trnh c do s tp trung ca ch ngha t bn th
gii...
"Quc t Cng sn phi m rng phm vi hot ng ca mnh.
Nhim v ca n l t chc giai cp cng nhn ton th gii lt
nn thng tr t bn ch ngha v thit lp ch ngha cng sn".
Nhng ch th l cn thit hng u i vi ng Cng sn
Php, bi v giai cp t sn nc ny thng tr nhng thuc a m
dn s c ti 40 triu ngi.
Nhng thuc a b cc giai cp thng tr coi l kho cha
nguyn liu c bn m lm ra chng, dn bn x b ngi ta coi
l nhng con vt ko xe, nh l ni tiu th dnh ring cho thng

1) Ti i hi ln th I ng Cng sn Php hp Mcxy, phin hp
th 9, bui chiu th nm, ngy 29-12-1921, sau khi Phrtxa pht biu,
Ch ta gii thiu Nguyn i Quc ln c bn D tho ngh quyt ny.
nghip chnh quc; v cng l ngun cung cp cho ch ngha qun
phit binh lnh cho nhng cuc chin tranh sp ti do s i khng
gia ch ngha quc knh ch ca nhng nc khc nhau ang
chun b.
Hng chc nghn ngi dn thuc a cht trong cuc chin
tranh chu u. Hng chc nghn ngi khc cn phi lm n l cho
ch ngha qun phit Php; trong sut thi k "ho bnh tnh trng
chin tranh" n phi h sang c, Xilixi, Xyri, vi kh hu c hi
nht n cht ngi i vi nhng con ngi x nng y. Ngi ta
a ngi chnh quc vo qun i vi danh ngha quc phng: chiu
bi ny ch c th dng nhng thuc a mi b thn tnh; y,
ngi ta tuyn nhng ngi chu Phi v nhng ngi chu bng
nhng li ha di tr cho tin bc hay cho chin li phm, bng
ru, bng s chuyn ch hnh chnh, hoc l (khi nhng phng
sch tht bi) bng bo lc, khng b v nhng s hnh quyt
lm gng. Qua ming Mnggianh, ch ngha qun phit Php khoe
khoang h s dng 400.000 lnh bn x; v thc t v bng nhng
phng sch duyt thm, n c th a ln mt hoc hai triu ngi
chu Phi v ngi chu . Nh th, n hy vng c c nhng vt hy
sinh d bo hn l cng nhn v nng dn Php, v cng l s dng
c nhng la qun dch thuc a, nhng cng c m qung p
bc v bp giai cp v sn chu u.
Ngoi s cn thit chng li nguy c i vi phong tro gii
phng v sn l s can thip tuyt i ca ch ngha t sn chnh
quc i vi dn c bn x b p vo tri lnh, cn phi thy c
rng trong mt thi k cch mng, giai cp t sn s dng nhng
thuc a lm ni trn trnh ca lc lng phn cch mng hay t
nht cng da vo y t chc ra n. Ngay t by gi chng ta
phi d phng sch lc ny v mun vy chng ta phi c gng
tranh th cm tnh ca qun chng bn x v gio dc h bng
cch ch ra rng nhng ni au kh ca h cng c cng nguyn
nhn vi au kh ca giai cp cng nhn chnh quc. ra nhim

v ny cha phi l tt c m cn phi dc lng lm nhng nhim
v thc tin pht sinh t . iu khng d, v nhiu l:
a/ Th nht, trong ng Cng sn cn cha c truyn thng
vng vng v mt hot ng thuc a. Quc t th hai gn nh
hon ton th vi vic to ra thuc a phong tro i khng
chng li ch ngha t bn m bng lng vi vic a ra nhng bn
tuyn b ca ch ngha ci lng lp l v v hiu qu. Vy ngy
nay ng cng sn phi t chc tt c.
b/ iu lm cho phc tp v kh khn ca s nghip ny cng
chnh l s khc nhau ca cc loi thuc a hp thnh lnh th thuc
a Php. V th, nhng phng sch hot ng khng ging nhau v
phi thay i theo tng nhm thuc a ln. V i th, ngi ta c th
chia cc thuc a lm 5 loi nh sau: Bc Phi, Ty Phi v chu Phi
xch o, ng Dng, Maagtxca, cc thuc a c.
c/ Mt kh khn khc l thiu kh nng t gii phng hu
ht nhng ngi bn x. H khng c qu kh cch mng; trong
nhiu thuc a h quen thi n l v cn cha nhn kh nng t
gii thot khi cnh . N lc ca chng ta nhm gii phng h v
dt dn h, v qua , hnh ng cch mng ca chng ta s khng
c h ng h nghim chnh, t ra l lc bt u nhng nc c
ch chuyn ch c on.
Bng bt c cch no nhng kh khn cng khng th bin
minh cho vic ng cng sn t b mt chnh sch thuc a thc
t v c kt qu. Nu chng ta nu ra nhng iu ct ch ra ch
li ca mt t chc c bit chuyn lo tuyn truyn cng sn thnh
cng.
T chc c bit ny, Ban lnh o chun b lp mt Ban
nghin cu thuc a trong tr s ng.
Ban ny l mt c quan t vn tuyn ngi trong s cc
chuyn gia, ngha l nhng ng vin c hiu bit v cc thuc a
n sinh sng.
N c nhim v thu thp ti liu v thuc a, cung cp cho cc
i hi ng v trong thi gian gia hai i hi, cho Ban lnh o
nhng kt lun c th cho php ra nhng quyt nh thch hp v
mt hc thuyt, tuyn truyn v sch lc.
Ban nghin cu thuc a tho mt bn tng trnh v tnh
hnh hin nay ca cc nhm thuc a khc nhau, xc nh r rng
nhng yu cu ch yu v loi kinh t, chnh tr, v x hi m
ngi bn x cng nh ngi lao ng chnh quc sng thuc a
cm nhn thy. T s kim chng nhng nhu cu , Ban rt
ra nhng kt lun, nhng quy tc sch lc thch hp qua vic vn
dng chng, gy nn thuc a mt phong tro i lp chng
ch ngha t bn v phong tro gy cm tnh vi cng sn.
V chng trnh ngh s ca i hi Mcxy qu nng nn bo
co ny ca Ban nghin cu thuc a, ng tic l khng th c
xem xt v tho lun c. Nhng iu m ngi ta c th
trng i i hi Mcxy, trc ht l i hi tn thnh nguyn
tc thnh lp mt c quan c bit ph trch chnh sch v thuc
a ca ng, tip l u quyn cho Ban lnh o thy r: 1/ Tip
tc v m rng nhim v chun b c khi u. 2/ Trnh by
i hi sau ca ng mt lun cng v thuc a c nghin
cu nghim tc i hi tho lun n ni n chn sao cho t
ng c mt chnh sch thuc a r rng, c phng php v thit
thc.
Bi vy, chng ti ngh i hi thng qua ngh quyt di
y:
" i hi ln th II ca ng Cng sn Php, hp Mcxy
sau khi nghe bn bo co do Ban lnh o thay mt Ban nghin
cu thuc a trnh by, ch ra s cn thit trong thi gian ngn
nht phi to ra mt phong tro i khng mang tinh thn cng
sn, chng ch ngha t bn v hai hnh thc c bit ca n l ch
ngha quc, ch ngha qun phit v ch ngha pho thuyn
cc thuc a.

"Xt tnh phc tp ca vn thuc a, v c s khng thun
nht ca cc thuc a v xt s pht trin v kinh t, chnh tr v
x hi thng chm chp ca dn bn x, ng thi xt n sc
mnh ca ch chuyn ch hnh chnh m h l nn nhn.
"Chun y nguyn tc lp thnh mt c quan c bit chuyn
nghin cu v su tp t liu v thuc a l c quan t vn, t
di quyn kim tra ca Ban lnh o.
"Giao cho Ban ny bng mi phng sch cn thit nhm tch
cc tuyn truyn ngay t by gi v thuc a trong khi ch i mt
d n hon chnh v chi tit v hot ng thuc a c tho lun
i hi ti ca ng.
"c bit i hi ngh Ban lnh o dnh mt mc
nghin cu vn ny trn bo L'Humanit v trong cc sch, bo
v n phm ca ng.
"i hi ngh cc ban ni chung, c bit l cc ban tn ti
cc thuc a hay nhng thnh ph c quan h thng xuyn vi
cc thuc a cng nh nhng ngi cng sn bit lp thuc mi
chng tc, hp tc ngay t by gi vi Ban nghin cu thuc a".
Thng 12 nm 1921
BAN NGHIN CU THUC A

Ti liu ting Php,

HI LIN HIP THUC A
ng bo thn mn,
Nu cu phng ngn "on kt lm ra sc mnh" khng phi
l mt cu ni sung,
Nu ng bo mun gip ln nhau,
Nu ng bo mun bnh vc cho quyn li ca bn thn
mnh, cng nh quyn li ca tt c ng bo cc x thuc a,
Hy gia nhp Hi lin hip thuc a.
IU L TRCH YU
iu 2 - Mc ch ca Hi l tp hp v hng dn cho mi
ngi dn cc x thuc a hin sng trn t Php ; soi sng cho
nhng ngi dn thuc a v tnh hnh mi mt nc Php
nhm mc ch on kt h; tho lun v nghin cu tt c nhng
vn chnh tr v kinh t ca thuc a.
iu 4 - Tt c hi vin phi ng hi ph 3 thng mt k l 9
phrng.
iu 10 - Tt c hi vin bt k lc no, u c th gi th

n tr s ca Hi yu cu nhng iu li ch m Hi dnh ring
cho cc hi vin ca mnh.
iu
)
- Hi sn sng gip v cu tr cho mi hi vin ca
cc nhm gia nhp Hi.
iu 14
2)
- Trong phm vi ti chnh sn c, Hi c th cung cp
cho tt c hi vin nhng bo ch v ti liu c lin quan n sinh
hot ca cc thuc a, hoc chuyn lo bnh vc cho cc thuc a.
BAN CHP HNH:
i din:
ng Dng: Nguyn i Quc (th sa nh)
o Ruyning: Bcktx (trng s)
ahmy: M.Blngcua (trng s)
Goalp: Ging Bptixt (nh bun)
Qun o ngti: Mranh (nh bun)
Mctinch: Mngncvin (i din thng mi)
Guyan: nring (Ch nhim) , Gim c Hi ch thp .
ng bo hy gi n xin vo hi cho Mngncvin, 9, Ph
Valtt, qun 5, Pari; hoc cho Nguyn i Quc, 9, Ng
Cngpoanh, qun 17, Pari.

Ti liu ting Php, bn chp
lu ti Vin H Ch Minh.

1), 2). C bn chp cc iu 13 v 14 trn y, nhng nh s l iu
15 v 19, ni dung cc iu u ging nhau.

LI KU GI CA BAN NGHIN CU
THUC A CA NG CNG SN PHP
Chng ti hiu ni au kh ca cc bn, nhng cc bn cha
hiu ni au kh ca chng ti. C l cc bn cho rng tt c mi
ngi Php u c quyn hnh v ai cng mun gi cc bn trong
vng n l.
Tht ra nhng ngi gy ra s lm than cho cc bn v gi cc
bn trong cnh kh li dng ch l mt s t, chng c quyn
hnh v chng giu. Chng ti l s ng v ang u tranh chng
li chng v chng ti cng nh cc bn l nn nhn s tn bo ca
chng. Cc anh em ngi bn x thy r chng ti cng vi anh em
c chung mt k th l bn ch ca chng ti. Chng ti thnh lp
y mt chnh ng ln u tranh gii phng nhng ngi
khng c quyn hnh chnh quc v cng mun u tranh gii
phng nhng ngi bn x thuc a b bt lm n l.
Chng ti yu cu cc bn gip chng ti trong nhim v
, v cc bn v chng ti, chng ta cng chung mt li ch. Chng
ti yu cu cc bn coi chng ti nh bn v anh em ca cc bn.
Chng ti st cnh vi cc bn trong cuc khng chin v u
tranh ca cc bn chng s tham tn ca bn thc dn, s hung
bo ca bn cai tr v binh lnh, bn ny c nhng tn ng lo l

bn quan li bn x.
Ngy m chng ta s c t do nh thnh cng ca s thay
i m chng ta ang chun b y, s lm than kh cc ca cc
bn s chm dt. Lc cc bn s c th t iu khin ly cng
vic ca mnh v kt qu lao ng ca cc bn s thuc v cc bn.
Mi quan h gia chng ti vi cc bn s l nhng mi quan h
on kt v lin minh.

Vit vo thng 1-1922. ng bo
Nhn dn, s 7.691, ngy 26-5-1975.

Theo bi ng bo.

BN TRUYN N BNG TING VIT
CA BAN NGHIN CU THUC A
CA NG CNG SN PHP
Cc bn lao ng bn x! Nhng ngi cng sn chnh quc
hiu r ni au kh ca cc bn... Cc bn b hai ln bc lt: l lao
ng v l dn bn x. Nhng ngi ch cc bn t chnh quc n
khng hnh ng mt mnh. Nhng ngi quyn th nc cc
bn, bn i a ch v bn cm u mun gi ca ci v quyn
hnh ca chng. bc lt cc bn, chng cu kt vi chnh
quyn, bn thc dn v cc cng ty chu u... Nh khp mi ni
trn th gii, chng ti lp ra mt ng Cng sn ln u tranh
gii phng mi ngi lao ng.
ng mun hot ng ng h nhng ngi anh em ca mnh
thuc a. N ngh cc bn cho bit nhng s n p m cc bn
l nn nhn. N dnh cho cc bn bo ch ca n v s gip ca
nhng nh hot ng chnh tr ca n. N ngh cc bn gip
n tch cc v nc thuc a no c chi b ng, chng ti mong
cc bn coi l nhng c quan bo v cc bn. N ngh cc bn
on kt li gia nhng ngi lao ng nh my v nng thn,
bn tu v c nhng mi quan h hu ngh vi nhng ngi lao
ng t chnh quc ti ngy cng nhiu, h thuc cng giai cp vi

cc bn.
V nn ho bnh th gii, v t do v m no, nhng ngi b bc
lt thuc mi chng tc cn on kt li v chng bn p bc.

ng trn bo Nhn dn,
s 7.689, ngy 24-5-1975.

Theo bi ng bo.

LI KU GI THAM GIA HI HP TC
XUT BN BO LE
)

Pari, ngy 10 thng 2 nm 1922
Cc ng ch thn mn,
Cc ng ch nhn hay s nhn mt bn iu l Hi hp tc
ca bo Le Paria. Hi ny ang thnh lp s xut bn mt t bo
nh tn nu v s l mt xut bn phm tht s ca thuc
a.
Chng cn nhn mnh n s khn cp phi cho ra t bo ny.
Cc bn ta chnh quc bt u cm thy cn phi thay i tnh
hnh hin nay cc thuc a. Nhng do ch khng c t liu, h
ch mi mi hoc hnh ng chng chc chn g. Trong c hai
trng hp, c nguy c h lm hi phong tro chung thit lp li
cng l trong nhn dn cc thuc a.
V pha mnh, cc dn tc thuc a tip tc tng rng nhn
dn Php lun lun l nhng vin chc honh he v chng c lng
xt thng ny hay l nhng tn thc dn m chng trnh l bc
lt vt v ngi thuc a. Ting ni ca nhng cu chin binh
ngi bn x, tng au kh bn cnh nhng "ngi lng l xm

1) u do BBT t.

xom" Php, li cng bt lc ngn h khi tin rng mi binh
s c ca "i chin", - di con mt cc v c chc quyn thuc
a, - l mt ngi ng ng v l mt i tng phi kim sot c
bit nghim ngt.
Cc bn mu quc, cc ng ch thuc a, v li ch ca
cng l, chn l v tin b, cn phi xo khong cch gi to dng
nh chia r cc ng ch. T Le Paria, l t bo u tin nhm mc
ch hon thnh nhim v y.
Nhim v ny chng d dng g; i ph, vi hy vng thng
li, chng ti ku gi s tn tu ca cc ng ch m ti bit l v
bin.
Hy tham gia hi hp tc ca chng ta, Le Paria, hay t mua
di hn ngay t by gi t bo ca chng ti cng tn y; hoc, nu
c, cc ng ch hy lm c hai iu trn. S thnh cng ca
chng ta ph thuc vo s tn tu ca ng ch, v tng lai cc
thuc a li ph thuc vo s thnh cng trn; chng ta dm
khng nh nh vy .
C gng ln mt cht, bng cch gip chng ti. Cc bn v
cc ng ch, s phc v s nghip ho bnh v nhn loi.
Rt thn thit.
Thay mt Hi ng qun tr
XTPHANY
Th qu chnh
GUTNOA TURY
Th qu ph
NGUYN I QUC

Ti liu nh my, ting Php,

LI KU GI
Cch ra bo hng thng ca chng ti ni ln rng: Le Paria
ra mt bn c trong nhng iu kin ht sc hn ch v phng
din ti chnh. V li tuyn b ny gip cho nhng ai c th cn
phn vn v hnh ng xut hin y ln u tin khi phi mt
cng tm hiu v ch.
Thc vy, trong lch s phong tro qun chng bn x cc
thuc a ca Php, cha bao gi c mt t bo c lp ra ni
ln ni au kh v tnh trng cng khn chung ca h, bt k l h
thuc t nc v ging ni no. Le Paria ra i do s ng cm
su sc ca cc ng ch Bc Phi, Ty Phi thuc Php,
Maagtxca, ng Dng, ngti v Guyan. Bo ra i chnh l v
nhng li ha hn di tr v t do v cng l c a ra trong qu
trnh cuc chm git khng khip nhng nm 1914-1918, nhng
hon ton khng c thc hin sau khi cn ging t du i. T bo
biu hin thc tp th ca nhng ngi v sn bn x hiu rt r
rng: bn bc lt li nhun v c quyn, c li, khng mun mt
i, d l mt cht quyn lc v nim kiu hnh ca chng. Bn
cm quyn va m, va ic, khng mun hiu cht g v nhng
bin c ang thai nghn trn th gii.
Le Paria t co nhng s lm quyn v chnh tr, li cai tr c

on, tnh trng b bc lt v kinh t m nhn dn cc vng lnh
th rng ln hi ngoi ang l nn nhn. Bo ku gi h on kt
li, u tranh cho tin b v vt cht v tinh thn ca chnh h.
Bo ku gi h, t chc h, nhm mc ch gii phng nhng ngi
b p bc khi cc lc lng thng tr, thc hin tnh yu thng v
bc i.
V by gi, i ng sn sng, cc bn da vng, da trng v
da en, hy t mua bo ca chng ti; hy gi cho chng ti ti
liu; hy ng bn cnh chng ti; hy ra sc ng h chng ti, d
cho chng ti c gp phi nhng lung bo tp ngc chiu th no
chng na.
Le Paria sn sng bc vo cuc chin u, mc ch ca
bo chc chn s t c: l gii phng loi ngi.
LE PARIA
Bo Le Paria, s 1,
ngy 1-4-1922.

KIN NGH VI I HI LN TH
)

NG CNG SN PHP
Nhn thy rng i hi Quc t Cng sn ln th IV sp ti
bn n vn thuc a v vic phi l cng tc hng u ca
nhng ngi cng sn Php, trong khi giai cp t sn hm trong
vng p bc rt nhiu nhn dn thuc a.
Quyt nh rng vn thuc a s c a vo chng
trnh ngh s ca Hi ngh ton quc ca ng.
Trong khi ch i, thng qua li ku gi nhn dn thuc a do
Ban nghin cu thuc a tho v ngh ng li ku gi trn
bo L' Humanit.
Yu cu cc ng b cng sn thuc a tng cng cng tc
tuyn truyn v kt np ng vin trong s ngi bn x v yu
cu c cng nhiu cng tt nhng ngi bn x i d Hi ngh ton
quc.

Vit vo thng 10-1922. ng bo
Nhn dn, s 7.695, ngy 30-5-1975.
Theo bi ng bo.

1) Bn kin ngh ny do Nguyn i Quc, ng vin ng Cng sn
Php, cng mt s ng vin ngi thuc a trnh trc i hi ng.

ng cng sn v vn thuc a
Gi ngi bn x cc thuc a,
Hi nhng ngi lao ng bn x ! Nhng ngi cng sn
chnh quc bit c ni kh ca cc bn. H bit rng t ngy cc
x s ca cc bn b nhng qun nhn xm chim, cc bn mt ht
t do, rng ngi ta s dng nhng bin php tn bo buc
cc bn phi lao ng m khng c thu gt thnh qu. Nhng
quan cai tr, dn s hay qun s, khng b cc bn, p dng nhng
lut l tn khc vi cc bn.
Chng to nn hai loi to n: mt cho bn thn ca h, hin
lnh, khoan ho, v to n kia l cho cc bn, kht khe v m mu.
Cc bn b bc lt hai ln: trn t cch l ngi lao ng v
trn t cch l ngi bn x. Ch ca cc bn, xut pht t mu
quc, khng hnh ng n c. Nhng ngi c quyn lc nc
cc bn, nhng nghip ch ln v cc ng ch mun bo v ca ci
v quyn th ca mnh, lin minh vi nhau bc lt cc bn, lin
minh vi chnh quyn, vi bn thc dn v cc cng ty chu u.
Trong chin tranh, thanh nin nc cc bn b bt ra khi nh;
hoc bng cc li ha ho, hoc bng e do v v lc, v ngi ta
a chng n l m tc l chin tranh bo v li quyn v
nhng hn th ca chnh nhng k giu c chinh phc t nc
cc bn. Nhiu ngi b mng, nhng ngi khc b thng tt
sut i. Ngi ta khng gi li ha nu ra trong chin tranh, l

nhng li cho cc bn nhng quyn trn vn v con ngi v v
cng dn.
Ngoi ra, cc ng ch ny tip tc p cc bn cung cp cho h
binh lnh cho mt cuc chin tranh n ra nay mai thi m lng
tham ca cc ng ch ang chun b v vi hy vng dng cc bn
n p cch mng m chng ti chun b gii phng chung
chng ta.
C l cc bn tng rng tt c mi ngi sng Php cng
u c quyn lc c v u ng tnh duy tr cc bn trong vng
n l. Khng. nc Php mu quc cng c v c nhiu nhng
ngi khc chng c ti sn g c, phi lao ng sng, di
quyn cng nhng ng ch y, v chu ngi giu bc lt.
Nhng ngi gy nn ni thng kh ca cc bn v duy tr n
v iu c li cho h, nhng ngi y l thiu s mu quc,
nhng h c quyn lc v h rt giu; v chng ti, l nhng ngi
thuc a s, chng ti l nn nhn ca nhng bo ngc ca h,
chng ti u tranh chng li h. H cng a chng ti - nh cc
bn - ra mt trn v h dng bo lc bt con ci chng ti ra, bin
chng thnh lnh trng chng bo v nhng ca ci khng thuc
v chng ti.
c t do cht t hn cc bn, chng ti c th lin hip li
u tranh chng li ch ca chng ti v chng ti chun b lt
h t chc, ch nhm li ch ca mi ngi, mt x hi ton
cu t do hn v cng bng hn, lao ng l ti cao. V th
chng ti thnh lp, nh mi ni trn th gii, mt ng cng
sn v i, u tranh gii phng mi ngi lao ng.
ng ch trng n lc cu vt tt c nhng anh em cc
thuc a, ng yu cu cc bn thng tin cho ng bit v tt c
nhng ngc i m cc bn mi lc li l nn nhn; ng sn
sng cc bn tuyn truyn trn bo ch ca ng v sn sng
cc nhn vt chnh tr ca ng gip cc bn. ng yu cu cc

bn thn thin vi ng v, trong cc thuc a m c tn ti cc
chi nhnh ca ng chng ti, cc bn hy coi cc chi nhnh y l
nhng c quan bo v cc bn. ng yu cu nht l cc bn on
kt li, gia lao ng x nghip, nng thn... v duy tr nhng
quan h anh em vi nhng ngi lao ng t mu quc n - ngy
cng nhiu - h cng giai cp vi cc bn: h l cng nhn, cng
chc, nng dn, tiu vin chc, thu th.
V ho bnh th gii, v t do v s no m ca mi ngi,
nhng ngi b bc lt thuc mi ni ging, chng ta hy on kt
li v u tranh chng bn p bc!
Ban nghin cu thuc a
ca phn b php
ca quc t cng sn
120 ph Phaytt, Pari.
Bo Le Paria, s 8,
ngy 1-11-1922.

TRUYN N C NG MUA
BO LE PARIA
D kin nhng s kin nghim trng c th xy ra ngy mt
ngy hai, bn ng i g m cha mua bo Le Paria v h ho bn
b mua n. T bo ny l t bo ca bn, gip bn thot khi cnh
n l v s pht hnh rng ri trong tt c cc thuc a, nhm dt
dn mi ngi b bc lt thuc mi mu da on kt li di l c
ba lim trong mt phong tro cch mng quc t rng ln
qut sch mi k bc lt m chng ta l nhng ngi cng kh.
Ch c ch ngha cng sn mi cu nhn loi, em li cho mi
ngi khng phn bit chng tc v ngun gc s t do, bnh ng,
bc i, on kt, m no trn qu t, vic lm cho mi ngi v v
mi ngi, nim vui, ha bnh, hnh phc, ni tm li l nn cng
ho th gii chn chnh, xa b nhng bin gii t bn ch ngha
cho n nay ch l nhng vch tng di ngn cn nhng ngi lao
ng trn th gii hiu nhau v yu thng nhau.
Tt c mi ngi hy ng ln quanh l c chinh phc
th gii.
Lao ng tt c cc nc, on kt li!

Vit vo u nm 1923.
Bo Nhn dn, s 7.695,
ngy 30-5-1975.
Theo bi ng bo.

K NIM BO LE PARIA
Mt nm tri qua k t khi bo Le Paria ra i. Cc bn
quan tm n s phn ca t bo ngay t bui u, nhn dp k
nim ny, cm n tt c nhng ai can m vi din n nh b
ny, bo v nhn dn cc thuc a.
Cc bn mua di hn, cc bn quyn gp cho bo n s gn
y c 645 phr
)
, hy nhn ly s bit n chn thnh ca chng
ti.
Chng ti khng qu lc quan i vi nhng iu d on
trc. Chng ti hiu r s nghip m chng ti theo ui, t ra
v vn kh khn. Mt mt, ng o d lun chu u cha c
chun b theo di y quan im ca chng ta. Mt khc,
nhng ngi dn thuc a Php thng cha quan tm n tnh
hnh c quan h ti s phn ng bo h cc thuc a ang phi
ng u vi mi s phin nhiu, vi bo lc ca nh cm quyn
a phng, vi s bc lt t bn ch ngha ca nhng k i khai
ho. Cui cng, khong cch gia Pari vi chu Phi, chu , chu
M rt xa. Nhng cuc tip xc gia chng ti vi nhn dn cc
thuc a m Le Paria c trch nhim bo v li lun lun b cn
tr bi nhng k thng tr thuc a gy ra.
Nhng phi tha nhn rng, chng ti ang ng trc mt

1) Bi ny, tc gi vit t trc, nn vit cc bn quyn gp cho bo
n s gn y c 645 phrng, nhng ct 2, s 14, ng tng s tin
quyn gp c t u n lc ny c 892 phrng. 645 phrng l tnh
n s 13.
iu lo lng rt ln. Chng ti tnh trc rng nhim v khn
thit ca mt t bo nh t bo ca chng ti l phi bo v cc
anh em bn x. Vic n nhn ly nhim v dnh cho Le
Paria l ng vi iu mong mun ca chng ta.
Sang nm th hai, chng ti mun thc hin nhng vic lm tt
p hn. Phi lm cho Le Paria xut hin trong mt thi k vi
nhng kt qu rc r, c nhiu ngi tm n bo, vi s lng bn
in tng hn v s trang nhiu hn trc. Tt c nhng iu ch c
th thnh s tht nu c c nhng ngun d tr thch ng. Vy
m, khng th i hi mt s c gng cao hn na i vi 5, 6 bn
nhn nhim v ngay t u, chu ng t 12 thng qua. C th
ni rng ring nhng vic in v gi i, gi 3 phrng mi s trong mt
nm l va phi. thun tin cho vic tuyn truyn cho t bo, lc
ny chng ti thy rng khng th nng gi ln ngay c.
i vi tt c nhng ai c bo, mun bo sng lu v ln
mnh, hiu nhim v ca n, nn mua di hn cho mnh v vn
ng nhiu ngi mua di hn bo Le Paria. Cn phi lm cho
trong vng 2 hay 3 thng ti y, chng ta c trn 1.000 c gi,
trn 1.000 ngi mua bo di hn. Chng ti cng khng ngn
ngi ni ra vic quyn gp rt khim tn cng l mt s gip rt
qu bu i vi chng ti. Chng ti ni nhng im cui cng v
cc cng tc vin. Le Paria l ting ni ca qun chng b p bc.
Tt c u cung cp t liu cho chng ta, u vit v chng ta.
Cc bn Php, cc ng bo thuc a c tr trn t Php, cc
anh em bn x cc thuc a, hy p li li ku gi ca chng ti.
Hy lm vic cho Le Paria, cho s dit tr ch c on
chng li bn c mp thc dn!
S nghip gii phng nhng ngi b ngc i mun nm!
S nghip gii phng nhn dn bn x mun nm!
LE PARIA
Bo Le Paria, s 14,
thng 5-1923.

BO CO V BC K, TRUNG K
V NAM K
61

Mtxcva, 1924
Cuc u tranh giai cp khng din ra ging nh phng Ty.
V pha ngi lao ng, l s khng gic ng, s nhn nhc
v v t chc. V pha bn ch, khng c my mc, rung ng
thuc s hu ca nhng a ch hng trung v hng nh v nhng
k m c coi l i a ch th ch l nhng tn ln tt bn
cnh nhng ngi trng tn vi h chu u v chu M; khng c
t ph ngi An Nam. Nhng tn trc ph th y ch l
nhng k thc li kh gi thi.
Cho nn, nu nng dn gn nh chng c g th a ch cng
khng c vn ling g ln; nu nng dn ch sng bng ci ti thiu
cn thit th i sng ca a ch cng chng c g l xa hoa; nu th
thuyn khng bit mnh b bc lt bao nhiu th ch li khng h
bit cng c bc lt ca h l my mc; ngi th chng c cng
on, k th chng c trt. Ngi th nhn nhc chu s phn ca
mnh, k th va phi trong s tham lam ca mnh. S xung t v
quyn li ca h c gim thiu. iu , khng th chi ci c.
Nhng ngi ta s bo: th l chng ta thi Trung c ? ! S
l qu ng nu so snh ngi "nh qu"
1)
vi ngi nng n. An
Nam cha bao gi c tng l v thu mi phn trm. Hong tr

1) Nhng ch nh qu trong nguyn bn vit bng ting Vit.
v nhng chng lo cai tr g. Tt nhin l c quan li ri. Nhng
c th so snh h vi cha phong kin khng? Khng. Trc ht
quan li c tuyn la theo con ng dn ch: con ng thi c,
m rng cho mi ngi v mi ngi c th chun b thi m chng
tn km g. Hn na, quyn lc ca quan li c cn bng bng
tnh t tr ca x thn.
X hi n -
)
- v ti c th ni: n hay Trung Quc v
mt cu trc kinh t, khng ging cc x hi phng Ty thi
Trung c, cng nh thi cn i, v u tranh giai cp khng
quyt lit nh y.
Mai y, khi ch ngha t bn phng Ty lm i thay
phng ng th u tranh giai cp c tr nn quyt lit khng ?
i th l c, nu xt gng ca Nht Bn.
Tht ra l c, v s ty phng ho ngy cng tng v tt yu
ca phng ng; - ni cch khc, ch ngha Mc s cn ng c
. D sao th cng khng th cm b sung "c s lch s" ca ch
ngha Mc bng cch a thm vo nhng t liu m Mc thi
mnh khng th c c.
Mc xy dng hc thuyt ca mnh trn mt trit l nht
nh ca lch s, nhng lch s no? Lch s chu u. M chu u
l g? cha phi l ton th nhn loi.
Mc cho ta bit rng s tin trin cc x hi tri qua ba giai
on: ch n l, ch nng n, ch t bn; v trong mi giai
on y, u tranh giai cp c khc nhau. Chng ta phi coi chng!
Cc dn tc Vin ng c tri qua hai giai on u khng? T
nhiu th k nay, h chng hng c thi bnh hay sao n
mc lm cho ngi chu u khinh r h (li nhc, m mui hng
nghn nm, v.v.)?
Xem xt li ch ngha Mc v c s lch s ca n, cng c n
bng dn tc hc phng ng. chnh l nhim v m cc
Xvit m nhim (ban thuc a ca chng ti va nhn c th
mi chng ti tham gia cng tc ny). V cc Xvit s thnh cng;
v rng, ng ln trn cc thnh kin chng tc, h s lm cho th

1) La socit Indo - Chinoise.

gii c min nghe cc li tm pho ca nhng Gutxtav Lbp
v nhng Hngri Coci.
(...)
Ch ngha dn tc l ng lc ln ca t nc. Chnh n
gy nn cuc ni dy chng thu nm 1908, n dy cho nhng
ngi culi bit phn i, n lm cho nhng ngi "nh qu" phn
i ngm trc thu tp dch v thu mui. Cng ch ngha dn
tc lun lun thc y cc nh bun An Nam cnh tranh vi
ngi Php v ngi Trung Quc; n thc gic thanh nin bi
kho, lm cho nhng nh cch mng trn sang Nht Bn v lm
vua Duy Tn mu tnh khi ngha nm
)
.
Chin tranh lm thay i ch ngha dn tc:
1. Ch ngha dn tc hin i ho khi chuyn t gii thng
lu ny sang gii thng lu khc. Chnh thanh nin An Nam
ngy nay ang ch o n.
2. Ch ngha dn tc n su vo qun chng nh s pht trin
ca cc phn t thnh th v nht l nh s tuyn m v tr v ca
"lnh tnh nguyn".
3. Trong ch ngha dn tc c c lng cm ght bn xm lc
Trung Quc v ngi n sinh c lp nghip trn t nc ny.
4. N c xu hng hp php ho cc hnh thc biu hin v yu
sch ca n. Mt mt, chnh quyn nhng b. Mt khc, lp thanh
nin t b phng php tin hnh nhng cuc ni dy bt pht ca
lp ngi i trc, v ngy nay, ngi ta thin v chin thut ca
nhng nh cch mng chu u: tuyn truyn, t chc v khi
ngha qun chng. Trong khi lp ngi gi mun c lp ngay th
lp tr yu sch nhng thit ch chun b cho c lp (t La
Tribune indigne
62
: c quan ca phi lp hin).
(...)
Cng lnh ca chng ti.

1) Cuc mu khi ngha din ra nm 1916.
Phng hng chung.
Pht ng ch ngha dn tc bn x nhn danh Quc t Cng
sn. Khu hiu ny, do Mtxcva tung ra, nh vo cc nh t sn
nh mt nghch l to bo, nhng tht ra iu c ngha g? Mt
chnh sch mang tnh hin thc tuyt vi. Gi y, ngi ta s
khng th lm g c cho ngi An Nam nu khng da trn cc
ng lc v i, v duy nht ca i sng x hi ca h. Khi ch
ngha dn tc ca h thng li, th lu lm ri, phn ln th gii
s xvit ho v lc , nht nh ch ngha dn tc y s bin
thnh ch ngha quc t. Trong khi ch i, ch ngha dn tc s
quy ri ch ngha quc Php v bng vic lm ny, Quc t
Cng sn s c li trc tip.
a/ ng Dng.
Hnh ng hp php ph thuc vo vic nc Php tha nhn
cc Xvit. iu u tin phi lm l s thit lp cc lnh s qun
Nga Si Gn, Hi Phng, H Ni, Nng. Nhng lnh s qun
ny t nhin s l nhng trung tm tuyn truyn ch ngha
bnsvch v la chn cc chin s bn x gi sang Nga. Hot
ng bt hp php s l tr cp cho mt t bo, ri truyn n v
nht l cc bi kch bng ting bn x v ch Hn, l t chc
nhng hi kn. Nhn vin tuyn truyn gm c: ngi bn x,
ngi Php v ngi Nga, nu c th c th, bit ting nc ny,
v lm mt ngh khin h tip xc c vi dn bn x (n h
sinh, n gio vin, thy thuc nng thn, dn n in. Mt lut
s cho ngi bn x s c mi ngi bit ting ngay). Thnh lp
ra Ch Ln mt phn b cng sn Trung Quc.
b/ Nht Bn, Trung Quc v Xim.
Tip xc vi nhng nhm ngi di tn. Thnh lp mt lnh s
qun Vn Nam ph, thnh ph rt quan trng nm bin gii
Bc K, trung tm tuyn truyn t v tr rt tuyt. Tranh th
lm cho cc Xvit c cng nhn Xim ni m Anh, Php v
M lun lun c mu . M c 4 c vn trc thuc B Ngoi giao,

Anh v Php c hai c vn trc thuc B T php. Ti sao nc
Nga li khng c? Hn na, mt lnh s qun Bng Cc s tm
thy cc ng ng i n thuc Anh, Giava thuc H Lan v
ng Dng thuc Php.
c/ Php.
Nhm cng sn Ngh vin s c hai nhim v quan trng:
1) Tha nhn cc Xvit; 2) Xo ch bn x. Trong nhim
k, s yu cu b thuc phin ng Dng; n s t gic cc v b
bi nh v b bi ca c quyn Si Gn. T Php n ng
Dng qu xa cch v vy s khng c vn Ngh vin i xem xt
nh c th lm i vi Angiri v Tuynidi.
Ban thuc a s lo trc ht vic t chc cng on. Hi lin
hip thuc a s lm ng vi danh hiu ca mnh. T Le Paria s
ra mi tun 2 ln.
Hot ng thuc a ca ng Cng sn Php hn l cn yu
km nhng cht t n lm c th chng c ng no lm c,
cn nu n cha quan tm n ngi bn x, l v ngi bn x
cha n vi n c my. Nhim v s mt ca n l o to
nhng chin s bn x. o to khng ch nhng nh tuyn truyn
m c nhng nh cch mng theo kiu chu u.
d/ Nga.
Mun th, a n Mtxcva hay n cc trung tm khc, cc
sinh vin An Nam (cn sm c th coi thng ngi tr thc).
Cng a c nhng ngi lao ng chn tay v phi o to nhng
qun nhn, thu th cho hng qun bn x v cc chi b x nghip
bn x, sc thay th cc k thut vin ca ch ngha t bn.
(...)
Kt lun: Kh nng khi ngha v trang ng Dng. c
c thng li, mt cuc khi ngha v trang ng Dng:
1. Phi c tnh cht mt cuc khi ngha qun chng ch
khng phi mt cuc ni lon. Cuc khi ngha phi c chun b
trong qun chng, n ra trong thnh ph, theo kiu cc cuc cch
mng chu u, ch khng phi n ra t ngt bin gii Trung
Quc, theo phng php ca nhng nh cch mng trc y.
2. Cuc khi ngha phi c nc Nga ng h. Cc Xvit s
cung cp v kh, tin bc v cc k thut vin, cc binh s, cc thu
th bn x c o to trc Mtxcva. Ngoi ra, nc Nga
s c mt hm i kh mnh Thi Bnh Dng, ngn cn s
can thip ca mt vi cng quc c tho thun vi Php trong vic
chng ngi bn x.
3. Cuc khi ngha phi trng hp vi cch mng v sn
Php.
4. S nghip ca ngi bn x gn mt thit vi s nghip ca
v sn ton th gii; mi khi ch ngha cng sn ginh c cht t
thng li trong mt nc no , nht l trong mt quc gia quc
ch ngha (nc c chng hn) th cng l thng li c cho
ngi An Nam.

In trong sch H Ch Minh,
Nhng bi vit 1914-1969
do Alain Ruscio bin son,
Pari, 1990, tr.69-74.


cc bi phng vn v tng thut
ca phng vin bo ch v hot ng
ca nguyn i quc


TR LI PHNG VN CA PHNG VIN
BO YI CH PAO
Cuc trao i gia N.A.Q, Phan Vn Trng, 1 i biu Triu
Tin l Kim Tchong Wen v 1 phng vin M ti nh phng vin:
PV: ng n Php vi mc ch g?
p: i nhng quyn t do m chng ti phi c hng.
PV: Chng trnh ca ng l g?
p: Lun lun tin ln pha trc, tu theo sc mnh ca
chng ti.
Hi v nhng cng vic ca ng ng Dng v nhng cuc
khi ngha n ra t u chin tranh, Nguyn i Quc p:
"Mc ch ca chnh quyn Php hon ton khc vi mc ch
ca ngi Nht Triu Tin. Ngi Nht mun Nht Bn ho
hon ton ngi Triu Tin. Cn nc Php, th ngc li, mun
duy tr vnh vin s bt bnh ng gia ngi An Nam v ngi
Php, n mun, bng cch li dng lao ng ca ngi An Nam,
bn rt v tn cc sn phm loi m ng Dng rt sn v c
gng khng cho ngi An Nam t to cho mnh mt v tr kinh t
c lp. Cc th thu loi cng nh nhng bin php hn ch v
ch gio dc cng cng u xut pht t nhng toan tnh .
Bng cch cn tr vn minh v tin b ca dn tc An Nam, ngi
Php vnh vin t dn tc ny ra ngoi l ca nn vn minh th
gii v buc h phi p ng v cng tn nhng i hi khng
ngng thay i ca chng. Trong nhng nm gn y, iu kin
sng ng Dng tr nn thm hi cha tng thy".
Hi v nhng hot ng t khi n Php, Nguyn i Quc tr
li:
"Ngoi vic vn ng cc thnh vin Ngh vin, ti tm cch
nhen nhm thin cm mi ni mt cht, trong ng X hi t
ra t tho mn vi cc bin php ca chnh ph v sn lng ng
h chng ti. Php, l hy vng duy nht ca chng ti. V
hot ng ca chng ti cc nc khc, chnh nc ng (M)
chng ti c nhiu thnh cng hn. Cn ch khc, u chng ti
cng ch gp kh khn".
Nguyn i Quc tip tc trnh by tht cm ng v tnh hnh
kinh t, tnh trng gio dc, i sng kh s ca ngi An Nam
ng Dng. ng Phan cng k rt t m v cuc i gian nan ca
ng trc mt Kim Tchong Wen v mi ngi trong hng thng tn
ca ng.

Bo Yi Ch Pao xut bn Thin Tn,
Trung Quc, ngy 20-9-1919.
In trong sch: Thu Trang: Ho Chi Minh
Paris, Pari, 1993, tr. 69-70.
Ho Chi Minh Paris


TI I HI LN TH I
NG CNG SN PHP HP mCXY
T ngy 25 n 30-12-1921
Phin hp sng hm qua ng l bt u t 8 gi, nhng n
gi cn vng nhiu i biu phng hp. V vy, n 9 gi, ch
to Giuynl Blng mi cho bt u cuc tranh lun v lun cng
phng th quc gia.
Giuynl Blng c hai ngi tr l: Nguyn i Quc (ng
Dng) v Raymng Oclinggi (Cored)
1)
.
ng ch Nguyn i Quc cm n i hi dnh mt ch cho
cc ng ch da mu, chng t rng l ch ngha quc t chn
chnh.
Phin hp bui chiu do Barabng ch to.
Nguyn i Quc yu cu ng nghin cu v t chc mt
chnh sch thuc a c tnh cng sn. Ngi ngh thnh lp mt
ban nghin cu thuc a ca ng. Ban s trnh by mt bn bo
co trc i hi trong nm ti.

Bo L'Humanit,
ngy 30-12-1921.

1) Cored: mt qun pha Ty nc Php.

THM MT CHIN S QUC T CNG SN -
NGUYN I
)
Ti ng Dng, nh hng phong tro Gngi nh th no?
Ting vang, ln sng ca phong tro c lan n y cht no
khng ? - Ti hi Nguyn i Quc.
- Khng. - Nguyn i Quc tr li - Nhn dn An Nam chng
ti l nhng ngi nng dn b nhn chm trong bng m ht sc
ti tm. Khng mt t bo no, khng ai hiu by gi trn th gii
ng din ra nhng g; m ti, thc s l m ti.
Nguyn i Quc hin l ngi An Nam duy nht Mtxcva,
i din ca chng tc M Lai c xa. l mt thanh nin gy g,
linh hot, mc ci o len an. ng ch ni ting Php - ting ca
nhng k p bc, nhng m nhng ch Php t ming ng ch
Nguyn i Quc nghe trm trm, lng xung nh hi m ca ting
m qu hng ng ch.

1) Bi vit ca nh bo Lin X xp Manenxtam.

Nguyn i Quc ni n hai ch "vn minh" mt cch y
khinh b. ng thi t chn qua hu ht cc nc thuc a trn
th gii, ti min Bc v min Trung chu Phi, thy rt nhiu
cnh au kh. Khi ni chuyn, ng ch thng hay dng ch "anh
em". Anh em ca Nguyn i Quc y l nhng ngi da en,
nhng ngi n , nhng ngi Xyri, nhng ngi Trung Quc...
Nguyn i Quc c ln gi th ti nh vn Rn Marng,
ngi da en c quc tch Php, l tc gi cun tiu thuyt Batuala
v t mt cu hi mt cch thng thn: "ng Marng, ng
mun hay khng mun gip cng cuc gii phng cc nc anh

em thuc a?". Rn Marng, ngi c Vin Hn lm Php
qung cho mt vng hoa danh d, tr li Nguyn i Quc mt
cch d dt v quanh co.
- Ti sinh ra trong mt gia nh nh nho An Nam. Nhng gia
nh nh th nc chng ti khng phi lm vic g. Thanh nin
trong nhng gia nh y thng hc Khng gio, ng ch chc bit
Khng gio khng phi l tn gio m l mt th khoa hc v kinh
nghim o c v php ng x. V trn c s ngi ta a ra khi
nim v "th gii i ng". Khi ti mi ba tui, ln u tin ti
c nghe ba ch Php: T do, Bnh ng, Bc i. i vi chng ti,
ngi da trng no cng l ngi Php. Ngi Php ni th. V t
thu y, ti rt mun lm quen vi nn vn minh Php, mun tm
xem nhng g n ng sau nhng ch y. Nhng trong nhng trng
hc cho ngi bn x, bn Php dy ngi nh dy con vt. Chng
giu khng cho ngi nc ti xem sch bo. Khng phi ch sch ca
cc nh vn mi, m c Rtx v Mngtexki cng b cm. Vy th
phi lm th no by gi ? Ti quyt nh tm cch i ra nc ngoi.
Thn phn ngi An Nam ch l thn phn ngi nng n. Chng ti
b cm, khng phi ch l b cm i du lch ra nc ngoi m c i
trong nc cng khng c. ng st c xy dng vi mc ch
"chin lc" ring. Theo con mt ca bn thc dn, chng ti cha
trnh s dng loi ng ny. Ti lang thang ra b bin v ti
vt bin ra nc ngoi. Nm y ti 19 tui. Php lc ang c
tng tuyn c. Bn t sn Php dng nhng th on bn thu
nht bi nh ln nhau.
Gng mt Nguyn i Quc nhn li mt cch khinh b. i
mt nng n, u m bng bng ln. Trong i mt m to, a l, anh
nhn v xa xm:
- Khi bn Php n cp nc ti, nhng gia nh nn np, gia
gio b chy ht khng cng tc vi chng. Bn v li quen thi
xu nnh chim ht nh ca v vn rung, chng tr nn nhng
tn t sn mi giu s, v chng c kh nng gio dc con ci theo
kiu Php. Bn chng ti coi nhng ngi thanh nin i hc cc
trng dng ca bn Php l bn ngi b i, l nhng cn b.
Th m ngi ta tr tin lm vic . V d nhng k hc
cc trng c n n n mc no chng cng c c i
lm cnh st, lm sen m. Bn c o nc ti chim ti mt
phn nm tng s rung t c nc. Ch c nhng ch n in
mi so snh c vi h.
Thc dn Php l g? , l nhng k bt ti v thin cn.
Vic quan tm u tin ca chng l hnh thnh nhm ngi thn
thuc. Sau , l chim ot v cp bc th no cho tht nhiu v
tht nhanh. Mc ch ca ton b chnh sch ny l c c mt
ngi nh nh, "ngi nh nh ca mnh" Php.
- Thc dn Php u c nhn dn chng ti. Chng bt mi
ngi phi ung ru. Chng ti c phong tc ly go ngon lm ra
ru ung, khi c bn ti chi hoc khi c ngy gi t tin. Bn thc
dn Php ly go xu, r tin nu ru. Khng ai thm mua ca
chng. Khn thay ru lm ra li qu nhiu. Sau , ngi ta h
lnh cho cc vin tnh trng c theo u ngi m bt buc phi
i mua th ru khng ai ung.
Ti hnh dung ra c mt cch rt c th bn thc dn
ang dng ru u c nh th no dn tc An Nam ng yu,
mt dn tc rt lch thip v lng, rt ght nhng g thi qu.
Dng dp ca con ngi ang ngi trc mt ti y, Nguyn i
Quc, cng ang to ra mt ci g tht lch thip v t nh. Vn

minh chu u trn t nc y dng li l v ru c v che
giu tt c nhng ci di t o di en ca bn c o. T
Nguyn i Quc to ra mt th vn ho, khng phi vn ho u
chu, m c l l mt nn vn ho tng lai.
- Hin nay, Pari, mt nhm cc ng ch t cc nc thuc
a ca Php, 5-6 ngi Nam K, Xung, Maagtxca, Haiti ang
xut bn t bo Le Paria chng li chnh sch thuc a ca
Php. l t bo nh. Cc cng tc vin phi b tin ti ra
xut bn, thay cho vic nhn tin nhun bt.
Cy gy tre vi li hiu triu in trn bo b mt n khp
cc lng mc. N c chuyn t vng ny sang vng khc, v
c s ng tnh vi nhau. Nhng ngi An Nam phi tr gi t

cho vic , c nhng n t hnh v hng trm ngi b mt
u.
- Ngi dn An Nam khng c linh mc, khng c tn gio,
theo cch ngh ca chu u. Vic cng bi t tin hon ton l mt
hin tng x hi. Chng ti khng c nhng ngi t t no.
Nhng ngi gi trong gia nh hay cc gi bn l ngi thc hin
nhng nghi l tng nim. Chng ti khng bit uy tn ca ngi
thy cng, ca linh mc l g.
- Vng, tht th v l chnh quyn Php dy cho nhng
ngi nng dn chng ti bit nhng t "bnsvch" v "Lnin".
Chng lng bt nhng ngi cng sn trong dn chng, trong khi
chng c ngi cng sn no, hon ton khng c ngay c trong
nim, v nh vy chnh chng tuyn truyn cho ch ngha
bnsvch v Lnin.
Dn An Nam l mt dn tc gin d v lch thip. Qua phong
thi thanh cao, trong ging ni trm m ca Nguyn i Quc,
chng ta nh nghe thy ngy mai, nh thy s yn tnh mnh
mng ca tnh hu i ton th gii.
Trn bn c mt tp bn tho, mt bn bo co cng tc r
rng, mang phong cch truyn tin ca phng vin. Anh ang tng
tng n ti: i hi Quc t Cng sn nm 1947. Anh nh
ang nhn thy, nghe thy din bin ca hi ngh, m anh s
iu khin chng trnh ngh s.
Lc chia tay, Nguyn i Quc nh nh iu g.
- Vng, chng ti cn c mt cuc "ni dy" na do vua An
Nam tr tui Duy Tn pht ng, chng li vic a nhng ngi
nng dn ca chng ti n chin trng ca Php. Vua Duy Tn
chy, by gi ng y ang sng lu vong. Hy k v ng y na.
O. ManENXTAM
Bo Ogoniok (Lin X),
s 39, ngy 23-12-1923.

TR LI PHNG VN CA PHNG VIN

BO
)

...
Ti hi anh u n.
- Ti l ngi An Nam - b Php cai tr, hc sinh Trng i
hc phng ng Mtxcva. Ti tn l Nguyn i Quc.
- Anh k cho nghe v i hc sinh c khng?
- c...
Trong nc, ti lao ng nng thn, ti ri T quc ti cch
y ba nm
2)
.
- Ti sao anh li sang chu u?
- Trc y ti c c mt s t bo pht hnh sang nc ti,
mt vi t c tnh chng i An Nam, c nhng ngi lnh l
dng do Pongcar (Poincar) gi sang ci hun. Nhng ngi
lnh l dng ny c th. H l nhng k chng i v bn
cht. H cho ti c cc bo Php. V th ti ny ra mun sang
xem "mu quc" ra sao v ti ti Pari. Khi Trng i hc
phng ng Mtxcva m, ti bn xin hc.
- Trng c ng hc sinh khng?
- Tt c c l.025 ngi hc thuc 62 x thuc a trong c
150 gi, 895 vo ng cng sn. Trong s l.025 ngi hc 547 l
nng dn, khong 300 l cng nhn, cn l tr thc t sn.
- Anh ngh th no v sng kin bnsvch ny?

1)
Tr li phng vn ca phng vin Givanni Gicmantt, ng trn
bo L'Unit ca ng Cng sn t nm 1924. Nm 1973, ng ch Rend
Mctineli, ng vin ng Cng sn tm thy bi bo ny. Bi bo
c ng li trn t Rinasitta, c quan l lun ca ng Cng sn .
2) Nguyn i Quc ri T quc 13 nm, tc l t nm 1911.
- Ti rt phn khi i vi sng kin ny. Ti c nhiu
tuyn b ng h v on kt ca nhng ngi chng i nhng
khng ngi no em li cho chng ti mt s gip thit thc
thot khi ch n l m nhng "ngi i gieo rc vn minh"
ang giam hm chng ti. Ti cho rng sng kin ny s em li
nhng kt qu rt tt. Nhiu ngi hiu tnh trng km ci ca
chng ti nhng cha c ai, tr nhng ngi lm cch mng Nga,
ch cho chng ti con ng i n gii phng. Bacu, nm 1921,
ln u tin trong lch s ca giai cp v sn, hp mt i hi
ca cc dn tc phng ng v chnh Lnin, ng ch Ilts thn
mn ca chng ti, nu ln nhng n v hng dn chng ti
i nhng bc u lm cho chng ti c kh nng cng tin bc
vi giai cp v sn th gii.
- Tay anh lm sao th?
- Khng sao, anh tr li. Ti mang vng hoa ca hc sinh ving
Lnin, v th hai ngn tay ti b t cng. Lnin thng tic!
- Cc anh c bao nhiu gio s? Chng trnh c nhng mn
g?
- Chng ti c 150 gio s dy cc mn: khoa hc x hi, ton,
duy vt lch s, lch s phong tro cng nhn, khoa hc t nhin,
lch s cch mng, kinh t chnh tr hc, v.v.. Trng i hc c mt
phng chiu bng, mt th vin 47.000 cun sch. Mi dn tc c
mt th vin ring gm sch, bo, tp ch. Nn bit l chng ti
thuc 62 dn tc m on kt vi nhau nh anh em rut tht.
Ngi hc t vit ly bo hng tun. Chng ti c mt nh an
dng Crim v hai nh ngh h, mt trong hai nh trc cch
mng l lu i ca mt qun cng.
Anh hy hnh dung l trn nh ngn thp ca lu i, gn
con qu, biu tng ca ch, php phi l c v trong phng
khch, thay vo ngi qun cng, l nhng ngi nng dn Triu
Tin hoc cmni n a vi nhau.

- Ai nu cho cc anh n?
- Chng ti thay phin nhau lm bp. Chng ti cng thay
phin nhau lm vic th vin, cu lc b, git gi. Chng ti t
chc thnh cng x. Cng x hp mt tun mt ln tho lun
chnh tr , v t chc cc bui biu din ngh thut, gii tr. Nhng
s sai phm s do mt "to n", do cng x bu ra nu thy cn
thit, xt x.
- Khi hc xong, anh d nh lm g?
- D nhin l ti s tr v T quc ti u tranh cho s
nghip ca chng ti. bn chng ti c nhiu vic phi lm lm.
Chng ti chng c quyn g c, tr quyn ng thu cho "mu
quc" Php, cho bn ch bn x. S vic ni bt nht l nh th
ny: chng ti l nhng ngi b h, nh ng ch bit, chng ti
l nhng dn tc "h ng", v v th chng ti khng c quyn ng
c, bu c. nc Nga, ci nc ca nhng ngi d man - giai
cp t sn dn ch gi cc ng ch Nga nh th -, chng ti c y
nhng quyn nh cng dn Nga. Tht vy, nhng i biu ca
chng ti do Xvit ca chng ti bu ra theo ng k hn, cng
hi hp vi cc i biu cng, nng, binh. , anh thy r s i
x khc nhau ca ch dn ch t sn v ch dn ch cng
nhn i vi chng ti!
Chng ti au kh nhiu v chng ti cn phi au kh
na. Nhng ngi "khai ho" cc nc chng ti khng chng
ti t do. Nhng chng ti tip tc i theo con ng Cch mng
Thng Mi vch ra, chng ti s vn dng vo thc tin nhng
bi hc hc c. Cc ng ch ca ti lm vic phn khi, tin

tng, nghim tc. Nhiu ngi cn rt tr c mt trnh
mcxt t c th tng tng l c th c c vo tui . Chng
ti hiu r l chng ti c trch nhim rt nng n, v tng lai
ca cc dn tc thuc a tu thuc vo s tuyn truyn v tinh
thn hy sinh ca chng ti.
phng ng, t Xyri n Triu Tin ti ch ni cc nc
thuc a v na thuc a, c mt din tch rng mnh mng vi
hn 1.200 triu dn. C vng rng ln ny nm di ch thng tr
ca ch ngha quc t bn ch ngha. Cc dn tc khng
bao gi c th ngng u ln c nu khng gn b vi giai cp v
sn th gii. Nhng ngh quyt ca phi x hi dn ch t cm tnh
d nng nhit n u cng khng c sc nng.
Vic thnh lp Trng i hc bnsvch m ra mt thi i
mi trong lch s cc dn tc thuc a phng ng, v nh
trng dy chng ti nguyn l u tranh giai cp, v nh
trng t mi lin h gia chng ti vi cc dn tc phng
Ty v trang b cho chng ti - nhng ngi n l, kh nng hot
ng cht ch.
- Kh hu nc Nga th no, c cc lm khng?
- C... Ti cha quen tuy hai nm. Nhng khng sao, ti
s khc phc c.
Ti i thm mt cng x nng nghip. Thi cho anh.

Bo L'Unit, ngy 15-3-1924.
ng bo Nhn dn,
s 6961, ngy 18-5-1973.

Theo bi ng bo.


Ch thch
v
bn ch dn tn ngi

CH THCH
1. Ngay sau khi Nguyn i Quc gi bn Yu sch ca nhn dn An
Nam ti trng on cc nc d Hi ngh Vcxy, bn bi bt thc dn
lng ln. Trn t Courrier Colonial ra ngy 27-6 c mt bi nhan Gi
pht nghim trng ch trch bn yu sch : "Lm sao mt ngi dn thuc
a li c th dng bn yu sch ca nhn dn cng kch Chnh ph
Php. Tht l qu qut. C theo ny th bn dn thuc a s ln ngang
hng vi ngi Php chng ta v sm tr thnh ng ch ca chng ta.
Khng c, phi km gi chng mi mi trong vng n l". Nguyn i
Quc vit bi ny l tr li bi bo sc mi thc dn trn. Tr. 1.
2. Bn Yu sch ca nhn dn An Nam: Nm 1918, Chin tranh th
gii th nht kt thc. Ngy 18-1-1919, i biu cc nc quc tham gia
chin tranh hp hi ngh Vcxy (Php). Hi ngh ny (cn gi l Hi
ngh ho bnh Pari) nhm xc nh s tht bi ca c v cc nc ng
minh ca c, chia li th trng th gii cho cc nc quc thng trn,
ch yu l M, Anh, Php.
Nhn danh nhm ngi yu nc Vit Nam, Nguyn i Quc gi
n Hi ngh bn Yu sch ca nhn dn An Nam. Nguyn i Quc cn
thu in thnh truyn n, ng trn cc bo, gi n cc nh hot ng
chnh tr c tn tui, phn pht trong cc bui hi hp, mt tinh, gi cho
Vit kiu Php v gi v nc. Tr.1.
3. Bo Le Courrier d'Hai Phong: Bo xut bn hng ngy Hi
Phng, nm 1887, do To c l ca chnh quyn thuc a ph trch. Tr.4.
4. Bo L'Humanit: T bo hng ngy ca ng X hi Php do

Ging Girt sng lp nm 1904. Sau i hi ln th XVIII (i hi Tua),
ng Cng sn Php thnh lp, bo L'Humanit tr thnh c quan ngn
lun chnh thc ca ng Cng sn Php. Tr.6.
5. Hi ngh Ha bnh: Xem ch thch s 1 v bn Yu sch ca nhn
dn An Nam. Tr.6.
6. Journal officiel de l'Indochine - Francaise: Cng bo do Ph ton
quyn ng Dng xut bn t nm 1889 n nm 1950. Tr.17.
7. Bo Le Populaire : Bo xut bn hng ngy Pari t thng 5-1916,
l c quan trung ng ca ng X hi Php. T sau i hi Tua (12-
1920), Le Populaire tip tc l c quan trung ng ca ng X hi
(S.F.I.O.). B gin on trong nhng nm Php b c chim ng. Thng
8-1944, bo tc bn v nh bn vo thng 2-1970. Tr.17.
8. V mu khi ngha Hu (3-5-1916) do hai s phu yu nc Thi
Phin v Trn Cao Vn lnh o di danh ngha ca vua Duy Tn. Tuy
n ra Hu nhng khi ngha c quan h mt thit vi phong tro Vit
Nam Quang phc hi cc tnh Nam Trung K. Lc lng khi ngha l
binh lnh ngi Vit, phn ln sp b a sang chin trng chu u. K
hoch bi l, nhng ngi lnh o b hy sinh, vua Duy Tn b thc dn
Php bt v y ra o Ruyning. Tr.18.
9. m 30-8-1917, di s lnh o ca i Cn (tc Trnh Vn Cn)
v Lng Ngc Quyn, binh lnh ngi Vit trong qun i Php Thi
Nguyn ni dy nh chim tnh l. Sau 6 ngy chin u vi qun
Php c tng vin t H Ni v nhiu ni khc ln, Lng Ngc Quyn
hy sinh, ngha qun rt khi tnh l, chuyn v hot ng vng rng ni
cc tnh Thi Nguyn, Vnh Yn, Phc Yn, Ho Bnh, Sn Ty. Do b truy
n ro rit, cuc khi ngha yu dn, ngy 11-1-1918, i Cn t st gi
trn kh tit. Cuc khi ngha b tht bi. Tr.18.
10. i hi ton quc ln th XVIII ng X hi Php: i hi hp
ti thnh ph Tua (Php) t ngy 25 n ngy 30-12-1920, tho lun vn
ng nn gia nhp Quc t th ba hay li Quc t th hai. Vi a s
phiu tuyt i (3.208 tn thnh; 1.022 phiu chng), ng X hi Php
tn thnh gia nhp Quc t th ba.
Nguyn i Quc tham gia i hi vi t cch l i biu thuc a
ng Dng. Ti i hi, Ngi pht biu ln n ch ngha thc dn,
ku gi giai cp v sn Php ng h cuc u tranh gii phng ca nhn
dn ng Dng. Cng vi cc i biu u t ca giai cp cng nhn Php,
Nguyn i Quc b phiu tn thnh ng gia nhp Quc t th ba v
tr thnh mt trong nhng ngi tham gia thnh lp ng Cng sn
Php. Tr.22.
11. Bo La Dpche Coloniale : Bo xut bn Pari t thng 8-1896.
Sau i tn thnh La Dpche Coloniale et Maritime . Tr.39.
12. Cuc xung t gia Hy Lp c quc Anh hu thun v Th
Nh K nm 1920. Gy ra cuc xung t ny, quc Anh nhm tiu dit
chnh ph dn tc v ci cch ca Th Nh K do Mutxtapha Kman lnh
o. Tr.40.
13. Cuc bo ng ca nng dn Malaba (Ty Nam n ) bt
ngun t cuc vn ng khng hp tc vi chnh ph thuc a Anh do
Gngi v ng Quc i pht ng t nm 1920. Sang nm 1921, phong
tro pht trin thnh mt ln sng nh cng v u tranh v trang ca
qun chng. Cuc bo ng b thc dn Anh n p rt d man. Tr.40.
14. Nhng s kin nm 1907, 1908 v 1909: dp tt phong tro
dn tc n , t nm 1907, quc Anh tin hnh mt t n p quy
m ln, nhng phong tro vn tip tc lan rng. Ni bt nht l cuc nh
cng ca cng nhn dt Bombay nm 1908, cuc khi ngha ca nng dn
bang Pungip, v.v.. T nm 1906 n nm 1909, ch ring Bengan,
Chnh ph thuc a Anh n x 550 v n chnh tr. Tr. 42.
15. Bo Le Libertaire: Tun bo ca Hi v chnh ph - cng sn, sau
l c quan ngn lun ca Lin on cng sn t do Php, xut bn
Pari t nm 1895. Tr.46.
16. Tuyn ngn nhn quyn v dn quyn: Mt vn kin quan trng
v ni ting ca Cch mng t sn Php cng b ngy 26-8-1789. Tuyn
ngn nu ln nhng quyn t nhin v khng th tc b ca con ngi v
ca ngi cng dn. N m u bng nguyn tc mi ngi sinh ra u t

do, bnh ng, xc nh ch quyn quc gia thuc v nhn dn v ban
hnh nhiu quyn t do dn ch. Thc cht, n quy nh nhng nguyn
tc c bn ca ch t bn, m ni bt nht l quyn t hu. So vi ch
phong kin chuyn ch th y l mt bc tin b, phn nh sc mnh
u tranh ca qun chng nhn dn Php. Nhng trn thc t, giai cp t
sn khng bao gi chu thc hin y cc quyn k trn m thit lp
ch p bc bc lt tn bo i vi qun chng lao ng. Tr.46.
17. Bo Le Paria: C quan tuyn truyn ca Hi Lin hip thuc a,
do Nguyn i Quc v mt s nh cch mng Angiri, Tuynidi, Mangt,
Mctinch, Marc... sng lp nm 1922, ti Pari. Bo xut bn bng ting
Php, lc u mi thng ra mt s, sau tng ln hai s. S 1 ra ngy 1-4-
1922 vi tiu Din n ca cc dn tc thuc a , n thng 1-1924 i
thnh Din n ca v sn thuc a.
Thi gian u Nguyn i Quc va l ch nhim kim ch bt ca t
bo. Sau khi Nguyn i Quc sang Lin X hot ng (gia nm 1923), bo
khng ra c u na; v n s 38 (thng 4-1926) th nh bn. Tr.59.
18. Nhng iu kin kt np vo Quc t Cng sn c i hi
ln th II (nm 1920) ca Quc t Cng sn thng qua. Tinh thn c bn
ca n l i hi cc ng v sn cc nc mun c kt np vo Quc t
Cng sn phi c thi dt khot v ng li v v t chc i vi Quc
t th hai, phi u tranh kin quyt v mt t tng cng nh v nhng
bin php hot ng c th chng mi hnh thi ca ch ngha c hi v
xt li. Cc ng phi nghim chnh thc hin v tuyn truyn gio dc
qun chng ng li v quan im ca ch ngha Mc - Lnin; phi i
tn l ng cng sn; phi c k lut cht ch v trit tun theo nhng
ngh quyt ca Quc t Cng sn.
V vn gii phng dn tc, iu 8 ca vn kin ghi r: "ng no mun
trong Quc t th ba u buc phi thng tay vch mt nhng th on xo tr
ca bn quc "nc mnh" trong cc thuc a, ng h trn thc t ch khng
phi bng li ni mi phong tro gii phng thuc a". Tr.62.
19. Quc t th ba (Quc t Cng sn): Mt t chc cch mng ca giai
cp v sn quc t, trung tm lnh o phong tro cng nhn th gii.
Thng 3-1919, di s lnh o ca Lnin, cc ng cng sn, nhm
cng sn ca 30 nc tin hnh i hi thnh lp Quc t Cng sn ti
Mtxcva. Quc t Cng sn c vai tr lch s v cng lao to ln i vi
phong tro cng sn v cng nhn th gii. Ti i hi ln th VII (1935),
Quc t Cng sn ra ch trng lp Mt trn nhn dn chng ch
ngha pht xt v nguy c chin tranh. Quc t Cng sn rt ch trng n
vn gii phng dn tc. Nhng Lun cng v vn dn tc v vn
thuc a ca Lnin t nn tng cho vic gii quyt ng n nhng
vn phc tp ca cng cuc gii phng dn tc.
Thng 5 nm 1943, cn c vo hon cnh mi, on ch tch Quc t
Cng sn vi s tn thnh ca i a s cc ng cng sn, thng qua
ngh quyt t gii tn. Tr.62.
20. Quc t th nht : T chc quc t u tin ca giai cp v sn,
thnh lp nm 1864 ti Hi ngh cng nhn quc t Lun n (Anh), do
C.Mc v Ph. ngghen lnh o.
Quc t th nht lnh o cuc u tranh kinh t v chnh tr ca
cng nhn cc nc v cng c s on kt quc t v sn. Quc t th
nht ng vai tr to ln trong s nghip truyn b ch ngha Mc v trong
vic kt hp ch ngha x hi vi phong tro cng nhn.
Sau khi Cng x Pari tht bi, mt nhim v c t ra l thnh lp
cc ng cng sn c tnh cht qun chng mi nc, trn c s nhng
nguyn tc m Quc t th nht ra. Nm 1876, ti Hi ngh
Philaenphia (M), Quc t th nht chnh thc gii tn. Tr.62.
21. Quc t th hai: Thnh lp nm 1889 ti i hi Lin minh quc
t cc ng x hi ch ngha khai mc ti Pari (Php) theo sng kin ca
Ph. ngghen. Quc t th hai c tc dng ph bin ch ngha Mc v b
rng, nh du thi k chun b c s cho phong tro cch mng
pht trin rng ri trong nhn dn lao ng nhiu nc.
Sau khi ngghen mt, c quan lnh o ca Quc t th hai ri vo
tay cc phn t c hi ch ngha, bn ny xt li hc thuyt cch mng
ca Mc v hot ng chng ph phong tro cng nhn cc nc.

V vn dn tc v thuc a, Quc t th hai ng h chnh sch
quc ch ngha m bn t bn thc hin cc nc thuc a. Tr.62.
22. y Nguyn i Quc mun ni ti nhng lun im ca V.I.Lnin
trong S tho ln th nht nhng lun cng v vn dn tc v vn
thuc a, do Ngi son tho v trnh by ti i hi ln th II ca Quc t
Cng sn hp t ngy 19 thng 7 n ngy 7 thng 8 nm 1920.
Trong Lun cng v trong Bo co ca Tiu ban v vn dn tc v
thuc a trnh by ti i hi, V.I.Lnin cp ti nhng vn ht
sc quan trng i vi phong tro gii phng dn tc. Ngi ch r: Trong
thi i quc ch ngha, cch mng gii phng dn tc l mt phm tr
ca cuc cch mng v sn, v vy nhng ngi cng sn phi ng h cc
cuc u tranh gii phng dn tc, v vi s gip ca giai cp v sn cc
nc tin tin, giai cp v sn cc nc chm tin, sau khi hon thnh
nhim v dn tc dn ch c th tin thng ln ch ngha x hi b qua
giai on pht trin t bn ch ngha. Tr.63.
23. Pari : Th lu i ca nc Php, mt trong nhng thnh ph
ln trn th gii. Trc y, Pari vn ni ting l mt trung tm vn ho
ngh thut. T cui th k XVIII v trong th k XIX, Pari cn l mt
trung tm cch mng ca chu u. Cuc cch mng t sn Php nm
1789 v cuc cch mng v sn Php chng t bn nm 1871 lp ln Cng
x Pari, l hai in hnh cch mng ca nhn dn thnh ph ny.
Nguyn i Quc n nc Php cui nm 1917 v Pari khong 6
nm. Ti y, Ngi ho mnh trong i sng lao ng v u tranh ca
giai cp cng nhn v nhn dn Pari, Ngi tm n ch ngha Mc -
Lnin, tin theo Lnin v Quc t th ba, tr thnh mt trong nhng ngi
tham gia sng lp ng Cng sn Php (1920). Ngi sng lp Hi nhng
ngi An Nam yu nc, gi n Hi ngh Vcxy bn yu sch ca nhn dn
An Nam, tham gia sng lp Hi Lin hip thuc a v bo Le Paria, xng
bo Vit Nam hn cng nhiu hot ng cch mng khc. Ngi tm thy
con ng cch mng ng n nht gii phng dn tc.
Thng 6-1923, Nguyn i Quc ri Pari i Mtxcva (Lin X) hp
i hi ln th V Quc t Cng sn v sau v Trung Quc ch o
phong tro cch mng trong nc. Tr.67.
24. Bo Le Matin : Bo xut bn Pari t thng 2-1884. Tr. 71.
25. Bo Le Petit Parisien : Bo xut bn hng ngy Pari t ngy 15-
10-1876. Tr.71.
26. Hai cu th ny trc kia dng ni v mt vin quan a
phng c nhn dn qu mn v c lng nhn i, quan tm n i sng
ca h. Qut lng v xe ln l nhng dng ca cc vin quan khi i
kinh l cc a phng.
y, tc gi nhc ti hai cu th ny vi dng chm bim su cay
v kch nhng hnh ng m bn thc dn Php coi l "nhn i". Tr.91.
27. Hi ch trin lm thuc a Mcxy: Nm 1922, ti thnh ph
Mcxy (min Nam nc Php), Chnh ph Php m Hi ch trin lm
thuc a, trng by cc sn vt mang t cc thuc a ca Php sang,
ni ln s giu c ca thuc a v cng lao "khai ho" ca ngi Php,
ng thi ku gi t bn Php b vn kinh doanh v khai thc cc thuc
a. Tr.95.
28. Ch cuc Chin tranh th gii th nht, bt u bng n chu
u t thng 8-1914 v kt thc vo thng 11-1918. Cuc chin tranh ny
nhanh chng lan rng khp th gii, li cun nhiu nc quc v c cc
nc thuc a v ph thuc. Thc cht n l mt cuc xung t c lit
gia cc nc quc ln ginh git quyn li, chia li th trng th
gii. Nhng che y xu xa , la bp nhn dn cc nc t
bn v cc thuc a, bn quc gi cuc chin tranh l "v nhn
o", "v cng l".
y, ch "v cng l" c tc gi dng vi ma mai, chm bim
vch trn thc cht ca cuc chin tranh tn khc ny. Tr.119.
29. Bo La Rpublique Francaise: Bo xut bn hng ngy Pari t
ngy 7-11-1871 n ngy 12-7-1924, do Lng Gmbetta sng lp. Tr.128.
30. Bo Le Rappel : Bo xut bn hng ngy Pari t 1869 n 1933,
c khuynh hng chng Gio hi. Tr.136.

31. Journal officiel de la Rpublique Francaise : Cng bo ca nc
Cng ho Php xut bn t thng 9-1870. Tr.139.
32. B su tp ng vt (nguyn bn ting Php Mnagerie): Sau
Chin tranh th gii th nht (1914-1918), cc nc quc tham gia
chin tranh hp Hi ngh Vcxy. Mc ch chnh ca Hi ngh Vcxy l
phn chia li thuc a v quyn li ca cc nc quc, ch yu l Anh,
Php, M, v tng cng p bc, bc lt nhn dn cc nc thuc a. Php
v B mun tch vng cng nghip Ruya ca c ra khi nc c. Cc
nc khc cng tm cch xu x ln nhau v tp trung lc lng tn cng
vo nc Nga Xvit... Nguyn i Quc vit bi B su tp ng vt vi li
hnh vn chm bim su cay, lun ti anh thp, lt t b mt n cp
ca ch ngha thc dn quc. l ngun gc gy nn s hn lon
trong x hi v bao ni bt hnh cho con ngi. Tr.141.
33. ahmy: Nay l Cng ho nhn dn Bnanh, l mt nc pha Ty
chu Phi, trn b i Ty Dng. Th l Poct Nv. Hi th k XVI,
ahmy l mt th trng bun bn nhiu n l nn cn gi l "B bin n l".
T thng 2-1890, thc dn Php bt u xm lc nc ny, nhng
vp phi sc khng c quyt lit ca nhn dn. n u nm 1894, qun
Php mi nh chim xong v 5 nm sau sp nhp x ny vo "Lin bang
Ty Phi thuc Php".
Khng chu ni ch thng tr tn bo , nhn dn ahmy nhiu
ln ng dy u tranh. Nm 1915, phong tro khi ngha v trang lan ra
nhiu tnh. Tr.169.
34. Hi Lin hip thuc a: Mt t chc cch mng ca nhng ngi
thuc a, do Nguyn i Quc cng mt s ngi yu nc ca cc nc
thuc a Php sng lp thng 7-1921, ti Pari. Lc u Hi c 200 hi
vin v hai t chc ngi thuc a xin gia nhp l Hi nhng ngi An
Nam yu nc v Hi u tranh cho quyn cng dn ca ngi
Maagtxca. Ban thng v ca Hi gm 7 ngi, ng u l Nguyn i
Quc. C quan tuyn truyn ca Hi l bo Le Paria. n nm 1926, Hi
ngng hot ng. Tr.191.
35. i hi ln th II Quc t Cng sn hp vo thng 8-1920. Ti i
hi ny, Lnin nhn mnh nhim v u tranh chng ch ngha c hi
trong phong tro cng nhn gi vng nguyn tc mcxt trong cc ng
cng sn. i hi thng qua 21 iu kin gia nhp Quc t Cng sn v
thng qua bn S tho ln th nht nhng lun cng v vn dn tc
v vn thuc a do Lnin d tho, nhm vch ra ng li u tranh
gii phng dn tc cho nhn dn cc dn tc b p bc. Tr.194.
36. Quc t Nng dn : Mt t chc cch mng hot ng di s ch
o ca Quc t Cng sn nhm on kt rng ri giai cp nng dn cc
nc trn th gii trong cuc u tranh chng ch ngha quc. Quc t
Nng dn hp Hi ngh ln th nht vo thng 10-1923, ti Mtxcva.
Vi t cch l i biu nng dn ca cc nc thuc a, Nguyn i Quc
tham d Hi ngh v hai ln pht biu kin. Ti Hi ngh, Ngi c
bu lm U vin on Ch tch Hi ng Quc t Nng dn. Tr.208.
37. Hng Cng : Cn gi l Hng Kng, mt b phn ca lnh th
Trung Quc. Trong cuc "chin tranh thuc phin", nm 1842, quc Anh
buc triu nh Mn Thanh phi nhng cho chng Hng Cng, mt ca
bin pha ng nam b bin Trung Quc. n nm 1860, chng chim
thm bn o Cu Long v mt s o ln cn. Nm 1898, Anh li chim
thm vng ni a Cu Long rng gn 1.000km
2
. Nhng phn t ni trn
u nm trong khu vc Hng Cng v bin thnh thuc a ca Anh. y
l mt v tr quan trng v n nm trn ng giao thng quc t, mt
trung tm cng nghip, mt th trng th gii, mt cn c hi qun v
thng mi ln ca Anh. Trc y, Anh cn ly Hng Cng lm bn p
ln dn t Trung Quc, "m rng ca ng" lnh th Trung Quc.
Chng chim vng Ty Nam (Vn Nam, T Xuyn...) lm "khu vc nh
hng", thc t l na thuc a ca chng.
Trong bi Chnh sch thc dn Anh vit nm 1923, Nguyn i Quc
t co hnh ng ln dn ca quc Anh i vi ch quyn v lnh
th Trung Quc. Tr.213.
38. S kin Lm Thnh : Ngy 6-5-1923, on tu ch khch Tn Ph
trn ng i ln pha Bc, qua Lm Thnh (thuc tnh Sn ng), th bn
th ph do Tn M Din cm u, ph hng ng st v cp tu. Chng

la 300 hnh khch ngi Trung Quc v ngi nc ngoi vo ni.
Li dng s kin , bn quc nu ra th yu sch v l
khng ch Trung Quc.
Bi vit ca Nguyn i Quc th hin s cm phn mnh m i vi
chnh sch ca thc dn Anh v by t s ng tnh mnh m, s ng h
kin quyt i vi cuc u tranh ca nhn dn Trung Quc. Tr.213.
39. Quc t Amxtcam (Quc t ca cc cng on vng) : Mt t chc
do cc cng on ci lng ch ngha ca mt s nc thnh lp ti hi
ngh Amxtcam (H Lan) hp t 26-7 n 2-8-1919. Ton b hot ng
ca t chc ny gn lin vi chnh sch ca cc ng c hi ch ngha
thuc Quc t th hai. Quc t Amxtcam ch trng hp tc giai cp
gia v sn vi t sn v bc b cc hnh thc u tranh cch mng ca
giai cp cng nhn, khai tr ra khi t chc ca mnh nhng cng on t,
c tuyt mi ngh ca Quc t Cng hi v vic cng nhau u tranh
chng s tn cng ca bn t bn, chng nguy c chin tranh, chng th
lc phn ng v ch ngha pht xt, v vic thnh lp mt khi thng
nht cc cng on th gii. Cc th lnh Quc t Amxtcam ng h chnh
sch th ch vi Lin X.
Sau khi Quc t Cng hi ra i (thng 7-1921), nh hng ca Quc
t Amxtcam trong phong tro cng nhn dn dn b y li. N hon ton
ngng hot ng trong thi gian xy ra Chin tranh th gii th hai. Tr.219.
40. T chc lin hip quc t ca cc cng on cch mng, c
thnh lp ngy 3-7-1921, tn ti n cui nm 1937. N lin kt cc trung
tm cng on khng gia nhp t chc cng on ci lng l Quc t
Amxtcam, v lin kt cc nhm, cc khuynh hng i lp tin b trong
ni b cc t chc cng on ci lng cc nc. Quc t Cng hi u
tranh thit lp s thng nht trong phong tro cng on trn c s u
tranh cch mng nhm bo v nhng yu sch ca giai cp cng nhn,
chng nguy c chin tranh quc, v on kt vi giai cp cng nhn
nc Nga Xvit.
Ti phin hp 15, ngy 21-7-1924, i hi ln th III Quc t Cng
hi , vi t cch l i biu ng Dng, Nguyn i Quc c tham
lun. Tr.290.
41. Th Nh K: Mt nc nm pha Ty chu , c v tr quan trng
ni lin ba chu, li gip lin 3 vng bin l a Trung Hi, Egi v Hc
Hi. Trong cuc Chin tranh th gii th nht, Th Nh K ng v pha
c b tht bi. Cc quc ginh li nhng vng t ph thuc Th Nh
K v xu x ngay chnh nc Th Nh K (Hip c Xevr thng 8-1920).
S kin lm bng ln cuc u tranh mnh m ca giai cp cng nhn
v nhn dn Th Nh K i thnh lp nh nc cng ho thng nht.
Thng 11 nm 1922, Kman, th lnh ng ca giai cp t sn "Th Nh
K tr", th tiu ch phong kin; thng 10-1923, tuyn b thnh lp
nc Cng ho; thng 4-1924, ban hnh hin php t sn. i vi giai cp
t sn, cuc cch mng c coi nh hon thnh. Nhng qun chng
nhn dn lao ng l lc lng gp phn quyt nh thng li ca cch
mng th khng c quyn li g.
Phong tro u tranh ca cng nhn Th Nh K pht trin mnh
m ngay t sau Chin tranh th gii th nht. Thng 9-1920, ng Cng
sn Th Nh K thnh lp, lnh o cuc u tranh. Trong na u nhng
nm 20, phong tro bi cng lan rng v rt rm r, c ni cuc bi cng
thu ht ti 50 vn ngi tham gia. Thng 11-1923, i hi cng nhn
Cngxtngtinp thnh lp Lin minh cng nhn Th Nh K, on kt
ng o cng nhn trong nc. Nhng Chnh ph Kman h lnh cm cc
hi cng nhn hot ng v n p h. Tr.224.
42. Hip c Xevr: Hip c k kt gia Th Nh K v cc nc
ng minh ngy 10-8-1920 ti Xevr (Php), chia ct t Th Nh K ra
lm nhiu nc v lp ch na thuc a . Nhn dn Th Nh K
ni dy u tranh chng li hip c ny bo v c lp dn tc. Th
Nh K chin thng, buc cc nc quc phi triu tp Hi ngh
Ldann xo b hip c Xevr. Tr.224.
43. Ho c Ldann: Bn ho c c k kt trong Hi ngh gia
cc nc ng minh v Th Nh K hp thnh ph Ldann, thuc Thu
S (1922-1923). Bn ho c quy nh ch s dng cc eo bin
canen, ch , quyn li ca nhng ngi theo o Kit trn t Hi
gio v xt li Hip c Xevr. Tr.225.

44. Hi ngh Oasinhtn: Hi ngh v vic hn ch hi qun v cc vn
thuc Thi Bnh Dng v Vin ng hp t 12-11-1921 n 6-2-1922
ti Oasinhtn (M) c M, Anh, Php, Nht, , Trung Quc, B, H Lan,
B o Nha tham gia.
Mc ch ca Hi ngh l nhm chia li thuc a v phm vi nh
hng gia cc nc quc sau Chin tranh th gii th nht, cp bc,
n dch cc nc thuc a v chng li nc Nga Xvit.
Cc gii cm quyn M l k khi xng ca Hi ngh. Thng qua Hi
ngh, M lm cho Anh phi t b quyn thng tr trn mt bin, lm
cho lin minh Anh - Nht phi b th tiu, Nht chm dt c quyn kim
sot Trung Quc, to iu kin cho t bn M n dch Trung Quc. Tr.247.
45. Trng i hc cng sn phng ng (tn gi tt ca Trng i
hc cng sn ca nhng ngi lao ng phng ng): Trng thnh lp
ti Mtxcva (Lin X) nm 1921, theo quyt nh ca Quc t Cng sn,
o to cn b cch mng cc nc thuc a v ph thuc.
Ti y, cc hc vin c trang b nhng nguyn l c bn ca ch
ngha Mc - Lnin, phng php t chc v lnh o qun chng u
tranh cch mng. Trong thi gian hc tp, hc vin phi nm vng cc
mn quan trng nh ch ngha duy vt bin chng, ch ngha duy vt lch
s, kinh t chnh tr, lch s phong tro cng nhn quc t, l lun v cch
mng gii phng dn tc, v.v..
Trong gn 20 nm tn ti, Trng i hc phng ng o to
cho cc nc phng ng hng ngn cn b, trong c nhng ngi v
sau tr thnh cn b lnh o c uy tn ca cc ng cng sn cc nc.
Sau khi v hot ng Qung Chu (Trung Quc), Nguyn i Quc
la chn v c nhiu cn b Vit Nam v mt s nc khc chu
sang hc ti Trng i hc phng ng. Tr.263.
46. i hi ln th V Quc t Cng sn : i hi hp t ngy 17-6 n
ngy 8-7-1924 ti Mtxcva. i hi tng kt, rt ra nhng bi hc
kinh nghim v u tranh giai cp t nm 1918 n nm 1923 v ra
ch trng tng cng cng tc xy dng cc ng cng sn lnh o
phong tro u tranh thc hin nhng mc tiu lu di ca cch mng v
quyn li hng ngy ca qun chng. i hi cng ch r phng hng,
nhim v ca phong tro cng sn v cng nhn quc t l phi u tranh
chng ch ngha ci lng, c hi, chng nhng phn t phi hu v
trtxkt.
Nguyn i Quc tham d i hi v ba ln pht biu kin v
vn dn tc v thuc a v nhng vn khc. Tr.273.
47. i hi Ling : i hi ln th III ng Cng sn Php hp
Ling (Php) thng 1-1924. Vn ch yu ca i hi l u tranh
cng c ng v mt t chc v t tng. Tr.279.
48. Nhng s kin xy ra nm 1917: Trong Chin tranh th gii th nht,
Nga hong phi qun lnh sang chin u chng qun c mt trn
Php. Nm 1917, nhng binh lnh ny khng chu chin u v li ch ca bn
t bn, lp Xvit v i tr v nc. Chnh ph Php s t tng cch
mng ca binh lnh Nga lan sang qun i Php, dn h vo tri tp trung
c chng dy thp gai, v cho qun lnh thuc a canh gi. Tr.280.
49. Tng Lin on lao ng thng nht : Mt t chc lin hip cc
cng on Php tn ti t nm 1922 n nm 1936, do cc cng on cch
mng lp nn. Tng Lin on lao ng thng nht kin quyt ch trng
khi phc s thng nht ca cng on, bo v li ch thit thn ca giai
cp v sn v cng vi ng Cng sn Php tham gia u tranh chng
ch ngha pht xt v chin tranh. Tr.281.
50. Quc dn ng: T chc chnh tr Trung Quc, do Tn Trung
Sn sng lp nm 1905, ban u l Trung Quc cch mng ng minh hi;
sau Cch mng Tn Hi (1911), ci t thnh Quc dn ng. Thi gian
u, Quc dn ng l mt t chc cch mng. Nm 1927, ngi k tc s
nghip ca Tn Trung Sn l Tng Gii Thch gy chnh bin phn cch
mng, n p nhng ngi cng sn, dn n cuc ni chin ln th nht
Trung Quc. Nm 1937, trc s xm lc ca pht xt Nht, Quc dn
ng buc phi hp tc vi ng Cng sn Trung Quc u tranh chng k
th chung. Nm 1946, Quc dn ng li gy ni chin ln th hai. Nm
1949, cch mng Trung Quc thnh cng, lc lng Quc dn ng b chy

ra o i Loan. Tr.295.
51. i hi Bacu: i hi hp t ngy 1 n ngy 7-9-1921 ti Bacu
(Th Adcbaidng). Tham d i hi c 1.891 i biu ca 37 dn tc
phng ng, (trong c 1.273 i biu l ng vin cng sn). i hi
hp nhm biu dng v tng cng tnh on kt gia cc dn tc phng
ng, gia cc dn tc phng ng vi giai cp v sn Nga v giai cp v
sn th gii ng u tranh chng ch ngha quc. i hi hon ton
nht tr vi ngh quyt v vn dn tc v thuc a ca i hi II Quc
t Cng sn (1920). Tr.298.
52. Ngha ho on : Phong tro yu nc ca nng dn Trung Quc
nhng nm cui th k XIX, u th k XX v c ngun gc t phong tro
Ngha ho quyn gia th k XIX.
Nt ni bt ca phong tro Ngha ho on l mang mu sc m tn,
thn b vi nhng cu nim ch b n, li trang phc k d.
Sau cuc chin tranh Trung - Nht, cc nc quc thi nhau xu x
Trung Quc. Ngha ho on tin hnh nhng cuc tin cng cc nh
th Kit gio, trc xut cc linh mc v ph hu cc cng trnh, c s kinh
t ca ngi nc ngoi. Ma h nm 1900, cc nc quc Anh, Php,
M, Nht, Nga, c, o, thnh lp lin qun chng li Ngha ho
on. Vi s phn bi ca triu nh Mn Thanh, cc nc quc dm
phong tro Ngha ho on trong bin mu. Tr.316.
53. K hoch aox : K hoch bt nc c bi thng chin tranh
cho cc nc ng minh thng trn trong Chin tranh th gii th nht.
K hoch ny do aox, gim c mt ngn hng ln ca M, lnh o vic
son tho v c thng qua ti Hi ngh i biu cc nc thng trn hp
Lun n nm 1924.
Mc ch ch yu ca k hoch ny l dn ng cho t bn nc
ngoi, trc ht l M, u t vo nc c, y mnh vic khi phc tim
lc cng nghip qun s ca ch ngha quc c nhm hng nc c
vo con ng chin tranh chng Lin X, ng thi tng cng chnh sch
bc lt, p bc v n p phong tro cch mng ca giai cp cng nhn v
nhn dn nc c. Tr.320.
54. Hi quc lin: T chc quc t, thnh lp nm 1919 v tn ti
trong thi gian gia Chin tranh th gii th nht v th hai, vi mc ch
thc hin nhng cam kt k ti Hi ngh Ha bnh Pari (1919). iu l ca
Hi nu r mc ch u tranh cho ho bnh, chng chin tranh. Tuy
nhin, trong thc t, Hi quc lin dung tng cho cc th lc quc, c
v chy ua v trang v chun b chin tranh th gii. Tr.326.
55. Hi Nhn quyn v Cng dn quyn : Mt t chc dn ch t sn
nhm u tranh i bo v nhng quyn t do t sn. T chc ny c
thnh lp nm 1898 Php do sng kin ca nh vn Php Trari nhn
v nh cm quyn Php x pht nh vn min Dla. Tr.328.
56. Tc gi mun ni v Cch mng t sn Php (1789-1794), cuc
cch mng xo b ch phong kin chuyn ch, m ng cho s pht
trin ch ngha t bn Php v mt s nc khc chu u.
Ngy 14-7-1789, qun chng nhn dn Pari ni dy khi ngha,
chim ngc Baxti, ni tng trng cho ch chuyn ch c ti. S kin
nh du s sp ca ch phong kin Php.
Sau nhng cuc u tranh quyt lit trong ni b giai cp thng tr,
Hi ngh Quc c (Quc hi) c bu ra v phi Giacbanh do
M.Rbexpie ng u c s ng h ca nhn dn ln nm chnh
quyn (thng 6-1793), nn chuyn ch dn ch cch mng c thit lp.
y l thi k pht trin cao nht ca cch mng.Tr.330.
57. y l ni cuc hnh hnh nhng ngi lnh kh tham gia v
u c binh lnh Php H Ni, thng 6-1908. Mt s s phu yu nc
cng vi ngha qun Hong Hoa Thm lin lc vi nhng ngi lnh
Vit Nam yu nc trong qun i Php, ch trng nh p H Ni. Theo
k hoch, n ba n ti ngy 27-6-1908, nhng ngi u bp b thuc
c vo thc n git quan qun Php, sau binh s s cp kho v kh,
nh chim cc cng s, phi hp vi ngha qun Hong Hoa Thm t
ngoi nh vo H Ni.
Kt qu l nhiu binh lnh Php b ng c; nhng k hoch bi l,
thc dn Php tn st d man nhng ngi tham gia v u c ny. Mt

s ngi b chm v bu u trn cc ng ph ln H Ni. Tr.354.
58. Nhng cuc biu tnh nm 1907: Phong tro ci cch bng con
ng ho bnh din ra si ni khp 3 k trong nm 1907. Trung tm ca
phong tro l cc th, nht l H Ni. Nhng ngi cm u phong tro
ny u l cc s phu tin b. Ni dung ca phong tro ch yu l m
trng hc, truyn b t tng mi, c ng b h tc v lng vo l t
tng yu nc, chng Php.
Tiu biu cho phong tro l ng kinh ngha thc (t thng 3 n thng
11-1907) ng u l Lng Vn Can, Nguyn Quyn, o Nguyn Ph.
Phong tro din ra si ni khp ni. Thng qua cc cuc din
thuyt, bnh vn th, cc s phu tuyn truyn nhng t tng mi, cao
tinh thn dn tc, kch ng v pht trin mnh m lng yu nc ca
nhn dn ta. Tr.402.
59. Ch ngha Uynxn: Uynxn l Tng thng M t nm 1913 n
1921. Nm 1917, Uynxn tuyn b nc M tham gia Chin tranh th gii
th nht, ng v pha Anh, Php chng c. Khi chin tranh sp kt
thc, Uynxn a ra "Chng trnh 14 im" lm c s cho Hi ngh
Vcxy (1919). Ni ch ngha Uynxn l ni "Chng trnh 14 im" .
Thc cht ca n l chnh sch i ngoi n cp ca quc M chng li
nc Nga Xvit mi ra i, li dng s suy yu ca cc nc t bn chu
u nng cao a v quc t ca M v tng cng n dch cc dn tc b
p bc. Nhng n li c che giu bng nhng li l m dn v "dn ch"
v "quyn dn tc t quyt". Tr.416.
60. Ban nghin cu thuc a : Mt t chc nghin cu nhng vn
thuc a ca ng Cng sn Php, thnh lp thng 6-1921. Nguyn i
Quc l u vin ca t chc ny. Ban su tm v ph bin cc ti liu v
tnh cnh cc x thuc a v cuc u tranh ca nhn dn cc nc thuc
a; tin hnh cng tc tuyn truyn trong nhn dn Php v nhn dn cc
thuc a v tinh thn on kt quc t gia giai cp v sn cc nc quc
vi cc dn tc b p bc trong cuc u tranh chng ch ngha thc dn.
Ban gi nhiu bi ng trn mc Thuc a ca bo L' Humanit v tm
cch gi bo n cc thuc a. Hot ng ca Ban gp phn tch cc vo
cng tc tuyn truyn hc thuyt ca V.I.Lnin v ng li ca Quc t
Cng sn v vn u tranh gii phng dn tc. Tr.440.
61. Bn bo co ny nguyn vn bng ting Php, khng k tn, lu ti
Vin Mc - Lnin, Mtxcva (nay l kho lu tr nh nc nc Cng ho
Lin bang Nga). Bn vi phim lu Th vin mcxt, cun s 7, loi 70, Ban
thuc a trc thuc Ban Chp hnh trung ng ng Cng sn Php.
Cn c vo ni dung v hon cnh lch s u nhng nm 20, chng
ti cho rng tc gi ca bn bo co trc ht phi l mt ngi Vit Nam,
mt ngi am hiu su sc ch ngha Mc v thc t lch s Vit Nam
trong qu kh v hin ti; mt ngi c quan nim v Vit Nam nh mt
thc th thng nht ch khng phi ng Dng mt thc th thuc a
v ngi , theo chng ti, khng th l ai khc ngoi Nguyn i Quc -
Ngi Vit Nam duy nht lc sng Mtxcva. Tr.464.
62. Bo La Tribune indigne: Bo ca phi lp hin ng Dng, xut
bn Si Gn t nm 1917 n 1925, mi tun 3 k vo th 3, 5, 7. Tr.466.


BN CH DN TN NGI
A
ARIXTT (khong 384-322 TCN): Nh trit hc c i Hy Lp. Arixtt tr
tr gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, sau ng ng theo
ch ngha duy tm. V nhn thc lun, Arixtt gn vi ch ngha duy
vt. L mt b c bch khoa, Arixtt li nhiu cng trnh nghin
cu c gi tr v trit hc, sinh vt hc, o c hc, thi php v c
nh hng to ln v lu di trong nn vn minh chu u.
B
BCTL, Pie gien Maxlen (1827-1907): Nh ho hc ngi Php.
Nm 1876 c bu lm Vin s thng tn Vin Hn lm khoa hc
Ptcbua (Nga).
BCTNG, Pie Mari ngr (1882-1968): Lut s, ngh s Quc hi ca
ng X hi Php nm 1919, d i hi Tua nm 1920 (khng phi
l i biu v c tham lun); ngh s Quc hi ca ng Cng sn n
nm 1932, sau b ng Cng sn.
BHEN, Pinh (1741-1799): Cn gi l B a Lc, gio s ngi Php.
Di danh ngha truyn o, Bhen tch cc hot ng do thm v
chun b cho s can thip v xm lc ca thc dn Php vo nc ta.
Bhen l k tch cc gip Nguyn nh chng li s nghip thng
nht t nc ca phong tro Ty Sn; gip Nguyn nh k vi Php
bn hip c bn nc nm 1787.
BLNG, Giuyn (1881-1960): Tham gia ng X hi Php nm 1905; i
biu tham d i hi ng X hi Xtraxbua v Tua nm 1920,
thuc phi Quc t th ba. Nm 1921, c bu vo Ban lnh o ca
ng Cng sn Php i hi ton quc hp Mcxy. Nguyn i
Quc c c lm tr l cho Blng khi lm Ch tch phin hp sng
ngy 30-12-1921. V sau, ng b ng Cng sn, lm th k cng
on v vit bo.
B, Philp : c B Thuc a c lm Ton quyn ng Dng ngy 1-7-
1902, chnh thc nhm chc ngy 15-10-1902. Ph.B lm Ton quyn
ng Dng n ngy 25-6-1908.
BOANH, Pn: Vin chc cao cp ca chnh quyn thc dn Php
ng Dng; lm quyn Ton quyn ng Dng t thng 4 n
thng 9-1922, t khi Mrix Lng v Php cho n khi Mclanh sang
thay. Boanh lm Tng Gim c nh bng nm 1931, Ch tch cc
nh bng ng Dng t nm 1941 n nm 1944.
BNUIN, Stnli (1867-1947): Lnh t ca nhng ngi bo th Anh; Th
tng Anh nm 1923-1924, 1924-1929 v 1935-1937; l ngi ng h
chnh sch thuc a v khuyn khch can thip v trang chng cch
mng Trung Quc nm 1924-1927. Bnuin cm u v n p cuc
tng bi cng ca giai cp cng nhn v cuc bi cng ca cng nhn
m nm 1926; c thi th ch vi Lin X nm 1927; thc hnh
chnh sch khuyn khch bn xm lc , c v m mu cu kt vi
nc c Htle cha mi nhn xm lc ca c vo Lin X.
BRAO, Gin (1800-1859): Mt trong nhng ngi u tranh gii phng
ngi da en M, t chc ra Hi u tranh th tiu ch n l, lp
nh trng cho ngi da en, gip ngi n l chy trn lnh nn sang
Canaa. Brao cm u mt ton ngi da trng v da en nh chim
kho v kh ca chnh ph bang Vicginia. Trong khi nh nhau, Brao
b bt v hai con trai b git. Ngy 2-12-1859, b x treo c.
BUIN, Lu-i Pie, Emil - Gabrien (1875-?): Tt nghip trng cc sinh
ng phng ng, sang ng Dng t nm 1901; lm Ph Cng s

tnh Tha Thin nm 1910; sau lm nhiu vic vi t cch l quan
chc ca chnh quyn thc dn Php ng Dng.
C
CAI, Gidp Mari gutxt (1863-1944): Nhiu ln lm B trng B
Ti chnh trong Chnh ph Php. Nm 1911, lm Th tng. Trong
nhng nm Chin tranh th gii th nht, i cng cn Nam M v
Italia. B kh nghi nn Chnh ph Clmngx bt giam nm 1917; b
kt n l tip tay khng t nguyn cho k th nm 1920. My nm
sau c tha, ri li c bu lm ngh vin v B trng B Ti
chnh nm 1925, sau lm Ch tch U ban Ti chnh ca Thng ngh
vin n nm 1940.
CANH, Scl (1500-1558): Hong Ty Ban Nha, c tham vng lm b
ch th gii, gy nhiu cuc chin tranh vi Php, c, Th Nh
K, Tuynidi, Angiri, v.v..
CARAKHAN, Lp Mikhailvch (1889-1937): Nh hot ng ngoi giao
Xvit, U vin Trung ng ng Cng sn Lin X. Hot ng cch
mng t nm 1904; tham gia Cch mng Thng Mi nm 1917. Th
k on i biu Xvit ti cuc m phn ho bnh Brt. Trong
nhng nm 1918-1920 v 1927-1934, l Th trng B Ngoi giao.
T 1923-1926, i s Lin X ti Trung Quc; t 1937, i s Lin
X ti Th Nh K.
CASANH, Mcxen (1869-1958): Nh hot ng xut sc ca phong tro
cng nhn Php v quc t. T nm 1912 n 1918, bin tp vin bo
L'Humanit , c quan trung ng ca ng X hi Php v nm 1918
lm ch bt t bo . Casanh l mt trong nhng ngi tch cc ng
h v gip Nguyn i Quc trong thi gian hot ng Php.
Nm 1920, vi t cch l i biu ca ng X hi Php, Casanh
tham gia i hi ln th II Quc t Cng sn t nm 1924 n nm
1943, U vin Ban Chp hnh Quc t Cng sn.
T nm 1921, Casanh lin tc c bu lm U vin Ban Chp
hnh Trung ng v U vin B Chnh tr ng Cng sn Php.
Nm 1957, Casanh c ng v Nh nc Lin X tng Hun
chng Lnin.
CLMNGX, Giocgi Bnggia (1841-1929): Vn l thy thuc, tham
gia hot ng chnh tr sau ngy ch th hai sp (4-9-1870),
ngh s cp tin trong Quc hi, thuc phi cc t, da vo nhng
cuc lt nhiu b trng v lm B trng B Ni v (1906-1909).
Clmngx ch trng ra bo L'Homme libre (1913), u Chin tranh
th gii th nht l bo L'Homme enchain, t co ch kim duyt.
Nm 1920, b tht bi trong tranh c tng thng, Clmngx ra nc
ngoi v vit sch.
COCIE, Hngri (1840-1925): Nh ng phng hc ngi Php, tc
gi ca nhiu cun sch v phng ng, c bit l Trung Quc.
CNGXTNGTANH I (1868-1923): Vua Hy Lp; ni ngi vua cha l
Giocgi I nm 1913. Nm 1917, b bt i y, sau tr v ln ngi
nm 1920 v thoi v nm 1922.
CNTRC, Alchxngr Vaxilivch (1873-1920): Phn t qun ch,
mt trong nhng k cm u cc th lc phn cch mng Nga, tay
sai ca khi ng minh quc (1918-1919), tip tay cho hnh ng
can thip ca cc nc quc v gy ra ni chin chng li chnh
quyn Xvit sau Cch mng Thng Mi.
Nhng t tn cng ca Hng qun lm lc lng ca
Cntrc tan r. Cntrc b bt lm t binh v ngy 7-2-1920, b x
bn theo quyt nh ca U ban Cch mng Icctxc (Lin X).
D
DINVIP, Ramxlxki G.E. (1883-1936): Gia nhp ng cng nhn
dn ch - x hi Nga nm 1901. Sau Cch mng Thng Mi, l Ch
tch Xvit Ptrgrt, U vin B Chnh tr Ban Chp hnh Trung
ng ng Cng sn Nga (b), Ch tch Ban Chp hnh Quc t Cng
sn. Hai ln b khai tr khi ng Cng sn v c phc hi; nm

1934, b khai tr hn khi ng Cng sn.
DUY TN (1900-1945): Tc Nguyn Vnh San, vua th 11 nh Nguyn t
nm 1907 n nm 1916. Duy Tn l ngi yu nc v c tinh thn
dn tc. Nm 1916, cng Thi Phin v Trn Cao Vn trong t chc
Vit Nam quang phc hi da vo s binh lnh b m sang Php t
chc khi ngha Hu v min Nam Trung K. Cng vic b bi l,
khi ngha khng thnh, Duy Tn b thc dn Php y sang o
Ruyning (chu Phi). Duy Tn l ngi ham hc v c ch. Trong
Chin tranh th gii th hai, gia nhp qun i ng minh chng
pht xt; nm 1945, mt v tai nn my bay chu Phi.

CL, guytxt Eua (1875-1940): Ngi Php, c nhn vn chng.
Nm 1906, sang ng Dng vo ngch 4 quan cai tr. cl lm
Cng s tnh Thi Nguyn, ch trng n p m mu cuc ni dy
ca binh lnh ngi Vit do Trnh Vn Cn ch huy, thng 8-1917.
CUYN, Scl (1809-1882): Nh sinh vt hc v i ngi Anh; ngi
sng lp khoa sinh vt hc duy vt, l thuyt v s tin ha ca ging
loi v cuc u tranh gia cc ging loi. cuyn kch lit bc b
nhng quan im duy tm ca gio hi v ngun gc loi ngi v cc
sinh vt. cuyn trnh by nhng lun im khoa hc ca mnh
trong tc phm Ngun gc cc loi (1859).
AOX, Scl Ghit (1865-1951): Nh ti chnh v hot ng chnh tr
M. (Xem ch thch s 53).
THM tc Hong Hoa Thm (1862-1913): Ngi lnh o phong tro
khi ngha nng dn Yn Th (H Bc), mt phong tro u tranh
yu nc quyt lit v bn b ca nng dn Vit Nam; b tay sai thc
dn Php m hi nm 1913.
I VN: Mt trong nhng ngi ch huy cuc khi ngha Bi Sy (1885-
1889) thuc tnh Hng Yn c, do Nguyn Thin Thut lnh o.
Nm 1889, b khng b, i Vn tr hng, c Php cp cho 500
qun nh li ngha qun. i Vn mang ton b qun lnh v v
kh gia nhp ngha qun Hong Hoa Thm nh li qun Php.
VALRA, Imn (1882-1975): Nh yu nc Aixlen, th lnh cuc ni
dy ca nhng ngi tnh nguyn Aixlen nm 1916, lnh t ng Xin
Pin nm 1918. ng hai ln lm Th tng Aixlen v quyt nh
Aixlen ng trung lp trong Chin tranh th gii th hai. Nm
1959, l Tng thng v nm 1966, c bu li lm Tng thng nc
Cng ho Aixlen.
UME, Pn (1857-1932): Ngh s Quc hi Php (phi cp tin) nm 1888,
1895; B trng B Ti chnh nm 1895-1896, 1921-1922; Ton quyn
ng Dng nm 1896-1902; Ch tch Thng vin nm 1927; Tng
thng nm 1931; tc gi cun sch Indochine - Francaise. B m st
nm 1932.
G
GCNI, Phrngxi (1839-1873): S quan hi qun Php tham gia nh
chim Bc K ln th nht, b qun ta git cht gn Cu Giy (H
Ni) nm 1873.
GNGI, Mhant, Karamsan (1869-1948): Nh trit hc, nh vn,
nh hot ng ni ting ca phong tro gii phng dn tc n .
chng li thc dn Anh, ginh c lp dn tc, Gngi ch trng
khng dng bo lc v khng coi bo lc l phng thc u tranh
chnh tr. Trong phong tro u tranh gii phng dn tc n
(1919-1922), Gngi tr thnh lnh t ca ng Quc i v gi vai
tr quan trng trong vic bin ng ny thnh mt t chc qun
chng chng quc. Hc thuyt khng tiu cc ca Gngi tr
thnh t tng chnh ca ng Quc i trong cuc u tranh cho
nn c lp n . Nm 1946, Gngi tuyn b khng nht thit ch
dng phng php u tranh khng bo lc. Gngi c nh hng v
uy tn ln n . Nhn dn n suy tn l Mahtma ngha l
"Tm hn v i". Nm 1948, b bn phn ng m st.
GHINB, Hngri (1885-1938): Ngi Php; nm 1916, tham gia hi ngh

Kientan. u nhng nm 20 l phng vin bo L'Humanit c.
Sau chuyn sang phi trtxkt, tip tc lm bo.
GIA LONG (1762-1820): Tc Nguyn nh, i din ca th lc a ch
phong kin b phong tro Ty Sn lt . chng li Ty Sn,
khi phc ch phong kin, Nguyn nh cu cu qun xm lc
Xim (1784); ng h qun xm lc Thanh; cu kt vi t bn Php
v k vi Php bn hip c nm 1787. Bn hip c gm 10 khon,
ni dung ch yu l:
- Nguyn nh nhng hn cho Php o Cn Ln; ca bin Hi
An v cam kt cho t bn Php nm c quyn bun bn trn c
nc, cung cp binh lnh v lng thc cho Php khi c chin tranh.
- Chnh ph Php nhn gip Nguyn nh 4 tu chin v mt
i qun chng li phong tro Ty Sn.
Sau khi n p c phong tro Ty Sn (1802), Nguyn nh ln
ngi, hiu l Gia Long, m u nh Nguyn, triu vua cui cng
Vit Nam.
GIPPHR, Gidp Gicc Xxer (1852-1931): Thng ch Php,
tng Bc K, Xung, Maagtxca t nhng nm u th k XX;
Tng tham mu trng qun i v Ph Ch tch Hi ng Quc
phng ti cao Php nm 1911. Sau khi c phong Thng ch nm
1917, Gipphr sang cng cn M.
GINUIY, Rign : c hi qun Php em chin thuyn n bn
ph cng Nng nm 1858, m u cuc chin tranh xm lc ca
thc dn Php Vit Nam.
GU, mil (1870-1941): Ngi Php, tham gia Hi tam im, Ph c
l thnh ph, U vin U ban thng trc ca ng X hi Php.
i hi Tua, 1920, Gu b phiu cho Quc t th hai.
H
HM NGHI (1871-1944): Tc Nguyn ng Lch, vua th 8 nh Nguyn,
ngi ng u phe ch chin chng thc dn Php trong triu nh
Hu. Khi kinh Hu tht th (thng 7-1885), Hm Nghi cng Tn
Tht Thuyt ra pha Bc t chc khng chin. B thc dn Php lng
bt, phi lnh vng rng ni tnh Qung Bnh, xung Chiu Cn
vng ku gi vn thn, s phu v nhn dn chng Php. Thng 11-
1888, b thc dn Php bt, sau y sang Angi (th ph ca
Angiri Bc Phi).
HMLT: Nhn vt chnh trong v bi kch cng tn ca i vn ho Anh
Schxpia. Nhn vt Hmlt tng trng cho lng trung hiu v qu
cm ca mt thanh nin hong tc trong cuc u tranh chng li ti
c v s la lc trong triu nh nc an Mch u th k XVII.
HUYG, Vchto (1802-1885): Nh vn Php; nh l lun v ch soi ca
trng phi th ca lng mn Php; tc gi ca nhiu tp th, kch,
tiu thuyt ni ting. Cc tc phm ca Huyg kch ch ng
thi, ln n nhng k tn bo giy xo ln hnh phc con ngi v
t lng tin vo con ngi c kh nng t bng ti vn ln nhng
nh cao ca nh sng chn l v o c.
K
KHI NH (1882-1925): Tc Nguyn Bu o, vua th 12 nh Nguyn.
Nm 1916, c ngi Php a ln ngi v ng u triu nh n
nm 1925. Khi nh l mt hong bc nhc, hon ton ph
thuc vo ngi Php.
KHNG T (511- 479 TCN): Tn Khu, ngi nc L, sng vo i nh
Chu thi Chin quc (Trung Quc). Hc rng, ti cao, l ngi sng
lp ra o Khng - mt trong ba gio phi ln nht Trung Quc
(Khng gio, Pht gio, Lo gio). o Khng l nn tng t tng
chnh thng ca ch phong kin Trung Quc v nh hng su
rng trong nhiu nc chu . o Khng cao lng i quc trung
thn, phn nh rch ri quan h vua - ti, cha - con, chng - v, coi
thng ph n v ngi lao ng.

KRISNA, Rama (1857-?): Nh trit hc, nh vn, nh hot ng chnh
tr n ni ting, ch trng u tranh i gii phng v chnh tr
v ku gi on kt dn tc. Nm 1909, b chnh quyn thuc a Anh
trc xut khi n .
L
LANTXNG, Ging Mari ngtoan (1843-1919): Nh t nhin hc,
thy thuc v nh chnh tr Php; Ton quyn ng Dng nm
1891-1894; B trng B Hng hi nm 1899-1902; gim c chnh
tr bo Sicle nm 1906; tc gi ca nhiu cng trnh khoa hc.
LO T: Tc L am, ngi sng ng thi vi Khng T thi Chin quc
(Trung Quc); l quan coi kho sch v sng lp ra o Lo l mt
trong ba gio phi ln nht Trung Quc. o Lo c Trang T
pht trin theo ch ngha ym th, thot tc. o Lo khuyn con
ngi khng nn lm tri vi "o" (v vi), tc quy lut t nhin. Sau
ny cc mn ca Lo T bin "v vi" thnh "xut th" - c tnh cht
m tn, huyn b, dng ba ch, thut php m hoc dn chng.
L I HNH (941-1005): Tc L Hon, danh tng nh inh. L Hon l
ngi ch huy cuc khng chin chng qun Tng (Trung Quc) xm
lc ln th nht v lp nhiu chin cng vang di ti i Chi Lng v
trn sng Bch ng. L Hon c Thi hu Dng Vn Nga v cc
tng lnh suy tn ln ngi vua m u nh Tin L (980-1009).
L LI (1385-1433): Anh hng dn tc. Nm 1406, nh Minh (Trung
Quc) xm lc nc ta. Nm 1418, sau qu trnh chun b v vn
ng nhn dn, L Li c Nguyn Tri gip sc pht c khi
ngha Lam Sn (Thanh Ho). c ng o cc tng lp nhn dn
ng h, cuc khi ngha nhanh chng chuyn thnh cuc chin
tranh gii phng dn tc. Cuc khng chin ko di 10 nm (1418-
1428) v kt thc thng li, lt ch thng tr ca nh Minh.
Sau khi chin thng qun Minh, ngy 29-4-1428, L Li ln ngi
vua v lp ra triu L a ch phong kin Vit Nam ln giai on
pht trin thnh vng.
LNIN, Vlaimia Ilch (1870-1924): Lnh t thin ti ca giai cp v sn
v nhn dn lao ng ton th gii, ngi sng lp ra ng Cng sn
Lin X v Nh nc cng nng u tin trong lch s loi ngi, v
sng lp ra Quc t Cng sn. K tc s nghip ca C.Mc v
Ph.ngghen, V.I.Lnin u tranh kin quyt bo v tinh thn
cch mng ca ch ngha Mc, chng li mi s xuyn tc ca bn c
hi ch ngha v pht trin thin ti c ba b phn hp thnh ch
ngha Mc (trit hc mcxt, kinh t chnh tr hc mcxt, v ch ngha
x hi khoa hc), gii quyt ng n v l lun v thc tin cc vn
t ra cho cch mng v sn trong thi i quc ch ngha.
Lnin c bit ch v a ra nhiu lun im quan trng v
phong tro u tranh ca cc dn tc thuc a v ph thuc. Trong
bn S tho nhng lun cng v vn dn tc v vn thuc a
c trnh by ti i hi II ca Quc t Cng sn (1920), V.I.Lnin
nu ra nhng vn c bn ca phong tro gii phng dn tc.
LPN II (1835-1909): Quc vng B t nm 1865, ngi t chc nhng
cuc tn cng nh chim vng Trung Phi v Cngg.
LITY, Lu-i Uybe Gngdav ( 1854-1934): Thng ch Php; c mt
nhiu nm cc thuc a ca Php. Nm 1894, Lity sang ng
Dng. Nm 1912, lm T lnh qun i Php Marc. Nm 1916-
1917, lm B trng B Chin tranh. Bng nhng hnh ng qun
phit ht sc tn bo, Lity ch huy nhng cuc n p m mu cc
cuc ni dy i gii phng, chng thc dn Php cc thuc a.
LPNCH, Cc (1871-1919): Nh hot ng xut sc ca phong tro cng
nhn c v quc t, chin s u tranh tch cc chng ch ngha c
hi, ch ngha qun phit v chin tranh quc. Lpnch l mt trong
nhng nh t chc v lnh o nhm "Xpctaqut" cch mng, l mt
trong nhng ngi sng lp ng Cng sn c v lnh o cuc khi
ngha ca cng nhn nm 1919; b k th git hi trong nh t.

LI, Giocgi (1863-1945): Ngi Anh; i biu Quc hi nm 1890, theo
khuynh hng cp tin, ch trng n p m mu cuc ni dy ca
ngi Bc. Nm 1905, lm B trng B Thng mi; sau lm B
trng B Qun nhu (1915), B trng B Quc phng (1916), Th
tng (1916). Sau chin tranh, Li Giocgi d Hi ngh Vcxy
(1919), lm th lnh ng T do Anh v vit hi k.
LNG, Mrix (? -1923): B Thuc a Php c M.Lng lm Ton quyn
ng Dng thng 12-1919; chnh thc nhm chc t thng 12-1919.
Khi v Php cng cn, qua Clngb b cht, lc cha ht nhim k
Ton quyn ng Dng thng 1-1923.
LNGGH, Ging (1876-1938): Lut s, nh bo, ng vin ng X hi
Php thuc phi Giuyn Ghex (phi trung). Ti i hi Tua nm 1920,
Lnggh b phiu cho Quc t th hai v vn tham gia ng X hi.
Nm 1934, ng Cng sn Php lp Mt trn nhn dn chng pht xt,
Lnggh l ngi ng h v tham gia Mt trn cho n khi qua i.
LBNG, Guyxtave (1841-1931): Thy thuc, nh x hi hc Php, tc
gi mt s tc phm v nn vn minh Arp, n , v.v..
LBROONG, Anbe (1871-1950): Hc Trng bch khoa, k s m, ngh s
Quc hi t nm 1900, B trng B thuc a (1911-1914), Ch tch
Thng vin (1931), Tng thng (1932-1940), b c bt i y (1944-
1945).
LCXMBUA, Rda (1871-1919): Nh hot ng li lc ca phong tro
cng nhn Ba Lan, c v quc t, mt trong nhng th lnh cnh t
ca Quc t th hai. Ngay t u cuc Chin tranh th gii th nht b
ng trn lp trng quc t ch ngha, l mt trong nhng ngi c
sng kin lp ra nhm "Quc t", sau i tn l nhm "Xpctaqut", ri
li i l hi "Xpctaqut". Sau Cch mng thng 11-1918 c, b
gi vai tr lnh o trong i hi thnh lp ng Cng sn c.
Thng 1- 1919, b b bt v b bn phn cch mng st hi.
L BN (L Nam ) : Cn gi l L B, qu tnh Thi Bnh. Nm 542,
L Bn lnh o cuc khi ngha chng qun xm lc nh Lng
(Trung Quc), gii phng t nc. Nm 544, L Bn ln ngi vua,
xng l Nam Vit , tn nc l Vn Xun. Nm 545, nh Lng li
em qun sang xm lc. V th yu, cuc khng chin ca nhn dn
ta b tht bi. L Bn phi lui v vng Vnh Ph v mt ti y.
M
MC, Cc (1818-1883): Lnh t ca giai cp v sn th gii, nh t tng
v i, ngi sng lp ch ngha cng sn khoa hc. Mc l ngi
sng to ra l lun cch mng v sn. T s phn tch s mnh lch
s ca giai cp v sn, Mc ra hc thuyt v chuyn chnh v
sn l cng c ca bc qu cch mng t ch ngha t bn sang
ch ngha x hi. T s phn tch x hi t bn, Mc ra hc thuyt
v gi tr thng d.
Mc khng ch l nh l lun thin ti m trc ht Mc l nh
cch mng v i. Nm 1847, Mc v ngghen gia nhp Lin minh
nhng ngi cng sn. Nm 1864, Mc sng lp v l linh hn ca
Quc t th nht, Mc u tranh chng cc th ch ngha c hi
trong phong tro cng nhn, chng bn v chnh ph v nh ra sch
lc cch mng cho cuc u tranh ca giai cp cng nhn.
MCNAN, Gim Ramxy (1866-1937): Ngi lnh o ng Cng
nhn c lp Anh v Cng ng Anh; ng h chnh sch hp tc giai
cp v ci gi l "ch ngha x hi nhp dn vo ch ngha t bn".
Nm 1924 v 1929-1935 lm Th tng. Mcnan ra sc bo v
lp trng ca ch ngha quc Anh v gieo rc nhng o tng
ci lng ch ngha trong phong tro cng nhn Anh.
MANENXTAM, xp (1891-1938): Sinh trong mt gia nh thng gia
Nga. Lm th t tr; nm 1909, c th in trn bo ln u tin. Sau
Cch mng Thng Mi, tham gia cc c quan tuyn truyn vn ho;
sng tc nhiu th loi, nghin cu vn hc v vit bo.
Manenxtam gp Nguyn i Quc phng vn thng 12-1923
v vit bi ng trn bo Ogoniok.

MNH T (372-289): Tn Kha, quan i thn thi Chin quc (Trung Quc).
ng c ti hng bin, i khp t nc Trung Hoa tuyn truyn, pht
trin trit l ca Khng T ln thnh Quc gio. ng c cu ni ni ting:
"Dn vi qu, x tc th chi, qun vi khinh" (Li ch ca dn trc ht,
sau n li ch ca nh nc, li ch ca vua khng ng k).
MANUINXKI, imitri Dakhailvch (1883-1959): ng vin ng Cng
nhn dn ch - x hi Nga cui nm 1903. Sau b bt, b i y, ri
vt ngc, sng lu vong v gp Lnin Pari. Nm 1912, b mt tr
v Nga. Cch mng Thng Mi Nga thnh cng, Lnin c
Manuinxki ra mt trn lm Chnh u "" ri lm Th trng B
Lng thc, Hi trng Ch thp . Nm 1921, c c lm B th
th nht ng Cng sn Ucraina. T nm 1922, chuyn sang cng
tc Quc t Cng sn. Nm 1924, l U vin Ban Chp hnh Quc
t Cng sn, nm 1928, l B th Ban Chp hnh Quc t Cng sn.
Ba mi nm lin l U vin Trung ng ng Cng sn Lin X.
MARNG, Rn (1887-1960): Nh vn Php, ngi gc Guyan (thuc a
ca Php chu M Latinh). u nhng nm 20, Marng c t tng
tin b, ph phn chnh sch phn ng ca chnh quyn thc dn i
vi cc nc thuc a. B thc dn Php gy p lc, Marng t b
quan im tin b, quay li phc v li ch ca ch ngha quc.
Tc phm Batuala xut bn ln u nm 1921, c Nguyn i Quc
nh gi cao. Sau khi Marng i vo con ng thoi ho, Nguyn i
Quc nhiu ln nhc ti Marng vi thi ph phn.
MNGGIANH, Scl (1866-1925) : Tng Php. Sau khi tt nghip
trng v b Xanh Xia, Mnggianh lm vic nhiu nm cc nc
chu Phi en, Bc K (1901-1904), lm ph Cao u Php Marc
nm 1912. Trong nhng nm cc thuc a ca Php, Mnggianh
ch trng n p tn bo cc cuc ni dy ca ngi bn x v gii
phng dn tc, chng ch ngha thc dn.
Mnggianh lm Tng thanh tra qun i Php cc thuc a v
U vin Hi ng Quc phng nc Php u nhng nm 20.
MCLANH, Mcxian Hngri (1860-?): Tham gia qun i nm 1880-
1885. Lm vin chc nhiu thuc a ca Php (Tahiti, Cngg,
Gualp, Ty Phi, chu Phi xch o, Maagtxca) v Ton quyn
ng Dng nm 1923-1925.
MRICH, Vchto Xlextanh (1876-1933): Nh bo Php, ng vin ng
X hi; i biu ca qun Xen ti i hi ln th XVIII ng X hi
Tua, b phiu cho Quc t th ba c bu vo Ban lnh o ca ng
Cng sn nm 1920-1921 v Hi ng qun tr bo L'Humanit. Nm
1923, b khai tr khi ng Cng sn.
MNGTEXKI, Scl Lu-i (1689-1755): Nh x hi hc t sn li lc ca
Php, nh kinh t v nh vn... i din ca phi Khai sng th k
XVIII, nh l lun ca ch ngha qun ch lp hin.
MUXTAPHA (1881-1938): Cn c tn Kman Atatuych, ngha l "Cha ca
ngi Th Nh K". Hc trng qun s Xalnch. Nm 1905, tt
nghip Vin Hn lm qun s vi qun hm i u. Nm 1915, l t
lnh binh on th 7 qun Palextin, nh thng lin qun Anh -
Php qun o Galipli. Kman lnh o cch mng dn tc t sn
Th Nh K chng ch ngha quc nc ngoi v bn mi bn
phong kin trong nc, kt thc thng li nm 1922. Sau lm Tng
thng nc Th Nh K c lp. Kman ch trng xy dng v cng
c tnh hu ngh vi Lin X. Nhng Kman vn mang thc h ca
giai cp t sn, cm cc hi cng nhn hot ng v n p nhng
cuc bi cng ca ngi lao ng.
N
NAPLNG, Lu-i Bnapct (1769-1821): Nh qun s ni ting ca
Php. Nm 1785, tt nghip trng pho binh vi qun hm thiu u.

Tham gia cch mng Php nm 1789 v nhanh chng tr thnh mt
vin tng tr nm quyn ch huy ti cao qun i. Nm 1799, t
chc o chnh v nm 1804, tuyn b thit lp ch c ti.
Naplng li ko nc Php vo nhng cuc chin tranh chim
ng lnh th nhiu nc chu u. Nm 1812, tht bi trong cuc
chin tranh xm lc nc Nga. Nm 1814, b lin qun chu u
nh bi. Nm 1815, chim li ngi hong nhng sau tht bi ti
Oatcl (22-6-1815) li b lt .
NGHIU: Mt ng vua mang nhiu tnh huyn thoi trong lch s Trung
Quc thi mt k Cng x th tc. ng ni ting v lng yu nc,
nhn t. Thi ng tr v, t nc thanh bnh, nhn dn no m. ng
nhng li ngi vua cho ng Thun ch khng truyn li cho con.
NG BI PHU (1874-1939): Qu tnh Sn ng (Trung Quc), thuc phi
qun phit Bc Dng h Trc (tnh Trc L). Nm 1920, Ng Bi
Phu nh thng phi qun phit on K Thu ri thao tng chnh
ph qun phit Bc Dng, lm tay sai cho quc Anh - M. Ng
Bi Phu ch trng tn st d man cng nhn ng st Bc Kinh -
V Hn nm 1923. Nm 1926, qun Quc dn xut pht t Qung
ng tin hnh Bc pht, nh thng phi qun phit Ng Bi Phu.
NG QUYN (899-944): Anh hng dn tc, mt tng lnh ti gii, ch
ln, mu cao, qu ng Lm (nay thuc Ba V, H Ni). Trc
nguy c xm lc ca nh Nam Hn, Ng Quyn h thnh i La,
git k bn nc Kiu Cng Tin, tr mi ho bn trong, n nh tnh
hnh trong nc v gp rt chun b lc lng khng chin. Ng
Quyn l ngi t chc chin dch Bch ng lch s. Chin thng
oanh lit trn sng Bch ng nh bi mu xm lc ca nh
Nam Hn, chm dt mt thi k mt nc ko di hn nghn nm v
m u giai on c lp dn tc.
NGUYN KHC V (1896-? ): Sinh tnh Tr Vinh, tin s lut khoa
nm 1921, tin s khoa chnh tr v kinh t nm 1922. Thng 6-1948,
Nguyn Khc V tham gia cc chnh ph b nhn do thc dn Php
lp ra, lm B trng B T php ri Ph Th tng kim B trng
B T php, sau lm i s ca chnh quyn Si Gn Anh nm
1952-1954.
P
PASA, ngve (1882-1922): Ch huy qun Th Nh K vng Cpcad
nm 1914 v bo v eo bin canen nm 1915-1916; c t tng
thng nht ngi Th Nh K Trung v ttman. Nhiu ln n
Mtxcva, mun lin kt nhng ngi bnsvch theo lp trng dn
tc. c nh nc Nga Xvit gip , Pasa nh thng k th c
quc Anh ng h. Thng 10-1921, Pasa chng li Hng qun v
chnh quyn Xvit b t vong.
PAXT, Lu-i (1822-1895): Nh ho hc v nh sinh vt hc li lc ca
nc Php v ca loi ngi. Sau nhiu nm nghin cu, Paxt khm
ph nhiu b n trong vic ln men; nhng kt qu tm ti khoa hc
ca Paxt v cc bnh truyn nhim v mn vi trng hc, lm o ln
ngnh y hc v gii phu hc. Paxt cn nghin cu thnh cng
nhng bnh ca con tm v g, pht minh ra thuc tim phng v
chng nc c ca ch di. T 1888, Php thnh lp Vin Paxt,
trung tm nghin cu vi trng hc.
PTRP, Racnnicp Pho: Ngi Nga; ng vin ng Cng sn
(b); i biu d i hi ln th V Quc t Cng sn, c i hi bu
l U vin d khuyt Ban Chp hnh Quc t Cng sn nm 1924;
tham d nhiu phin hp m rng ca hi ngh on Ch tch Ban
Chp hnh Quc t Cng sn nm 1925-1927. Hi ngh m rng ln
th 4 ca on Ch tch Ban Chp hnh Quc t cng sn nm 1924
quyt nh c Ptrp tham gia Ban phng ng. Hi ngh m rng
ln th 6, nm 1926, on Ch tch Ban Chp hnh Quc t Cng
sn c Ptrp vo Ban B th ca Quc t Cng sn kim Tng th
k Ban phng ng.
PHALIE, cmng (1841-1931): i biu phi Cng ho trong Quc hi

Php (1876), Ch tch Quc hi (1883), nhiu ln lm B trng
(1882-1892), Ch tch Thng vin (1889), Tng thng (1906-1913).
PHAN BI CHU (1867-1940): Nh yu nc, qu Nam n, Ngh An;
ngi khi xng ch trng ng du; nm 1905, lp Duy tn hi
theo kiu qun ch lp hin; nm 1912, lp Vit Nam quang phc
hi, theo ng li qun ch t sn thay th Hi Duy tn; nm 1924,
ci t Vit Nam quang phc hi thnh Vit Nam Quc dn ng;
thng 12-1924, sau khi tip xc vi Nguyn i Quc, Phan Bi Chu
ch trng chuyn hot ng theo ng li cch mng mi. Nhng
b ch bt nn ch trng khng thnh. Nm 1925, b to n thc
dn x t hnh sau h xung chung thn ri giam lng Hu.
Trong thi gian Hu, Phan Bi Chu thng nhc n Nguyn
i Quc v by t lng tin tng vo ch ngha x hi trong cun sch
Ch ngha x hi do ng vit nm 1935.
PHAN CHU TRINH (1872-1926): Nh yu nc, qu tnh Qung Nam
(nay l Qung Nam - Nng), ph bng nm 1901. Nm 1903,
lm Tha bin B L. Nm 1905, co quan v qu hot ng chnh
tr. Nm 1906, sau chuyn i Nht v, Phan Chu Trinh ra sc tuyn
truyn ch trng ci cch v tr thnh mt trong nhng ngi cm
u xu hng ci lng nc ta u th k XX. Nm 1908, khi
phong tro chng thu ca nng dn Trung K b n p, Phan Chu
Trinh b thc dn Php bt y ra Cn o; nm 1911, nh c Lin
minh nhn quyn Php can thip, c tr t do v sang c tr ti
Php. Nm 1925, v nc v mt ti Si Gn nm 1926.
PHAN NH PHNG (1847-1895): Mt s phu yu nc ni ting cui th
k XIX; nhit lit hng ng phong tro Cn Vng ca vua Hm
Nghi nm 1885, t chc khi ngha chng thc dn Php, lp cn c
vng rng ni Hng Sn - Hng Kh, tnh H Tnh. Phan nh
Phng vt nhiu gian kh, duy tr cuc chin u gn 10 nm; b
thng trong mt trn nh ri lm bnh mt ngy 28-12-1895.
PHAN VN TRNG (1876-1933): Sinh trong mt gia nh yu nc, qu
huyn T Lim, H Ni; sang Php nm 1908, va lm vic, va tip
tc hc thm. Nm 1914, b bt i lnh; v nghi hot ng chng Php
nn b t 11 thng. Sau ra khi t (trng n), nhng n nm 1919
mi c gii ng. Phan Vn Trng hon thnh lun n tin s lut
v lm lut s To thng thm Pari. Nm 1923, v nc; nm
1925, thay Nguyn An Ninh lm gim c chnh tr bo La Cloche
fle xut bn Si Gn, cho ng ton vn Tuyn ngn ca ng
cng sn ca Mc v ngghen; ng li nhiu bi ca cc nh hot
ng cng sn Php xut bn Php. Phan Vn Trng c cm
tnh vi Nguyn i Quc t khi mi n Php v cng hot ng yu
nc chng thc dn Pari; ng h Cch mng Thng Mi Nga, tn
thnh ng li ca Quc t Cng sn v kin quyt u tranh chng
ch ngha thc dn Php trn lp trng tin b. Thng 5-1926, bo
La Cloche fle i tn l L'Annam, vn do Phan Vn Trng lm
gim c mt thi gian, tip tc tn ch v mc ch ca t bo trc.
PHRNGX, Anatn (1844-1924): Nh vn Php, gii thng Nben v
vn hc nm 1921. Nm 1921 tham gia ng Cng sn Php. Tc gi
ca nhiu tiu thuyt ni ting. Cc tc phm ca Anatn Phrngx
thm nhun ch ngha nhn o cao qu, t ra nhng vn x hi
v chnh tr to ln ca u th k XX. Vn phong ca ng trong sng,
nh nhng v giu ct su sc.
PIE (1672-1725): Cn gi l Pie i ; nh ci cch ni ting ca nc Nga
cui th k XVII, u th k XVIII. K v ngi vua nm 1682, chnh
thc ng quang nm 1689. Trong thi gian tr v, Pie tin hnh
ci cch ton din t nc: thnh lp thng vin, phn chia khu
vc hnh chnh, xy dng kinh mi, o knh, p p, m xng
luyn kim, khai khong, ng tu, xy dng qun i thng trc,
pht trin hm i, qun l nh th v thc hin chnh sch m ca
v cng nghip, thng mi. Nhng ci cch ca Pie rt ngn
khong cch tt hu ca nc Nga vi cc nc phng Ty.
PLATNG (427-347 TCN): Nh trit hc duy tm c i Hy Lp. Platng
dng l thuyt ca tn gio cho rng thng sng to th gii

i lp vi quan nim duy vt v v tr v cng v tn; dng thn hc
i lp vi quyt nh lun. L lun x hi ca Platng nhm lm cho
nn thng tr ca qu tc c vnh vin. Trong hc thuyt v nh
nc l tng, Platng qu quyt rng trt t x hi phi da trn 3
ng cp: 1. Nhng nh trit hc chp chnh, 2. V binh; 3. Nng dn
v th th cng, v.v.. ng cp 1 cai tr; ng cp 2 gi gn trt t;
ng cp th 3 sn xut. ng coi s phn tranh nhm lm cho ch
bc lt n l vnh vin y l "t nhin v bt di bt dch".
PONGCAR, Raymng (1860-1934): Trng s Php, ngh s Quc hi, B
trng B Gio dc (1893-1894); B trng B Ti chnh (1894-1895,
1906); Th tng ph trch B Ngoi giao (1912-1913); Tng thng
(1913-1920). Lun lun thc hin chnh sch i ngoi cc hu, nn c
tn "Pongcar hiu chin". Nhng nm 1922-1924, li lm Th tng
ph trch ngoi giao. T nm 1929, rt khi chnh trng v vit hi k.
R
RIVIE, Hngri: S quan hi qun Php tham gia nh chim Bc K ln
th hai, b qun ta git cht gn Cu Giy (H Ni) nm 1883.
RI, Manabenra Nt (1892-1948): Ngi n , tham gia phong tro
u tranh chng quc Anh t nm 1910. Nm 1915, sng nc
ngoi v tham gia phong tro cng sn. d cc i hi II, III, IV,
V Quc t Cng sn. Nm 1922, c bu l U vin d khuyt Ban
Chp hnh Quc t Cng sn. Nm 1924, c bu l U vin chnh
thc Ban Chp hnh Quc t Cng sn.
Sau b ng Cng sn, tham gia phong tro u tranh chng
quc Anh theo xu hng t sn.
RTX, Ging Gic (1712-1778): Nh vn, nh trit hc Php ni ting.
Rtx bi xch gio hi v cho rng nguyn nhn ca s khng cng
bng trong x hi l ch t hu ln, t ny sinh mu thun
trong x hi. Rtx cao dn ch t sn, tnh nhn o v l tng
ho x hi cng sn nguyn thu.
S
SCL I (1600-1649): Vua Anh t nm 1625; ngi trit u tranh
duy tr ch phong kin. Trong Cch mng t sn Anh, Scl I b h
b v a ra xt x vi mc n t hnh cho mt hong bo cha, k
th ca nhn dn.
SCHXPIA, Uyliam (1564-1616): Nh vn, nh th, nh vit kch v i
ca nc Anh thi i Phc hng; tc gi ca nhiu v hi kch: Ung
sc yu ng (1591), Gic mng m h (1594), Chng thng gia
thnh Vnid (1594) ... v ca nhiu v bi kch: Rm v Giuylit
(1594-1595), Hmlt (1601), tenl (1604), Vua Lia (1607)...
SVALI, guyxt (1873-1956): Nh du lch v thc vt hc Php; i
nhiu nc chu Phi, nghin cu v a l, thc vt. Svali n
ng Dng v li mt s cng trnh khoa hc c gi tr.
T
THNH THI (1879-1954): Tc Nguyn Bu Ln, vua th 10 nh Nguyn
nm 1889-1907. Thnh Thi l ngi yu nc v c tinh thn dn
tc. Nm 1907, Thnh Thi b thc dn Php y sang o
Ruyning (chu Phi). Nm 1947, c a v min Nam nhng phi
sng ti Si Gn; mt ngy 24-3-1954.
THUN: Mt ng vua mang nhiu tnh huyn thoi trong lch s Trung
Quc thi mt k Cng x th tc, l ngi c cng tm ra cch cn, o
thng nht. Sau nhng ngi cho ng V, mt thng th ti ba, c
ch khng truyn li cho con.
TILC, Bai Gnggaa (1856-1920): Mt trong nhng lnh t phong tro
dn tc n hnh thnh t cui th k XIX, tp hp nhng phn t
tiu t sn v tr thc ngho, ch trng u tranh khng tho hip
vi thc dn Anh. Do thiu l lun v khng lin h vi phong tro
qun chng nn i vo hot ng v chnh ph, khng b c nhn,
thm ch s dng c nhng hnh thc tn gio phn ng lm li kh

tuyn truyn nn dn dn phong tro b thoi ho. Tilc cn l mt
nh vn v vit nhiu tc phm bnh lun v tn gio.
TN DT TIN (1866-1925): Tc Tn Trung Sn, nh cch mng dn tc
dn ch Trung Quc, ngi lnh o Cch mng Tn Hi (1911) lt
triu i phong kin Mn Thanh; sng lp thuyt Tam dn v t
chc Trung Quc cch mng ng minh hi (sau ci t thnh Quc
dn ng). Nm 1912, c bu lm Tng thng lm thi Trung Hoa
dn quc, sau t chc. Nm 1916, t chc Chnh ph Qung ng,
c c lm i Nguyn soi. Tn Trung Sn ch trng on kt vi
nc Nga Xvit, ng Cng sn, qun chng nng dn, cng nhn
v xo b cc hip c bt bnh ng vi nc ngoi.
TNG DUY TN (1838-1892): Mt s phu yu nc tch cc hng ng
phong tro Cn vng ca vua Hm Nghi (1885), cng vi nhiu vn
thn, s phu ging cao c khi ngha vng ni Hng Lnh, Thanh
Ha (1885-1892), v tr thnh th lnh chnh ca phong tro. Thng
9-1892, b ch vy bt v x t ngy 5-10-1892.
TRANH, Anbe ua (1889-1971): Ngi Php, i biu d i hi ln
th XVIII ng X hi Php Tua, c bu lm U vin chnh thc
Ban lnh o ca ng theo Quc t th ba, U vin Trung ng
ng Cng sn Php nm 1925-1926, U vin B Chnh tr Trung
ng ng nm 1923-1924. Nm 1928, b khai tr khi ng Cng
sn. Nm 1934, tham gia ng X hi.
TRN QU (tc Trn Qu hay Trn Ngi): Ngi cng Trn Qu
Khong ni tip nhau lnh o khng chin chng qun Minh nm
1407-1414, c hai b bt. Trn Ngi b git v Trn Qu Khong nhy
xung sng t t.
TRN NHN TNG (1258-1308). Tn l Khm, vua nh Trn t nm
1278; ngi hai ln trc tip lnh o cuc khng chin chng qun
xm lc Nguyn Mng; sau nhng ngi cho con v tu ti ni Yn
T; sng lp ra thin phi Trc Lm. Trn Nhn Tng cn l nh th
xut sc.
TRN QU CP (1870-1908): Qu Qung Nam (nay l Qung Nam -
Nng), tin s, ham thch tm hiu nhng t tng tin b ca Ty
u. Trn Qu Cp thng i vo qun chng din thuyt, vn ng
ci cch x hi, tuyn truyn tinh thn yu nc. Nm 1908, b Php
a vo Khnh Ho lm gio th ct t quan h vi phong tro
chng thu Qung Nam. Do nhng t tng v hot ng tin b
ca Trn Qu Cp, thc dn Php ghp vo ti "phn nghch", x t
ngy 5-5-1908.
TRNG TRC, TRNG NH: Hai ch em, lnh t cuc khi ngha ca
nhn dn ta chng ch thng tr ca phong kin phng Bc, nh
ng Hn, u cng nguyn.
Di s lnh o ca Hai B Trng, nhn dn ta ginh li
c nn c lp t tay nh Hn, Trng Trc c tn lm vua
(Trng Vng) ng M Linh (huyn Yn Lng, Vnh Ph).
Sau hai nm ginh c c lp, nh Hn li em qun xm lc
nc ta. Hai B Trng lnh o nhn dn chin u anh dng gn
mt nm. Nhng v sc yu qun ta b tan v, Hai B Trng
cht ca sng Ht (thng 5-43).
U
UTRY, Ecnxt: Ngi Php, tham gia Hi ng thuc a Nam K v
l i biu ca Hi ng thuc a Nam K trong H ngh vin Php.
Utry l mt i a ch, dng quyn th chim 2000 ha t lp n
in Nam B. V chnh tr, Utry l mt vin chc thc dn cc k
phn ng.
UYNXN, Vur (1856-1924): Tng thng M nm 1913-1921. Di thi
Uynxn, v i ni, Chnh ph M thi hnh chnh sch n p d
man phong tro cng nhn; v i ngoi, thi hnh chnh sch n cp
v bnh trng, can thip th bo vo cng vic ni b ca cc nc
khc, c bit l vi cc nc chu M Latinh.
Nm 1918, Uynxn a ra "Chng trnh 14 im". Thc cht
chng trnh ny l thit lp ch thng tr ca M trn th gii,

chng li nc Nga Xvit mi ra i. Chnh sch ny c che y
bng nhng li l m miu nh "dn ch", "quyn dn tc t quyt".
Nm 1920, Uynxn b tht bi trong cuc bu c tng thng v
thi hot ng chnh tr.
V
VAREN, Alchxngr Clt (1870-1947):Lut s, nh bo, ng vin
ng X hi Php, d i hi Xtraxbua v Tua (thuc phi Lnggh),
khng tn thnh Quc t Cng sn. Ton quyn ng Dng nm
1925. Sau b ng X hi; i biu ca ng X hi cp tin trong
Quc hi nm 1945-1946, B trng nm 1946.
VAYNG CUTUYARI, Pn (1892-1937): Mt trong nhng ngi sng
lp ng Cng sn Php; nguyn ngh s Quc hi Php, cu Ch
nhim bo L'Humanit; l ngi gii thiu Nguyn i Quc vo ng
X hi Php (1919). Ti i hi Tua nm 1920, l mt trong nhng
ngi u tranh bo v ch trng ng X hi Php gia nhp Quc
t Cng sn v ng h bi pht biu ca Nguyn i Quc i hi
ny. Vayng Cutuyari cn l ngi tch cc gip Nguyn i Quc
khi Ngi thot khi nh ngc Hng Cng ln Thng Hi, bt lin
lc vi t chc n Lin X.
VINH CTNG, Pn. Pn Vinh ctng l bt danh ca Pn Echin
Vinh (1839 - 1943): Ngi Php; hc dc v phc v trong ngnh
hng hi t nm 1880. T nm 1889 - 1893, lm vic chu Phi, sng
tc vn hc, xut bn 10 cun tiu thuyt. Trong hot ng chnh
tr, Vinh ctng tham gia phi cp tin cc t, tc gi cun Vinh
quang ca li gm, xut bn ln u nm 1900, c cc nh
nghin cu lch s Php xem l cun sch u tin cng khai chng
ch ngha thc dn.
VITINXKI (arkhin), Grigri Naumvch (1893-1953): Ngi Nga,
tham gia ng Cng sn Nga (b) nm 1918. Nm 1920, lm Th k
Ban phng ng ca Quc t Cng sn; Ph Tiu ban Vin ng ca
Ban phng ng. Nhng nm 20, Vitinxki n Trung Quc vi t
cch i biu ca Quc t Cng sn lm vic vi Trung ng ng
Cng sn Trung Quc. T nhng nm 30, lm cng tc khoa hc v
gio dc Lin X.
VNTE, Phrngxoa Mari Aru (1694-1778): Nh vn, nh trit hc
xut sc, nh t tng ca tro lu trit hc "nh sng" Php th
k XVIII. kch ch phong kin, ph phn su sc gio hi, i
hi t do, bnh ng nhng khng trit , vn ch trng bo hong
v duy tr tn gio.
VRPXKI, Vaslp Vaslavvch (1871-1923): Nh hot ng ng
Cng sn Lin X, nh ph bnh vn hc, nh ngoi giao; tham gia
on i biu Lin X ti Hi ngh Ldann (1922-1923); b qun
bch v pht xt bn cht Ldann ngy 10-5-1923.
VRANGHEN, Pit Niclaivch (1878-1928): Tng trong qun i Nga
hong, mt phn t qun ch. Trong thi k v trang can thip ca
nc ngoi v ni chin Lin X, Vranghen l tay chn ca quc
Anh, Php v M. Nm 1920, l Tng t lnh cc lc lng v trang
bch v min Nam nc Nga. Sau khi b Hng qun nh tan Bc
Tavrch v Crm, Vranghen chy ra nc ngoi.
V: Mt ng vua mang nhiu tnh huyn thoi trong lch s Trung Quc
thi mt k cng x th tc, ni ting v lng yu nc v c nhn
t; c nhiu cng lao t chc p , xy p phng chng bo lt,
hn hn bo v ma mng.
X
XANH, Luyxing: Ton quyn Php Tuynidi.
XAR, Anbe (1872-1962): Ton quyn Php ti ng Dng trong nhng
nm 1911-1914 v 1917-1919. Trong nhng nm 20, l B trng B
Thuc a, nm 1936, l Th tng Php, nm 1951, l Ch tch Hi
ng Lin hip Php.

XELI, Lui (1885-1978): ng vin ng X hi Php, tn thnh nhng
quan im ca Casanh - Phrtxa; tham gia Quc t th ba; i biu
ng b Xen tham gia i hi ln th XVIII Tua v c bu vo
Ban lnh o ng Cng sn Php nm 1920, nm 1922-1924; U
vin Trung ng ng nm 1925-1926; U vin B Chnh tr Trung
ng ng nm 1923-1926. Nm 1929, ra khi ng Cng sn; sau
tr li ng X hi ri li b khai tr khi ng X hi.
XITRN, ngr (1878-1935): K s v nh cng nghip Php. Nm
1915, lp xng sn xut v kh. Sau Chin tranh th gii th nht
(1914-1918), chuyn sang sn xut xe chy xch, ri xe hi. Sn phm
ca Xitrn c ting Php v trn th gii.
XTALIN, Ixp Vchxarinvch (1879-1953): Mt trong nhng nh hot
ng ni ting ca ng Cng sn v Nh nc Lin X. Nm 1898, gia
nhp ng Cng nhn dn ch - x hi Nga ri tr thnh ng vin
bnsvch sau i hi ln th II ca ng. Thi k chun b tin hnh
Cch mng Thng Mi Nga, l U vin Trung tm qun s cch
mng. Thi k nc ngoi v trang can thip v ni chin, l U vin
Hi ng Qun s cch mng. Nm 1922, l Tng B th Ban Chp
hnh Trung ng ng Cng sn (b) Nga. Trong chin tranh bo v T
quc (1941-1945) l Ch tch U ban Quc phng v l U vin nhn
dn Quc phng Lin X, Tng t lnh ti cao cc lc lng v trang
Lin X. Xtalin cn l tc gi ca nhiu tc phm l lun.

Tap1 1919-1924

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tap1 1919-1924

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KHNG C G Qu HN C LP, T DO!

You might also like