Bu yaz Defter dergisinin Bahar 2001 saysnda yaymlanmtr. Metis Yaynlar'nn izniyle buraya aktaryoruz.

Nazi Almanyas'nda doup ocuk yalarnda bir gmen olarak ABD'ye yerleen Aryeh Neier, aslen hukuku. 1978-1991 arasnda New York niversitesi'nde hocalk yapan Neier, ABD'nin en nde gelen insan haklar rgtlerinden Amerikan Sivil zgrlkler Birlii'nde (American Civil Liberty Union) sekiz yl ulusal direktrlk olmak zere on be yl yneticilik yapt. nsan Haklar zleme rgt (Human Rights Watch) kurucular arasnda yer alan Neier burada da on iki yl yneticilik yapt. Neier, son dnemde insanla kar ilenmi sulardan sorumlu olanlarn yarglanmas iin dnya apnda daimi bir mahkeme kurulmas ynndeki kampanyann ncleri arasnd a yer alyor. Aryeh Neier'in 1993'ten beri banda bulunduu Open Society Institute (Ak Toplum Enstits), gnmz kresel mali piyasasnn en mehur isimlerinden biri olan George Soros'un kr amal olmayan faaliyetlerinin ana merkezi durumunda. Speklasyonlaryla yakn tarihteki Asya krizini karmakla da sulanan Soros'un bir dier zellii parasnn nemli bir ksmn "ak toplum" iin harcamas. 1947 ylnda 17 yanda bir Yahudi genci olarak Budapete'den ngiltere'ye kaan ve London School of Economics'de okurken Karl Popper'in grlerinden kkl bir ekilde etkilenen Soros, kurduu "Ak Toplum Fonu" ile, Ak Toplum Enstits, Orta Avrupa niversitesi, Uluslararas Bilim Vakf gibi kurulular zerinden eski "sosyalist" lkeler bata olmak zere dnyann drt bir tarafnda saysz projeyi finanse ediyor. rnein 1996'da 362 milyon, 1997'de 428 milyon, 1998'de de 574 milyon dolar bu iler iin harcam. Aryeh Neier, 12 Nisan 2001 tarihinde stanbul'da Sabanc niversitesi'nde "Dnyada nsan Haklar Savunuculuu: 1980'ler, 1990'lar ve tesi" balkl bir konuma yapt. Bu konferansn tam metniyle, Neier'in dinleyicilerin sorularna yantlarn yaymlyoruz. Ayrca kendisiyle daha sonra yaptmz ksa bir rportaj da dikkatinize sunuyoruz. Metinler Kaya ahin ve Rita Koryan tarafndan Trkeletirildi ve yayma hazrland. Ruen akr * * * DNYADA NSAN HAKLARI SAVUNUCULUU 80'LER-90'LAR VE TES Aryeh Neier Bu konumamda pek ok meseleyi iermeye alacam. Son iki on ylda, uluslararas insan haklar hareketinde, bir lde de uluslararas insan haklarnda ne gibi deiiklikler yaandn anlatmaya alacam. Bundan nce, insan haklar hareketinin tarihine dair birka ey de syleyeceim. nsan haklar ilk kez 19. yzylda ne kt. Klelie kar kampanyalar, o dnemde Belika kral Leopold'un zel mlk olan Kongo'daki acmasz insan haklar ihlallerine -19. yzyl boyunca Kongo'da yaklak 10 milyon kii ldrld- kar kampanya ve bunlara benzer pek ok baka giriim ortaya kt. Ancak insan haklarnn gerekten sistemli bir ekilde savunulmas ancak 1961'de Uluslararas Af rgt'nn kurulmasyla gerekleti. Uluslararas Af rgt'nn belli bir kampanya yapma tarz vard. rgt genelde bireyler zelinde kampanya dzenliyordu. kence kurban olan, adalet d mekanizmalarla yarglanan ve infaz edilen bireyler zerinden kampanya yrtlyordu. Uluslararas Af rgt daha sonra bu tarzn deitirdi, btn infazlarla ve hapishanede yatan tm dnce sulularyla ilgilenmeye balad. Bu kampanyalarda nemli sayda insan harekete geirdi. Bu almalar karlnda Uluslararas Af rgt 1977'de Nobel Bar dl'ne layk grld. Bu dl almadan nce yalnzca birka Avrupa lkesinde rgtlenmi olan Uluslararas Af rgt, Nobel dl'n aldktan sonra dnya apnda alan bir rgt haline geldi. Nitekim bugn Uluslararas Af rgt, uluslararas insan haklar iinde ok nemli bir yere sahip.

Aryeh Neier ile Sylei

1970'li yllarda insan haklar hareketlerinin ncesine oranla daha byk bir arlk kazanmasna neden olan eitli olaylar yaand. Bunlardan biri Vietnam Sava'nn sona ermesiydi. Vietnam Sava'nda ABD komnizme kar mcadele vermekteydi. Savan kaybedilmesi ve Vietnam'dan geri ekilme ABD'ye ciddi bir darbe oldu. Bu yenilgiden sonra ABD d politikas iin yeni bir temel aranmaya baland. Vietnam Sava'nn hemen sonrasndaki seimlerde bakan aday olan Jimmy Carter seilmesi durumunda d politikasn insan haklar temelinde kuracan sylyordu. Carter'n bu szleri 1970'lerde insan haklar lehine ortaya kan bir gelime saylabilir. 1970'lerde insan haklarnn ne kmasnn bir baka nedeni de General Augusto Pinochet'yi ili'de iktidara getiren askeri darbe oldu. Elbette sizlerin de gayet iyi bildiiniz gibi baka lkelerde de askeri darbeler oldu. Fakat Pinochet darbesi uluslararas kamuoyunun en fazla dikkatini eken darbe oldu. Darbeden sonra meydana gelen kayplar, cinayetler ve ikence olaylar byk tepki toplad. ili Katolik Kilisesi Pinochet'nin insan haklar ihlallerine kar kanlarn banda geliyordu. Askeri darbelerin gerekletii dier Latin Amerika lkelerinde kilise o gne kadar darbecilerin yannda yer almt. Fakat ili'de durum farklyd. lkedeki Katolik kardinal Pinochet' ye kar hareketin banda yer ald ve darbeden birka gn sonra Kilise Adamlar Dayanmas adl bir insan haklar rgt kurdu. Bu rgtn merkezi Santiago ehrinde, lkedeki Katolik kilisesinin ana rezidans iindeydi. Dolaysyla Pinochet'nin askerleri bu rgte saldracak olurlarsa kilise merkezini basmak zorunda kalacaklard. Pinochet bu rgtn bandaki kiiyi yakalatp lkeden atsa da, ilili Kardinal bu rgte kendi kiisel desteini verdii iin Pinochet'nin Katolik bir lkede kolay kolay ortadan kaldramayaca muhalif bir rgt yaratm oluyordu. Dolaysyla bu rgt her eye ramen ayakta kald ve insan haklarnn savunulmasnda nemli bir faktr oldu. , Nobel dl'n aldktan sonra dnya apnda alan bir rgt haline geldi. Nitekim bugn Uluslararas Af rgt, uluslararas insan haklar iinde ok nemli bir yere sahip. Szn ettiim faktrlerden bir dieri de Austos 1975'te Helsinki Szlemeleri'nin imzalanmas oldu. Bu sralarda, daha nce insan haklarn savunduklar iin baskya uram bir dizi insan Moskova'da toplanarak, Helsinki Szlemeleri'ndeki maddelere uyulup uyulmadn denetleyecek bir grup kurdu. Helsinki gruplarnn ilki bu Moskova grubuydu. Kuruluundan sonraki bir yl iinde grubun tm yeleri, bakanlk grevini yrten bilimadam Yuri Orlov da dahil olmak zere hapse atld. Moskova Helsinki grubunun kurulmas, Sovyet Bloku'nun dier lkelerinde ve Sovyetler Birlii'nin Moskova dndaki dier ehirlerinde de benzer rgtlenmelere gidilmesine yol at. ekoslovakya'da da Moskova Helsinki grubundan ksa bir sre sonra Charter 77 rgt ortaya kt. Ksaca syleyecek olursak Sovyet Bloku lkelerinin hkmetlerinin basklarna ramen bu lkelerde insan haklarna ynelik eitli almalar yapld. 1970'lerde ezamanl olarak ortaya kan bu gelimeler, yani Vietnam Sava'nn sona ermesi, Pinochet darbesi, Moskova Helsinki grubunun kurulmas ve Uluslararas Af rgt'ne Nobel Bar dl'nn verilmesi insan haklarna ncesine oranla daha byk bir atlm kazandrd. Btn bu faktrler 1980'lerdeki gelimelerin hazrlaycs oldu. 1980'lerde lke baznda insan haklar gruplar ortaya kmaya balad. Bugn Kuzey Kore ya da Trkmenistan gibi baz baskc lkeler dnda dnyann her lkesinde insan haklar rgtleri bulunmaktadr. Bunlarn yan sra, 1970'lerin sonlarnda bir dizi insan haklar grubu olutu. Bunlardan biri de ABD'de kurulan Human Rights Watch. Helsinki Watch'n amac da dnya genelinde insan haklar konusunda bir gzlemci olarak almakt. lke baznda ve uluslararas erevede kurulan bu rgtler hep birlikte dnya genelinde bir insan haklar kamuoyu oluturdular. Bu srete her iki taraf da birbirine ihtiya duyduunu hissetti, birlikte almaya balad, sonuta ortak bir faaliyet alan olutu. Uluslararas rgtler lke temelindeki rgtlere ihtiya duyuyorlard, nk nerelerde ihlal olduu, nerelerde soruturma yaplmas, nerelere mdahale edilmesi gerektii konusunda lke rgtlerinden gelecek bilgilere ihtiyalar vard. lke temelindeki rgtler ise iki nedenden dolay uluslararas rgtlere ihtiya duyuyorlard. Birinci olarak lke rgtlerinin kendi almalarnn uluslararas lee tanmas ve yank bulmas iin uluslararas rgtlere gereksinmeleri vard. Nitekim pek ok durumda uluslararas tepkiler lke ii tepkilerden daha nemliydi. Dolaysyla kendi iddialarn uluslararas rgtlerin gndemine tayamayan lke rgtleri pek ok durumda etkisiz kalyordu. kinci neden ise lke rgtlerinde alanlarn devletin
Aryeh Neier ile Sylei 2

basklarna maruz kalmasyd; bu rgtlerde alanlar hapse atlyor, ldrlyor, ya da kayboluyorlard. lke rgtlerinde faaliyet gsterenlerin tek gvencesi uluslararas rgtlerden aldklar destekti. te bu nedenlerden dolay uluslararas alanda birlikte alma olgusu ortaya kt. Bu dnemde ortaya kan bir baka gelime ise Human Rights Watch'n insan haklar konusundaki almalarnda yntem olarak Uluslararas Af rgt'nden ayrlmas oldu. UA baskya maruz kalan tek tek bireylerden hareketle faaliyet gsteriyordu. Human Rights Watch ise genel olarak ihlallere yol aan hkmet politikalarn alyordu merkezine. Dzenledii kampanyalarda da yalnzca baskya maruz kalan bireyi deil, genel hkmet politikalarn ele alyordu. te yandan, birok hkmet bu kampanyalar ciddiye almama ve politikalarn deitirmeme eilimindeydi. Bu noktada u soru ortaya kt: Olay yerinden binlerce kilometre.uzakta olan, resmi deil zel kiilerden kurulu bir rgt kendi kampanyalarnn etkili olmas iin ne yapabilir? Bu noktada "ikame kt" (surrogate villain) taktii dediimiz yntem olutu. kame kt bu ihlalleri gerekletiren hkmet deil, onu destekleyen bir baka hkmet olarak tarif edildi. Grld ki destekler konumda olan hkmet, insan haklar rgtlerinin kampanyalar ve aklamalar karsnda destekledii lkeye gre daha hassast. Sonuta insan haklar ihlalleri konusunda ortaya u durum kt: lk aamada ihlalleri gerekletiren hkmet insan haklar gruplarnn taleplerini grmezden geliyordu. kinci aamada ise ikame kt konumundaki hkmet bu taleplerle kar karya geliyor ve bu durumda ihlalleri yapan hkmete bu ihlallerden kendisinin sorumlu tutulduunu syleyerek ihlallerin sonlandrlmas iin bask yapyordu. Bu noktada ihlalci hkmet genelde bu iddialarn sahte olduunu sylyordu. Bu aamada lke gruplaryla iliki iinde olan uluslararas gruplar ise onlardan aldklar bilgiler ile ihlalleri belgelendiriyor ve iddialarn sahte olduu savn rtebiliyorlard. Buna karlk ihlalci hkmet insan haklar savunucularnn kendisine muhalif olduklarn, dolaysyla siyasal eletiri amacyla bu tr sulamalara gittiklerini iddia ediyordu. Gerekten de pek ok lke rgt varolan hkmete muhalifti ve byle sulamalarla karlayordu. Bu noktada uluslararas rgtler kendi aratrmalarn yapma, ihlalleri kendi adlarna saptama ihtiyac hissetti. Gerekten de siyasi muhalefete dahil olan lke rgtleri tarafndan ynlendirilme, insan haklarn deil siyasi muhalefetin sylemlerini destekleme durumuna dme riski tayordu. Bu nedenle eitli uluslararas insan haklar rgtleri kullandklar belgelerin eletiriye maruz kalmamas iin kat standartlar gelitirdiler. Faaliyetlerini byle standartlar kullanmadan srdrenler kolayca sulanabiliyorlard. Bu standartlar kullanan rgtler ise faaliyetlerini devam ettirebildiler, nk bu sayede yerlerini salamlatrdlar, u ya da bu lkenin siyasi muhalefetinin aleti olduklar sulamasn boa kardlar. Btn bunlarn sonucunda ikame kt konumundaki lkeler, destekledikleri hkmetlere, destein srmesi iin baz deiiklikler yapmalar gerektiini telkin ettiler. Bu srece katkda bulunan bir baka gelime de u oldu: UA, kendi faaliyetlerini bir dizi anlama ve bildirgeden oluan uluslararas insan haklarna dayandryordu. Bunlar arasnda BM art, Evrensel nsan Haklar Bildirgesi, Uluslararas Sivil ve Siyasi Haklar Szlemesi, ayrca bir dizi blgesel szleme ve anlama vard. Btn bu belgelerde hkmetlerin neler yapamayacaklarna dair snrlamalar bulunuyordu: Hkmetler ikence yapamaz, konuma zgrln engelleyemez, hukukun hakkaniyetli bir ekilde ileyiinin nne geemez, vs. Fakat tm bunlar bir noktada yetersiz kalyordu. Bunun bir nedeni yalnzca hkmetlerin ele alnmasyd. kinci nedeni ise uluslararas insan haklar hukukunda yalnzca en yaygn sularn, rnein sava sularnn betimlenmi olmasyd. 1982'den itibaren Human Rights Watch'n nderliinde, her tr silahl atma durumunu incelemek iin kullanlabilen yeni bir yasalar btn uygulanmaya baland: Uluslararas nsani Hukuk (International Humanitarian Law). Pozitif hukuka dahil olan bu hukuk aslnda uluslararas insan haklar hukukundan daha eskidir ve 1864'te imzalanan ilk Cenevre Szlemesi'ne dayanr. Bu hukuk 1949 Lahey Szlemesi ve 1977 Szlemeleri ile eitli deiiklikler geirerek bugnk haline gelmitir. Nitekim silahl atma durumlarndaki ihlaller, tek tek kurbanlar ve tek tek ihlaller zelinde alan UA'nn mdahale alannn dndadr. Silahl atma iinde kitlesel katliamlarla, insanlarn kitlesel olarak yaadklar yerden srlmesi gibi ihlallerle karlalr. Uluslararas insani hukuk, atma iindeki iki tarafa da uygulanr. Uluslararas insani hukukta da yer alan Cenevre Szlemesi'nin nc maddesi, lke ii silahl atma
Aryeh Neier ile Sylei 3

durumlarnda uygulanr ve taraflarn her ikisi iin de geerlidir. Cenevre Szlemesi'nin dier maddeleri ise uluslararas silahl atmalarla ilgilidir. nc maddenin en nemli zelliklerinden biri lke ii atmalarla ilgili olmasdr. O noktaya kadar insan haklar rgtleri hkmetlerin ve gerilla rgtlerinin karlkl ihlallerini birlikte ele alacak bir yaklama sahip deildi. Bu yeni hukukun hayata geirilmesi sayesinde en yaygn olarak rastlanan insan haklar ihlalleri de uluslararas lee tanm oldu. Bunun ikinci bir getirisi de u oldu: Artk insan haklar rgtleri u ya da bu tarafn yanda olarak sulanamyorlard, nk her iki tarafn da ihlallerini saptamak asndan hukuki bir temele sahip olmulard. Bu yaklam giderek insan haklar alannda bir norm haline geldi. Nitekim UA de 1990'l yllarda yaklamn deitirerek uluslararas insani hukuka yaslanmaya, her iki tarafn da ihlallerini dikkate almaya balad. 1980'lerde insan haklar konusunda yaanan bir dier yenilik de, daha nce gz nne alnmayan insan haklarnda "sorumluluk, hesap verilebilirlik" (accountability) meselesiyle ilgilenilmesi oldu. Bu durum Arjantin'deki baz gelimeler sonucunda ortaya kt. 1983 ylnda Arjantin'i yneten askerler ekonomik konulardaki baarszlklar ve Falkland Sava'nda ngiltere karsnda uradklar yenilgi nedeniyle hayli gzden dm durumdaydlar. Siyasi muhalefete kar operasyonlarda silahsz insanlar ldren askerler Falkland Sava'nda tam birer korkak gibi davranmlard. Bu nedenle askerler iktidar brakmak durumunda kaldlar. Fakat iktidar brakmadan az nce "Kirli Sava Hakknda Nihai Belge" ad verilen bir belge yaymladlar. nce kk bir ehir gerillas hareketi karsnda balatlan, sonra daha geni ve barl Arjantin muhalif hareketine ynelen bu kirli sava, konu ile ilgili bir komisyonun raporuna gre 9600 kiinin kaybolmasna yol amt. Elbette kaybolan kii says raporda belirtilenden ok daha fazlayd. Arjantin'deki askerler iktidar brakmadan nce iktidarda iken iledikleri sular nedeniyle cezalandrlmalarn engellemek iin bir af ilan ettiler. Bundan birka yl nce, 1978'de General Pinochet de ili'de buna benzer bir af karmt. Arjantin'de o sralarda sivil hkmet iin seimler yaplyordu. Seim kampanyas srasnda yaplan anketlerde nde giden Peroncu aday bu af yasasna uygun davranacan sylyordu; ikinci srada gzken Raul Alfonsin ise bakan seilmesi durumunda bu yasay tanmayarak askerleri yarglayacan bildirdi. Alfonsin bu sayede seimi kazand; seimden sonra da askerleri yarglamaya, kayplarla ilgili aratrmalar yapmaya balad. st rtbeli subaylarn yarglanmalar pek sorun olmad. Fakat daha alt rtbeli subaylarn yarg sreci baladnda eitli askeri ayaklanmalar kt. Arjantin'deki bu olaylardan dolay pek ok lke askerleri yarglamann mmkn olmad izlenimine kapld. te yandan gerei ortaya karmak iin kurulan "hakikat komisyonlar" (truth commissions) son derece popler bir hale geldi. O gnden bu yana dnyann yaklak 25 lkesinde hakikat komisyonlar kuruldu. Bu komisyonlar bugn de kurulmaya devam ediyor. Asya'da, Afrika'da, Latin Amerika'da hakikat komisyonlar kuruluyor ve birer mekanizma olarak kullanlyor. te yandan, zellikle Latin Amerika lkelerinde askerlerin yarglanmas meselesi hl imknsz grnyor. Askerlerin yarglanmas konusundaki en byk gelime Eski Yugoslavya rneinde ortaya kmtr. Eski Yugoslavya topraklarnda olup bitenler gerek anlamda bir ok dalgasna yol at. Bunun da iki nedeni vard: Birincisi, bu sular Avrupa'nn gbeinde ileniyordu. kincisi, uygulanan etnik temizlik Naziler'in yaptklarn anmsatyordu. Bu olaylar bir uluslararas mahkemenin kurulmasna yol at. II. Dnya Sava sonunda Nrnberg ve Tokyo'da kurulan mahkemelerden sonra oluturulan ilk uluslararas ceza mahkemesiydi bu. Zaman iinde baz hkmetler bu mahkemenin faaliyetlerine dorudan destek vermeye baladlar. zellikle 1997'de ngiltere'de Blair hkmetinin ibana gemesinden sonra, kabinenin dileri bakan Robin Cook, Uluslararas Ceza Mahkemesi'nin Eski Yugoslavya topraklarnda iledikleri sulardan dolay mahkm ettii kiileri tutuklamaya balad. Bugn, mahkemenin kuruluundan drt yl sonra, mahkeme tarafndan sulanan kimselerin yars tutukland, durumalar yapld, baz sanklar uzun sreli hapis cezalarna arptrldlar. Bir baka Uluslararas Ceza Mahkemesi de Ruanda'daki soykrm aratrmak iin kuruldu. Bu mahkeme de u anda soykrmdan sulu grd kiilerin yzde 80'inin tutuklanmasn salam durumda. Bu mahkeme soykrmla ilgili kararlara ilk kez uluslararas dzeyde imza atarak nemli bir i gerekletirmi oldu.

Aryeh Neier ile Sylei

Btn bu tecrbeler belli sulardan sorumlu olan kiilerin ceza mahkemelerinde yarglanmas fikrini bir kez daha gndeme getirdi. Bu mahkemelerin baarlar sonucunda Sierra Leone ve Kamboya'da da ulusal ve uluslararas dzeyde katlmn birlikte saland ceza mahkemeleri kuruldu. Bu arada srekli bir uluslararas ceza mahkemesinin kurulmas iin de almalar yrtlyor. General Pinochet'nin 1998'de Londra'da tutuklanmas bu alanda evrensel bir hukuk oluturulmas yolundaki inanc glendirdi. Pinochet rnei tesinde eitli hkmetler de ulusal erevede buna benzer mahkemeler oluturdular. Daha nceleri byle mahkemeler kurmak mmkn deildi. rnein 1990 ylnda ngiltere'de lkeye yasad yollarla girmi ve yerlemi olan bir Nazi sava sulusu yargland. 1990'da 89 yanda olan bu kii 1943 ylnda Hollanda'da ilemi olduu sava sular nedeniyle, olayn zerinden 56 yl gemi olmasna ramen, evrensel hukuk normlar erevesinde yargland. Fransa'da da Maurice Papon sava sularndan dolay yargland. Papon davasndan nce de baka bir Fransz II. Dnya Sava srasnda Almanlarla ibirlii yaparak insanla kar su iledii iin yarglanmt. Aslnda bu kii belirtilen suu Vichy Hkmeti'ne mensup baka Franszlar'la birlikte ilemiti. Papon davas ise daha drst bir ekilde yrtld. Almanlar'la ibirliine deinilmedi, suun baka Franszlar'la birlikte ilendii ortaya kondu. II. Dnya Sava'yla ilgili davalarn en ilginci Hrvatistan'da Dinko aki adl sava sulusuna kar yrtld. aki, II. Dnya Sava'nda Jasenovac toplama kampnn komutanln yapmt. II. Dnya Sava'nda Polonya'daki Nazi toplama kamplarndan sonra en ok insann ld yer aki'in ynettii bu toplama kamplaryd. En az 60.000 ingene, Srp ve Yahudi bu kampta dvlerek, frnlarda yaklarak, gaz odalarna gnderilerek ldrlmt. Savatan sonra Arjantin'e kam olan aki, Franjo Tudjman'n ynetimde olduu dnemde yakalanarak lkeye getirildi. aki byk bir olaslkla lkede bir kahraman gibi karlanacan umuyordu, nk II. Dnya Sava'ndaki sularn altnda imzas bulunan Ustaa rgt o gnlerde lkede hl poplerdi. Fakat uluslararas bask nedeniyle Hrvatistan aki'i yarglamak durumunda kald. Yarglama srasnda savclk makam kaydadeer hibir giriimde bulunmad. te yandan Hrvat hukukunda kurbanlarn bireysel olarak davaya mdahil olmalar mmkn olduundan bir grup kurban da yarg srecinde yer almt. Sonu olarak aki, Hrvat hukukunda mmkn olan en yksek cezaya arptrld. Bu ceza da 79 yandaki birisi iin hayatnn geri kalan ksmnn tamamn hapiste geirmek anlamna geliyordu aslnda. Benzeri mahkemeler dnyann baka yerlerinde de faaliyete geti. zetle, insan haklar hareketindeki gelime Uluslararas Af rgt'nn 1960 ve 70'lerde tek tek bireyleri savunmasyla balad, geni siyasi srelerin mahkm edilmesiyle devam etti ve uluslararas ceza mahkemeleri kurulmas noktasna kadar geldi. Peki btn bunlar uluslararas dzeyde insan haklarna ne kazandrd? Ne yazk ki bunu sylemek iin henz vakit erken, nk btn bu gelimeler kopuk ve yava bir ekilde ortaya kt. 20. yzyl korkun bir yzyl oldu. lenen sular her tr tahayyln tesindeydi. 20. yzyln son on yl ise bu adan en kt dnemlerden biri oldu. Yalnzca Eski Yugoslavya topraklarnda ve Ruanda'da deil, eitli Afrika ve Asya lkelerinde, zellikle eski Sovyetler Birlii lkelerinde pek ok ihlal yaand. Peki 21. yzyln ilk on yl iin neler syleyebiliriz? Elbette baz yerlerde savalar devam ediyor, fakat bu savalarn says getiimiz on yla oranla daha az. rnein byk bir kriz kayna olan eenistan'daki sava sona erdi. Makedonya'daki atmalar ak bir savaa dnmedi ve oradaki kriz imdilik trmanma eilimi gstermiyor. Ayrca son iki onyln savalaryla karlatrldnda belli bir deiiklik de gze arpyor. Getiimiz yirmi yln savalar cemaatler aras atmalardan kaynaklanyordu. Halihazrdaki atmalar konusunda ise Dnya Bankas Enstits tarafndan hazrlanan bir rapordaki argmanlarn doru olduunu dnyorum. Bu rapora gre bugnk atmalar kar duygusundan, doal kaynaklarn paylalmas mcadelesinden kaynaklanyor. rnein Afrika'daki, zellikle Angola ve Sierra Leone'deki atmalar petrol ve elmas yataklarnn paylamndan kaynakland. Kongo'daki sava ise grnrde Ruanda hkmetinin Kongo'ya snan Ruanda uyruklu soykrm sulularn geri almak istemesiyle balad. te yandan pek ok Afrika devletinin bu savaa mdahil olmasnn nedeni Kongo'nun zengin doal kaynaklaryd. Bugn de elbette etnik atmalar varln srdryor ancak nceye oranla saylar daha az. Uluslararas insan haklar hukuku da doal kaynaklar ele geirmek iin yaplan bu savalara mdahale etmenin yolunu bulmak durumunda. eitli sular ileyenleri
Aryeh Neier ile Sylei 5

cezalandrmak, kiileri bu sular ilemekten caydrmak elbette ki zor olacaktr. unu sylemeliyim ki su ilenmesini caydracak en nemli faktr cezalarn hzl ve kesin olarak verilmesidir. Adaletin hzl ve kesin bir ekilde gerekletirilmesini salamak, bir uluslararas ceza mahkemesinin kurulmas ve belli bir sre etkin biimde almasyla gerekleebilir. Bir baka byk sorun ise gl lkeler tarafndan ilenen sulara nasl mdahale edilecei konusudur. rnein in gibi bir lkeye insan haklar konusunda mdahale etmenin yolu henz bulunamad. in'in yle byk bir ekonomik gc var ki, ABD'nin kendisini eletirmesi karsnda Boeing ua satn almama, veya Avrupa'nn kendisini eletirmesi karsnda Airbus satn almama yolunda tehditler savurmas ok kolay. ABD ve Avrupa, in'e kar ortak tavr almay denemi deiller. Bu nedenle in ekonomik g kartn oynayarak bugne kadar insan haklar konusundaki sulamalar dikkate almamay becerdi. Ayn ey Rusya iin de sylenebilir. Uluslararas hukuk eenistan'da ilenen korkun sulara nasl mdahale edebileceini henz bulabilmi deil. Bu konuda 1980'lerin banda gelitirilen "ikame kt" yaklam da yukarda ad geen lkeler rneinde ie yaramyor. nsan haklar hareketi getiimiz yirmi ylda son derece yaratc ve yeniliki yaklamlar retti. Umalm ki bu yaratc faaliyetini bundan sonra da srdrebilsin. Teekkr ederim. KONFERANS SONUNDA SORULAN SORULAR Soru: unu merak ediyorum, insani mdahale zellikle demokrasiye gei durumlarnda, mesela Kosova'da insani kayplar engellemek asndan neler yapabilir? Bunun yan sra uluslararas ceza mahkemesinin kurulmasn onaylayacak taraflardan biri olan ABD'nin bu konudaki tavr hakkndaki grlerinizi renmek istiyorum. lk nce insani mdahale ile ilgili sorunuzu cevaplayaym. Son on ylda bir dizi mdahale oldu fakat bunlar byk lde unutuldu. Oysa bu mdahalelerin bir ksm ok baarlyd. Trkiye'nin yaknnda gerekleen bir rnek vermek gerekirse Operation Provide Comfort, Krfez Sava srasnda Trkiye'ye kaan Irak Krtleri'ni ksa bir srede tekrar Irak'a yerletirerek byk bir baar salad. Ayrca bu operasyonun kazanmlar 1991'den bu yana srekli olarak desteklendi ve Saddam Hseyin kuvvetlerinin Krtler'in yaad blgeye girmemesi saland. Baka rnekler de verilebilir. Mesela Tanzanya gleri di Amin'in ihlalleri nedeniyle Uganda'ya mdahale ettiler, Bat Afrika lkelerine bal gler de Liberya'daki atmalar engellemek iin bu lkeye girdiler. Koalisyonlar tarafndan gerekletirilen mdahalelere de Bosna'y rnek gsterebiliriz. NATO ge mdahale etmesine ramen 1995 tarihli Dayton Anlamas ile bir zme ulalmasn salad. Benzeri mdahaleler Kosova ve Dou Timor'da da gerekletirildi. Bugn "okuluslu mdahale" denildiinde akla genelde Kosova geliyor. Ne yazk ki bu mdahale tam anlamyla baarl olamad. NATO mdahalesi, yerlerinden edilen yaklak bir milyon Kosoval'nn geri dnmesini salamakla birlikte yaadklar yerlere geri dnen bu kimselerin Kosoval Srplara kar balattklar etnik temizlii durdurmakta baarsz oldu. Bu nedenle Kosova'ya yaplan mdahale eitli eletirilerle karlat. Getiimiz gnlerde Makedonya'da yaanan olaylar da bu eletirilerin yinelenmesine neden oldu. Bence uluslararas topluluk belli bir olaydan kard dersler zerinde fazlaca duruyor ve sonraki grlerini de bu derse dayandryor. Vietnam savandan sonra bir Vietnam sendromu ortaya kmt. Somali'de 18 ABD askerinin ve ok sayda Pakistan askerinin ldrlmesinden sonra bir Mogadiu sendromu yaanmt. Bugn de uluslararas siyasete Kosova sendromu hkim. Artk mdahale ettikten sonra ilerin istenildii gibi gidip gitmediini kontrol etmek de nem kazanyor. rnein Kosova'daki mdahaleden sonra NATO'nun blgede polis gc yoktu. Halbuki Srplara kar yrtlen etnik temizlii engellemek iin bir polis gcne ihtiya vard. Bugn, Kosova'daki savan sona ermesinden sonra olup bitenler nedeniyle uluslararas insani mdahale eskiye oranla biraz gzden dm durumda. ABD ile uluslararas ceza mahkemesi ilikisine gelince. Ne yazk ki ABD bugnk tutumuyla bu davaya zarar veriyor. ABD genelde uluslararas szlemelere imza koymaktan kanyor. rnein BM'nin kard Soykrm Szlemesi ancak 40 yl sonra Ronald Reagan'n bakanl dneminde, 1988 ylnda
Aryeh Neier ile Sylei 6

imzaland ABD tarafndan. Umalm ki ABD uluslararas ceza mahkemesini onaylamak iin de 40 yl beklemesin. Bence uluslararas ceza mahkemesinin ABD'nin onay olmakszn kurulmas ve belli bir sre boyunca etkili bir faaliyet gstermesi ABD'nin bu konudaki direncine son verecektir. Soru: Mdahaleler hangi hukuki temele oturtularak gerekletiriliyor, kimler mdahale karar konusunda inisiyatif alyor? ok yerinde bir soru. Bu konuda zaten nemli bir tartma var. Kosova'daki mdahaleyi destekleyen bir taraf BM'nin ihlaller gerekletirmekte srar eden devletlere kar askeri mdahalede bulunmasn savunuyor. Bir mdahale yolu BM Gvenlik Konseyi'nin uluslararas bar korumak adna karar alarak mdahale etmesi. Bir baka yntem ise uluslararas hukuktan kaynaklanan baz ykmllklere dayanarak soykrm durumlarnda mdahale etmek. Bu mdahaleler BM art'na eklenen Soykrm Szlemesi'ne dayanarak gerekletirilebilir. Bu szlemeyi imzalayan devletler -ki Kosova'da mdahale eden btn devletler bu szlemeyi imzalamlard- soykrm engellemek ve cezalandrmak amacyla harekete geerek BM'yi greve arabilirler. Elbette bu yntem ad geen ykmllkler dorultusunda hareket etmenin tek yolu deil. rnein Bosna'da Srplar'n destekledii glerin faaliyetleri soykrm dzeyine ulat. 200.000 kii ldrld, 2 milyon kii yaadklar yerlerden srld ve daha pek ok su ilendi. Miloevi 28 ubat 1998'de Kosova'da sava balatt zaman bunun Bosna'da yaanan savan bir kopyas olaca belliydi. NATO 24 Mart 1999'da mdahale etmeden nce 200.000 ile 300.000 kii yerlerinden srld. Ayrca Miloevi ile Richard Holbrook arasnda Ekim 1998'de varlan anlamadan sonra blgeye yerletirilmi yaklak 2000 silahsz gzlemci de blgeden karld. Bu nedenle Bosna'da olduu gibi burada da bir soykrm ihtimalinin olduunu dnmek mmknd. Bu noktada soykrm gereklemeden devreye girip olaylar engelleme ykmll sz konusuydu. Yaplan mdahale de bu dorultuda oldu. Bu durumda u soru akla gelebilir: Uluslararas hukukta BM art m, yoksa Soykrm Szlemesi mi daha nde gelmektedir? Bu sorunun belli bir cevab yok. unu biliyoruz ki uluslararas hukukta u ya da bu szlemenin dierlerine stn olduuna dair bir hkm yoktur. Sylenebilecek tek ey hem BM art'nn hem de Soykrm Szlemesi'nin son derece nemli olduu ve biri lehine dierinin gzard edilemeyeceidir. Kiisel olarak ben Kosova'daki mdahalenin Soykrm Szlemesi'ne dayanlarak gerekletirildiini dnyorum. Tabii bu soruya kesin bir cevap bulmak da mmkn deil aslnda. Soru: Konumanzda ombudsman kavramndan bahsetmediniz. Bugn ombudsmanlk kavram insan haklar alannda nasl kullanlyor? nsanla kar ilenen sular tanm nasl kullanlyor? Ombudsmanlk kurumu eitli lkelerde zellikle kamusal uygulamalar alannda ortaya kyor. Ombudsman genelde parlamento ve kamuoyunun dikkatini bu konulardaki eitli ihlallere yneltiyor. Dolaysyla ombudsmanlk kurumu yalnzca idari ihlallerle ilgili olarak devreye giriyor. Tabii bunun insan haklarna ynelik olarak gsterilen zenin yansmas olarak ortaya kmas da mmkn. nsanla kar sular tartmas ise ilk defa Nrnberg davasyla ortaya kt. Nrnberg mahkemelerinde asl olarak kastedilen ey soykrmd. Aslnda insanla kar sularn tanm soykrm tanmndan daha genitir. Soykrm etnik veya rksal gerekelerle yaplan katliamlar kapsar. nsanla kar ilenen sularn iinde ise siyasi maksatl faaliyetler de kapsanmtr. Nitekim uluslararas ceza mahkemesi iin hazrlanan szlemede, Eski Yugoslavya ve Ruanda'da kurulan mahkemelerin uygulamalarnda insanla kar ilenen sularn tanm daha genitir. Soru: Konumanzda "hakikat komisyonlar"ndan bahsettiniz. Hakikat komisyonlar ile insan haklarn koruma amacyla kurulmu olan insan haklar gruplarnn fark nedir? Hakikat komisyonlar genelde gemie ynelik olarak alr ve gemite ilenen sular, bu sular kimin ilediini, sreten kimin sorumlu olduunu aratrr. Hakikat komisyonlar atma durumlar ile ilgili olarak her iki tarafn da yaptklarn inceler. rnein Arjantin'deki hakikat komisyonu tek bir suu, kayplar aratrmak iin kurulmutur. Bir hakikat komisyonu gemiteki bir sava durumunda iki tarafn
Aryeh Neier ile Sylei 7

iledikleri sular aratrmak iin de kurulabilir. nsan haklar komisyonlar ise imdiki zamanla ilgilidir. imdiki zamanda ihlallere maruz kalan kurbanlara nasl yardm edilecei ile ilgilidir. Soru: nsan haklar ifadeleri eitli kltrlere gre farkl ekillerde tanmlanabilir mi? Ulusal ile uluslararas insan haklar rgtleri arasndaki ilikiyi biraz daha aabilir misiniz? Kukusuz, eitli insan haklar ifadeleri sz konusu olabilir. te yandan, uluslararas insan haklarnda ortak baz ifadeler de vardr. Bence bir insan haklar kuruluuna meruiyet salayan iki temel ey vardr: Birincisi, kullanlan verilerin emin yntemlerle salanmas ve gvenilir olmasdr. Bir uluslararas insan haklar rgt ancak verilerin gvenilir olduuna inanrsa bir ulusal insan haklar rgtnden gelen bilgileri kullanr. Aksi takdirde ulusal insan haklar rgtlerinden gelen bilgileri kullanmamay yeler. Uluslararas insan haklar rgtleri ulusal rgtlere dl verdiklerinde de yerel insan haklar gzlemcilerinin uluslararas hukuka uygun hareket etmelerini ve gvenilir almalar yapmalarna dikkat ederler. Uluslararas gruplarn ulusal gruplardan bekledikleri ey bunlarn uluslararas hukua uygun hareket etmeleri, bir atma durumunda her iki tarafn da ihlallerini gzlemlemeleridir. Ulusal rgtler iki taraf da eit kriterlere gre deerlendirmeleri durumunda inanlrlk kazanrlar. Tabii ihlallerin ounun tek bir tarafa ilendii durumda, her iki tarafn da eit derecede sulu olduunu sylemek yanl olacaktr. Ancak yine de bir tarafn yz ihlaline kar dier taraf tek bir ihlal ilemi de olsa onun da bildirilmesi gerekir. Buradaki temel mesele ihlalleri gzlemleyen rgtn insan haklar ihlallerini taraflar arasnda ayrma gitmeksizin tespit etmesidir. Soru: nsan haklar rgtlerinin devletler tarafndan sk sk eletirilip sulandn biliyoruz. rgtlerin meruiyeti konusunda neler yaplabilir? Elbette pek ok hkmet insan haklar rgtlerini gzden drmek amacyla eitli eyler yapyor. Veri toplama asndan son derece dikkatli olan rgtler bile sulanabiliyor. Bu sorunun tek zm bence verileri olabildii kadar dikkatli ve zenli biimde toplamak. Pek ok ulusal insan haklar rgt iin kendi lkelerinin kamuoyunu etkilemek ve ihlallere maruz kalan kurbanlarla dayanmaya gitmek nemli; ancak bu dayanma abasyla gvenilir olma olgusunun birbirleriyle elien eyler olduunu zannetmiyorum. Ulusal rgtler veri toplama konusunda zenli davranrlarsa uluslararas rgtlerin kendilerini olabildiince gl bir ekilde desteklemelerini de kolaylatrm olurlar. Soru: Devletler dndaki oluumlarn hak ihlalleri konusunda ne gibi bir tavr taknlabilir? Silahl atma durumunda devlet d oluumlarn iledikleri ihlaller Cenevre Szlemesi dorultusunda tespit edilebilir. te yandan, rnein bir gsteride polisin gstericilere kar iddet kullanmas standart olarak bir insan haklar ihlali olarak gsterilebilir. Fakat gstericilerin polise kar, polis daha harekete gemeden iddet uygulamalar Cenevre Szlemesi zelinde ele alnamaz. Byle bir durumdan bahseden bir insan haklar rgt elbette bu iddet kullanmn farkl standartlara dayanarak rapor eder. unu da ak olarak sylemek gerekir ki byle bir olaydan sz eden bir insan haklar rgt gstericilerin kulland iddeti ihlal olarak deerlendirmez. Bu iddetten yalnzca duruma dair btnlkl bir resim vermek adna bahsedilir. Burada mesele polisin ihlallerinden bahsetmek, ama olay arptmamak iin dier grubun yaptklarn da iin iine katmaktr. Soru: Uluslararas boyutta insan haklar gzetimi iin neler yaplyor? Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin evrensel boyutta bir denetim mekanizmas oluturma yolunda bir almas var m? Dnyada insan haklar gzlemleme faaliyetlerinin nemli blm sivil toplum kurulular tarafndan gerekletiriliyor. Hkmetler aras gzetim mekanizmalar da var. rnein Avrupa devletleri arasnda byle bir sistem var. Ayrca Amerikan devletleri insan haklar komisyonu, Amerikan devletleri insan haklar oluumlar var. Bu oluumlar da insan haklar alannda nemli bir itihat oluturdular, Latin Amerika'daki insan haklar ihlallerine mdahale ettiler. Ancak Asya veya Afrika'da byle devletleraras sistemler yok. BM meselesine gelince, buradaki sorun BM'ye ye devletlerin farkl siyasal grleridir.
Aryeh Neier ile Sylei 8

Bir BM insan haklar komisyonu var, eitli lkelerden temsilciler bu komisyonun faaliyetlerine katlyorlar. Komisyonun u anda yaklak 50 yesi var. Fakat Libya veya Irak gibi lkelerin bu komisyonda faaliyet gsterdiklerini grmek pek mmkn deil. Sonu olarak BM insan haklar komisyonu etkili bir oluum olacaa benzemiyor. Yalnzca zaman zaman etkisini hissettirebiliyor. BM'nin, zellikle de Gvenlik Konseyi'nin siyasal yaps da bu komisyonun etkili bir ekilde almasn engelliyor. Gvenlik Konseyi'ndeki lkelerden in kendi evinde insan haklar ihlalleri gerekletiriyor. ABD ihlalcileri koruyor, Fransa ise Afrika'daki baz olumsuz politikalara arka kyor. Fransa zellikle Ruanda'daki soykrmda ok olumsuz bir rol oynad. Gvenlik Konseyi'nin bir baka lkesi olan Rusya da eenistan'da yaptklarnn tartlmasn istemiyor, kendisinin eletirilmesini engellemeye alrken baka ihlallerin zerine gidilmesinin de yolunu tkyor. BM iinde her tr oluum ve gruba rastlamak mmkn. rnein Asya blokuna veya Afrika blokuna dahil lkelerin birbirlerine arka ktklar ortada. u aamada insan haklarn korumak asndan BM sisteminin olumsuzluklar nasl ortadan kaldrlabilir bilemiyorum. Tam da bu sorunlar nedeniyledir ki, Avrupa insan haklar mahkemesi, Amerikan devletleri insan haklar mahkemesi gibi blgesel oluumlar BM'nin yerini almlardr. Bu oluumlar BM'nin brakt nemli bir boluu dolduruyorlar. ARYEH NEIER LE SYLE Ruen akr - Kaya ahin RUEN AKIR: Konumanzda yerel, blgesel, ulusal ve uluslararas insan haklar savunuculuundan bahsettiniz. yle grnyor ki insan haklar savunuculuu da profesyonel bir i, bir business haline gelmeye balyor. Bu konuda ne dnyorsunuz? ARYEH NEIER: Bunun bir "business" olduunu dnmyorum. te yandan bir meslek olduuna inanyorum. Bu alanda yllarca alan ve bu konuda mesleki beceriler edinen birok insan var. Bu alana zg mesleki standartlar, mesleki bir etik de sz konusu. Ancak bu bir "business" deil nk yalnzca kr amac gtmyorlar. nsan haklar alannda alan ve kariyer yapan insanlar ortalama maalar alyorlar. R. AKIR: Trkiye'ye veya baka lkelere gittiinizde ok eitli evrelerden gelen insanlarla karlayorsunuz. Bu farkllk retkenlie mi yol ayor, yoksa engelleyici mi oluyor? A. NEIER: Byle bir farklln son derece retken olduunu dnyorum. rnein avukatlar hukuk bilgilerini ortaya koyuyorlar, doktorlar fiziksel verilerin toplanmasna yardm ediyorlar, gazeteciler yaplan aratrmalara katkda bulunuyorlar, tarihiler balam ve arkaplan oluturulmasn salyorlar. Bu disiplin eitliliinin faydal olduuna inanyorum. R. AKIR: Siz ahsen zellikle komnizm sonras lkelerde alyorsunuz... A. NEIER: Sovyet sonras lkeler ksa zaman nce dnyaya aldlar, biz de buralarda alyoruz. te yandan bugn Afrika'nn pek ok lkesinde, Guatemala'da, Haiti'de faaliyet gsteriyoruz. ABD'de bir kolumuz var. Endonezya'da da faaliyet gsteriyoruz. Bir dnem Burma'da da altk. Ksacas faaliyet alanmz nemli lde genilettik. R. AKIR: te yandan biliyorsunuz ki komnist dnemde insan haklar ya da sivil haklar gibi kavramlar yoktu ortada... A. NEIER: Buna katlmyorum. Bu kavramlar elbette vard, hatta kimi zaman komnist devletlerin kendileri insan haklarn ve sivil haklar savundular. rnein 1975'te Helsinki Szlemeleri'ni imzalayarak insan haklarn ve medeni haklar tanyacaklarn gvence altna alm oldular. Devletler bu szlemelerin gereklerini hayata geirmemi olsa da baz yurttalar iin bu haklarn hi olmazsa

Aryeh Neier ile Sylei

kavramsal olarak mevcut olmas nemliydi. Baz kiilerin bu kavramlardan hareketle ve bu kavramlara atfla insan haklar alannda alacak baz sivil toplum rgtlerini oluturmalar mmkn oldu. R. AKIR: Peki insan haklar savunuculuu eski komnist devletlerde bugn ne durumda? Bu faaliyete ne gzle baklyor? A. NEIER: Bu lkelerde karlalan zorluklar dier lkelerde karlalanlara benziyor. Macaristan ve Bulgaristan gibi lkelerde bir taraftan etkili insan haklar rgtleri var. Ancak dier yandan ingenelere kar byk ayrmclk uygulanyor. Bu insanlar hem polis iddetiyle hem de kamu hizmetlerindeki ayrmclkla kar karyalar. Bu durum zellikle Bulgaristan'da son derece vahim. Macaristan'da ise belediye hizmetleri Bulgaristan'a oranla daha eit dalm. Yine de her iki lkedeki en nemli sorunun bu olduunu syleyebiliriz. R. AKIR: slam lkelerinden hangilerinde alyorsunuz? A. NEIER: Eski Sovyet Bloku'nun eitli mslman lkelerinde, ayrca Afrika'da Senegal'de, Cezayir'de, mslman ve hristiyanlarn eit olarak dald Fildii Sahili'nde alyoruz. Faaliyet gsterdiimiz lkelerden yaklak bir dzinesinde mslmanlar ounluu oluturuyor ya da geni bir aznlk olarak yayor. Bu aznln toplam nfusa oran genelde lke nfusunun te birine ulayor. R. AKIR: Biliyorsunuz slam ve demokrasi, slam ve insan haklar konusunda bir tartma var. A. NEIER: Ben bu noktada bir eliki grmyorum. rnein altmz yerlerden biri Bat Afrika'nn en demokratik lkesi, ayn zamanda en youn mslman nfusa sahip olan Senegal. te yandan ounluu hristiyan olan Liberya diktatrlkle ynetiliyor. R. AKIR: Internetteki kitap sat sitelerinde slam ve Demokrasi, slam ve nsan Haklar gibi konularda ok sayda kitaba rastlyoruz, fakat Hristiyanlk ve Demokrasi veya nsan Haklar konularnda herhangi bir ey yok. A. NEIER: Bunun nedenini aklayabilecek durumda deilim ama baka bir tarihsel dneme bakacak olursanz Hristiyanlk ile Demokrasi'nin uyumlu olup olmad konusunda yazlm pek ok kitaba rastlayabilirsiniz. R. AKIR: Bu soruyu sormamn nedeni pek ok mslmann bu yaklam smrgeci bir yaklam olarak grmesi. Benzer bir durum kadn konusunda da geerli. Sizce bu tartmalarn yeri neresi? nsan haklar savunuculuu mu yoksa baka bir ereve mi? A. NEIER: Kadn haklarnn savunulmas elbette insan haklar savunuculuunun bir paras. Ancak kadn haklarnn tamamen ve srekli olarak grmezden gelindii bir duruma rastlamak zor. Bunun yerine din olgusundan bamsz olarak kadn haklarnn dnyann herhangi bir yerinde yle ya da byle ihlal edildiini syleyebiliriz. unu da eklemek isterim ki Hristiyanln kktendinci yorumlarnn egemen olduu yerlerde de kadnn haklar ihlal ediliyor. ok gl bir kktendinciliin gzlendii ABD'de bunu grmek mmkn mesela. KAYA AHN: Ben daha geni balamda bir soru sormak istiyorum. Konferansnz bende belli bir iyimserlik uyandrd. rnein insan haklar ihlalleri davalarna bakacak uluslararas bir yapnn kurulmas fikri gerekten etkileyiciydi. Ben son yllardaki deiimle ilgili bir soru sormak istiyorum. Bundan nce atma, hak ihlalleri veya soykrm gibi durumlarda tipik olarak BM mdahale ederdi. Son yllarda ise NATO'nun ilevinin giderek arttn, hatta inisiyatifin neredeyse BM'den NATO'ya getiini gryoruz. NATO ise kimi durumlarda BM'nin yapacandan ok daha sert bir ekilde, hatta neredeyse bir tr iddetle mdahale ediyor. Uluslararas alana baktmzda kabaca iki tr mdahale ekli gryoruz. Birincisi Helsinki Watch veya dier uluslararas kurulularn srece mdahalesi, ikincisi ise BM veya NATO'nun devreye girmesi. Bu silahl mdahaleler hakknda ne dnyorsunuz?

Aryeh Neier ile Sylei

10

A. NEIER: Aslnda bugne kadar genelde insan haklar ihlallerine ynelik tepkiler sivil kesimlerden geldi ve iddetten uzak kald. te yandan yle durumlarla da karlayoruz ki ihlalleri sona erdirmek iin tek yol iddet kullanmak oluyor. NATO bugne kadar bu tarz mdahaleleri Bosna ve Kosova'da yapt. Kosova mdahalesi ile ilgili baz tartmalar olsa da Bosna'daki mdahale etkili oldu. Dayton Anlamalar'nn imzalanmasn ve savan sona ermesini bu mdahaleye borluyuz. Bosna ve Kosova rneklerinden nce de eitli silahl mdahaleler oldu. rnein 1980'lerin sonunda Bat Afrika devletleri Liberya'daki i sava sona erdirmek iin bir grup olarak mdahale ettiler. Ayn devletler NATO'nun Kosova'ya ve BM'nin Dou Timor'a silahl olarak mdahale ettikleri dnemde di Amin'in insan haklar ihlallerine kar Uganda'ya mdahale ettiler. Elbette insan haklarnn ihlal edildii bir duruma silahl olarak mdahale etmek talihsiz bir ey. te yandan yle anlar geliyor ki iddet kullanmaktan baka zm kalmyor. eitli insan haklar rgtleri Bosna'daki ihlalleri yl boyunca bildirdiler. Bu yl boyunca 200.000 kii ldrld, iki milyon kii yaadklar yerlerden srld. NATO ite bu durum karsnda silahl mdahalede bulundu. Biliyorsunuz NATO her eyden nce ok gl bir askeri rgt. BM'nin ise srekli bir askeri gc yok. ye devletler askerlerini savamak iin deil, bar korumak iin veriyorlar BM'ye. Bosna'ya bir bar gc yollamt BM, fakat bilindii gibi bu bar gc ihlalleri engellemekte etkin olamad. Bundan dolay NATO mdahale etti. R. AKIR: Peki bir insan haklar rgt NATO mdahalesinin gzlemcisi olabilir mi? nk biliyorsunuz ki NATO'nun son mdahaleleri, rnein Yugoslavya'y bombalamas hayli eletirildi. A. NEIER: Yugoslavya'nn bombalanmasn ben de eletiriyorum. Zaten iin iine iddet girdikten sonra askeri glerin yaptklarn denetim altnda tutmak iyice zorlayor. te yandan, Bosna rneine dnecek olursak, bu mdahale, dnya kamuoyunun Temmuz 1995'te Srebrenica'da olup bitenleri renmesinden sonra gerekleti. Austos aynn balarnda Srebrenica'da olup bitenler renildi. NATO'nun bombardman Austos ve Eyll 1995'te gerekleti. Sava sona erdiren Dayton Konferans da Kasm 1995'te topland. Burada u gerekle yzlememiz gerekiyor: Karmzda byle bir rnek varken, yldr sren sava giderek daha geni apta katliamlara doru yol alyorken byle bir durum karsnda alternatifimiz nedir ki? General Mladi'in veya Radovan Karadzi'in insan haklar ihlallerini ortaya koyan aklamalar m? Bunlarn etkili olmasn ok isterdim elbette. Ama be veya on tane daha Srebrenica vakasyla m kar karya kalsaydk? R. AKIR: Fakat, rnein insan haklar rgtleri silahl atma durumlarnda yaanan insan haklar ihlallerini rapor ediyorlar. Fakat BM veya NATO'nun Irak, Somali ve Bosna mdahalelerinde de baz ihlallerin yaand ortada. Bu konuda bir ey yaplyor mu? A. NEIER: Tabii, silahl mdahale olan her yerde uluslararas insani hukukun inendii durumlarla karlayoruz. Zaten Human Rights Watch da Yugoslavya raporunu NATO mdahalesinden sonra yaymlad ve NATO bombardmannda hayatn kaybeden her bireye tek tek raporunda yer verdi. Bu raporda NATO bombardmannda yaklak 500 kiinin ldn gryoruz. Bu kayplarn byk bir blm sivil. Bu rakamn iinde bombardmanda yanllkla ldrlen baz Kosoval Arnavutlar da var. NATO bombardmanlarnn insan haklar ihlallerine yol at ortada. Bu ihlallerin en vahimi Srbistan Radyo Televizyonu stdyolarnn bombalanmas oldu. Tabii vericileri bombalamak baka, stdyolarn bombalanmas baka ey... Sonradan ortaya kt ki, NATO Yugoslav ynetimine binay bombalayacan bildirmiti. Bunun zerine st dzey yneticiler binay terk etmiti fakat 16 teknisyene binada kalma emri verilmiti. Sonuta 16 teknisyen bombardmanda hayatn kaybetti. Ksa zaman nce, len teknisyenlerin aileleri binann bombalanacan sylemedikleri iin radyo-televizyon kurumu yetkililerini mahkemeye verdiler. Tabii bu konuda kurum yneticilerinin ve Miloevi'in -nk binann bombalanaca haberi nce Miloevi'e verilmiti- suu olsa da hibir ey NATO'nun oray bombalamasn meru gsteremez. Bunun yannda, gndz vakti, insanlarn sokakta bulunduu saatlerde kprlerin bombalanmasn da insan haklar ihlali olarak gryorum. Human Rights Watch da bu grte. Ayrca UA de NATO'nun Kosova'daki ihlalleri hakknda bir kitapk yaymlad. R. AKIR: Uluslararas insan haklar mahkemesi projenizin pek iyi gitmediini syleyebilir miyiz?
Aryeh Neier ile Sylei 11

A. NEIER: Aslnda ileriye doru admlar atyoruz. Bu projeyi 60 lkenin onaylamas gerekiyor. imdiye kadar 30 lkenin onayn aldk. Ayrca biliyorsunuz onay alnmas ok yava bir sre. Pek ok lke bunun iin anayasasn deitirmek zorunda. rnein Tayland'da kraln hibir ekilde sulanamayaca yolunda bir hkm var. Herkesin yarg nne karlabileceini savunan bir szlemeyi onaylayacak olursanz anayasann ilgili maddelerini de deitirmeniz gerekir. Baz lkelerde verilebilecek en yksek cezann 20 ya da 30 yl olmas gibi bir durum var. Baz lkelerde ise vatandalarn baka lkelerde yarglanmalar yasak. Bu nedenle birok lkede anayasa deiikliine gidilmesi gerekiyor. Bu ise kimi yerlerde iki ayr parlamentonun ilgili deiiklikleri onaylamasn gerektiren uzun bir sre anlamna geliyor. Ama 2003 ylna kadar gerekli sayya ulalacana ve bu mahkemenin faaliyete geeceine inanyorum ben. R. AKIR: Peki, vakfnzn almalarnda Trkiye ne gibi bir yer tutuyor? A. NEIER: Belli bir sredir Trkiye'de ne gibi bir rol oynayabileceimizi dnyoruz. Trkiye faaliyet gsterdiimiz lkelerle ilikili olmas asndan bizim iin nemli. rnein faaliyet alanlarmz olan Balkan lkelerinde, Kafkasya'da, Rusya ve Orta Asya'da Trkiye'nin nemli bir etkisi var. Bu nedenle Trkiye'de de faaliyete gemeyi belli bir zamandan beri dnyoruz. Trkiye'ye gelmemin nedeni de bu konuda nabz yoklamakt. Sanyorum nmzdeki birka hafta iinde kesin bir karara varacaz. R. AKIR:Bu faaliyetinizde Trkler'le mi alacaksnz? A. NEIER: Evet, ilkelerimizden biri de faaliyet gsterdiimiz lkelerdeki insanlarn dncelerine yer vermek. Trkiye'de de lke iinde belli bir yere sahip olan, ak toplumun deerlerine inanan, lke gereklerinden haberdar kiilerle almak istiyoruz. R. AKIR: Pinochet davasnn nemli bir dava, hatta bir mucize olduunu dnyorum. Fakat Pinochet kadar nl olmasalar da ikence suu ileyen pek ok insan var. rnein bir Trk vatanda olarak ABD'de yaayan bir ikenceciyi bir ABD mahkemesine ikayet etsek ne olur? A. NEIER: ABD'de "Yabanclarn Su Duyurularna Dair Yasa" (Alien Tort Claims Act) var. 1798'de karlm olan bu yasaya gre ABD'de yaayan biri, yine ABD'de yaayan bir bakasn yabanc bir lkede iledii sutan dolay dava edebilir. Bundan 20 yl nce Brooklyn'de bir kadn Paraguay'da kardeini ikenceyle ldren adam grd ve bu kiiye kar bir dava at. Bir Amerikan mahkemesi de bu davann yabanclarn su duyurularyla ilgili yasa uyarnca grlebileceine karar verdi. Buna benzer pek ok dava daha ald. Tabii bunlar bireysel temelde alan davalar. ABD'de bugne kadar bu ekilde yaklak 30 davann grldn sanyorum. Bu davalardan sadece bir tanesinin sonucunda para cezas verildi. 1986'da ABD Filipinler'in devrik diktatrne Hawaii'de oturma izni vermiti. Bunun zerine ABD'de yaayan Filipinli ikence kurbanlar Marcos'a kar dava atlar. Markos bu srada, ardnda ykl bir miras brakarak ld. kence kurbanlarnn bazlar bu mirastan tazminat alabildiler. Fakat dier davalarda kurbanlara tazminat denmedi. R. AKIR: ABD'de ikencenin yasak olduunu biliyoruz. rnein Paraguayl bir ikenceci ABD yasalarna gre de mahkm edilebilir. A. NEIER: ABD, BM kence Szlemesi'ni onaylad. Bu szlemeyi imzaladktan sonra yabanc lkelerdeki ikencelerin de dava konusu olabilmesini ngren baz maddeler kard. Fakat ABD hukuku geriye doru ilemediinden ancak szlemenin imzaland tarih olan 1994 ylndan sonraki sular bu kanun kapsamna giriyor. te yandan bugn New York'ta yaayan Haitili eski bir ikenceciye, Emmanuel "Toto" Constant'a dava amak yolunda bir giriim var. Bu giriim baarya ularsa 1994 tarihli kanun uyarnca alm ilk dava olacak. ngiliz mahkemeleri bu konuda ABD'dekilerden ok daha ileride.

Aryeh Neier ile Sylei

12

R. AKIR: Kimi zaman Trkiye'deki ikenceciler dl olarak yurtd hizmetine atanyor. A. NEIER: Baz ikencecilerin diplomatik dokunulmazla sahip olmas elbette bir baka sorun. Pinochet de dokunulmazl olduunu iddia ediyordu. Fakat ngiltere, eski bir devlet bakan ve kendisinin hazrlad anayasa uyarnca mr boyu senatr olan Pinochet'nin lkeye diplomatik amalarla gelmediini syleyerek bu iddiay reddetti. Ayn ekilde bir ikenceci askeri atae olarak da grevlendirilebilir. Burada mesele bu insanlarn mevkiinin onlara dokunulmazlk salayp salamamas. Bu durum da ilgili lkenin yasalarnn diplomatik prosedrle ilgili Viyana Anlamas'na ne derece uyduuyla balantl.

Aryeh Neier ile Sylei

13