UDK 691.3.004.6 Primljeno 5. 4. 2006.

GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557 549

Ponaanje kompozitnih materijala
pri sloenom optereenju
Vesna Lackovi, Vicko imi
Kljune rijei
ortotropni kompozitni
materijali, sloeno
optereenje, izotropni
materijal, anizotropni
materijal, mehanika
svojstva kompozita,
teorije vrstoe
V. Lackovi, V. imi Prethodno priopenje
Ponaanje kompozitnih materijala pri sloenom optereenju
Opisana su eksperimentalna istraivanja mehanikih svojstava kompozitnog materijala (poliesterskog
laminata armiranog staklenim vlaknima) pri jednoosnom i vieosnom stanju naprezanja. Analiza
graninog stanja ortotropnog kompozitnog materijala pri dvoosnom stanju naprezanja provedena je
prema Goldenblat Kopnovljevoj teoriji vrstoe, koja prema provedenim istraivanjima najbolje
odgovara za promatrani materijal. Istaknuto je dobro podudaranje rezultata provedenih istraivanja.
Key words
orthotropic composite
materials, combined
loading, isotropic
material, anisotropic
material, mechanical
properties of composites,
strength theories
V. Lackovi, V. imi Preliminary note
Behaviour of composite materials subjected to combined load
Experimental study of mechanical properties of a composite material (glass fibre reinforced polyester
laminate) subjected to uniaxial and multiaxial stress is described. The limit state analysis of an
orthotropic composite material subjected to biaxial stress was conducted according to the Goldenblat -
Kopnov theory of strength which - as demonstrated in this research - is best suited for the material
under study. The good correspondence of results obtained in this study is emphasized.
Mots cls
matriaux composites
orthotropiques, charge
compose, matriau
isotropique, matriau
anisotropique, proprits
mcaniques de composites,
thories de rsistance
V. Lackovi, V. imi Note prliminarie
Comportement des matriaux composites soumis une charge compose
L'tude exprimentale des proprits mcaniques d'un matriau composite (laminat de polyester arm
de fibres de verre), soumis aux contraintes uniaxiales et multiaxiales, est dcrite. L'analyse de l'tat
limite du matriau composite orthotropique soumis une contrainte biaxiale a t conduite selon la
thorie de rsistance Goldenblat - Kopnov qui est la plus approprie pour le matriau tudi - comme
dmontr dans la prsente tude. L'accent est mis sur une bonne correspondance des rsultats obtenus
dans l'tude.

o ,
,
,
,

. , .
o
oo
.
oo
- , , ,
.
.
Schlsselworte
orthotrope
Kompositmateriale,
zusammengesetzte
Belastung, isotropes
Material, anisotropes
Material, mechanische
Eigenschaften des Komposits
Festigkeitstheorien
V. Lackovi, V. imi Vorherige Mitteilung
Verhalten von Kompositmaterialen bei zusammengesetzter Belastung
Man beschreibt experimentale Forschungen der mechanischen Eigenschaften von Kompositmaterialen
(Polyesterlaminat bewehrt mit Glasfasern) bei ein- und mehrachsigem Spannungszustand. Die Analyse
des Grenzzustandes des orthotropen Kompositmaterials bei zweiachsigem Spannungszustand wurde
nach der Festigkeitstheorie von Goldenblat - Kopno durchgefhrt, die nach den durchgefhrten
Forschungen bestens dem betrachtetem Material entspricht. Hervorgehoben ist die gute
bereinstimmung der Ergebnisse der durchgefhrten Forschungen.
Autori: Mr. sc. Vesna Lackovi, dipl. ing. fizike, Institut graevinarstva Hrvatske; prof. dr. sc. Vicko imi,
dipl. ing. gra. Graevinski fakultet Sveuilita u Zagrebu
Ponaanje kompozitnih materijala V. Lackovi, V. imi
550 GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557
1 Uvod
Kompozitni se materijali sastoje od dvaju ili vie razno-
rodnih materijala i pripadajuih svojstava koje nemaju
ishodini materijali. Kompozitni materijali mahom su
anizotropni, s razliitim vrstama anizotropije, no naje-
e ortotropni.
Radi poznavanja naprezanja pri kojima kompozit dolazi
u opasno stanje (teenje ili lom), moraju se uzeti u obzir,
osim rezultata ispitivanja pri jednoosnom stanju napre-
zanja, i rezultati ispitivanja pri vieosnom stanju napre-
zanja. Meutim, zbog sloenosti ureaja za ispitivanje i
velikog broja moguih kombinacija djelovanja glavnih
naprezanja, eksperimenti s istodobnim vieosnim opte-
reenjem rijetko se izvode. Zbog toga se uvode teorije
vrstoe, koje na temelju mehanikih svojstava materi-
jala pri jednoosnom stanju naprezanja prognoziraju me-
hanika svojstva pri vieosnom stanju naprezanja.
Za kompozitne materijale mogue je primijeniti jednu od
posebnih teorija vrstoe, prikazanu u obliku- ( ) F f
ij
, o ,
pri emu je F cjelokupnost vie karakteristika materijala
koje odreuju konkretni oblik kriterija vrstoe.
Za odreeni kompozitni materijal, koji je bio predmetom
ovoga istraivanja, odabrana je i eksperimentalno potvr-
ena Goldenblat-Kopnovljeva teorija vrstoe.
To je polinomni kriterij koji u sebi ujedinjuje anizotrop-
na svojstva vrstoe materijala, a moe se jednostavno
izraziti u obliku polinoma od komponenata tenzora vrsto-
e raznih redova i komponenata tenzora naprezanja.
Komponente tenzora vrstoe odreuju se na osnovi
rezultata eksperimenata koji se provode pri jednoosnom
optereenju.
Za eksperimentalna istraivanja konstanti elastinosti i
vrstoe, pri jednosnom i vieosnom statikom optere-
enju izabran je kompozitni laminat proizveden postup-
kom strojnog namatanja (Filament Winding), sastavljen
od: ENDUR M 105 TB - tiksotropirane nezasiene po-
liesterske smole, koja omoguava izradu laminata deb-
ljine 2-10 mm (matrica) i staklenih vlakana srednje gus-
toe 2407,34 kg/m
3
i vlane vrstoe 917,3 MPa (dis-
perzna faza).
Smola je tiksotropirana, predubrzana i nezasiena s nis-
kom emisijom stirena (50% manje nego kod standardnih
poliesterskih smola). Ima dobra svojstva u impregnaciji
staklenih vlakana, pa se dobro ponaa pri laminiranju i
rasprivanju u tehnici strojnog namatanja.
Polimerizacijska svojstva takvih smola omoguavaju
izradu laminata debljine 2-10 mm. Serija ENDUR M
105 sadri nekoliko predubrzanih izvedaba koje se raz-
likuju po vremenima stvaranje gela u svrhu postizanja
najboljih karakteristika specifinih laminatnih konstrukcija.
Kompozitni materijal staklenim vlaknima armiran po-
liesterski laminat na kojemu su izvedena eksperimental-
na istraivanja proizveden je u tvornici DOMITRAN u
Sv. Ivanu Zelini. Nain proizvodnje strojnim namata-
njem prikazan je na slici 1.
Slika 1. Dio procesa proizvodnje strojnoga namatanja cijevi
Mrea staklenih vlakana poloena je pod kutom od 30
0
prema glavnoj osi anizotropije x (L), na nain kako je
prikazano na slici 2.
Slika 2. Mrea staklenih vlakana u jednom sloju laminata
2 Eksperimentalna istraivanja mehanikih
svojstava kompozita pri sloenom optereenju
Provedena su se istraivanja sastojala od dvije cjeline:
odreivanja mehanikih svojstava materijala pri jedno-
osnim stanjima naprezanja i istraivanja istih svojstava
pri dvoosnom stanju naprezanja.
Slika 3. Uzorci oznaka X, Y, Z za ispitivanja mehanikih svojstava
materijala pri jednoosnom rastezanju
V. Lackovi, V. imi Ponaanje kompozitnih materijala
GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557 551
Na slikama 2. i 3. prikazani su uzorci za ispitivanja vlanih
svojstava kompozita pri jednoosnom vlanom optereenju.
Budui da se istraivao ortotropni kompozitni materijal
u pokusu je trebalo odrediti konstante elastinosti (Youn-
gov modul elastinosti i Poissonov omjer ) za razliite
smjerove vlakana prema smjeru naprezanja. Taj se dio
eksperimenta veim dijelom odnosio na ispitivanja uzo-
raka pri vlanim naprezanjima. Osim vlanih pokusa u
prvome su dijelu ispitane tlane i posmine vrstoe,
radi odreivanja prikladne teorije vrstoe za ispitani
kompozitni materijal.
Prvi dio eksperimentalnih istraivanja pokazao je da se
teorije vrstoa I. reda ne mogu primijeniti pri predvia-
nju kritinog stanja kompozitnih materijala kod vieos-
noga stanja naprezanja, ve da je za takvo stanje napre-
zanja kod kompozita potrebno primijeniti jednu od teo-
rija vrstoa II. reda. Za to je bilo potrebno ispitati vrs-
toe kompozita na nain koji predvia Goldenblat Kop-
novljev kriterij vrstoe, koji za sluaj ravninskog stanja
naprezanja glasi:
( ) 1 4 2
2
1212 1122
2
2222
2
1111
22 11
s H + H + H + H
+ H + H
xy y x y x
y x
t o o o o
o o
, (1)
gdje su komponente tenzora vrstoe odreene
izrazima:
|
|
.
|

\
|
= H
xt xv
o o
1 1
2
1
11
|
|
.
|

\
|
= H
yt yv
o o
1 1
2
1
22
H
12
= 0
2
1111
1 1
4
1
|
|
.
|

\
|
+ = H
xt xv
o o

2
2222
1 1
4
1
|
|
.
|

\
|
+ = H
yt yv
o o

|
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ +
|
|
.
|

\
|
+ = H
+
2
45 45
2
2
1122 0 0
1 1 1 1 1 1
8
1
xy xy
xt xv yt yv t t
o o o o
2
0
1212
8
1
t
= H , (2)
pri emu je:
xv
o
- vlana vrstoa u osnovnom smjeru x
xt
o
- tlana vrstoa u osnovnom smjeru x
yv
o
- vlana vrstoa u osnovnom smjeru y
yt
o
- tlana vrstoa u osnovnom smjeru y
0
t - posmina vrstoa u osnovnim smjerovima
0
45 +
xy
t
- pozitivna posmina vrstoa u ravninama
jednako nagnutim prema osnovnim smjerovima
pod kutom +45
o
0
45
xy
t
- negativna posmina vrstoa u ravninama jed-
nako nagnutim prema osnovnim smjerovima
pod kutom -45
o
Drugi dio eksperimenta sastojao se od pokusa na mode-
lu cijevi, gdje je ispitano ponaanje kompozitnog mate-
rijala pri istodobnom optereenju na tlak i rastezanje.
Konano, rezultati jednoosnih pokusa posluili su za
proraun komponenti tenzora vrstoe i provjeru Golden-
blat Kopnovljev kriterija vrstoe za ravninsko stanje
naprezanja.
2.1 Mehanika svojstva kompozitnog materijala
pri jednoosnom vlanom optereenju
Vlane vrstoe i konstante elastinosti za tri smjera
vlakana prema smjeru optereenja odreene su na
uzorcima, oznaka skupina X, Y, Z, koji su u obliku
tapa izrezani iz kompozitnog materijala. Uzorci su
standardnog oblika, prosjene plotine poprenog pres-
jeka 5,4 10,9 mm (slika 3.).
Ispitivanje vlane vrstoe slijedilo je upute grupe norma
EN ISO 527:1997 Determination of tensile properties
(for isotropic and ortotropic fibre reinforced plastic
components). U svakoj skupini ispitano je po 5 uzoraka.
Za mjerenje deformacija na uzorcima su postavljene K-
rozete elektrootpornih tenzometara T
1
, T
2
, T
3
, mjerne
baze 6 mm (slika 3.). Kod uzoraka oznaka X vlakna su
se nalazila pod kutom od 30
0
prema glavnoj osi anizo-
tropije x (L). Na uzorcima oznaka Y staklena su vlakna
bila pod kutom od 60
0
prema glavnoj osi anizotropije y
(T), a na uzorcima oznaka Z pod kutom od 15
0
prema
smjeru optereenja. Na osnovi provedenih ispitivanja za
svaku je skupinu uzoraka odreena vlana vrstoa
materijala, modul elastinosti i Poissonov omjer.
Ureaj za ispitivanje uzorka na rastezanje prikazan je na
slici 4.
Uvjeti ispitivanja: laboratorijski (temperatura: T = 23
0
C,
relativna vlanost: o = 65%)
Optereenje: statiko brzina optereenja 0,3 (probni
uzorak) do 0,5 kN/min.
Na jednak su nain ispitani uzorci oznaka Y i Z.
Konstante elastinosti odreene su iz podataka dobive-
nih izravnim mjerenjem deformacija na uzorcima.
Ponaanje kompozitnih materijala V. Lackovi, V. imi
552 GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557
Slika 4. Ispitivanje uzorka kompozita na rastezanje
Na temelju podataka dobivenih u pokusu za tri smjera
optereenja u odnosu na glavne osi anizotropije, vlane
vrstoe kompozitnog materijala odreene su:
Za uzorke oznake X: o
xv
= 77,84 MPa
Za uzorke oznake Y: o
yv
= 46,87 MPa
Za uzorke oznake Z: o
zv
= 124,00 MPa
Na temelju podataka dobivenih u pokusu, za svaku sku-
pinu uzoraka izraeni su o - c dijagrami, iz kojih je od-
reen Youngov modul elastinosti E i Poissonov omjer.
Na slici 5. su prikazani linearni dijelovi dijagrama o - c
za uzorke oznake Y. Pripadajue vrijednosti naprezanja i
deformacija za uzorke oznaka Y nalaze se u tablici 1. Is-
tim postupkom obraeni su uzorci oznaka X i Z.
Tablica 1. Vrijednosti naprezanja i relativnih deformacija
u dijagramu o - c za uzorke oznake Y
Vrijednosti modula elastinosti i Poissonova omjera pri-
kazane su u tablici 2.
Tablica 2. Modul elastinosti (E) i Poissonov omjer (v)
kompozitnog materijala
E
z15
0
= 23 029 MPa v
z15
0
= 0,19
E
x30
0
= 8 938 MPa v
x30
0
= 0,39
E
y60
0
= 12 664 MPa v
y60
0
= 0,45
Y3
Y2
Y4
Y5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5
c (%o)
(MPa)
Y2
Y3
Y4
Y5
Slika 5. Linearni dijelovi dijagrama o - c za uzorke oznake y
2.2 Odreivanje tlane vrstoe kompozitnog
materijala
Tlana vrstoa kompozitnog materijala odreena je na
prei TONY TECHNIK 300 kN u Laboratoriju za vezi-
va IGH u Zagrebu.
Tlana vrstoa kompozita odreena je na uzorcima:
- kojima je glavna os anizotropije x (L) paralelna sa
smjerom optereenja (o
xt
)
- kojima je glavna os anizotropije y (T) paralelna sa
smjerom optereenja (o
yt
).
Ispitivanje kompozitnog materijala na tlak provedeno je
na uzorcima oblika kocke dimenzija 4 x 4 x 4 cm ,
optereenih u smjeru jedne od glavnih osi anizotropije
(slika 6.). U svakoj inaici optereenja ispitana je serija
od 5 uzoraka.
Slika 6. Uzorak za ispitivanje tlane vrstoe kompozitnog mate-
rijala u dvije meusobno okomite ravnine optereenja
Pri ispitivanju uzoraka na pritisak uoeno je da kod mak-
simalnog optereenja dolazi do raslojavanja slojeva
kompozitnog laminata na uzorcima koji su optereivani
u smjeru glavne osi x(L) i na onima koji su optereivani
u smjeru glavne osi y(T), (slika 7.).
(MPA) 8,46 17,10 25,40 33,10
Y2
() 0,79 1,56 2,17 2,60
(MPA) 7,94 15,90 23,80 31,70 39,60 47,60
Y3
c () 0,49 1,15 1,80 2,48 3,34 4,05
(MPA) 8,15 16,00 24,00 32,00 39,90
Y4
() 0,28 0,75 1,34 2,00 2,66
(MPA) 8,49 17,00 25,50 34,20 42,50
Y5
() 0,64 1,47 2,33 2,76 3,14
V. Lackovi, V. imi Ponaanje kompozitnih materijala
GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557 553
Slika 7. Uzorak kompozita nakon loma pri jednoosnom tlanom
optereenju
Na osnovi podataka dobivenih u pokusu odreene su
srednje vrijednosti tlane vrstoe kompozitnog materi-
jala u smjeru glavnih osi anizotropije:
o
xt
= 123,6 MPa i o
yt
= 120,9 MPa
Na dva uzorka ispitana je tlana vrstoa pri optereenju
okomitom na smjer prostiranja vlakana. Rezultati
ispitivanja pokazali su da je u ovome sluaju tlana vr-
stoa znatno vea nego pri optereenju u ravnini prosti-
ranja vlakana.
2.3 Odreivanje posmine vrstoe kompozitnog
materijala
Dio eksperimentalnih istraivanja pri jednoosnom opte-
reenju odnosio se na odreivanje posmine vrstoe
kompozitnog materijala za smjerove +45
0
i -45
0
prema
smjerovima optereenja. U tu je svrhu, prema teorijskim
pretpostavkama, izraen ureaj za ispitivanje posmine
vrstoe materijala (slika 8.). U tvornici su iz izvornoga
kompozitnog materijala izraena po etiri uzorka za svaki
smjer, dimenzije 80 x 80 x 4 mm. Pri ispitivanju uzora-
ka do poputanja materijala dolo je u smjeru vlakana, tj
nastalo je odvajanje vlakana od matrice.
Na slici 9. prikazani su dijagrami ovisnosti deformacije
o optereenju do poputanja materijala pri optereenju
uzorka na posmik.
Na osnovi rezultata ispitivanja (slika 9.) odreene su
srednje vrijednosti za posmine vrstoe u smjerovima
+45
0
i 45
0
:
t
+45
o
= 25,33 MPa t
-45
o
= 14,89 MPa
2.4 Eksperimentalna istraivanja kompozitnog
materijala pri dvoosnom stanju naprezanja
Eksperimentalna istraivanja mehanikih svojstava kom-
pozitnog materijala pri dvoosnom stanju naprezanja pro-
vedena su na modelima oblika tankih cijevi koje su iz-
raene od izvornoga kompozitnog materijala, debljine
stijenki 5 mm i unutarnjeg promjera 270 mm (slika 10.).
Na platu cijevi u dva dijametralna okomita smjera pos-
tavljene su K-rozete elektrootpornih tenzometara mjerne
baze 6 mm za mjerenje deformacija u smjeru glavnih
osi anizotropije i induktivni mjerai za mjerenje prom-
jene duljine promjera cijevi. Cijevi su u krajnjim presje-
cima zatvorene s posebno oblikovanim ploama ojaa-
nim krunim prstenom. Na jednome je kraju cijevi pos-
tavljena tlana crpka za vodu, a na drugome manometar
za mjerenje tlaka vode u cijevi.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Pomak (mm)
S
i
l
a

(
k
N
)
+45a +45b +45c -45a -45b -45c
Oznaka uzoraka:
Slika 9. Dijagram sila - deformacija pri optereenju uzorka na
posmik
Slika 8. Ispitivanje uzorka kompozita pri istom posmiku
Ponaanje kompozitnih materijala V. Lackovi, V. imi
554 GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557
Slika 10. Dispozicija mjernih mjesta na modelima cijevi pri
ispitivanju
Pri ispitivanju modela pri dvoosnom stanju naprezanja
vlak-vlak, cijev je bila izloena samo unutarnjem tlaku
vode. Pri ispitivanju ovog modela nije postignuto granino
stanje kompozitnog materijala zbog nepredvienih teh-
nikih okolnosti nastalih u tijeku ispitivanja.
Kod ispitivanja modela pri dvoosnom stanju naprezanja,
tlak du izvodnice-vlak u cirkularnom smjeru, cijev je
bila izloena unutarnjem tlaku vode, a u smjeru izvod-
nice bila je izloena vanjskom optereenju (slike 10. i 11.).
Slika 11. Ispitivanje modela cijevi pri dvoosnom stanju naprezanja
Ispitivanje na dva modela provedeno je pri istodobnom
tlanom optereenju du izvodnice cijevi i unutarnjim
tlakom vode od: 0,1 MPa (pokus 1.) i 0,12 MPa (pokus 2.).
U oba sluaja tlak vode u cijevi drao se konstantnim, a
tlak du izvodnice poveevao se do granice poputanja
materijala. U oba pokusa za konstantno cirkularno nap-
rezanje odreene su vrijednosti kritinih naprezanja u
smjeru izvodnice cijevi, ime je odreeno ravninsko
stanje naprezanja pri kojem materijal dolazi u kritino
stanje.
U tablici 3. prikazane su vrijednosti kritinih naprezanja
u uzdunom i cirkularnom smjeru pri poputanju kom-
pozitnog materijala za oba provedena dvoosna pokusa.
Tablica 3. Vrijednosti kritinih naprezanja u uzdunom i
cirkularnom smjeru kod poputanja materijala
o
2
|MPa| (tlak) o
1
|MPa| (vlak)
POKUS 1 75,02 2,70
POKUS 2 67,40 3,24
Dijagram sila-relativna deformacija pri dvoosnom nap-
rezanju cijevi za pokus 1 prikazan je na slici 12.
Sila - srednja vrijednost relativne deformacije (R3 i R4)
0
25
50
75
100
125
150
175
200
225
250
275
300
325
350
-9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5
F [kN]
T1
T2
T3
Slika 12. Dijagram sila-relativna deformacija pri dvoosnom
naprezanju cijevi za pokus 1.
3 Analiza eksperimentalnih i teorijskih istraivanja
Analiza eksperimentalnih i teorijskih istraivanja odnosi
se na izvorni, iz proizvodnje izabrani kompozitni mate-
rijal laminat, kojemu je matrica poliesterska smola, a
disperznu fazu ine staklena vlakna. Vlakna su nainom
strojnog namatanja poloena pod kutem od 30
0
prema
glavnoj osi anizotropije x(L), tako da se moe rei da
materijal pripada skupini ortotropno kompozitnih mate
rijala. Ortotropija se odnosi na njegova mehaniko-fizi-
I1 do I4 - LVDT za mjerenje
promjene promjera
a a
PRESJEK a - a PRESJEK a - a
a a
UZORAK br. 1 UZORAK br. 2
45
o
45
o
45
o
R1
R2
R3
R4 R4 R2
R3 R1
EOT1
E
O
T
2
E
O
T
3
45
o
45
o R
I3 I3
I1
I1
I2 I2
I4 I4
F F
F F
Y(T)
Y(T)
X(L) X(L)
t
t
d
t
d
t
o2
o2
o1 o1
o2
o2
o1 o1
R - rozeta elektrootpornih tenzometara
za mjerenje deformacija
V. Lackovi, V. imi Ponaanje kompozitnih materijala
GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557 555
kalna svojstva. Mehanika svojstva koja su se prouava-
la u ovome radu su konstante elastinosti i vrstoe ma-
terijala pri jednoosnom statikom optereenju i ekviva-
lentne vrstoe kod dvoosnog stanja naprezanja. Na os-
novi rezultata ispitivanja pri jednoosnom vlanom opte-
reenju odreeni su modul elastinosti, Poissonov omjer
i vrstoa materijala u smjerovima paralelnim s obje osi
anizotropije i u smjeru pod kutom od 45
0
prema osima
anizotropije.
Prema rezultatima ispitivanja vlana vrstoa materijala
u smjeru x, y, z:
o
xv
= 77,84 MPa
o
yv
= 46,87 MPa
o
zv
= 124,0 MPa
Budui da je ispitani kompozit ortotropan, ista se svoj-
stva simetrino ponavljaju u ostalim kvadrantima.
Dijagram na slici 13. prikazuje ovisnosti Youngovih
modula elastinosti o smjeru optereenja u odnosu pre-
ma glavnim osima anizotropije.
Na slici 14. prikazan je dijagram za vlane vrstoe kom-
pozitnog materijala u ovisnosti o smjeru optereenja pre-
ma glavnim osima anizotropije. Moe se zakljuiti da je
vlana vrstoa kompozitnog materijala najvea za vla-
no optereenje u smjeru vlakana kompozita.
Usporeujui module elastinosti i vlane vrstoe ma-
terijala za smjerove 30
0
i 60
0
vidimo da uzorci oznake
X
30
0
imaju veu vlanu vrstou uz manji modul elasti-
nosti u odnosu na uzorke oznaka Y
60
0
.
Plastina svojstva promatranoga kompozitnog materija-
la ovise o smjeru djelovanja optereenja prema glavnim
osima anizotropije, te postaju izraenija s poveanjem
kuta djelovanja optereenja u odnosu na smjer vlakana.
Kod anizotropnih kompozita, to je tijekom eksperimen-
ta i potvreno, dolazi do kombinacije raskida zbog po-
maka i razdvajanja ovisno o smjeru optereenja. Naroi-
to je potrebno obratiti panju na razdvajanje ili posmik
izmeu dviju razliitih faza kompozita, koje je svakako
izraenije promatrajui kompozit kao cjelinu nego kod
svake faze posebno.
3.1. Analiza graninog stanja kompozitnog
materijala prema posebnim kriterijima vrstoe
Iz podataka eksperimentalnih istraivanja moe se za-
kljuiti da je promatrani materijal ortotropni kompozit, s
razliitim mehanikim svojstvima u razliitim smjerovi-
ma kod ravninskog stanja naprezanja.
Analizirajui teorije vrstoa po kojima je mogue pred-
vidjeti granino stanje anizotropnih materijala, moe se
navesti sljedee.
Misesov uvjet plastinosti u opem sluaju sadri 15
konstanti materijala. Ako se osi anizotropije poklapaju s
glavnim osima naprezanja, onda se prema Hillu uvjet
teenja koji vrijedi za materijal jednake vrstoe na vlak
i tlak prikazuje u sljedeem obliku:
( ) ( ) ( )
1
2
6
2
5
2
4
2
3
2
2
2
1
= + + +
+ +
xz yz xy
x z z y y x
K K K
K K K
t t t
o o o o o o
(3)
Rezultati ispitivanja mehanikih svojstava uzoraka kompo-
zitnog materijala kod jednoosnih pokusa pokazuju da
promatrani materijal nema jednake vrstoe na vlak i
tlak ni u jednom od ispitanih smjerova, pa se moe zak-
ljuiti da u ovom sluaju nije primjenjiva Hillova teo-
rija vrstoe.
Slina je situacija i kod primjene Hu i Marinove teorije
vrstoe. Ona uzima u obzir samo granice teenja pri
vlaku, a zanemaruje granine vrstoe pri tlanom i pos-
minom naprezanju. Rezultati ispitivanja pokazuju da je
granina vrstoa materijala najmanja pri pokusu ispiti-
Y(T)
X(L)
5000 MPa
Z
E
Z
Ex
E
y
45
o
15
o
15
o
30
o
30
o
60
o
30
o
15
o
60
o
5
0
0
0

M
P
a
5
0
0
0
M
P
a
45
o
0
Slika 13. Dijagram za modul elastinosti kompozitnog materijala
Y(T)
X(L)
25 MPa
Z
15
o
15
o
30
o
30
o
60
o
30
o
15
o
2
5

M
P
a
2
5
M
P
a
45
o
oxv
o
z
v
o
y
v
45
o
45
o 30
o
15
o
0
Slika 14. Dijagram za vlanu vrstou kompozitnog materijala
Ponaanje kompozitnih materijala V. Lackovi, V. imi
556 GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557
vanja istoga posmika. Prema tome, pri predvianju po-
naanja materijala pri vieosnom stanju naprezanja ne
mogu se zanemariti posmina naprezanja.
3.2 Goldenblat - Kopnovljeva teorija vrstoe
Jedina od posebnih teorija vrstoa, koja ujedinjuje ani-
zotropna svojstva materijala i uzima u obzir sve mogue
kombinacije naprezanja jest Goldenblat Kopnovljeva
teorija vrstoe. Ona daje kriterij pogodan za ocjenu gra-
ninog stanja naprezanja anizotropnih materijala s razli-
itim vrstoama na vlak i tlak u svakom smjeru, a ta-
koer i s razliitim posminim vrstoama u ovisnosti o
predznaku smjeru posminih naprezanja u svakoj rav-
nini.
Za ravninsko stanje naprezanja te u sluaju kada se osi
glavnih naprezanja podudaraju sa osima anizotropije
(o
1
= o
x
, o
2
= o
y
, t
12
= 0), kriterij vrstoe prikazan
izrazom (1) svodi se na oblik:
( ) 1 2
2 1 1122
2
2 2222
2
1 1111
2 22 1 11
s H + H + H +
+ H + H
o o o o
o o
(4)
Ako u izraz (2) uvrstimo odgovarajue vrijednosti
dobivene u pokusu (toka 2.1., 2.2., 2.3.) dobit emo
komponente tenzora vrstoe:
0025 , 0
6 , 123
1
84 , 77
1
2
1 1 1
2
1
11
=
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
= H
xt xv
o o
006 , 0
9 , 120
1
87 , 46
1
2
1 1 1
2
1
22
=
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
= H
yt yv
o o
0001 , 0
6 , 123
1
84 , 77
1
4
1 1 1
4
1
2 2
1111
=
|
|
.
|

\
|
+ =
|
|
.
|

\
|
+ = H
xt xv
o o
0002 , 0
9 , 120
1
87 , 46
1
4
1 1 1
4
1
2
2
2222
=
|
|
.
|

\
|
+ =
|
|
.
|

\
|
+ = H
yt yv
o o
001 , 0
89 , 14
1
33 , 25
1
6 , 123
1
84 , 77
1
9 , 120
1
87 , 46
1
8
1
1 1 1 1 1 1
8
1
2 2 2
2
45 45
2
2
1122 0 0
=

|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ +
|
|
.
|

\
|
+
=

|
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ +
|
|
.
|

\
|
+ = H
+
xy xy
xt xv yt yv t t
o o o o
(5)
U sluaju istovremenog djelovanja cirkularnog i uzdu-
nog vlanog naprezanja meu njima vrijedi odnos:
o
1 =
2o
2
Uvrtavanjem vrijednosti komponenata tenzora vrstoa
(5), u izraz (4) i o
1 =
2o
2
mogu se proraunati glavna
naprezanja kod kojih element dolazi u opasno stanje:
( ) 1 2 001 , 0 2 0002 , 0 4 0001 , 0
006 , 0 2 0025 , 0
2
2
2
2
2
2
2 2
= + +
+ +
o o o
o o
Rjeenjem jednadbe dobiva se:
o
1
=26,12 MPa
o
2
= 13,06 MPa
Zbog nepredvienih tehnikih okolnosti nastalih tijekom
provedbe eksperimenta, na modelu izloenom istodob-
nom djelovanju cirkularnog i uzdunog vlaka nije pos-
tignuto kritino stanje kompozita.
Analiza rezultata ispitivanja vlanih i tlanih naprezanja
kod dvoosnog stanja naprezanja (cirkularni vlak-tlak du
izvodnice) za sluaj kada je zadano jedno glavno napre-
zanje; vlak u smjeru osi anizotropije x(L) (u cirkularnom
smjeru) a tlano naprezanje du izvodnice postupno se
poveava do poputanja materijala (tablica 3.):
- Pokus 1. o
2
= - 75,02 MPa o
1
= 2,7 MPa
- Pokus 2. o
2
= - 67,40 MPa o
1
= 3,24 MPa
U analizi kriterija vrstoe naprezanje o
1
je uvijek u
smjeru vee vrstoe elementa.
Pokus 1.
Proraunsku vrijednost glavnog naprezanja o
1
za kriterij
poputanja materijala, odredit emo, ako u izraz (4)
uvrstimo vrijednosti dane izrazom (5) i o
2
= 2,7 MPa:
( ) 1 7 , 2 001 , 0 2 7 , 2 0002 , 0 0001 , 0
7 , 2 006 , 0 0025 , 0
1
2 2
1
1
= + +
+ +
o o
o
Rjeavanjem jednadbe dobije se:
o
1
= - 93,95 MPa
Usporeujui teorijsku i eksperimentalnu vrijednost,
moe se zakljuiti da je teorijska vrijednost 21%vea od
eksperimentalne.
Pokus 2.
Proraunsku vrijednost glavnog naprezanja o
1
za kriterij
poputanja materijala odredit emo, ako u izraz (4)
uvrstimo vrijednosti dane izrazom (5) i o
2
= 3,24 MPa:
( ) 1 24 , 3 001 , 0 2 24 , 3 0002 , 0 0001 , 0
24 , 3 006 , 0 0025 , 0
1
2 2
1
1
= + +
+ +
o o
o
Rjeavanjem jednadbe po o
1
dobije se:
o
1
= - 87,27 MPa
Usporeujui teorijsku i eksperimentalnu vrijednost mo-
e se zakljuiti da je u ovom sluaju teorijska vrijednost
vea 23% od eksperimentalne.
Velike mogunosti pruaju istraivanja polimernih kom-
pozita s razliitim omjerima koliina matrice i disperzne
faze, a osim toga ovakva istraivanja mogu pomoi pri
proizvodnji, u samome tehnolokom procesu ukazujui
V. Lackovi, V. imi Ponaanje kompozitnih materijala
GRAEVINAR 58 (2006) 7, 549-557 557
na problematiku poputanja, u ovom sluaju teenja ma-
terijala pri posmiku, gdje najvjerojatnije dolazi do pada
vrijednosti privlanih sila izmeu vlakana i poliesterske
matrice.
Analizirajui ponaanje kompozitnog materijala pri jed-
noosnom i dvoosnom stanju naprezanja pri statikom
optereenju, moe se zakljuiti da je ono u bitnim ele-
mentima razliito od ponaanja izotropnog materijala,
ponajprije zbog razliitosti fizikalno mehanikih svoj-
stava u razliitim smjerovima.
Svaki e kompozit, ovisno o rasporedu disperzne faze,
pokazivati drukije ponaanje pri jednoosnom opteree-
nju u odnosu na vieosno optereenje.
Istraivanja provedena u radu pokazuju veliku vanost
eksperimentalnog istraivanja, jer se tim putem moe
doi do matematikih modela koji opisuju realno pona-
anje materijala.
4 Zakljuak
Provedena su istraivanja pokazala da je ponaanje la-
minatnog, staklenim vlaknima armiranoga kompozitnog
materijala izloenog sloenim optereenjima veoma kom-
pleksno. Konstante elastinosti, vlane, tlane i posmine
vrstoe, ovise o geometriji vlakana u matrici, o svojst-
vima svake faze i znatno se razlikuju od svojstava isho-
dinih materijala.
Mehanika svojstva ovise o anizotropiji kompozita i o
stanju naprezanja. Vlane se vrstoe pri jednoosnim
naprezanjima, u ovisnosti o smjeru naprezanja prema
osima anizotropije, znatno razlikuju, posmine vrstoe
u ovisnosti o smjeru tangencijalnih naprezanja takoer
su razliite, jedino je tlana vrstoa priblino jednaka u
smjeru glavnih osi anizotropije. Rezultati jednoosnih
pokusa pokazali su da se pri predvianju mehanikog
ponaanja materijala pri dvoosnom stanju naprezanja ne
mogu primijeniti teorije vrstoa prvoga reda, niti teori-
je prve skupine drugoga reda. Jedini kriterij koji obuh-
vaa svu sloenost ponaanja ortotropnog kompozita u
stanju ravninskog naprezanja je kriterij Goldenblat-Kop-
novljeve teorije vrstoe.
Provedena su istraivanja pokazala da se s pomou Gol-
denblat- Kopnovljeve kriterija moe predvidjeti ponaa-
nje kompozitnog materijala pri vieosnom stanju napre-
zanja.
Moe se zakljuiti da je postignuto dobro podudaranje
rezultata provedenih istraivanja.
LITERATURA
[1] Goldenblat, I. I.; Kopnov. V. A.: Pronost tekloplastikov pri
slonom naprijaeniju, Mehanika polimerov (1965) 2, 70-78
[2] Brontman, L. J.; Krock, R. H.: Composite Materials-Metallic
Matrix Composites, Vol.4., Academic Press, New York, 1974.
[3] Brontman, L. J.; Krock, R. H.: Composite Materials, Vol.7.,
Academic Press, New York, 1975.
[4] Jones, R. M.: Mechanics of Composite materials, McGraw-Hill
Company, New York, 1975.
[5] Haskin, Z.: Analysis of Composite Materials, Journal of
Applied Mechanics, 50 (1983), 481.- 505.
[6] Chawla, K. K.: Composite Materials-Science and Engineering,
Springer-Verlag, New York, 1987.
[7] Middleton, D. H.: Composite Materials in Aircraft Structures,
Longmans Scientific and Technical, Harlow, 1990.
[8] Harding J.: Impact of Composite Structures, Lecture Notes of
the Short Course on Structural Impact, University of Oxford,
Oxford, 1992.
[9] Marshall, H.: Damage Tolerance of Composite Structures,
Composite Structures 23 (1993.), 81.- 175
[10] imi, V.: Otpornost materijala I, kolska knjiga, Zagreb,
1995. (1. izdanje)
[11] imi, V.: Otpornost materijala I, kolska knjiga, Zagreb,
2002. (2. izdanje)
[12] Saidpour, S. H; Richardson, M. O. W.: Glass fibre coating for
optimum mechanical properties of vinyl ester composites,
Composites 28 A, 1997., 971.-975.
[13] Lackovi, V.: Analiza ponaanja kompozitnih materijala pri
sloenom mehanikom optereenju, magistarski rad,
Graevinski fakultet Sveuilita u Zagrebu, 2005., 129 str.
ZAHVALA
Autori se zahvaljuju gospodinu Zvonimiru Domitranu, upravitelju tvornice DOMITRAN u Sv. Ivanu Zelini na izradi i
donaciji uzoraka na kojima su provedena istraivanja opisana u ovome radu.