zcan Kalenderli

Saysal Yntemler

8. DFERANSYEL DENKLEMLERN SAYISAL ZM Diferansiyel denklemler, iinde trev terimi bulunan ve deikenlerin trevleri arasndaki ilikiyi veren denklemlerdir. Diferansiyel denklemler, ierdikleri bamsz deikenlerin saysna gre iki ana gruba ayrlr. Bir diferansiyel denklemde yalnzca bir bamsz deiken varsa, trevlerine adi trev, denkleme de adi diferansiyel denklem ad verilir. Denklemde birden fazla bamsz deiken varsa, trevlerine ksmi trev, denkleme de ksmi diferansiyel denklem ad verilir. Diferansiyel denklemlerin kullanld problem trleri ikiye ayrlr: 1) Balang deer problemi, 2) Snr deer problemi. Balang deer probleminde koullar bamsz deikenin bir (ayn) deeri iin verilir ve bu deer sfr veya baka bir deer olabilir. Snr deer probleminde koullar bamsz deikenin iki farkl deeri iin verilir. Saysal yntemle bir balang deer problemini zmek iin diferansiyel denklemin birinci mertebe bir diferansiyel denklem olmas veya daha yksek mertebeden bir balang deer problemi ise birinci mertebeye indirgenmesi gerekir. Bu denklemler trev terimi solda, geri kalan terimler sada kalacak ekilde yazlarak zme hazr duruma getirilir. rnein diferansiyel denklem

d3x d2x dx a1 3 + a 2 2 + a 3 + a 4 x = g (t) dt dt dt

ve balang koullar

x(0) = x 0 ,

dx (0) = x t 0 , dt

d2x (0) = x tt 0 dt 2

ise bu denklemin ncelikle birinci mertebe diferansiyel denkleme indirgenmesi gerekir. Bunun iin

dx =y dt
d 2 x dy = =z dt 2 dt d 3 x dz = dt 3 dt
1

zcan Kalenderli denirse, diferansiyel denklem

Saysal Yntemler

a1
veya

dz + a 2 z + a 3 y + a 4 x = g (t) dt

dz 1 = ( g(t) a 2 z a 3 y a 4 x ) dt a1
olur. Ayrca

dx =y dt
yazlr. Balang koullar da

ve

dy =z dt

x(0) = x 0 ,

dx d2x (0) = y(0) = y 0 = x t 0 , 2 (0) = z(0) = z 0 = x tt 0 dt dt

olur. Bylece problem balang deer problemi olarak saysal zme hazr duruma getirilmi olur. Burada bu tr problemlerin zm iin sadece Euler yntemi hakknda bilgi verilecektir. Dier yntemler iin saysal yntemlerle ilgili kitaplara baklabilir. 8.1. EULER YNTEM Balang koulu x(t0 = 0) = x0 olan

dx(t) = f (x, t) dt
diferansiyel denklemini gz nne alalm. x = x(t)'nin Taylor alm

dx(t) ( t) 2 d 2 x(t) (t)3 d 3 x(t) + + + ... x(t + t) = x(t) + t dt 2! dt 2 3! dt 3

x(t + t) = x(t) + t

dx(t) + R(t) 2 dt

olur. Yksek mertebeden trevler ihmal edilirse

x(t + t) x(t) + t

dx(t) = x(t) + t f (x, t) dt

olur. Yinelemeli (iteratif) olarak x(0) balang deerinden balayarak, t artmlarla

t = 0 x(t) = x(0) + t f ( x(0),0 )

zcan Kalenderli

Saysal Yntemler

t = t x(2t) = x(t) + t f ( x(t), t ) t = k t x ( (k + 1)t ) = x(k t) + t f ( x(k t), k t )

veya genel olarak

x k +1 = x k + t f (x k , t k )
olur. Bu ynteme Birinci Mertebe Euler Yntemi veya Ak Euler Yntemi ad verilir. Eer Taylor almnda bir fazla terim kullanlrsa

dx(t) ( t) 2 d 2 x(t) x(t + t) x(t) + t + dt 2 dt 2

olur. Burada

dx(t) = f (x, t) (x = f ) dt

d 2 x(t) df (x, t) f (x, t) dx(t) f (x, t) = = + = fx x + ft = fx f + ft dt 2 dt x(t) dt t

yerine konursa

x(t + t) x(t) + t f (x, t) +

olur. Burada

( t) 2 (f x f + f t ) 2

fx =

df (x, t) , dx(t)

ft =

df (x, t) , dt

f=

dx(t) dt

yazlmtr veya yineleme bants

x k +1 = x k + t f (x k , t k ) +

( t) 2 [f x f + f k ]k 2

olarak elde edilir. Buna kinci Mertebe Euler Yntemi veya Kapal Euler Yntemi denir.

zcan Kalenderli rnek:

Saysal Yntemler

dx + x = e 2t , x(0) = 1 diferansiyel denkleminin x(1) deerini t = 0,25 dt f (x, t) = dx = x + e 2t dt

adm aralklarla birinci ve ikinci mertebe Euler yntemleri ile hesaplaynz.

Birinci mertebe Euler yntemi ile zm:

x k +1 = x k + t x k + e 2t k

x(0, 25) = x(0) + 0, 25 ( x(0) + e 20 ) = 1 + 0, 25( 1 + 1) = 1

x(0,5) = x(0, 25) + 0, 25 ( x(0, 25) + e 20,25 ) = 1 + 0, 25(1 + 0,60653) = 0,90163
x(0,75) = x(0,5) + 0, 25 ( x(0,5) + e 20,5 ) = 0,90163 + 0, 25( 0,90163 + 0,36788) = 0, 76819 x(1) = x(0,75) + 0, 25 ( x(0,75) + e 20,75 ) = 0, 76819 + 0, 25( 0,76819 + 0, 22313) = 0, 631925

kinci mertebe Euler yntemi ile zm:

x k +1 = x k + t x k + e 2t k +
f (x, t) = x + e2t
f x = 1 , f t = 2e 2t

( t) 2 ( f x f + f t )k 2

x k +1 = x k + t x k + e

2t k

(t)2 2t k 2t k + x k e 2e 2 x k 3e2 t k
(0, 25) 2 ( x(0) 3e20 ) 2

x(0, 25) = x(0) + 0, 25 ( x(0) + e 20 ) +

(0, 25) 2 = 1 + 0, 25( 1 + 1) + (1 3) = 0,9375 2 (0, 25) 2 x(0,5) = x(0, 25) + 0, 25 ( x(0, 25) + e ) + 2 ( x(0, 25) 3 e20,25 ) (0, 25) 2 = 0,9375 + 0, 25( 0,9375 + 0,60653) + (0,9375 3 0, 60653) = 0,8272 2
20,25

x(0,75) = 0,8272 + 0, 25 ( 0,8272 + e

20,5

(0, 25) 2 ) + 2 ( 0,8272 3 e20,5 ) = 0,70373

(0, 25) 2 ( 0,70373 3 e20,75 ) = 0,584653 2

x(1) = 0,70373 + 0, 25 ( 0,70373 + e 20,75 ) +