T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

HAVA ENERJ HATLARI

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. HAVA HAT LETKENLER ve HAT SABTELER......................................................3 1.1. Havai Hat letkenleri .................................................................................................3 1.1.1. Tanm ................................................................................................................3 1.1.2. Yaplarna Gre eitleri ve zellikleri..............................................................4 1.1.3. Gerilim Deerlerine Gre eitleri ve zellikleri ...............................................8 1.1.4. letken retim Standartlar ...............................................................................12 1.1.5. letken Seiminde Kriterler...............................................................................14 1.2. Hat Sabiteleri ..........................................................................................................18 1.2.1. Diren ..............................................................................................................18 1.2.2. Endktans ........................................................................................................20 1.2.3. Kapasitans........................................................................................................20 1.2.4. Korona Olay ...................................................................................................21 1.2.5. Kaak Geirgenlik............................................................................................22 1.3. letkenlere Gelen Rzgar ve Buz Yk Etkisi ..........................................................22 1.4. letkenlerin apn lme Uygulamas ....................................................................28 1.4.1. Srmeli Kumpaslar...........................................................................................28 1.4.2. Dijital Kumpaslar.............................................................................................28 1.4.3. lme Hatalar.................................................................................................28 1.4.4. Mikrometreler ..................................................................................................29 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................31 DEERLENDRME LE.......................................................................................32 LME VE DEERLENDRME .................................................................................33 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................35 2. HAVA HAT LETKENLERN EKME ve BALANTILARI ...................................35 2.1. Direkler, zolatrler ve Donanmlar ........................................................................35 2.1.1. Tanm .............................................................................................................35 2.1.2. Grevleri..........................................................................................................36 2.2. Havai Hatlar............................................................................................................36 2.2.1. Tanm .............................................................................................................36 2.2.2. Havai Hattn Avantaj ve Dezavantajlar............................................................36 2.2.3. Havai Hat letkenler Aras Standart Mesafeler ..................................................37 2.2.4. Havai Hat Iletken Ek Malzemeleri....................................................................41 2.2.5. Spacer (Ara Paras).........................................................................................44 2.2.6. Havai Hatlarda Sehim ......................................................................................45 2.2.7. Camperin Tanm .............................................................................................46 2.2.8. Damper Tanm ve Yaps (Titreim Amortisrleri) ..........................................47 2.2.9. Havai Hat letkenlerini ekme Yntemleri .......................................................47 2.3. Alminyum veya Bakr rgl letken Ek Yapma Uygulamas ...............................53 2.4. zolatre letken Balama Uygulamas ....................................................................54 2.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii ......................................................................55 2.5.1. Hava Hatlar.....................................................................................................55 2.5.2. plak letkenler...............................................................................................55 2.5.3. letkenler Aras Uzaklklar ...............................................................................55 i

2.5.4. Hava Hatlar Mekanik Hesaplarnda Kullanlacak Varsaymlar.........................56 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................57 DEERLENDRME LE.......................................................................................58 LME VE DEERLENDRME .................................................................................59 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................61 KAYNAKA ....................................................................................................................62

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK olmak Havai enerji hatlarn ekmek. Genel Ama Gerekli ortam salandnda, havai hat iletkenlerini hat sabiteleri ile birlikte standart deerlere gre hatasz seebilecek, semi olduunuz iletkenleri kuvvetli akm ynetmeliine gre balant elemanlar ile birlikte diree montajn yapabileceksiniz. Amalar Mmkn olan her koulda sandartlara ve kuvvetli akm tesisleri ynetmeliine uygun olarak; Havai hat iletkenlerini hatasz seebileceksiniz. Havai hat iletkenlerini ekip, balantlarn direklere hatasz olarak yapabileceksiniz. Atlye ortam ile birlikte arazi ve hava koullarna gre havai hat iletken eitleri, direk, izolatr, iletken ek malzemeleri, kesme aletleri, damper, camper, baret, i nl, skma aletleri, mikrometre, kumpas, halat gibi aletlerle beraber el ve g aletleri bulundurulacaktr. Her faaliyet sonunda o faaliyetle ilgili olarak modl iindeki semeli sorularla kendinizi deerlendireceksiniz. retmeniniz modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek yapm olduunuz ilerde sizleri deerlendirecektir. 522EE0131 Elektrik Elektronik Teknolojisi Enerji Nakilleri ve Koruma Sistemleri Havai Enerji Hatlar Havai hat iletkenlerini ekme, hat sabitelerinin nemi ve balant ekipmanlarile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Enerji retimi, Direkler ve zolatrler modln alm

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Sanayi ve teknolojinin hzla gelimesi elektrik enerjisine olan talebi de artrmtr. retilen enerjinin daha verimli ve ekonomik kullanlmas, iletilmesi gndeme gelmitir. Bunun sonucunda; iletken retim ve tasarmclar yeni talep ve beklentilere cevap verebilmek iin teknolojik malzemeler gelitirmi ve bunlarn retimini gerekletirmek iin yeni aratrmalar yaplmtr. Enerji iletim hatlarnda ilk nce bakr iletkenler kullanlmtr. Hatlarn km cinsinden uzamas, iletilen gerilim deerlerinin kV cinsinden ykselmesi, bakr iletkenlerin zgl arlnn fazla olmas ve maliyetlerinden dolay vazgeilmitir. Alminyumun, hafif ve ucuz olmas sebebiyle tercih edilmeye balanmtr. Alminyum, elik zl alminyum ve son olarak da, Al-Zr (Alminyum Zirkonyum) malzemelerle tasarlanan havai hat iletkenleri kullanlmaya balanmtr. Havai hat iletkenlerini tanyp, zelliklerini rendikten sonra bu iletkenleri ekme ve balant elemanlarn tanmak, havai hattn avantaj ve dezavantajlarn renmek, direk donanmlarn tanmak, en sonunda da iletkenleri direkler arasnda ekerken dikkat edilecek hususlar ile ilem srasn renmek, tabi ki tm bu ilemleri yaparken kuvvetli akm tesisleri ynetmeliini ok iyi bilmek gerekmektedir. Siz bu modlde havai hat iletkenlerinin kullanm avantajlarnn yan sra elektriksel, mekaniksel zellikleri ile deiik buz yk blgelerindeki iletken seimini renebileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Uygun alma ortam salandnda iletkenlerin, eitlerini, tiplerini, zelliklerini ve koula gre seimini doru bir ekilde yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken aratrmalar unlardr. Bu renme faliyetinde ilk nce havai hat eitleri ile (AG-OG-YG) iletken eitlerini; kesit ve malzeme cinsine gre aratrnz. Semi olduunuz iletkenin zelliklerini mevcut buz yk blgelerini de dikkate alarak TS, IEC ve kuvvetli akm tesisleri ynetmelii ile beraber aratrnz.

Aratrma ilemlerini internetten TEA, TEA kaynaklarndan ve iletim hatlarnn bulunduu arazilerde grebilirsiniz. Ayrca iletken satclar ile iletim hatlarn eken TEA antiye elemanlarndan bilgi alabilirsiniz.

1. HAVA HAT LETKENLER VE HAT SABTELER

1.1. Havai Hat letkenleri
1.1.1. Tanm
Yksek gerilim hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin hem enerji tamas hem de mekanik ynden uygun olarak seilmesi gerekir. letkenlerin gerekli esneklii salamak, ask ve gergi noktalarnda oluan titreimler sebebiyle kopmasn nlemek amacyla spiral ekilde rgl olarak yaplr. Spiral eklinde rgl yaplm iletkenlerde her bir damarn yzeyinde meydana gelen kir ve oksit tabakalar sebebiyle akm, damardan damara deil de spiral rgnn iinde akar. Bu bakmdan rgl iletkenlerin diren ve endktanslar, dolaysyla endktif reaktanslar ayn kesit ve cinsteki rgl olmayan iletkenlere gre daha byktr. Endktans artn azaltmak iin, katlardaki damarlar birbirlerini izleyen katlarda ters ynde konsantrik olarak yaplr.

Seilecek iletkenin tipi tespit edilirken elektrik enerjisinin tanmasnda elektriksel etkilerin olduu gibi mekaniksel yaps da dikkate alnmaldr. Mekaniksel yap izolatrlere ve direklere etki edeceinden, elektriksel deerlerle birlikte gz nnde bulundurulmaldr. letken seiminde en ok enerji kayb, optimal maliyet, gerilim dm, snma durumu ve korona kayb dikkate alnmaldr. Ayrca iletim hatlarnn getii gzerghlarda buz ykleri de dikkate alnmak zorundadr. lkemizde 5 buz yk blgesi olduu unutulmamaldr. Hava hatlarnda kullanlan iletkenler, masif tel yani ii dolu som tel ile masif rgl bakr veya alminyum tellerden yaplr. Masif telden yaplan iletkenler bir cins malzemeden ve ii dolu bir tek tel halinde 10 mm2 kesite kadar imal edilir. Baz zel durumlar iin 16 mm2'lik olanlar da yaplmaktadr. Masif rgl iletkenler ise ayn veya ayn cins metalden imal edilir. nce tellerin spiral ekilde rlmesiyle meydana getirilen plak iletkenlerdir. rgl iletkenler byk kesitlerde montaj kolayl, esnek oluu, kangal haline getirilebilmeleri ve tanma kolayl sebebiyle tercih edilir. Bugn iin lkemizde YG enerji naklinde, 3AWG; 1/0AWG; 3/0AWG; 266 MCM ve 477 MCM St-Al iletkenler kullanlmaktadr. AWG: American Wire Gauge (Amerikan Tel llerinin)nin ba harfleridir. Ksaltma amacyla 0000=4/0, 000=3/0, 00=2/0, 0=1/0 eklinde gsterilir. 3 AWG=3 AWG Swallow (Krlang) 0 AWG=1/0 AWG Raven (Kuzgun) 000 AWG=3/0 AWG Pigeon (Gvercin) St-Al iletkenlerinin proje sembolleridir. MCM: Daha byk kesitteki St-Al iletkenler (266,8 MCM, 477 MCM) ise; ABDde iletken kesitlerini ifade etmekte kullanlan CM(Circular Mile) olarak belirtilmitir. 1cm, ap 0,001 inch olan daire yzeyine eittir. Al kesiti: 266,8x0,5067=135,18mm135mm Al kesiti: 477x05067=241,69mm242mm

1.1.2. Yaplarna Gre eitleri ve zellikleri

Elektrik enerjisinin tanmas ve datlmasnda genel olarak bakr, tam alminyum (AAC) ve elik zl alminyum (ACSR) iletkenler kullanlr.

Resim 1.1: Havai hat iletken eitleri

Resim 1.2: Bakr iletkenler

1.1.2.1. Bakr letkenler Mekanik mukavemetin ve elektriksel geirgenliin yksek oluu nedeniyle tercih edilir. Kopmaya kar dayankl olmas iin souk haddeden geirilmesi gereklidir. Bakrn pahal ve zgl arlnn fazla oluundan dolay bugn hava hatlarnda yerini daha ucuz ve hafif olan alminyum iletkenlere brakmtr. 1.1.2.2. Alminyum letkenler (AAC) Alminyum, yeryznde oksijen ve silisyumdan sonra en ok bulunan nc elementir. Gnmzde enerji nakil hatlar alminyumdan yaplmaktadr. Pek ok lkede, alminyumun iletim ve datm sistemlerinin tm elemanlar iin bakrn yerine, ana iletken malzemesi olarak kabul edilmesinde pek ok neden bulunmaktadr. Alminyum bakra gre ok hafiftir, alminyumun younluu, yaklak olarak bakrn % 30u kadardr. zellikle, hava hatt direk yaplarnda hafiflik ok nemlidir; nk ar iletkenler, ar direk yaplarna ihtiya gsterir. Ayrca, alminyum iletkenlerin tanmas, ilenmesi ve montaj, ar bakr iletkenlere gre daha kolaydr. Alminyumun hafiflii, ar bakr iletkenlere gre birok avantaj salamaktadr.

Resim 1.3: eitli ap ve kesitte alminyum iletkenler

Resim1.4: elik zl alminyum ve alminyum iletkenler

letken Makarasnn aretlenmesi

reticinin ad, retim yl ve standard, iletkenin cinsi, anma ad, kesiti, ap, para adet X uzunluu, alc ve sipari kodu, makarann tipi, numaras, brt ve net arln belirten madeni bir etiket makara yana zerine yerletirilmitir. Makarann tanma ve alma yn, yanak zerinde bir ok iareti ile belirtilmitir. Bakr ve Alminyumun Teknik Deerlendirmesi

Aadaki tabloda, iletken ve kablolarn mterek malzemesi olan E-Cu (Elektrolitik bakr), E-Al (Elektrolitik Alminyum) ile baz hava hatlar ve kablolarda da kullanlan alminyum alam AlMgSi yumun fiziksel zellikleri bulunmaktadr. Bakr ve Alminyum iletkenlerin belirtilen zellikleri karlatrlmak suretiyle eitli deerler verilmitir. Bu deerlerin nda; Bakr, Cu, iletken ile eit uzunlukta, eit dirente ve gerilim dmndeki Alminyum iletken Bakr iletkenin arlnn yars kadardr.

artlar Eit Kesit * Arlk * letkenlik *AkmTama Kapasitesi Eit letkenlik * Kesit Alan * ap * Arlk Eit Scaklk Art * Kesit Alan * ap * Arlk

Bakr 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

A l mi n y u m 1 0,3 0,625 0,8 1 1,6 1,3 0,49 1 1,4 1,17 0,42

Tablo 1.1: Bakr iletken deerleri 1 olarak kabul edilmek art ile edeer Alminyum plak yuvarlak iletkenin fiziksel karlatrlmas

1.1.2.3. elik zl Alminyum letkenler(ACSR) Alminyum iletkenlerin orta ksmna elik damarl teller yerletirilmi ve gerilme dayanmnn artmas salanmtr. Yani alminyumun iletkenliinden, elik telinde mukavemetinden yararlanlmtr. Bu iletkenler Kanada normuna gre imal edilmilerdir. Bugn iin memleketimizde OGli iletim ve datm hatlarnda ounlukla SWALLOW, RAVEN ve PIGEON trleri tercih edilir. elik alminyum iletkenlerin SWALLOWdan PARTRIDGEye kadar olanlar 7 damarldr. Bu damarlardan ortada olan elik, bunun etrafnda olan dier 6 kat da alminyumdur. rgl iletkenlerde katmanlar birbirine zt ynde sarlmtr. Bunun nedeni burulmalarda tellerin almas ve zt ynde oluan manyetik alan birbirini yok eder. Orta ve yksek gerilim iletim hatlarnda kullanlan plak elik zl alminyum iletkenler, Trk Standard TS-IEC 1089 a uygun olarak, 15...750 mm kesitleri arasnda retilmektedir. stek zerine CSA, ASTM, DIN, BS, SFS, NF gibi dier lke standartlarna uygun retim yaplmaktadr. Genel olarak iletkenler, standart aa makaralar zerinde teslim edilir.

Resim 1.5: elik zl alminyum iletken ve perspektif grnleri

1.1.3. Gerilim Deerlerine Gre eitleri ve zellikleri

1.1.3.1. Alak Gerilim letkenleri AG ( 1V 1000 Volt aras) Alak gerilim elektrik enejisinin yerleim yerlerinde abonelere datlmas ve sokak aydnlatlmas iin kullanlan iletkenlerdir. Kopmaya kar dayankl ve elektriksel geirgenliinin iyi olmas sebebiyle bakr rgl iletkenler kullanlrd. Ancak bakr rgl iletkenlerin pahal ve ar olmalar sebebiyle vazgeilmitir. Bunun yerine ekonomik ve hafif olmalar nedeniyle yerini ehir ilerinde Alpek kablolar, ehir dlarnda ise alminyum rgl iletkenler kullanlr. ROSE, LILY, IRIS, PANSY, PAPPY, ASTER, PHLOX ve OXLIP sembol ile verilen iletkenler alak gerilimde kullanlan iletkenlerdir. Bu isimler ngilizce iek adlardr. Ask telli, demet biimli, alminyum iletkenli hava hatt kablolar (AER) 1960dan beri tm dnyada alak ve orta gerilimde, 1971 ylndan itibaren de lkemizde kullanlmaktadr. Bunun tercih edilmesinin nedenleri gvenli, emniyetli ve ekonomik olmasdr.

Resim 1.6: Alpek kablonun makara zerindeki grn

Resim 1.7: Alpek kablonun tat zerindeki grn

Yaltlm Faz letkenleri ALPEK

Datm hatt Sokak

Ntr Ask Teli

Tm Kablo

Standart letken Aydnlatmas Adedi ve malat Azami Azami Kesit Kopma D AdetxKesit Akm AdetxKesit Akm mm Yk ap Arlk Uzunluu Kesiti
mm mm
1x10 3x10 1x16 1x25 1x35 3x16 3x25 3x35 3x50 3x70 1x16 3x16 3x25 3x35 3x50 3x70

Amper
55 50 70 100 125 70 90 115 140 180 70 60 80 95 120 150

mm
1x16 1x16 1x16 1x16 1x16 1x16 1x16

Amper
75 60 60 60 60 60 60

kgf
480 480 750

mm
12 20 14 17 20 22 26 30 35 41 14 15 22 26 30 35 41

kg/km
100 200 140 200 275 275 400 575 750 1050 140 225 350 475 625 800 1100

1x10+16 3x10+16 1x16+25 1x25+35 1x35+50 3x16+25 3x25+35 3x35+50 3x50+70 3x70+95 1x16+25 1x16+1x16+25 3x16+1x16+25 3x25+1x16+35 3x35+1x16+50 3x50+1x16+70 3x70+1x16+95

16 16 25 35 50 25 35 50 70 95 25 25 25 35 50 70 95

1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000

1050 1500 750 1050 1500 2100 2850 750 750 750 1050 1500 2100 2850

Tablo 1.2: Alpek kablolarn akm tama kapasitesi faktrleri

KABLO YAPISI Faz iletkenleri Ntr-Ask iletkeni Yaltm Yap Fazlarn Ayrm
16 mm dairesel kesitili som, 25... 70 mm sktrlm, ok telli yuvarlak alminyum. Dier kesitler istek zerine retilir.

: :

Faz iletkenlerinin bir st kesitinde, plak, sktrlm, ok telli yuvarlak alminyum alam ( 294 N/mm_). TS - 11654 artlarn karlayan ve d hava artlarna dayankl, siyah renkli : polietilen. ALPEK kablolar, d hava artlarna dayankl siyah polietilen ile yaltlm alminyum iletkenlerin, tm mekanik ykleri tayan alminyum alamdan : yaplm plak bir ask teli etrafna bklerek sarlmas ile oluturulur. stek zerine 16 mm sokak aydnlatma faz eklenebilir.
:

Fazlar, tm kablo boyunca kesintisiz, dayankl iki, veya drt adet trnak ile birbirlerinden ayrlr. Sokak aydnlatma faz zerinde trnak yoktur. ki trnakl faz iletkeni yaltkan zerinde, retici firma ad, kablo ad, kesiti,

aretleme : iletme gerilimi, TSE garanti iareti, standart nu.su ve retim yl kabartma
olarak basl.

Standart

: TS - 11654 ( SFS 2200 )

1.1.3.2. Orta Gerilim letkenleri (O.G) 1-35kV arasnda kullanlan elik zl iletkenlerdir. Ky ve kasaba hatlar ile ehir iindeki datm hatlarnda kullanlr. Tablo 1.6da verilen Swallow, Raven, Pigeon tipi iletkenler orta gerilimde kullanlr. Vadi ve nehir atlamalarndaki ok geni aralklarda bazen YG iletkenleri kullanlabilir. 1.1.3.3. Yksek Gerilim letkenleri (36 kV 154 KV Aras) 154 KV iletim hatlar, standart 468 mm
2 2

795 MCM Drake, 546 mm

954 MCM

Cardinal ve 726 mm 1272 MCM Pheasant olan elik takviyeli (ACSR) alminyum iletken ve tek veya ift devre direkleri kullanlarak tesis edilir. 154 KV hatlarda genellikle her fazda bir iletken bulunur. ok yksek talep blgelerinde iletim hatlarnn tama kapasitesini artrmak iin 154 kV ikili demet cardinal iletkenli ift devre stratejik ksa hatlar tesis edilir. Havai hatlarn gzerghnn temin edilemedii youn yerleim blgelerinde standart olarak 154 KV, 630 mm veya 1000 mm edilir.
2 2

kesitli XLPE bakr iletkenli yer alt kablosu tesis

154 KV iletim sisteminde enerji aklarnn planlanmasnda kullanlan iletken termik kapasiteleri ve snrlar ile yer alt g kablolarnn tipleri ve kapasiteleri tablo 1.11de dzenlenmitir. 10

TP

Toplam letken Alan (mm2)

MCM

Akm Tama Kapasitesi (A)***

Yazlk Bahar/ Termik Kapasit Sonbahar Kapasite e Kapasite (MVA) (MVA) (MVA)

Hawk Drake Cardinal 2B Cardinal Pheasant

281 468,4 547 2x547 726

477 795 954 2x954 1272

496 683 765 2x765 925

110 153 171 342 206

180 250 280 560 336

132 182 204 408 247

Tablo 1.3: 154 KV letim hatlarnda kullanlan iletkenlerin tipleri ve kapasiteleri

* : letken Scakl: 80 oC, Hava Scakl: 40 oC, Rzgr Hz: 0,1 m/s ** : letken Scakl: 80 oC, Hava Scakl: 40 oC, Rzgar Hz: 0,5 m/s *** : letken Scakl: 80 oC, Hava Scakl: 40 oC, Rzgr Hz:0,25m/s 2B ikili iletken demetini temsil eder. Toplam letken Akm Tama Alan (mm2) Kapasitesi (A) 1000 630 935 655 letim Kapasitesi (MVA) 250 175

TP XLPE Kablo (Bakr) XLPE Kablo (Bakr)

Tablo 1.4: 154 KV letim hatlarnda kullanlan yer alt g kablolarnn tipleri ve kapasiteleri

1.1.3.4. ok Yksek Gerilim letkenleri (154 KVtan Yukars) 380 KV iletim hatlar, standart 954 MCM Cardinal (546 mm ) ve 1272 MCMP heasant (726 mm ) kesitli, her bir fazda iki veya l demet halinde elik takviyeli (ACSR) alminyum iletkenler kullanlarak tesis edilir. Uygun iklim ve hat profili/mekanik yklenme artlarna gre tasarlanan standart tek devre direkler zerinde yukarda tanmlanan iletken karakteristikli 380 KV hatlar kullanlr. Youn yerleim blgeleri gibi istisnai durumlarda tek bir direk zerinde birden fazla devre kullanlabilir. stisnai veya ar buz yknn olabilecei 1600 m yksekliin zerindeki gzerghlar gibi ilave emniyet gerektiren durumlarda, 120 km arasndaki kstl mesafeler iin zel tasarlanm direkler zerine, her demetteki iki veya iletken yerine, bunlara elektriksel olarak e deer zelliklere sahip 2027 mm kesitli tek iletken tesis edilir. Havai hatlarn gzerghnn temin edilemedii youn yerleim blgelerinde standart olarak 380 KV 2000 mm kesitli XLPE bakr iletkenli yer alt kablosu tesis edilir.
2 2 2 2

11

380 KV iletim sisteminde enerji aklarnn planlanmasnda kullanlan iletken termik kapasiteleri tablo 1.13te dzenlenmitir. Toplam letken Alan (mm2) Akm Yazlk Kapasite (MVA)* Bahar/ Sonbahar Kapasite (MVA)** Termik Kapasite (MVA)***

TP

MCM Tama
Kapasitesi (A)***

2B, Rail 2B, Cardinal 3B, Cardinal 3B, Pheasant

2x517 2x547 3x547 3x726

2x954 2x954 3x954 3x1272

2x755 2x765 3x765 3x925

832 845 1268 1524

1360 1360 2070 2480

995 1005 1510 1825

Tablo 1.5: 380 KV letim hatlarnda kullanlan iletkenlerin tipleri ve kapasiteleri

* : letken Scakl: 80 oC, Hava Scakl: 40 oC, Rzgr Hz: 0,1 m/s ** : letken Scakl: 80 oC, Hava Scakl: 25 oC, Rzgr Hz: 0,5 m/s *** : letken Scakl: 80 oC, Hava Scakl: 40 oC, Rzgr Hz: 0,25 m/s 2B ve 3B, srasyla ikili ve l iletken demetlerini temsil eder. 1.1.4. letken retim Standartlar
Bu standartlara ulamak iin adaki internet adresine veya TSEye gidebilirsiniz. http://www.teias.gov.tr adresinden Yayn-Raporlar ksmndan Standartlar linkine tklayarak ulaabilirsiniz. Orada verilen dosyalar kontrol ederek mevcut bulunan standartlara ulaabilirsiniz. Bizim kullanacamz standart TSEN-50182,TSEN50189,TS11654 tr. retim standartlarinda uluslararas kurulular unlardr.

1.1.4.1. TSE,IEC,VDE TSE (Trk Standartlar Enstits)

Trk Standartlar Enstits; her trl madde ve mamuller ile usul ve hizmet standardlarn yapmak amacyla 18.11.1960 tarih ve 132 sayl kanunla kurulmutur. Bir standardn mecburi klnabilmesi iin Trk Standard olmas arttr. Mecburi klnan standartlar Resm Gazete'de yaymlanr. Trk Standardlar Enstits'nn grevleri unlardr : Her trl standard hazrlamak ve hazrlatmak. Enstit bnyesinde veya harite hazrlanan standartlar tetkik etmek ve uygun bulduu takdirde Trk Standardlar olarak kabul etmek. 12

Kabul edilen standartlar yaymlamak ve ihtiyari olarak uygulanmalarn tevik etmek, mecburi olarak yrrle konmalarnda fayda grlenleri ilgili bakanln onayna sunmak. Kamu sektr ve zel sektrn talebi zerine standartlar veya projelerini hazrlamak ve gr bildirmek. Standardlar konusunda her trl bilimsel teknik incelemelerle aratrmalarda bulunmak, yabanc lkelerdeki benzer almalar takip etmek, uluslararas ve yabanc standard kurumlar ile ilikiler kurmak ve bunlarla ibirlii yapmak. niversiteler, dier bilimsel ve teknik kurum ve kurulularla i birlii salamak, standardizasyon konularnda yaym yapmak, ulusal ve uluslararas standardlardan arivler oluturmak ve ilgililerin faydalanmalarna sunmak. Standartlarla ilgili aratrma yapmak ve ihtiyari standartlarn uygulanmasn kontrol etmek iin laboratuvarlar kurmak, kamu sektr veya zel sektrn isteyecei teknik almalar yapmak ve rapor vermek. Yurtta standart ilerini yerletirmek ve gelitirmek iin elemanlar yetitirmek ve bu amala kurslar amak ve seminerler dzenlemek. Standartlara uygun ve kaliteli retimi tevik edecek almalar yapmak ve bunlarla ilgili belgeleri dzenlemek. Metalurji ve kalibrasyon ile ilgili aratrma, gelitirme almalar yapmak ve gerekli laboratuvarlar kurmak.

1.1.4.2. IEC (International Electrotechnical Commission) IEC: (Uluslararas Elektroteknik Komisyonu) 1906 ylnda elektrik, elektronik ve ilgili teknolojiler konusunda uluslararas standart hazrlama almalarna balayan ve halen 51 yesi bulunan IEC (www.iec.ch)ye TSE 1956 ylnda ye olmutur. IECnin hedefleri global pazar gerekliliklerini karlamak, rnlerin ve hizmetlerin kalitesini artrmak, insan sal ve gvenliine katkda bulunmak, evrenin korunmasna katk salamaktr. 200den fazla komiteye ve 700 alma grubuna sahiptir. lk IEC gvenlik el kitab 1985'te yaynlanmtr. 1.1.4.3. DIN ( Alman Standartlar Enstits) 1917'de kuruldu. Genel olarak tekniin ve fen bilimlerinin her alann temsil eder. Tm mhendislik dallarnda kendi zel sembollerini ve deerlerini oluturmutur.

13

1.1.5. letken Seiminde Kriterler

Elektrik enerjisinin retim merkezlerinden tketim merkezlerine iletimi ve datm iletkenlerle yaplr. Kullanlan iletkenler iletken zellii yksek olan rgl bakr alminyum, elik rgl alminyum ve aldrey gibi metallerden imal edilir. Enerji nakil hatlarnda (ENH) ve datm hatlarnda kullanlan iletkenlerin grevlerini iyi bir ekilde yerine getirebilmesi iin baz zelliklere sahip olmas gerekir. Eer iletkenlerin sahip olduklar kriterler nceden bilinirse gerilimin byklne ve hattn zelliine gre iletkenlerin seilmesi daha iyi olur. Bu duruma gre iletkenlerin seilmesinde dikkat edilmesi gereken kriterler unlardr. 1.1.5.1. letkenlik Elektrik enerjisinin iletim ve datmnda en ok bakr ve alminyumdan yaplan iletkenler kullanlr. letkenlik veya geirgenlik, kullanlan metalin cinsine gre deiir. Gm, ok iyi iletken olmasna ramen, pahal olmas sebebi ile tercih edilmez. Bakr iletken de alminyum iletkene gre daha iyi iletken olmasna ramen ar ve pahal oluundan dolay seilmez. Galvanizlenmi elik tel ile tam alminyum veya alminyum alam olan aldrey iletkenler hava hatlarnda ok kullanlr. ki ayn metalden yaplan iletkenin kullanl olmasnn nedeni elik tel ile alminyum tel arasnda hibir kimyevi bantnn olmamasdr. elik tel sadece dayanm bakmndan nemlidir. Esas iletkenlik grevini Alminyum tel yerine getirir. 1.1.5.2. Koronaya Kar Dayankllk Hava hatlarnda uygulanan gerilime bal olarak zellikle nemli ve sisli havalarda iletkenin etrafnda mor renkli k halkalar grlr. Buna korona olay denir. Eer iletkenin etrafnda bir zedelenme varsa ve iletkenin etrafndaki bu kl silindirler birbirine temas edecek olursa iletkenin yzeyinde delinmeler olur. Dolaysyla bu durum iletken yzeyinin iyonize olarak anmasna sebep olur. Hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin korona olaynn bu olumsuz etkisine kar dayankl ve yzeyinin dzgn olmasna dikkat edilmelidir. 1.1.5.3. ap Yksek gerilimli hava hatlarnda rgl alminyum veya elik rgl alminyum iletkenler kullanlr. Alminyum iletkenler bakr iletkenlere gre daha az iletkenlik gsterdiinden aplar daha fazla olur. letken ap zerinde buz ve rzgr yk etkili olduundan, iletkenlerin seilmesinde bu durum gz nnde bulundurulmaldr. 1.1.5.4. zgl Arlk Hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin zgl arlklar az olursa, durdurucu diree gelen ekme kuvveti de az olur. letkenlerin mekanik olarak zorlanmasna zgl arlnn etkisi byktr. Bu sebeple hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin zgl arlnn kk olmas gerekir. zgl arlnn kk olmasyla direk ve hava hatt donanm malzemelerinde ekonomi salanr. 14

1.1.5.5. Sehim ( Salg ) Yksek gerilim enerji nakil hatlarnda direkler arasna ekilen bir enerji nakil iletkeni kendi arl nedeni ile sarkar. Gerilmi olan iletken ularnn bal olduu iki izolatr arasndaki var saylan doru izgi ile iletkenin en ok sarkt yer arasndaki uzakla sehim denir. Hava hatt iletkenleri durdurucu direkler arasna iletkenin cer (ekme ve gerilme) kuvveti, arl, rzgr yk, buz yk, iklim artlar ve direkler aras uzaklk dikkate alnarak ekilir. Sehim hava hatt direklerinin geecei yerin arazi ekli ve iklim koullarna gre ayrlm, blgelerin durumlarna gre hazrlanm olan cetvellerden veya formllerden hesap edilir.

G.a 2 f = 8. p
f = Sehim (m) P = Gerilme (kg/cm2) G = letkenin younluu (kg/dm3) a = ki direk arasndaki uzaklk (m) letkenin iki tarafnda bulunan direkler ayn ykseklikte ise teldeki en byk sehim direkler aras uzakln tam ortasndadr (ekil 1.3 a). Farkl ykseklikteki direkler arasna gerili iletkenin en byk sehimi ise daha dk seviyede bulunan diree yakndr. Kot fark olan direkler arasndaki sehim ekil 1 .3-b'de grld gibidir.

ekil 1.1: a) Ayn seviyedeki iki direk arasndaki iletkenin sehimi b)Seviye kot fark olan iki direk arasndaki iletkenin sehimi

15

ekil 1.2: Tayc, durdurucu direkler ve iletken sehimi

Sehim hesab, iki durdurucu arasndaki ortalama menzile (aralk) gre yaplr (ekil 1.2).Tesis yaplrken iki direk arasnda yaplan lme yeterlidir. Bileik kaplardaki svlar gibi btn aralklarda istenilen sehim deeri gerekleir. ar, Birim aklk
metre 80 90 100 110 120 130 +5C 0,74 1,09 1,54 2,02 2,58 3,15 3,81 4,47 5,21 5,99 6,82 7,65

SALGI ( FLE ) -[metre] 1. Blge

+10C 0,81 1,18 1,63 2,11 2,67 3,24 3,90 4,58 5,31 6,06 6,89 7,73 +15C 0,89 1,27 1,72 2,20 2,75 3,33 3,97 4,63 5,39 6,12 6,99 7,81 + 20C 0,98 1,35 1,81 2,28 2,84 3,40 4,05 4,72 5,47 6,21 7,06 7,89 +25C 1,06 1,43 1,89 2,37 2,92 3,50 4,15 4,79 5,56 6,31 7,13 7,97 + 30C 1,14 1,5 1,97 2,46 3,00 3,57 4,21 4,88 5,64 6,37 7,21 8,05 +35C 1,22 1,59 2,06 2,50 3,08 3,65 4,29 4,96 5,69 6,44 7,28 8,13

I.Blge max. 11kg/mm2

140 150 160 170 180 190

Gerilme r kg/mm2
Tablo 1.6: elik zl alminyum iletkenlerdesehimcetveli

16

1.1.5.6. Mekanik Dayankllk Enerji nakil hatlarnda kullanlan iletkenlerin mekanik dayanmlarnn nceden bilinmesi nemlidir. Hava hatlarnda kullanlan iletkenler d tesirlerin etkisinde kalr. Rzgr, buz, kar, scak ve souk havann etkisinde bulunan iletkenler tm bu olumsuz artlara dayankl olmaldr. letkenlerin mekaniksel olarak dayankll rgl alminyum tellerin i ksmnda ve orta yerde bulunan galvanizli elik tellerle salanr. Eer iletkenin mekaniksel dayanm az olursa d tesirlerin etkisiyle kopabilir. Kopan iletken baka bir hat zerine debilir. Btn bu durumlarn nlenmesi iin mekanik kopma dayankllnn yksek olmas gereklidir.

MALZEME

Daimi gerilme (kg/mm2) 12 24 32 56 90 110 21 24 28

Elastikiyet Tecrbe Younluk Scaklk kat says kat says gerilmesi 2 10 0C iin 2 (kg/cm ) (kg/mm ) (cm2/ kg) 18 30 40 70 120 150 2,7 . 10-3 2,7 . 10-3 7,8. 10-3 7,8. 10-3 7,8. 10-3 7,8. 10-3 3,45. 10-3 3,5. 10-3 3,98. 10-3

Alminyum Aldrey elik St.I. elik St II. elik St III elik St IV. elik Alminyum St/Al: 1/6 St/ Al: 1/4,3 St/ Al = 1/3

2,3 .10-5 1,23. 10-5 1,23. 10-5 1,1.10-5 1,1. 10-5 1,1. 10-5 1,95. 10-5 1,76. 10-5 1,66 . 10-5

1 0,56.106 1 0,60. 106 1 1,92. 106 1 1,96. 106 1 2,0. 106 1 2,0. 106 1 0,75. 106 1 0,79. 106
1 6 0,87. 10

Tablo 1.7: eitli iletkenlerin mekaniki dayankllk karekteristik deerleri

17

1.1.5.7. Isya Kar Dayankllk YG hava hatlarnda rgl elik alminyum iletkenler ok kullanlr. Bilindii gibi zerinden akm geen iletken snr. letkenler yaz aylarnda hava scaklnn artmas dolaysyla daha da snr. letkenin bu s art sonucu boyu uzar ve sarkma olur. Havann scaklndan dolay s art neticesi iletkendeki sarkma sehim hesaplarnda dikkate alnmaldr. Alminyum iletkenler havadaki hafif bir rzgrla bile souyabilir. Ancak rzgr olmad ve hava scakl fazla olduu zaman iletkendeki uzama ok fazla olur. Bu sebeple alminyum iletkenin scaklkla orantl olarak uzama kat saysnn nceden bilinmesinde fayda vardr. Tablo 1.15te kullanlan iletkenlerin uzama kat saylar verilmitir.

1.2. Hat Sabiteleri

1.2.1. Diren
Elektrik enerjisi, iletim ve datm hatlarnda gerilim dm ve g kaybnn meydana gelmesine sebep olan hat sabitesidir. Bu nedenle direncin iyi hesaplanmas gerekir. Hatlarn direnci alternatif akmdaki etkin direntir. letkende meydana gelen aktif g kaybnn geen akmn karesine blnmesiyle hesaplanr.

R= R=

letkenin doru akm direnci ise;

P = W / A2 = 2 I L = K .S

P=Aktif g (W) I=Akm (A) R=Diren () L=letkenin uzunluu (m) K=letkenlik kat says (m/ohm.mm) S=letkenin kesiti (mm2 ) Alminyum iin 20oC'deki K=35ml.mm2dir. i dolu som enternasyonal tavl bakr iin K= 56 m/.mm2 olarak alnr. Hava hatlarnda elik alminyum (St-Al) iletkenler kullanlmsa, ortada bulunan elik tellerin kesitleri ihmal edilir. Diren hesabnda sadece alminyum kesit hesaplanr. Hava hatt iletkenlerinin damarlar birbirleri zerine spiral eklinde sarlm olduundan iletkenin direnci %2 orannda artar. letkenlerin doru akm direnleri ile alternatif akmdaki etkin direnleri farkldr. zellikle iletkenin damarlar spiral eklinde sarl olduu iin etkin diren doru akm direncinden daha fazla olur. Bu sebeple hat iletkenIerinin etkin direncinin hesap edilebilmesi iin doru akmdaki direncinin bilinmesi gerekir. Hava scaklnn deimesi ile hava hatt iletkenlerinin direnleri de deiir. 18

letkenin s derecesinin dmesiyle diren azalr. letkenin s derecesi -273 dereceye indii an direnci sfr olur. Bu durumdaki iletkene sper iletken denir. Aadaki tabloda deiik scaklk derecesindeki direleri grebiliriz.
Malzemenin Cinsi %100 Geirgenlie Sahip Bakr %97,5 Geirgenlie Sahip Bakr

T0oC
234,5

0
0,00427

20
0,00393

25
0,00385

50
0,00352

75
0,00325

80
0,00318

100
0,00299

241

0,00415

0,00383

0,00376

0,00344

0,00316

0,00312

0,002930

%61 Geirgenlie Sahip RNEK:

228,1

0,00438

0,00403

0,00395

0,00360

0,00330

0,00325

0,00305

Tablo 1.8: Deiik scaklklarda iletken direnleri

Bir enerji nakil hattnn frekans 50 Hzdir. Kullanlan iletkenin anma kesiti 241,65mm2 olan Hawk 477 000 AWG elik alminyum iletkenin ekilmesi uygun grlmtr. Bu durumda; Enerji nakil hattnn 1kmsinin 200C deki direncini hesaplaynz. ENH iletkenin 1 kmsinin 35 0Cdeki direncini hesaplaynz. 350Cdeki direncin iletken damarlarndaki spiralliin gz nne alnmas durumundaki diren deerini hesaplaynz.

ZM: 241,65mm2 alminyum kesiti olan iletkenin elik kesiti 39,19mm2 ve toplam iletken ap da 21,77 mmdir. (elik-Alminyum iletkenlerle ilgili tabloya bak.) R200=

1000 L = = 0,118 / km K .S 35.241,65 T0 + t 2 228,1 + 35

R350=R200 T + t =0,118. =0,125 /km 0 1 228,1 + 20 Damarlar birbirleri zerine spiral eklinde sarl olduundan %2 fazlas alnr.

R350=0,125.1,02=0,127 /kmdir.

19

1.2.2. Endktans
zerinden akm geen bir iletkenin evresinde bir manyetik alan oluur. Eer oluan manyetik alan ve iletkenden geen akm zamana gre deiirse, bu iletkenin bir endktans oluur. Eer endktans tarif edilecek olursa, manyetik ak deiiminin akm deiimine orandr (L=d/di). Devreden geen akmn bir frekans olduundan, devrede endktif reaktans (XL) meydana gelir. Endktif reaktans gerilim dmne sebep olur. Fakat aktif g kaybna bir etkisi yoktur. XL= 2. .f.L () XL:Endktif diren () f: ebeke frekans (Hz) : Pi sabit say (3.714) L: Bobinin endktans (Henry) Bir iletkenin endktans iletkenin etrafndaki manyetik alan hatlar ile ilgilidir. Gidi ve dn iletkenlerinde meydana gelen tek fazl hatlarn her ikisinde de manyetik alanlar meydana gelir. Bunlarn birbirlerine olan etkileri sebebi ile manyetik alan hatlarnn iletkenin merkezine gre simetrilii bozulur. Enerji nakil hatlarnn endktans, iletkenin cinsine, rg ekline ve fazlara ait iletkenlerin birbirlerine gre balant durumlarna bal olarak deiir. fazl elik alminyum iletkenli bir enerji nakil hattnn endktans ; L= 4,6. log

GMD 4 .10 H / km GMR

GMD: Geometrik olarak iletkenler aras uzaklktr. GMR: letkenin geometrik ortalamada yarap(Tablodan yararlanlr.) GMD= d ab .d bc .d ac forml ile hesaplanr.

1.2.3. Kapasitans
Bir iletkenin yknn potansiyeline oranna iletkenin kapasitesi denir (C=Q/V). Kapasitenin birimi Faraddr. F ile gsterilir. Farad ok byk bir kapasite birimi olduu iin uygulamada daha ok Farad'n milyonda biri (1x10) olan mikrofarad (F) kullanlr. Hava ile birbirinden ayrlm karlkl duran iki iletkene kondansatr denir. Enerji nakil hava hatlarndaki iletkenler kendi aralarnda kondansatr zellii gsterir. Hava hatt iletkenleri kendi aralarnda olduu gibi toprak zeminle de kondansatr zellii gsterir. Ayn durum yer alt kablolarnda da grlr. Kapasite 66 kV'luk gerilimden yksek olan enerji iletim hatlarnda dikkate alnr. Daha dk gerilimlerde kapasite deeri dikkate alnmaz. 20

Xc =

1 () 2. . f .C

Xc: Kapasitif diren () : Pi sabit say (3.714) f : ebeke frekans (Hz) C: Kondansatr kapasitesi (F) Yksek gerilim enerji nakil hatlarna uygulanan alternatif gerilimin deiken zelliinden dolay elektrik yknn miktar da deiir. Elektrik ykndeki bu deime bir elektrik akm oluturur. Elektrik ykndeki bu deime sebebi ile meydana gelen bu elektrik akmna arj akm denir. Enerji nakil hatt hava ak olsa bile bir arj akm olur. Hava hatlarndaki bu arj akm, hattn geriliminin dmesinde, g kat saysnn, veriminin ve iletim stabilizesinin deimesinde etkili olur. Enerji nakil hattnda faz bana kapasitans deeri u formlle hesaplanr:

C=

L 18.10 9 . log GMD r

L: hattn uzunluu (km) GMD: Hava hatt faz iletkenIeri aras geometrik uzaklk GMR: Hava hatt iletkeninin geometrik ortalama yarap (r) mm

1.2.4. Korona Olay

Nemli ve sisli havalarda enerji nakil hatt faz iletkenlerinin yzeyinde havann iyonize olmas ile mor renkli, kl halkalar grlr. Bu duruma korona olay denir. letkenin yzeyindeki bu mor renkli, kl silindirler birbirine temas edecek olursa iletkenin yzeyinde delinmeler olur. Bu srada slk sesine benzer ses titreimleri duyulabilir. Bu olaya daha ok aralarnda 15 iletken yarapndan daha az mesafe bulunan faz iletkenleri zerinde rastlanr. Nemli ve sisli havann iletken yzeyine temas ederek arpmas neticesinde iyonize olan gerilime, kritik korona (Uo) denir. Faz iletkenleri etrafnda mor renkli, parlak kl silindir halkalarn grld veya dearjn devaml bir ekilde kendini besledii gerilime ise grnr korona gerilimi (Uk) denir. Korona olay s, ses ve kimyasal reaksiyonlar eklinde kendini gsteren bir enerji kaybdr. Enerji nakil hatlarnda korona olay sonucu meydana gelen kayplar azaltmak iin iletkenlerin yzeyleri olduka dzgn ve parlak bir srla kaplanr. Faz iletkenlerinin demetler halinde tesis edilmeleri halinde de korona kayplar azaltlr.

21

Korona iletilen enerji bakmndan bir kayptr. Nakil iindeki enerjinin darya kamasndan baka bir ey deildir. Bu durumu u rnekle aklamak daha uygundur. zerinde ok sayda delikleri bulunan su borusundan gnderilen belli bir miktar su, borunun br ucundan ayn miktarda alnamaz. Belki de hi su alnamayacaktr, suyun tamam deliklerden akp giderse , elektrik enerjisi de tam korona dearj ile nakil hattnn dier ucuna gidemeyebilir. Korona olay sonucu meydana gelen kayplara iletme gerilimi, frekans, iletkenin yarap ve faz iletkenleri arasndaki uzaklk etkilidir. Ayrca havann nemli, sisli, yamurlu ve karl oluu da bu kayb artrr. letkenin yzeyinin dzgn olmamas ve damar says da korona olay sonucunda meydana gelen kayplar artrr. Korona kayplarn hesaplayabilmek iin PEEK ve PETERSAN formlleri kullanlr.

1.2.5. Kaak Geirgenlik

Datm ve enerji nakil hatlarnda faz iletkenlerinin kendi aralarnda ve toprak arasndaki kaak akmlarn etkisiyle meydana gelen bir hat sabitesidir. Kaak akmlar hatlarda aktif g kaybna sebep olur. Ancak ok kk deerde olduu iin ihmal edilir. 30 km uzunluundaki 6,3 KV bir enerji iletim hattnda kaak geirgenliin etkisiyle meydana gelen kaak akmlarn sonucunda 10 Wlk bir aktif g kayb olur. Elektrik enerjisi datm ve iletim tesislerinin proje izimi, hesaplamalar ve yapmnda hat sabitelerinin nemi byktr. Eer enerji nakil ve datm hatlarnn empedansn hesaplamak iin, kapasitans dikkate alnmazsa;

Z = R2 + X L

forml ile bulunur.

Z: Empedans () R: Omik diren () XL: Endktif diren ()

1.3. letkenlere Gelen Rzgar ve Buz Yk Etkisi

Ar iklim artlarnn bulunduu blgelerden geen iletim hatlar zerinde meydana gelen buz tabakasnn etkisiyle iletkenIer kopabilir. Enerji nakil hatlar tesis edilirken bu durum gz nne alnmaldr.(Buz yk blgesi iklime ve zemin yksekliine gre deiir.)

22

d d

gibw
ekil 1.3: Buz ve rzgr yknn iletkenlere etkisinin vektrlerle gsterilmesi

Resim 1.8: Buzun iletkene etkisi

Hava hatlar, dey buz yklerinin etkisinde kald gibi yatay rzgr kuvvetlerinin etkisinde kalr. Bu sebeple hesaplamalarda rzgr kuvvetlerinin dikkate alnmas gerekir. Rzgr kuvvetleri iletkenlerin ve izolatrlerin salnmlar ile direklerin statik hesaplarnda dikkate alnmaldr. Elektrik kuvvetli akm tesisleri ynetmeliinde, 380 kV'un stndeki hava hatlarnn projelendirilmesinde buz yk zerine 20 kg/m2 rzgr yknn etki edecei kabul edilmitir. lkemiz buz yk bakmndan be ayr blgeye ayrlmtr. Birinci blgede buzun olumad kabul edilmitir.

Blge Nu.

Buz yk kat says k

0 0,2 0,3 0,5 1,2

Buz yk kg/m
0 0,2d 0,3d 0,5d 1,2d

Ortam scakl (C) En dk En yksek

-10 -15 -25 -30 -30 50 45 40 40 40

1 2 3 4 5

Tablo 1.9: Blgelere ilikin buz ykleri ve ortam scaklklar

23

Buzlu iletken zerine rzgr estii zaman buz ve rzgr ykl iletkenin arln ve younluunu hesaplayalm. Hesaplarmzda buzlu telin ap db olsun. Bir metre uzunluundaki iletkenin zerine toplanan buz klfnn arl, buzun-fiziksel younluu D= 0,6 g/cm3 olarak kabul edelim. Buz yk blgeleri iin ayr ayr olmak zere metre bana buz yk deerleri formlden hesaplanarak buzlu iletken ap bulunur. II.Blge iin ; 200 d = 0,6 db= d 2 +

2 db d 2 4

) formlnden
mm

4.200 . d = d 2 + 424, 4 d 0,6.

d: letkenin ap db: Buzlu iletken ap gi: letkenin bir metresinin plak arl (kg/m) gb: letkenin bir metresinde toplam buz arl (kg/m) gib: letkenin bir metresinin buzlu arl wi: letkenin bir metresine etki eden rzgar kuvveti (kg/m) giw: letkenin %100 rzgrl metrik arl giw70: letkenin bir metresinin %70 rzgarl arl (kg/m) gibw: Buz ve rzgrn vektrel kuvveti letkenin buzlu haldeki ap db hesaplandktan sonra aadaki verilere gre iletkene etki eden rzgr yk hesaplanr. rnek olarak nominal kesiti 120 mm2, hakiki kesiti 117 mm2,.ap 14 mm olan nakille menzil akl 300 m olan fazl iletimde 4. blgede diree gelen ek kuvvet (buz+rzgr) 1600 kg civarndadr. Bu durum nakil hatlarnda dayanm hesabnn nemini gstermektedir. Rzgar kuvveti

Faz ve toprak iletkenlerine etki eden rzgar kuvvetinin hesaplanmasnda:

200 m'ye kadar olan rzgr aklklar iin, W = c.p.d.aw (kg) bants, 200 m'den byk olan rzgr aklklar iin, W = c.p.d.(80+0,6.aw) (kg) bants kullanlacaktr. Not: Arazi koullar zorunlu klmadka direk aklklarnn birbirinden ok farkl olmamasna dikkat edilecektir. 24

Burada; c: Rzgrn etkisinde olan enin biimine, byklne ve yatay niteliine bal dinamik rzgar basn kat says (izelge-10'a baknz.), p :Dinamik rzgr basnc (kg/m2) (izelge-11'e baknz.), v: Rzgar hz (m/s), aw: Varsaylan rzgr akl (m), d: rgl ya da tek telli iletkenin ap (m)'dr. Nu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Rzgrn etkisinde bulunan eler Profil demirinden yaplm tek yzl kafesler Profil demirinden yaplm kare ya da dikdrtgen kesitli kafes direkler Borulardan yaplm tek yzl kafesler Borulardan yaplm kare ya da dikdrtgen kesitli kafes direkler Daire kesitli aa, elik boru ve beton direkler Altgen ve sekizgen kesitli elik boru ve beton direkler ap 12,5 mm'ye kadar olan iletkenler ap 12,5 ile 15,8 mm'ye kadar olan iletkenler ap 15,8 mm'den byk olan iletkenler
Tablo 1.10: Dinamik rzgr basn kat saylar (c) deerleri

c 1,6 2,8 1,2 2,1 0,7 1,0 1,2 1,1 1,0

Resim 1.9: Buz yk ler

Resim 1.10: Vibrasyon ler

Arazi zerindeki ykseklik (m)

Dinamik rzgr basnc(kg/ m2) Direkler, traversler ve izolatrler 55 70 90 115 125 letkenler 44(*) 53 68 86 95

0-15 15-40 40-100 100-150 150-200

Tablo 1.11: Dinamik rzgr basnc (p)

(*) Uzun aralkl hatlarda bu deer 53 kg/m2 olarak alnacaktr. 25

RNEK: 70 mm2lik tek metalle enerji iletimi yaplan hattn c=1,2dir. Bu iletkenin gerek kesiti 65,8 mm2 ve ap 10,5 mm olan bakr iletken yerden 40 metre yksekliktedir. letkenin zgl arl 8,9.10-3 kg/m.mm2dir. Buna gre bu hattn zgl rzgr ykn ve bileke zgl ykn hesaplaynz. ZM: Bu iletkenin, kendi zgl arl, iletkeni dikey dorultuda aaya doru zorlarken, rzgrda yatay ynde zorlayacaktr. Bu durumda nakil bileke kuvvetle zorlanacaktr. c=1,2 s=65,8mm2 d=10,5mm p=53 gi=8,9.10-3kg/m.mm2 W = c.p.d.aw (kg) bants, W=1,2.53.10,5.10-3 =667,8.10-3kg/m

wi =

w 667,8.10 3 = = 10,14.10 3 km / m.mm 2 s 65,8

g ibw =

(g i + g b )2 + wi 2

(8,9.10 ) + (10,14.10 )
3 2

3 2

= 13,49.10 3 kg / m.mm 2

26

27

1.4. letkenlerin apn lme Uygulamas

letken apn lmek iin kumpas veya mikrometre kullanrz. Kumpaslar ikiye ayrlr. Bunlar; srmeli ve dijital kumpaslardr.

1.4.1. Srmeli Kumpaslar

1/10, 1/20, 1/50 milimetrik Verniyer: Temel El lemleri 1 modlnde ayrntl olarak anlatlmtr. Bu modl incelemenizi neriyoruz.

1.4.2. Dijital Kumpaslar Gstergeli kumpaslardr. llen deer kumpas zerinden dorudan okunur.

Resim 1.11: Dijital kumpas

1.4.3. lme Hatalar

lme aletinden meydana gelen hatalar lme anndaki bask kuvvetinden oluan lme hatalar Yanl okumadan oluan hatalar lme aleti ile paray yanl lmeden kaynaklanan hatalar

28

1.4.4. Mikrometreler
1.4.4.1. Mikrometrenin Tanm Kumpaslara gre daha hassas olan lme ve kontrol aletleridir. Mekanik kumandal vida-somun sistemine gre alr. 0,01 0,002 0,001mm hassasiyetlerinde lmeler yaplr.
rs sert metal ular sabitleme vidas kovan tambur crcr

bakalit tuta

l: 24.01

0-25mm 0.01

Resim 1.12: Mikrometrenin ksmlar

1.4.4.2. Mikrometrenin Okunmas Milimetrik blnt kovan zerindeki izgilerden eksen stndeki izgilerin ka mm olduunu gsterir. Eksenin altndaki izgiler ise 0,50 lsnn ilave edilip edilmeyeceini gsterir. Tambur zerindeki izgilerden hangisi akrsa toplanarak l okunur. rnein; 32,82mm 32,00mm (stteki izgilerden okunacak) 0,50mm (Alttaki izgiyi geerse ilave edilir) 0,32mm (Tamburdan okunacak) toplam 32,82mm

l: 41.96

25-50mm 0.01

Resim 1.13: Mikrometre uygulamas

Alminyum ve elik zl Alminyum iletkenlerin llerinin adlandrlmas bakr iletkenlerde olduu gibi mm2 deildir.

29

IACS : nternational Annealed Copper Standart AWG : American Wire Gauge veya Amertean Steel Wire Gauge (Amerikan tel lleri) ACSR : Alminium Cable Steel CM= Circular Mil 1CM=ap 1/1000 inch olan bir dairenin alandr ve 0,0005067 mm2'ye eittir. MCM: 1000 Circular Mil' dir ve 0,5067 mn2 'ye eittir. rnek: CM 477000 veya MCM 477 eklinde belirtilen iletkenin alminyum ksmnn gerek kesiti 477x0,5067=241,65mm2 veya anma kesit ls olan 242,39mm2 olan ve HAWK ad ile anlan elik zl Alminyum iletken demektir.

30

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Okulunuz bahesine, okulun ihtiyacn karlayacak ekilde dikmi olduunuz direklere uygun tel seimini yapnz.

lem Basamaklar
Yaplarna gre havai hat iletkenleri seiniz. Kullanlan yksek gerilime gre iletkenleri seiniz. Havai hat iletkenlerinin aplarn gerekli l aletini kullanarak lnz.

neriler
Uygun alma ortamn hazrlaynz. Hattn alma ynn (aliman) belirleyiniz. Gerilimlere gre hangi iletken gerektiini tablolara bakarak bulunuz. lgili kurulularn teknik ve saha elemanlarndan faydalannz. letkenin ekilecei gzerghn zelliklerine baknz.

31

DEERLENDRME LE DEERLENDRME LE
DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 Uygulama iin gerekli raporu hazrladnz m? Gerekli emniyet tedbirlerini aldnz m? Uygun tel seimini yaptnz m? Tel montaj iin gerekli alet ve avadanlklar araziye getirdiniz mi? Araziye tel makarasn getirdiniz mi? Arazi, zerinde tel boyunu ayarladnz m? Arazide direkler arasnda tel ekimini yaptnz m? zalatrleri ambalajndan kartmadan tele montajn yaptnz m?

Evet

Hayr

32

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz aadaki sorular tek banza cevaplandrarak deerlendiriniz.

1.

Havai hatta kullanlan elik zl alminyum iletkenler ksaca hangi harflerle gsterilir. A) AAA B) ACSR C) AASR D) AACR Aada kV cinsinden verilmi ifadelerden hangisi yksek gerilim deeridir? A)10,5kV B)34.5kV C)154kV D)380kV Aadakilerden hangisi iletken seiminde bir kriter deildir? A) letkenlik B) Koronaya Kar Dayankllk C)zgl arlk D)Scaklk Alminyum iletkenin kesiti ayn akm tamak kouluyla bakra gre neden daha yksektir? A)Akm younluundan B)Gerilimden C)Direnten D)Gten Bakr iletken ile eit uzunlukta, eit dirente ve gerilim dmndeki Alminyum iletken arasnda arlk ynnden nasl bir iliki vardr A)1/1 B)2/1 C)1/3 D)1/2 Rzgar iletken zerinde hangi ynde bir ek kuvvet meydana getirir? A)Yatay B)Dey C)Hem yatay hem dey D)Hibiri Buz yk iletken zerinde hangi ynde bir ek kuvvet meydana getirir? A)Yatay B)Dey C)Hem yatay hem dey D)Hibiri Aadakilerden hangisi tam alminyum bir iletkendir? A) Swallow B)Raven C)Pigeon Aadakilerden hangisi elik zl bir iletkendir? A)Lilly B)Pansy C)Hawk D)Popy

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

D) Rose

9.

33

10.
A) 7Al

Yandaki ekildeki iletkenin zellii aadakilerden hangisidir? B)6St/1Al C) 6Al/1St D)7St

DEERLENDRME
Verdiiniz cevaplar en son sayfadaki cevap anahtar ile kontrol ediniz. Bu faaliyeti baarl olarak bitirebilmek iin doru cevap saynz 7 olmaldr. Aadaki tabloyu doldurunuz. Yanl yaptnz sorular ile ilgili konular tekrar ediniz. Doru cevap says Yanl cevap says Toplam soru says Doru yaplan soru nosu Yanl yaplan soru nosu

34

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Uygun alma ortam salandnda havai hat iletkenlerini ekebilecek balantlarn, eitlerini ve zelliklerini koullara gre seimini doru bir ekilde yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken aratrmalar unlardr. Bu renme faaliyetinde nce havai hat iletkenlerin nasl ekildiini, iletkenleri ekerken dikkat edilecek konular aratrnz. Havai hat iletkenleri ekilmi direklere hat balantlarnn nasl yapldn, saha elemanlarndan ve TEA yksek gerilim iletken montajclarndan, Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliine uygun yapln reniniz.

Aratrma ilemlerini internetten TEA kaynaklarndan ve iletim hatt ekilen yerlerden yapabilirsiniz.

2. HAVA HAT LETKENLERN EKME VE BALANTILARI

2.1. Direkler, zolatrler ve Donanmlar
2.1.1. Tanm
Yksek gerilim elektrik enerjisinin retildii yerden tketim merkezlerine iletilmesi iin hava hatlar kullanlr. letim ve datm hatlarnda kullanlan ve iletkenleri birbirlerinden belirli uzaklkta havada tutmaya yarayan ve hat boyunca uygun aralk ve ykseklikte yerletirilen ebeke donanmna direk denir. Yapldklar malzemeye gre direk eitleri unlardr. Aa direkler Betonarme direkler Demir direkler

zolatrler hava etkilerine ve iletme srasnda oluacak elektrik, mekanik ve elektrodinamik zorlanmalara dayanacak nitelikte olmaldr. 35

2.1.2. Grevleri
Ayrntl bilgi, Direkler ve zolatrler modlnde verilmektedir.

Resim 2.1: zalatr eitleri

2.2. Havai Hatlar

2.2.1. Tanm
Kuvvetli akm enerji iletimini salayan mesnet noktalar, direkler ve bunlarn temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant elemanlar ve topraklamalardan oluan tesislerin tamamn kapsayan ksma, havai hatlar denir.

2.2.2. Havai Hattn Avantaj ve Dezavantajlar

Havai hat sistemlerinin yer alt sistemlerine gre; Avantajlar Ucuzdur(%50) Arzalar gzle grldnden abuk bulunur. Bakr iletkenlere gre daha hafif olduklarndan direk mekanik hesab daha azdr. Kpr, nehir, vadi, demir yolu ve su geileri daha kolaydr.

Dezavantajlar evre artlarndan etkilenir. Arzalar doa artlar msait deilse hemen yaplamaz. mrleri uzun deildir (30-40 yl). Ormanlk alanlardan geilerinde yangnlara sebebiyet verebilir.

36

2.2.3. Havai Hat letkenler Aras Standart Mesafeler

Gerilim altndaki iletkenler iin kabul edilen azami yaklama mesafesi aada belirtilmitir. 50 V 3500 Volt aras...................: 30 cm 3500V 10 000 Volt aras............: 60 cm 10.000V 50.000 Volt aras.........: 90 cm 50.000V 100.000 Volt aras.......:150 cm 100.000V 250.000 Volt aras.....: 300 cm 250.000V 450.000 Volt aras.....: 450 cm Kuvvetli Akm Ynetmeliine Gre Uzaklklar

Madde 44-a) Hava hatlarnda iletkenler arasnda alnmas gerekli en kk uzaklklar aadaki gibi hesaplanacaktr: 1) Malzeme, kesit, salg ve anma gerilimleri ayn olan, ayn ya da farkl yatay yzeylerde bulunan iletkenler arasndaki en kk D uzakl aadaki formle gre hesaplanacaktr. D= k.

(Fmak + l ) +

U 150

Burada; D: Direk zerinde iletkenler arasndaki uzaklk (m) k: Bir kat say olup bu kat say alak gerilimde 0,35 yksek gerilimde 0,50 alnacaktr. Fmak.: Hesaplanan direin en byk aklna ilikin en byk salg (m) l: Tayc zincir izolatrn uzunluu (m) (Mesnet izolatrnde l=0 alnacaktr.) U: Hattn fazlar aras anma gerilimi (kV) 2) Bir direk zerinde birden fazla sistem bulunursa ve bunlarda malzeme, kesit, salg ve anma gerilimleri farkl ise, bu iletkenler arasnda alnacak en kk "D" uzakl, her devrenin kendi salg ve gerilimlerinin madde 44-a/1'de verilen formlde yerine konmas ile bulunacak deerlerden en byne eit olacaktr. b) Konsol ve travers boylar ile bunlar arasndaki uzaklklar madde 44-a/1 ya da a/2'deki gibi hesaplanmakla birlikte ayrca aada belirtildii gibi izilecek iletken salnm diyagramlarna (ekil-8'e baknz.) gre gerilim altndaki iletkenler arasndaki uzakln (U/150) mden daha az olmad dorulanacaktr. Bu uzaklk 0,20 m'den az olamaz. Bu salnm diyagramlar, +5C ve %70 rzgr yk ile blgenin en byk scaklnda ve %42 rzgr yknde izilecektir. letken salnm kontrolnde en byk sapma as (alfa), 50'ye kadar (alfa)/4, 506230'a kadar 1230' sabit ve 6230'dan byk sapma alarnda ise iletken salnmlar arasnda (alfa)/5'e kadar bir asal kayma varsaylarak gerekli dorulamalar yaplacaktr. 37

Bu madde yalnzca yksek gerilimli byk aralkl hatlara uygulanr. c) Yukarda hesaplanan konsol ve travers boylar ile bunlar arasndaki uzaklklar ayrca kamlanma kontrol yaplarak dorulanacaktr. Bir direkte birbirinin stnde bulunan iletkenlerden, alttaki iletkenin zerindeki buz yknn birdenbire dmesinden sonra, alttaki iletkenin dey dzlemde bir srama yapaca varsaylarak sramadan sonra stteki buzlu iletkene uzakl (U/150) mden az olmayacaktr. Bu uzaklk 0,20 m'den az olamaz. Bu madde yalnzca yksek gerilimli byk aralkl hatlara uygulanr. d) Ayn direk zerinde bulunan yksek ve alak gerilimli iletkenlerin balant noktalar arasndaki dey uzaklk en az 1,5 m olacaktr. e) Alak gerilimli kk aralkl hatlarda iletkenler arasndaki uzaklk 0,40 mden az olmayacaktr. Bu uzaklklar aadaki durumlarda kltlebilir: - Gerilimleri birbirine eit olan ayn faz iletkenlerinde, - letkenlerin birbirine dememesi iin gerekli gvenlik nlemleri alnm olan hatlarda f) Hat iletkenleriyle topraklanm metal blmler arasndaki uzaklk en az (U/150 + 0,05) m. olacaktr. Bu uzaklk yksek gerilimli hava hatlarnda 0,20 m.den, alak gerilimli hava hatlarnda da 0,05 m.den az olamaz. U: Fazlar aras anma gerilimidir (kV). g) Toprak iletkeni ile faz iletkenleri arasndaki uzaklk, toprak iletkeninin faz iletkenlerini yldrma kar maksimum 30'lik a altnda koruyabilecei biimde hesaplanacaktr. h) letkenlerin 46nc maddeye gre hesaplanan en byk salgl durumda zerinden getikleri yer ve cisimlere olan en kk dey uzaklklar izelge-8'de verilmitir.

38

Hattn izin verilen en yksek srekli iletme gerilimi (kV) 0-1 (1 dahil) 1-17,5 36 72,5 170 420 En kk dey uzaklklar (m) zerinde trafik olmayan sular (sularn en 4,5* 5 5 5 6 8,5 kabark yzeyine gre) Ara gemesine elverili ayr, tarla, otlak 5* 6 6 6 7 9,5 vb. Ara gemesine elverili ky ve ehir ii 5,5* 7 7 7 8 12 yollar ehirler aras kara yollar 7 7 7 7 9 12 Aalar 1,5 2,5 2,5 3 3 5 zerine herkes tarafndan klabilen dz 2,5 3,5 3,5 4 5 8,7 daml yaplar zerine herkes tarafndan klmayan eik 2 3 3 3,5 5 8,7 daml yaplar Elektrik hatlar 2 2 2 2 2,5 4,5 Petrol ve doal gaz boru hatlar 9 9 9 9 9 9 zerinde trafik olan sular ve kanallar (bu 4,5 4,5 5 5 6 9 uzaklklar sularn en kabark dzeyinden geebilecek tatlarn en yksek noktasndan llecektir.) letiim (haberleme) hatlar 1 2,5 2,5 2,5 3,5 4,5 Elektriksiz demir yollar (Ray demirinden 7 7 7 7 8 10,5 llecektir.) Otoyollar 14 14 14 14 14 14
Tablo 2.1: Hava hatt iletkenlerinin en byk salg durumunda zerinden getikleri yerlere olan en kk dey uzaklklar

letkenlerin zerinden getii yer

(*) Yaltlm hava hatt kablolar kullanldnda bu ykseklik deerleri 0,5 m azaltlacaktr. i)Hava hatt iletkenleri ile yanndan getikleri yaplarn en kntl blmleri arasnda, en byk salnm konumunda en az izelge-5'te verilen yatay uzaklk bulunmaldr.

39

Hattn izin verilen en yksek srekli iletme gerilimi KV 0-1 1-36 36-72,5 72,5-170 170-420 (1 dhil) (36 dhil) (72,5 dhil ) (170 dhil) (420 dhil)

Yatay uzaklk m 1 2 3 4 5

Tablo 2.2: Hava hatt iletkenlerinin en byk salnml durumda yaplara olan en kk yatay uzaklklar

k) Yksek gerilim hatlar, hatlara rastgele dokunmay nleyecek nlemler alnmak koulu ile elektrik iletme yaplarna tespit edilebilir. l) Yaplarn yanndan geen ya da tespit edilmi bulunan alak gerilim hatlar herhangi bir aygt kullanmakszn rastgele dokunulmayacak biimde tesis edilmelidir. m) Elektrik kuvvetli akm tesislerinin civarlarndaki dier tesislere olan yaklam mesafeleri izelge-6'da verilmitir.

Enerji Nakil Hatlaryla Yer Alt Kablolaryla Yan yana Birbiriyle Yan yana veya paralel olma Birbiriyle hali (D iletkenin veya kesime max.salnml iz dm ile kesime boru ekseni) paralel hali hali(direk olma mesafeler mesafeleri ayana) mesafeler i (m) mesafeleri(m) i 0-72 kV 72-420 (m) 0-72kV 72(72kVda 420 0-170 kV (72kVdahi kV hil) 0-170 kV kV l)

Topraklama Sistemleriyle

Direk veya dier elektrik topraklamalar ile olan mesafeleri (m) 0-420 kV

Doal Gaz ve Petrol Boru Hatt (LNG,LP G dhil)

0.6*

0.4*

4(10***)

10(30***)

10

2**

Tablo 2.3: Elektrik kuvvetli akm tesislerinin civarndaki tesislere olan en kk yaklam mesafeleri (m)

40

n) letken ekimini ve hat gvenliini bozan btn aalar budanmal ya da kesilmelidir. Meyve aalarnn kesiminden olabildiince kanlmaldr.

Hattn izin verilen en yksek srekli iletme gerilimi kV

0-1 1-170 170 170-420 (1 dhil) (170 hari) (420 dhil)

Yatay uzaklk m

1 2,5 3,0 4,5

Tablo 2.4: Hava hatt iletkenlerinin aalara olan en kk yatay uzaklklar

o) Alak ve yksek gerilimli demir direklere zeminden en az 4 m ykseklikte ve gerilimli blme 3 mden daha fazla yaklamayacak bir trmanma engeli tesis edilecektir. Ayrca ykseklii 50 metreyi geen hatlarda gndz iareti ve 80 metreyi geen hatlarda gndz ve gece iareti bulundurulmas zorunludur.

Resim 2.2: kaz topu

Resim 2.3: Direk zerindetirmanma engeli

p) Her tip yksek gerilim direine zeminden en az 2,5 m ykseklikte ve kolayca sklmeyecek biimde bir lm tehlike levhas taklacaktr. Yalnzca beton direkler zerine gmme ya da yal boya ile kmayacak biimde lm tehlikesi iareti yaplabilir. r) Hava alan pist orta noktasndan 5 km uzana kadar olan yerlerde ve hava seyrsefer cihazlarnn bulunduu yerlerde, havaclkla ilgili kurulularn kurallarna aynen uyulur.

2.2.4. Havai Hat Iletken Ek Malzemeleri

Normal artlarda alminyum iletkenlerin yzeyleri gri renkte ve son derece az elektrik geirgenlii olan bir oksit tabakas ile kapldr. ki iletkenin birbirine balanmasndan nce oksit tabakas tamamen ve srekli olacak ekilde ortadan kaldrlmaldr. Dolaysyla ek malzemeleri bu prensibe gre imal edilmelidir. 41

Btn ek malzemeleri ek yerindeki oksit tabakas engelini yok edebilecek kadar skma basnc devaml salanmaldr. Bunun sonucunda ek yerinde meydana gelebilecek tehlikeli snmay nleyerek, uzun sre kullanlabilir olmas gerekir. Hava hatlarnda kullanlan alminyum iletkenlerin ek malzemeleri unlardr. Cvatal klemensler Bkme boru ekler Skma (kompresyon) tipi klemensler Zrh ubuklan

2.2.4.1. Cvatal Klemensler Cvatal klemensler yeterli ve gerekli mekanik dayankll salayacak ekilde zel alminyum alamdan imal edilmektedir. Montaj kolaylnn salanmas iin klemenslerin alt pabucu kaln imal edilir, di alr ve bylece cvata iin ayrca bir somuna ihtiya duyulmaz. Bu sayede cvatalarn d tesirlerin etkisiyle somunla kaynamalar nlenerek, tekrar kullanma imkn salanr. Cvatal klemenslerde kullanlan cvatalar Trk Standartlarndaki G 8 kalitesindeki elik malzemeden daha aa kalitede olmamaldr. Cvatalar metrik dili, galvanizli ve en az 8 mm olmas, skmann emniyeti ve cvatann gevemesini nlemek iin gereklidir. Al-Cu klemens alminyumdan bakrla ek almak iin kullanlr. (TKB A40 B25 klemens; 40 mm2 alminyum, 25 mm2 bakr ve TKB A70 B50 klemens ise 70 mm2 alminyum, 50 mm2 bakr eklemek iin kullanlr.

Resim 2.4: Cvatal klemens eitleri

2.2.4.2. Bkme Boru Ekler Alak ve orta gerilim elektrik ebekeleri tesis edilirken alminyum iletkenlerin eklenmeleri gerekli olduu hallerde bkme boru ekleri kullanlmaldr. 100 mm2 kesite kadar olan iletkenler bkme boru ekleri ile eklenir. Kullanlacak bkme boru eklerinin elektriksel iletkenlii yksek alminyumdan imal edilmi olmas gereklidir.

42

letken ular boru boyu kadar dzeltilip oksit ve kirleri tel fra ve sar macunla temizlenir. Ek borusunun her iki ucuna birer bkme anahtarnn uygun enesi ile yerletirilir. Bir kii anahtar sabit tutarken, dieri saat ibresi ynnde evirerek bker. Bu ekilde sola bkml iletkenlerin ek borular iletken tellerinin bkmlerinin ters istikametine bklm olur. Sar macun: Alminyum hava hatt iletkenlerin zerinde meydana gelen almin denen oksit tabakasnn elektriki geirgenlii ok ktdr. Bu oksit tabakasnn, iletkenlerin ve ek malzemelerinin zerinden tel fira ile temizlenerek zerine sar macun srlr. Bu sayede oksit tabakasnn tekrar meydana gelmesi nlenmi olur.Sar macun tp ve kartu olarak SM 140 tp iinde SM 270 kartu eklinde bulunur. Sar macun temizleyici deil, daha ok koruyucu amala kullanlr.

Resim 2.5: Bkme boru eklerin yapl ve izelgesi

2.2.4.3. Skma (Kompresyon) Tipi Klemensler Yksek gerilim hava hatlarnda kullanlan elik zl alminyum iletkenler ve elik koruma iletkenlerin eklenmesi, durdurulmas ve tamir edilmesi alak gerilimli hatlardan farkldr. Genel olarak ok byk direkler aras aklklarda ve byk enerji naklinde kullanlr. Yksek mekanik dayanm iin eklenecek iletkenlerin elik zleri birbirine elik bir ekle eklenir. Mekanik dayanmla birlikte yksek elektrik geirgenliini temin etmek iin elik ekin zerine alminyum ek malzemesi ile alminyum telleri birbirine ekleyecek ekilde eklenir. Ekleme ek malzemelerinin birbirlerine olan uzaklklar 100 m' den az olmamaldr. Ek malzemesinin diree olan uzakl ise direk boyunun 1,5 kat kadar uzakta olmaldr. Ayrca her aralkta sadece bir eke izin verilir. zeri zedelenmi tellerin grevlerini yapabilmeleri iin tamir edilmeleri de alminyum bir ekle yaplr. Topba, ek manonu ve tamir manonlarnn yaplmas altgen ekilli skma (kompresyon) ekleme sistemine gre yaplr. Bu sistem 70-100 tonluk bir hidrolik prese, iletken ve ek boyutlarna gre de prese uygun skma kalplarna ihtiya vardr.

43

2.2.4.4. Zrh ubuklar Yksek gerilim hava hatlarndaki tayc direklerde iletkenleri, ask tipi izolatrlere balamaya yarayan alminyum tellerdir. Zincir izolatrlerin ask takmlarnn, iletkenlerle temas boylar ksa olduundan, iletkenlerin alminyum tellerinin ezilmesini nler. Hattn titreimler sebebiyle yorulmasn nler ve titreimlerini sndrr. Alminyum tele gre daha sert alminyum malzemeden hattn apna gre nceden ekillendirilir. Bu nedenle hibir yardmc tehizata ihtiya olmadan krmz boya ile iaretlenmi orta noktalar ask takmnn ortasna denk gelecek ekilde hat iletkenin zerine sarlr. Hi boluk braklmadan telin iletken zerine sarlmas ve zrh ubuklar sarldktan sonra ask takmnn balanmas yeterlidir.

2.2.5. Spacer (Ara Paras)

ok yksek gerilimli elektrik enerjisinin hava hatlar ile iletilmesinde ayn faza ait iletkenlerin kesitleri yeterli olmad takdirde iletken saylar 2-3 veya 4 demet eklinde ekilir. lkemizin enterkonnekte ebeke sistemine dhil olan 380 kV enerji nakil hatlarnda A WG veya MCM Rail tipi elik zl alminyum iletkenler kullanlmaktadr. Kullanlan bu iletkenin akm tama snr 1010 amperdir. Eer hava hattndan 1010 amperin zerindeki deerden daha yksek deerde bir akm iletilmesi gerekirse ayn fazlara ait iletken saylar 23 veya 4 hat eklinde tesis edilir. Ayn faza ait iletkenler 2li-3l veya 4'l demet eklinde ekildii zaman rzgrn etkisiyle birbirlerine arparak temas edebilir. Bu durumda alminyum iletkenin d ksmnda ezilme eklinde zedelenmeler olur. Bu olumsuz durumu nlemek iin ayn faza ait olan bu iletkenler hat boyunca 60-70 metre aralklarla karlkl olarak birbirlerine esnek bir para ile tutturulur. Ayn faza ait olan iletkenleri birbirlerine tutturan bu esnek paraya spacer (sipeysr) denir. Aadaki ekilde 8li ekilen bir havai hat grlmektedir.

Resim 2.6: 745 KVluk gerilimde 8li demet iletken

Resim2.7: Drtl spacer

44

Resim 2.8: 154 kVluk gerilimde ikili iletken

Resim 2.9: 380 KVluk gerilimde l iletken

2.2.6. Havai Hatlarda Sehim

Byk aralkl hatlarda iletkenlerin ekme gerilmeleri ve bu gerilmelere ilikin en byk salglar hesaplamak iin aadaki varsaymlar ayr ayr gz nne alnacaktr. Madde 46-a) letkenlerin en byk zorlanmalar: 1) Hava hatlarnda kullanlacak iletkenlerin en byk ekme zorlanmalar, iletkenin kopma dayanmnn %45'ini gemeyecektir. 2) Hava hatlarnda kullanlacak iletkenlerin +15 oC'da rzgrsz durumda ekme zorlanmalar iletkenin kopma dayanmnn %15'ini gemeyecektir. Ancak titreimi sndrc nlemler alndnda bu deer %22'ye kadar artrlabilir. 3) Kk aralkl hatlarda (mterek direkli hatlar dhil), 10 mm2 kesitli bakr iletkenler iin 12 kg/mm2 ve 21 mm2, alminyum iletkenler iin 7 kg/mm2'lik en byk ekme gerilmesi esas alnarak +5 oC iin hesaplanan salglara paralel olacak ekilde teki iletken gerilme ve salglarna gre hazrlanacak izelgeler kullanlacaktr. Byk aralkl hatlarda -5 oC'da iki kat buz yk alnarak ask noktalarnda iletkenin en byk gerilmesinin, kopma dayanmnn %70'ini amad dorulanacaktr. b) Byk aralkl hatlarda iletkenlerin ekme gerilmelerini ve bu gerilmelere ilikin en byk salglar hesaplamak iin aadaki varsaymlar ayr ayr gz nne alnacaktr. 1) letken, 1. Blgede -10 oC 2. Blgede -15 oC 3. Blgede -25 oC 4. ve 5. Blgelerde -30 oC scaklkta rzgrsz ve buzsuz olarak bulunmaktadr. 2) letken zerinde -5 oC scaklkta izelge 9'daki buz ykleri vardr.

45

Blge No.

Buz yk katsays k 0 0,2 0,3 0,5 1,2

1 2 3 4 5

Buz yk kg/m 0 0,2d 0,3d 0,5d 1,2d

Ortam scakl (oC) En dk En yksek -10 -15 -25 -30 -30 50 45 40 40 40

Tablo 2.5: Blgelere ilikin buz ykleri ve ortam scaklklar

3) 1. blgede 50 oC, 2. blgede 45 oC , 3., 4. ve 5. blgelerde 40 oC scaklklarda rzgr esmedii varsaylacaktr. 4) letkenler zerine -5 oC scaklkta, yatay ve hatta dik ynde rzgr estii varsaylacaktr. Rzgr kuvveti Madde 48-b/1'de belirtildii biimde hesaplanacaktr. c) zel durumlar: 1) Hat, birden fazla blgeden geiyorsa, her blgedeki hat blm o blgeye ilikin deerlerle hesaplanacaktr. 2) Direkler zerinde malzeme ve kesiti farkl iletkenlerin bulunmas durumunda direk akl, en kk akl veren iletkene gre saptanacaktr. 3) 1. blgede bulunup ykseltisi (kotu) 600 m'yi aan arazideki hatlarn hesab 2. blge koullarna, 2. blgede bulunup ykseltisi 900 m'yi aan arazideki hatlarn hesab 3. blge koullarna ve 3. blgede bulunup ykseltisi 1600 m'yi aan arazideki hatlarn hesab 4. blge koullarna gre yaplacaktr. Bu durumda madde 46-c/1 de gz nne alnmaldr. Kk aralkl alak gerilim hatlarnda arazi ykseklik farklar gz nne alnmaz.

2.2.7. Camperin Tanm

Enerji nakil hatlarnn durdurucu ve kede durdurucu direklerinde ayn faza ait iletkenleri; izalatrlerin u ksmlarndan birbirine irtibatlandrmaya camper (gevek irtibat) denir.

46

Resim 2.10: Damper ve camperin direk zerinde gsterilii

2.2.8. Damper Tanm ve Yaps (Titreim Amortisrleri)

YG enerji nakil hatlarnda rzgr, iletkene titreim yaptrr. Rzgr estiinde, rzgrn estii ynn ters tarafnda girdaplar meydana gelir. Bu girdap kuvveti iletkeni aa veya yukar doru hareket ettirmek iin zorlar. Bu kuvvet iletkenin yorulmasna dolaysyla kopmasna sebep olabilir. Ayn titreim izolatrde ve direklerin cvatalarnda gevemelere neden olmaktadr. letkenlerin titreimini nlemek iin izolatrn u ksmna yakn yere konan ek parasna damper denir. Resim 2.10 da damperin hat zerindeki montaj yeri grlmektedir.

2.2.9. Havai Hat letkenlerini ekme Yntemleri

Havai hat iletkenlerini ekmek tecrbe isteyen bir itir. Bunun iin havai hat ekmekle yetkili olan kurululardan yeterlik belgesi almak gereklidir. Havai hatlarn ekilmesi ilemi aamada tamamlanr. Aada AG ebekelerinde kullanlan ALPEK kablolara ait baz montaj zellikleri aklanmtr. ALPEK kablo montaj; ALPEK kablolar, yaplarna gre izolatrl veya izolatrsz montaj sistemlerine gre uygun olarak retilmi olup, zel montaj malzemeleri ile tesis edilirler. Montaj sistemlerinin kullanm ve artlar ile ilgili olarak, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmenliinde gerekli aklamalar bulunmaktadr. ALPEK kablolarn aa, demir ve beton direklere olan durdurucu, tayc, ke ve branman balantlarn, ekillerini ve malzemelerini aklayan ALPEK El Kitab II (Montaj) tm sorularnza cevap verecek ekilde hazrlanmtr. ALPEK kablolarn hafif olmas pek ok yerde insan gc ile ekme imkn verir. Faz yaltkanlarnn ve plak ntr ask telinin ekim srasnda zedelenmemesi iin sivri ta ve travers gibi sert paralara, dikenli tellere, youn ve yeni gbrelenmi toprak zemine temas etmemesi salanmaldr. 47

ALPEK kablolarn sarl olduklar makaralarn, bekletilmeleri sresinde slak zemine temas etmeyecek ekilde depolanmasna zen gsterilmelidir. ALPEK, genel olarak branmanlarda plak alminyum iletkenler iin kullanlan paralel oluklu veya bimetalik klemensler kullanlr ve zerleri plastik kutularla (TK-PAK 70 gibi) tehlikeli sonular verebilecek dokunmalara kar kapatlr. ALPEK kablo branmanlar iin zel gelitirilmi, dili klemens (TK-PYK-AB 95) kullanlmas halinde kablo yaltkannn soyulmas, temizlenmesi, macunlanmas, yaltkan bir kutu ile kapatlmas gibi ilem ve klemense ihtiya yoktur. Gerekli emniyet tedbirleri alnarak, gerilim altnda, ebeke gerilimi kesilmeden BAKIR veya ALMNYUM iletkenli branman kablolarna balant yapmak mmkndr.

Resim 2.11: stanbul boaz gei hattnn yaplmas

2.2.9.1. Havai Hat letkenlerini ekme lem Sras letkenlerin ekilmesi aamada tamamlanr. letkenler direkteki tel ekme makaralarnn zerine kaldrlr. letkenler germe kuvvetiyle gerilir. letkenler makaralarn zerinden izolatrlere balanr ve atlama (Camper) balantlar yaplr.

48

2.2.9.1.1. letkenlerin ekilmesi AG ve OG ebekelerinde iletkenler tel ekme makinelerine gerek duyulmadan el gereleri ile ekilir. letkenler kesinlikle travers ve deve boynu izolatr demirlerinin zerinden kaydrlarak ekilmemeli, bunun iin alminyum tel ekme makaralar kullanlmaldr.

Resim 2.12: letkenin makarayla yukar ekilmesi ve yksek gerilimde hat ekilmesi

2.2.9.1.2. letkenler Germe Kuvvetiyle ve Salg ile Gerilme letkenleri germek iin AG ve OGde kapma dediimiz gergi takmlar kullanlr. Daha byk kesitli iletkenlerde Trifor kullanlr.

Resim 2.13: Alpek ask takmna kapmann takl ve iletkenin yukar kaldrlmas

49

Resim 2.14: Alpek kablonun gerdirilmesi ve sehimin verilmesi

2.2.9.1.3. letkenlerin zolatrlere Balanmas letkenlere salg verildikten ve iki durdurucu direkte izolatre durdurucu ba ile balandktan sonra aradaki tayc direklerde mesnet izolatrlerinin yan veya st yuvasna tayc bala balanr. zolatr balar bittikten sonra durdurucu direklerde atlama balantlar (Camperler) yaplr.

Resim 2.15: letkenin izolatre balants

Resim 2.16: Triforun gsterilii

2.2.9.2. Havai Hat ekilirken Dikkat Edilecek Hususlar letken seimi esnasnda gevek kalm bir ba veya iletken zedelenmesi, ku gz yaplmas liflerin kopmas ileride ok byk arzalarn domasna sebep olur. Hattn iletilmesi esnasnda sk sk kesintiler meydana gelir. yi sklmam bir klemens, iyi yaltlmam bir topba veya kt bir ek tesisin verimini ve gvenirliliini drr. Hat gzergh da iletken ekimi kadar nemlidir. Kesilmemi aalar, fazla sayda a vermez, yoldan uzak ve ulam zor bir gzerghn seilmesi hattn iletme ve bakmn zorlatrr. 50

letkenler kontroll bir ekilde makaradan boaltlarak herhangi bir yere srtmeden, diree aslm makaralara alnarak ekilmelidir. Monte edilmi izolatre ba yapmadan nce izolatr silinmeli ,atlak ve krk olup olmad kontrol edilmelidir. leken izolatr oyuuna keli direklerde da normal direklerde i ksma balanmaldr. ok rzgrl blgelerde bu deitirilebilir. Topba ileminde iletkene form vermek, iletkenin izolatr oyuuna gelen ksmna bant sermek, durdurucu klemensleri uygun bir ekilde takmak ve camper atlamalar iin yeterli miktarda pay brakmak nemli hususlardr.

2.2.9.3. Havai Hat ekilmesinde Gerekli Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri Havai hat ekilirken i gvenlii ynetmeliine gre uygun hareket edilmelidir. TEA GVENL YNETMEL Madde 76 -Enerji iletim hatlar zerinde yaplacak tamirat ve izolatr deitirilmesi gibi ekip almalarnda kazaya urayan kimsenin kurtarlmas iin gerekli indirme malzemesi ile ilk yardm malzemesi ekibin yannda bulunacaktr. Madde 77 -Tel ekiminde kullanlan ekme ve fren makineleri ile hareketli iletken topraklanacaktr. Madde 78 -Gergi altna alnm iletkenlerin gergi yk uygun ekilde kaldrlmadan kesme ilemi yaplmayacaktr. Madde 79 -Koruma teli ekimi srasnda hareket halindeki koruma teli tamburlarnn en az 5 mlik emniyet mesafesinde eleman bulunmayacaktr. Madde 80-Direk zerine kmadan nce direin her trl gerilimden arndrldndan emin olunacaktr. Diree kan bir kimsede; emniyet kemeri, gvenlik ayakkabs, baret vb. kiisel koruyucular ile takm torbas bulundurulacaktr. Direin cinsine gre hazrlanm trmanma cvatalar, zel kanca ve merdiven gibi trmanclarla direk donatlacaktr. Emniyet kemeri alma sresince dmeyi nleyecek salam noktalara balanacaktr. Madde 81-Malzeme ve aletler kesinlikle frlatlmayacak tek dilli makaral halat sistemi ile karlp indirilecektir. Kk el aletleri (pense, tornavida, anahtarlar vb.) alann kemerine taklm takm torbasnda tanacaktr. Madde 82 - Bir diree birden fazla kiinin kmas alma iin gerekli ise; ayn k aksnda birinci ahs kmadan ikinci ahs kmayacaktr. Madde 83 - Kaldrma ve tama aralarnn gerilim altnda bulunan veya bulunmayan iletkenlerinin yaknnda kullanlmas ve hareket ettirilmesi esnasnda bu aralarn iletkenlere olan gvenlik mesafelerini ihlal veya temas etmemeleri iin zel nlemler alnacaktr. Madde 84 -alma sahasnn snrlandrlmasnda cihazlarn boyutlar, i makine ve aralarnn manevra edebilme imknlar ve hatlarn kopma ihtimali gz nnde bulundurulacaktr. Madde 85 -Mterek hatlar ve ok devreli hatlar zerinde alrken, hatlardan herhangi birinde enerji var ise gerilim altnda alma hkmlerine uyulacaktr.

51

Madde 86 - Tesisatn ok yaknndaki alma, elektrikle ilgili olmasa da nce alma msaadesi alnacak ve tesisatn enerjisi kesilecektir. Enerjinin kesilmesi mmkn olmazsa AG tesisleri iin madde:51 deki OG ve YG tesisleri iin madde 62 deki nlemler alndktan sonra almaya balanacaktr. Madde 87-Gerilim altndaki tesislerin yaknnda elektrikle ilgili olmayan almalarda alnacak nlemlerde; gvenlik mesafesine ve tesisatn karakteristiklerine uygun alet kullanlacaktr. Madde 88 -Tesisatn ok yaknnda olmayan almalarda tesisatn allan yere uzakl gvenlik mesafesinde ise hatlarn gerilim d braklmasna gerek yoktur. (Bak Madde:7) Ancak, personelin gvenlik mesafesine dorudan doruya veya vastal olarak yaklamasn nlemek iin gerekli tm nlemler alnacaktr. 2.2.9.4. Havai Hat letkenleri Balant Yntemleri ki direk arasnda eklerden olabildiince kanlmaldr. Artk teller eklenerek kullanlamaz. Zorunlu durumlarda iki direk arasnda her iletken iin ancak bir ek yaplabilir. Lehim ve kaynakla ek yaplmamaldr. Eklerde iyi bir iletkenlik ve srekli bir salamlk salamaldr. Alminyum iletkenler, rlerek ek yaplmaz. ekmeye zorlanan iletken ekleri, en byk ekme kuvvetinin 2,5 kat ile iletken kopma kuvvetinin % 90'nndan kk olanna dayanmaldr. Ek malzemeleri , ilgili standartlara uygun olmaldr. 2.2.9.4.1. Havai Hat letkenlerini Balama lem Sras Havai hat iletkenleri direklere ekilirken aadaki ilem sras takip edilir. 2.2.9.4.2. Havai Hat letken Balant ve Ek Yntemleri Havai hat iletkenlerinin balant ve ek yntemleri aada uygulamal olarak anlatlmtr. 2.2.9.4.3. Havai Hat letken Balantlarnda Gerekli Olan Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri Hattn enerjisi kesilir. Ba yapma teli ve gerekli malzemeler ile birlikte diree klr. Direkte emniyet kemeri balanr. TEA Gvenlii Ynetmeliine uygun hareket edilir.

52

Resim 2.17: eitli izalatr montajlar

2.3. Alminyum veya Bakr rgl letken Ek Yapma Uygulamas

Hawk ve daha byk kesitli elik-alminyum iletkenlerin durdurulmas ve atlama yaplmas iin vidal klemensler kullanlamaz. Nedeni elektriksel temas ve ekme dayankll bakmndan gvenilir deildir. Bu amala skmal topba manonu kullanlr. Partridge iletkenin de skmal topba manonu ile durdurulmas nerilir. Skmal topba manonunun uygulanmasnda izlenecek ilem sras yle olmaldr. elik z ve elik alminyum iletkene uygun skma kalplar seilir. letkenin ucu hasarlysa salam yere kadar kesilir. letken topba manonun iinden geirilir ve ucu 1 m kadar dar karlr. elik z ok telli ise tellerin dalmamas iin ucuna tel sarlarak balanr. Bu amala iletkenin ucunun 3 cm gerisine tel sardktan sonra elik ze zarar vermeden alminyum teller ban dibinden kesilir. letken elik zn ucunun gzl elik iin iindeki delik derinliinin %25 fazlas kadar ilerisinden tel sarlarak balanr. Balantnn biraz nnden elik z zedelenmeden alminyum teller kesilir. elik zn zedelenmemesi iin d katmanlardaki alminyum teller testere ile kesilir. katmanlardaki elik teller ise apnn 2/3ne kadar testere ile entiklendikten sonra bklerek koparlr. zerindeki alminyum teller kesilmi olan elik zn zerinde gzl elik iin delik derinlii kadar uzunluk iaretlenir. elik z 2 cm kadar gzl elik iin deliine sokulur ve tel ba zldkten sonra iaretli yere kadar delie srlr. ine elik z geirilmi olan gzl elik iin zerindeki yivlerin bitiminden ucuna doru hidrolik preste altgen iz baslr. Skmaya her basta baslm 53

ksmn 1/3 kadar yrnerek devam edilir. Kalbn her oturtuluunda 2/3sinin baslm tarafta kalm olmasna baklr. Gzl elik i topba manonunun iine bu manonun ucundan iletken ekilerek sokulur. Topba manonun krmz boyal ksmnn kenarndan balanarak nce bir uca sonra br uca doru altgen iz baslr. zler arasnda iz geniliinin 1/3i kadar boluk braklr. Krmz boyal ksmlarn ortasnda delik varsa bu delikten yadanlkla ek macunu doldurulur ve sonra deliin tapas taklr. Atlama balant manonuda borunun iine atlama iletkeninin ucu dibe kadar sokulduktan sonra balant lamas tarafndan balanarak topba manonunda olduu gibi altgen iz baslarak ek yaplr. Preste skldktan sonra manonlarda eilme olursa erilik aa veya plastik ekile dzeltilir.

2.4. zolatre letken Balama Uygulamas

lem Basamaklar zel ba yapma teli ve gerekli malzemeler ile birlikte diree klr. Direkte emniyet kemeri balanr. Makara diree monte edilir. zolatrn yannda ba yapma pozisyonu alnr. Ba telinin orta noktas bulunur. letkenin izolatre gelecek yerin sa ve soluna 8-10 tur sipir atlarak zrh yaplr. letken izolatrn oyuk yerine oturtulur. o o Tayclarda, ba teli direk tarafna , Kelerde, ba teli zaviyesinin tersine getirilir.

Ba telinin st ucu izolatrn arka ksmndan geirilir ve iletken telin alt ksmndan iki tur ba teli dolandrlr. Ayn ekilde alttan gelen ba teli ucu izolatrn arkasndan ve iletkenin stnden iki tur iletkene dolandrlr. Sonra izolatrn arkasndan ba teli aprazlanp sanda ve solunda turlar attrlarak ba teli iletkene sarlr. Ba teli ular pense ile yatrlr. 54

2.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

2.5.1. Hava Hatlar
Madde 4-c) 1) Hava hatt: Kuvvetli akm iletimini salayan mesnet noktalar, direkler ve bunlarn temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant elemanlar ve topraklamalardan oluan tesisin tmdr.

2.5.2. plak letkenler

Madde 43-a) plak iletkenler: 1) letkenlerin zellikleri ve kullanlmas: i) letkenler bakr, tam alminyum, elik zl alminyum ya da salamlk ve kimyasal dayankllk bakmndan bunlara e deer olan alamlardan yaplmaldr. letkenler ilgili standartlara uygun olacaktr. ii) Bir telli (som) ya da rgl elik iletkenler, ancak kullanldklar yerde oluabilecek korozyon etkilerine kar srekli olarak dayanabilecek ekilde metal rt ile kaplandklar takdirde kullanlabilir. iii) Kesitleri ve cinsleri ne olursa olsun hava hatlarnda kullanlan alminyum iletkenler ile, kesitleri 16 mm2'den (16 mm2 dhil) byk bakr iletkenler rgl olmaldr. iv) Bir merkezin k ile ilk mesnet noktas olan direk arasnda ve direk stndeki kprleme ve atlamalarda bir telli iletken de kullanlabilir. v) Yksek gerilimli hava hatlarnda yalnz rgl iletkenler kullanlr. vi) letkenlerin kopma kuvveti, alak gerilimli hatlarda en az 350 kg, yksek gerilimli hatlarda ise en az 550 kg olmaldr. vii) Hava hatlarnda kullanlan plak rgl iletkenlerin kesitleri aadaki deerlerden kk olamaz. YG AG Bakr 10 mm2 16 mm2 Tam alminyum 21 mm2 --elik/alminyum ---21/4 mm2 elik 16 mm2 16 mm2 Bronz 16 mm2 16 mm2 Alak gerilimli kk aralkl hatlarda 10 mm2 kesitli bir telli veya rgl bakr iletkenler ya da iletkenlik bakmndan buna edeer olan baka iletkenler kullanlabilir.

2.5.3. letkenler Aras Uzaklklar

Modln B-2.3. konusunda havai hat iletkenler aras standart mesafeler ayrntl olarak verildi. O konuya tekrar geri dn.

55

2.5.4. Hava Hatlar Mekanik Hesaplarnda Kullanlacak Varsaymlar

Hava hatlarnn mekanik hesaplarnda kullanlacak varsaymlar Madde 45- Hava hatlarnn mekanik hesaplarnda gz nne alnacak varsaymlarn kullanlaca blgeler ile bu blgelere ilikin buz ykleri ve en dk, en yksek ortam scaklklar izelge-9'da gsterilmitir. Bu blgeleri gsteren harita, Ynetmeliin sonunda eklidir. zel koullar gerei, tabloda belirtilenlerden daha yksek buz yk olutuu bilinen veya beklenen yerlerde daha byk kat saylar kullanlr. Buz younluu 0,6 kg/dm3 alnacaktr. Blge Nu. Buz yk kat Ortam scakl (oC) Buz yk says kg/m k En dk En yksek 1 0 0 -10 50 2 0,2 -15 45 0,2d 3 0,3 -25 40 0,3d 4 0,5 -30 40 0,5d 5 1,2 -30 40 1,2d
Tablo 2.6: Blgelere ilikin buz ykleri ve ortam scaklklar

56

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Okulunuzun bahesine okul ihtiyacn karlayacak ekilde dikmi olduunuz direklere uygun tel seimini yaptktan sonra, iletken ekimini gerekli gvenlik tedbirleri ile birlikte retmeninizin gzetiminde yapnz.

lem Basamaklar
Uygun iletkeni seiniz. letkeni yere seriniz. letkeni diree ekiniz. letkeni izolatrlere tutturunuz. letkenleri uygun sehimde geriniz. Camper balantsn yapnz. letkenlere damper montajn yapnz.

neriler
letken seiminde kriterler ile ilgili ksm inceleyiniz. ALPEK kablo montaj hakknda ekilen fotoraflara baknz. Havai hat ekilen bir yerde iletkeni yere sermeyi gzlemleyiniz. Havai hat ekilen bir yerde iletkeni diree ekmeyi gzlemleyiniz. Havai hat ekilen bir yerde iletkeni izolatre tutturmay gzlemleyiniz. Havai hat ekilen bir yere iletkenler arasnda sehim vermeyi gzlemleyiniz. Havai hat ekilen bir yere camper ve damper montajn gzlemleyiniz.

57

DEERLENDRME LE DEERLENDRME LE
DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Uygulama iin gerekli rapor hazrladnz m ? Uygun alma ortamn hazrladnz m? Projeye gre uygun araziyi buldunuz mu? Projedeki uygun araziye gre iletken seimini yaptnz m? Gerekli emniyet tedbirlerini aldnz m? Hatt ekilecek direkleri ve tel makaralar araziye getirdiniz mi? Teli uygun aparatlarla tutturdunuz mu? Teli diree kaldrdnz m? Camper ve damperlerin montajn yaptnz m? Uygun sehimi verdiniz mi? Son kontrol yaparak gerekli ikaz levhalarn ve kukonmazlar astnz m?

Evet

Hayr

58

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda hangi bilgileri kazandnz aadaki sorular tek banza cevaplandrarak deerlendiriniz. 1. Bir havai hattn, 380kV gerilimde evlerin atlarna olan dey uzakl ka metre olmaldr? A)3,5 B)4,7 C)6,2 D)8,7 Petrol ve doal gaz hatlarnn getii bir enerji iletim hattna azami dey olarak ka metre yaklalmaldr? A)5 B)9 C)4,5 D)6 Aadakilerden hangisi havai hatta kullanlan ek malzemelerinden deildir? A) zole bant B) Cvatal klemens C) Zrh ubuklar D) Bkme boru ekler Yksek gerilimde ayn faza ait olan iletkenleri birbirlerine tutturan esnek para aadakilerden hangisidir? A) Camper B) Klemens C) Spacer D) Damper Y.G havai hatlarda iletkenleri gerdirmek aadakilerden hangisi kullanlr? A) Trifor B) Kapma C) zolatr D) Makara Ka metreyi geen hatlarda gndz ve gece iareti bulundurmak zorunludur? A)30 B)50 C)80 D)100 letken titreimlerini nlemek iin ne kullanlr? A)Camper B)Damper C)Direk

2.

3.

4.

5.

6.

7.

D)Klemens

8.

letken ekme sras aadaki sralamalardan hangisine gre olmaldr? I.letkenler direkteki tel ekme zerine kaldrlr. II.letkenler germe kuvvetiyle ve salg ile gerilir. III.letkenler makaralarn zerinden izolatrlere balanr ve atlama (Camper)balantlar yaplr. A) I,I B) I,I C) I,I,I D) I,I,I Trkiyede ka adet buz yk blgesi vardr? A)3 B)4 C)5

9.

D)6

59

Aadaki cmleyi doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 10. ( )Alminyum iletkenler rlerek ek yaplr. Verdiiniz cevaplar en son sayfadaki cevap anahtar ile kontrol ediniz. Bu faaliyeti baarl olarak bitirebilmek iin doru cevap saynz 7 olmaldr. Aadaki tabloyu doldurunuz. Yanl yaptnz sorular ile ilgili konular tekrar ediniz. Doru cevap says Yanl cevap says Toplam soru says Doru yaplan soru nosu Yanl yaplan soru nosu

60

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B C D A D A B D C C

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D B A C A C B C C YANLI

61

KAYNAKA KAYNAKA
Havai Hat El Kitab, TEA Soma Elektrik Teknolojileri Gelitirme ve Eitim Merkezi Mdrl Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, TMMOB Elk. Mhendisleri Odas Sartel Kablo Emeksan Klemens Elektrik Datm Tesisleri Genel Teknik artnamesi, TMMOB Elk. Mhendisleri Odas Trk Pirelli Kablo ve Sistemleri A. SANERYetkin, G Datm (3), BRSEN Yaynevi, stanbul 1998. Elektrik Mhendislii 6. Ulusal Kongresi TSE STNEL Mustafa, Mahir ALTIN, Mehmet KIZILGEDK, Endstriyel Elektrik, MEB Yaynevi, Ankara 2001. TRKYURT Uur, Katalog YUNUSOLU Atilla, Yksek Gerilim Enerji Nakil Hatlar, Ankara 2004.

62