Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, say: 22, Erzurum, 2004

134

PAUL TILLICH N TANRI ANLAYII Yrd. Do. Dr. Ruhattin YAZOLU* ZET Tillich, Tanry ya doast bir varlk ya da tabiatn bizzat kendisi eklinde ifade eden anlaylar reddederek Tanrnn, teizmin anlad anlamda bir varlk olmadn iddia etmektedir. Ona gre Tanr, btn var olanlarn yaratc temelidir. Tanr, Varln-Kendisi, Varln gc, Oluun temeli ve teizmin Tanrsnn zerindeki Tanr olarak adlandrlr. te bu makale, Tillichin Tanr anlayyla ilgili bu dncelerini tespit ve tahlil etmeyi amalamaktadr. Anahtar Kelimeler: Protestanlk ilkesi, Mutlak/artsz, Varln-Kendisi, sembol, niha ilgi ABSTRACT Paul Tillichs Understanding of God Refusing the supernaturalistic and naturalistic approaches which define God as either a supernatural being or nature itself, Tillich claims that God is not a being. To him, God is the creative ground of all of those that exist. God is named as Beingitself, Power of being, Ground of being and God above the God of theism. This article aims to reveal and analyse Tillichs ideas relating his understanding of God. Key Words: Protestant principle, Unconditional, Being-itself, symbol, ultimate concern Paul Tillich, Protestanlk ilkesinin dogmalara deil, teolojinin temeli olan ilkelere bal olarak kurulabilecei konusundaki dnceleriyle tannr. Ona gre, bu ilkelerin en nemlileri Martin Luther tarafndan aklanmtr. Bu ilkeler, Kutsal Kitap, iman ve inayet gibi ilkelerdir. lkenin kart olan dogma, bir biimlendirme ve gerekliin formle edilmesidir. Bu forml snrl bir biimde gereklie nfuz etme
*

Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Din Felsefesi Anabilim Dal

Yrd. Do.Dr. Ruhattin YAZOLU_____________________________________________135

imkn verir. Oysa ilke, sylemin snrlarn izen bir erevedir. Sylem, gereklii bu snrlar iinde bildirir ve otoritesini de bu duruma borludur.1 Tillich, teolojisinin zn tek bir ilkeye dayandrr. Bu ilke, Tanrnn Mutlak (artsz) oluudur. Ona gre, Tanrnn Mutlak oluu ilkesi, dinin en byk gcdr. Din, aslnda Mutlak olana ynelmedir.2 Bu Mutlak realite dier realiteler gibi bir realite deil, her realitenin dayand derin boyut ya da varln temelidir. Dolaysyla, btn kltrel yaplarn arka plannda Mutlak vardr ve dinin zn O oluturur. Tillich, Tanrnn Mutlak olduunu kabul etmesine ramen, Mutlak kavramyla ilgili dncelerini ak olarak ifade etmemi; Mutlak bazen nitelik olarak tanmlam, bazen de onun, Varln-Kendisi3 olduunu sylemitir. Ona gre, her tanrsal sembolde Mutlak, emir kipiyle ok gl bir ekilde dile getirilmitir4: Tanrn olan Efendiyi, hem ruhunla hem de zihninle seveceksin.5 Ancak Tillichin kulland Mutlak kavramnn, Alman idealizmindeki Mutlak, Platonizmdeki -ncesiz ve sonrasz olan- Tanr, mistisizmdeki akn olan Bir, teizmin ortaya koyduu Akn Varlk ya da Barthc teolojinin ileri srd Varlk kavramlaryla kartrlmamas gerekir. nk bu terimlerle, var oluu tartlabilen zel bir Varlk kavram ifade edilmitir. Halbuki Mutlakn var oluu ne ispat edilebilir, ne de Mutlaka kar kant getirilebilir. 6 Ksaca Tilliche gre Tanr, Mutlaktr ve bu nitelik Onu Tanr yapar.7 Tilliche gre Tanr, oluun temeli ve varln gcdr. Varln gc kavram, mantksal ve ontolojik olarak btn zlerden nce gelir ve her trl karlkl etkileimi mmkn klar. nk o, zdelik noktasdr. Bu zdelik noktas ise, fiilde olduu gibi bilgide de, zne-nesne ayrmna ve onlarn karlkl etkileimine iaret

2 3

5 6

Paul Tillich, Systematic Theology, The University of Chicago Press, New York, 1967, II, 145 vd.; ayrca bkz. Zeki zcan, Trkeye evirenin nsz, Paul Tillich-Din Felsefesi, ev. Zeki zcan, Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti., stanbul, 2000, s. 10. Tillich, Din Felsefesi, ev. Zeki zcan, Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti., stanbul, 2000, s. 44. Varln-Kendisi, Varln Gc, Niha Gereklik ya da Niha lgi anlamlarna gelmektedir. Bu kavramlar bir varln ad deil, Varlkn nitelikleridirler. Daha geni bilgi iin bkz. Latif Tokat, Dinde Sembolizm, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2004, s.88. Bkz. Tillich, Theology of Culture, ed. by Robert C. Kimball, Oxford University Press, New York, 1959, s.24. Tevrat, Tesniye: 6/5. Bkz. Tillich, Systematic Theology, I, 204 vd; Tillich, Dynamics of Faith, Harper and Row Publishers, New York, 1965, s.11. Martin Luther King, A Comparision of the Conceptions of God in the Thinking of Paul Tillich and Henry Nelson Wieman, http://www.stanford.edu/group/King/publications/papers/vol2/550415Dissertation_Chapter_3.htm

Paul Tillichin Tanr Anlay ________________________________________136

eder.8 Bu konuda Tillich, egzistansiyalist felsefeden byk oranda etkilenmi grnmektedir. Tilliche gre egzistansiyalist felsefe, zne-nesne farkn ortadan kaldrmay ve Jaspersin Existence eklinde isimlendirdii Varlka ulamay amalamaktadr.9 Tillich egzistansiyalist felsefeden hareketle, Mutlak ile insann niha ilgisi arasnda yakn bir iliki kurmaktadr.10 Fenomenolojik ynteme gre, niha ilgi Mutlakn tecrbesidir. Mutlak, din terminolojide kutsal olarak adlandrlr. Sadece kutsal olan, insan iin niha ilgi olabilir; yine sadece insan iin niha ilgi olan ey kutsallk niteliini kazanabilir.11 Tillich niha ilgimizin temel sembolnn, Tanr olduunu sylemektedir. Ona gre; man eylemi Tanrnn inkrn ierse bile niha ilgi, her iman eyleminde bulunur. Niha ilginin olduu yerde, Tanr ancak baka bir Tanr adna inkr edilebilir. Niha ilgi, kendi zelliini niha diye inkr edemez. Bu nedenle, niha ilgi, Tanr kelimesiyle kastedilen neyse onu tasdik eder. Dolaysyla ateizm de, herhangi bir niha ilgiyi ortadan kaldrma teebbs anlamna gelebilir. Niha ilgiye ynelik kaytszlk, ateizmin dnlebilen tek formudur. Bunun mmkn olup olmad, bu noktada zmsz braklmas gereken bir problemdir. Tanr, bizim niha olarak ilgi duyduumuz eyin temel semboldr.12 Tillich, burada Tanr, Tanrnn sembol olmuyor mu? eklinde bir soru sormann yanl olduunu sylemektedir. Ona gre, Tanr anlaynda iki unsurun birbirinden ayrt edilmesi gerekir. Bunlardan birincisi, dorudan doruya yaanlan nihalik unsuru, dieri ise somutluk unsurudur. te sradan tecrbelerimizden hareketle Tanrya atfedilen sembolik unsur budur.13 Niha ilgisi kutsal bir aa olan insan, hem ilgisinin nihaliine hem de niha olanla ilikisini sembolize eden aacn somutluuna sahiptir.14 Tilliche gre, niha bir ilginin niha olup olmadn tartmak anlamszdr. Bu niha unsur, Tanr dncesinde apak olarak bulunmaktadr. Bu unsurun sembolik anlatm, btn insanlk tarihi boyunca eitlilik gsterir. Dolaysyla burada, niha ilginin sembolize edildii figrlerden birinin ya da tekinin var olup olmadn
8 9

10 11 12 13 14

Tillich, Theology of Culture, s.25. I. M. Bochenski, Egzistans Felsefesi ve Jaspers, Karl Jaspers-Felsefeye Giri, ev. Mehmet Akaln, Dergh Yaynlar, stanbul, 1981, s.16 vd. Tillich, Dynamics of Faith, s.10. Tillich, Systematic Theology, I, 215. Tillich, Dynamics of Faith, s. 45. Tillich, Dynamics of Faith, s. 45-46. Tillich, Dynamics of Faith, s. 46.

Yrd. Do.Dr. Ruhattin YAZOLU_____________________________________________137

sorgulamak anlamszdr. Eer var olma btn gereklik ierisinde bulunabilecek bir eye iaret ederse, bu takdirde hibir tanrsal varlk olmaz. Sorun, imann anlamna, saysz iman sembollerinden hangisinin en uygun olup olmaddr.15 te yandan Tillich, Tanry, hem anlamn temeli hem de derinlii olarak kabul etmektedir. Ona gre btn varlklarda, Varln-Kendisiyle ilgili ift yn bulunmaktadr. Btn varlklarda bulunan bu ift yn, Varln-Kendisine ift ynl bir zellik kazandrmaktadr. Bu ift ynl zellik, varln sonsuz gcne katlma anlamnda yaratcla ve yaratc temellerini ama anlamnda derinlie sahiptir.16 Dolaysyla Varln-Kendisi kavramnn anlam, Tillichin, Tanry, gcn ve anlamn temeli ve derinlii17 olarak aklamasyla anlalabilir. Bu tanmda Tillich, ontolojik olarak ift kutuplu kavram oluturmaya almaktadr. Tillichin ifade ettii gibi, ilh hayat, derin olan dinamik birlie ve forma sahiptir.18 Tillichin, varlk ve gerekliin temeli olarak Tanrya vurgu yapmasnn iki amac vardr. Bu amalardan birincisi Tanr kavramnn, varln temeli olan varla ve anlamn temelini oluturan bir ierike dayanmasdr. kincisi ise, temel kavramnn, Tanr ve dnya, insan ve tabiat arasndaki devamlln temeli olmasdr. Tillich temel kavramndan hareketle, Tanrnn rasyonellii fikrini ileri srmekte ve yle demektedir: Temel, formun kaybolduu bir derinlik deil, ortaya kt bir kaynaktr. Varln temeli ortaya kma, yani logos zelliine sahiptir.19 Burada varln temelinin, logosa ait bir zellik olduunu ileri sren Tillich, dier taraftan, logosa ait bir zelliin varln temelinde bulunduunu belirtmektedir. Buna gre temel, mantksal ve rasyoneldir. Dolaysyla temel olarak Tanrnn doas, Tanrnn rasyonelliine iaret eder. Ancak, burada hemen unu belirtelim ki Tanrnn doas, Tillichin eserlerinde ak bir ekilde ifade edilmemitir. Eserleri incelendiinde, Tillichin Tanrsnn, logos ya da logosun temeli olup olmadnn belirlenmesinde problemlerle karlalacaktr.20

15 16 17 18 19 20

Tillich, Dynamics of Faith, s. 47. Tillich, Systematic Theology, I, 237. Tillich, Systematic Theology, I, 21. Tillich, Systematic Theology, I, 156. Tillich, Systematic Theology, I, 157-158. Tillich, Systematic Theology, I, 238.

Paul Tillichin Tanr Anlay ________________________________________138

Tilliche gre Tanr hem formun ortaya kt bir kaynak, hem de formun kaybolduu bir derinliktir.21 Tanrnn rasyonel olduu ifade edildiinde, Onun derin/sonsuz olduu da sylenmelidir. Derin ve derinlik, zaman ve mekna bal olan tecrbeden karlmalarna ramen, manev bir tutuma iaret etmek iin, gnlk hayatmzda, iirde, felsefede, Kutsal Kitapta ve birok din yazda kullanlan sembolik kavramlardr.22 Manev kullanmda derin, iki anlama gelir. O, ya yksek ya da sn kartdr. Gereklik, s deil, derin kelimesiyle ifade edilir. Ac ekme de ykseklik kelimesiyle deil, yine derinlikle ifade edilir. Bu yzden Tillich hem gerekliin nn hem de acnn karanlnn bir derinlii olduu dncesindedir.23 Tillich, Tanrda da derinliin olduunu Kutsal Kitaptan alnan u iki metne dayanarak aklamaya alr. Birincisi, Oysa Tanr Ruh araclyla bunlar bize aklad. nk Ruh her eyi, Tanrnn derin dncelerini bile aratrr 24; ikincisi ise, Enginlerden sana sesleniyorum, ya Rab25 metnidir. Derinlik kavram ile ilgili olarak Tillich, Tanrnn sonsuzluuna vurgu yapmaktadr. Temel olarak Tanr, yaratmaya ekil verir. Ancak derinlik olarak Tanr kavram, hibir yaradln, Tanry tam olarak ifade edemeyeceini gsterir. Tilliche gre derinlik kavram, ilh hayatn derinliine, onun sonsuzluuna ve tam olarak tanmlanamazlna iaret eder.26 Tanrnn kutsal oluu, derinlik olarak Tanr kavramn kapsar. Tanrnn kutsall, Onun, kii-dnya ve zne-nesne korelasyonu eklinde tasvir edilmesini imknsz klar. Tanr, bu korelasyon iinde bir unsur deil, onun temelidir.27 Tillichin Tanr kavramyla ilgili ele ald en nemli problemlerden birisi de, Tanrya atfedilen geleneksel sfatlarn tahlilidir. Tillich, teologlarn, Tanrnn sfatlarn ok abartl yorumlara tbi tuttuklar grndedir. Ona gre byle bir yorumlama, Tanrnn doas hakknda manta aykr fikirlere gtrr. Bundan dolay Tillich, Tanrnn sfatlarn, niceliksel bir yorumdan ziyade niteliksel bir yorumla ele alarak, onlar u ekilde snflandrmtr:
21 22 23 24 25 26 27

Tillich, Systematic Theology, I, 157. Tillich, The Shaking of the Foundations, Charles Scribners Sons, New York, 1948, s. 52. Tillich, The Shaking of the Foundations, s. 53. Korintoslulara Birinci Mektup: 2/10. Mezmurlar : 130/1. Tillich, The Shaking of the Foundations, s. 57. Tillich, Systematic Theology, I, 272.

Yrd. Do.Dr. Ruhattin YAZOLU_____________________________________________139

Birincisi: Tanr, ezel ve ebeddir. Ezellik ve ebedlik, din kavramlardr. Tillich bu kavramlarn, u iki yanl yoruma kar korunmas gerektiinden sz eder: Birinci yanl yorum, ezellik ve ebedlii sonsuzluk olarak kabul etme eilimidir. brancedeki olim kavram ile Yunancadaki aiones kavram, sonsuzlua iaret etmez. Sonsuzluun aksine ezellik ve ebedlik, btn zaman periyotlarn kapsayan bir gc ifade eder.28 Tilliche gre, yzyllardr filozoflar, ezellik ve ebedliin, geicilik anlamna geldiini kabul etmitir. rnein Hegel, mutlak olu iinde geicilie iaret etmitir.29 Tillichin syledii gibi bu teoriler, ezellik ve ebedliin, sonsuzluk olmad gereini belirtir. Dier yanl yorum ise, ezellik ve ebedlik kavramlarn, zamann sonsuzluu olarak kabul etme eilimidir. Sonsuz zaman kavram, Hegel tarafndan, geiciliin sonsuz tekrar anlamnda kullanlmtr. Tillich bu eilimi, putperestlikte ok nem verilen zamann paralanm anlarn canlandrma olarak deerlendirmitir.30 Bundan dolay Tilliche gre ezellik ve ebedlik, ne salt anlamda sonsuzluk ne de zamann sonsuzluudur. yleyse, ezellik ve ebedliliin, zamann kipleriyle ilikisi nedir? Tillich bu soruyu, insanda bulunan benzer yaklamlardan hareketle cevaplandrmaktadr. Bu benzerlik, ezellik ve ebedlik kavramlarna sembolik olarak yaklam ifade eder. Ezellik ve ebedlik, ezel ve ebed durum olarak sembolize edilir.31 Ancak bu ezel ve ebed durum, ezamanl deildir. Ezamanllk, eitli zaman kiplerini ortadan kaldrr. Halbuki ezellik ve ebedlik durumu, hi ara vermeksizin gemiten gelecee hareket etmektir.32 Tilliche gre Tanrnn ikinci sfat, her yerde hazr olma sfatdr. Tillich, Tanrnn lemle ilikisini, zamanla ilikisi gibi niteliksel terimlerle yorumlamaktadr: Her yerde hazr olma ifadesini, lem vastasyla tanrsal cevherin yer kaplamas olarak yorumlama eilimi, Tanrnn meknsal bir alan ierisinde dnlmesini gerektirir.33 Bu meknsal ifadeler, literal olarak kullanlmazlar. rnein, Tanr gktedir ifadesi, gkte yayor ya da zel bir yerden inmitir eklinde

28 29 30 31 32 33

Tillich, Systematic Theology, I, 274. Hegel, Doa Felsefesi (I. Mekanik), ev. Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1997, s. 54 vd. Tillich, Systematic Theology, I, 275. Tillich, Systematic Theology, I, 275. King,a.g.m.,http://www.stanford.edu/group/King/publications/papers/vol2/550415 Dissertation_Chapter_3.htm Tillich, Systematic Theology, I, 277.

Paul Tillichin Tanr Anlay ________________________________________140

yorumlanmayp, Tanrnn niteliksel olarak, yaratklarn var oluundan farkl olmas eklinde anlalmaldr.34 Yine, her yerde hazr olma ifadesini, lemin dnda bulunma eklinde yorumlamak da doru deildir. Ancak Tanr, bu meknsal var oluun etkisi altnda deildir, meknsal var oluu aar ve ona katlr. Tilliche gre Tanrnn her yerde hazr olmas, yaratt varlklarn meknsal var oluuna yaratc olarak katlm anlamna gelir.35 Tanrnn nc sfat ise sonsuz bilgiye sahip olmak sfatdr. Geleneksel teolojide sonsuz bilgiye sahip olmak, btn nesneleri, gemii, imdiyi, gelecei ve bunun tesinde her eyi bilen varln, en yksek nitelii olarak kabul edilir. Ancak Tillich, bu sonsuz bilgiye sahip olma yorumunu mantk d ve sama olarak niteler.36 Byle bir yorumun samal, Tanrnn zne-nesne korelasyonu eklinde tasvir edilmesinin imknszlndan kaynaklanmaktadr. Tanrsal bilgiye sahip olma, gerekliin insan bilgisine almas olarak kabul edilen inancn mantksal temelidir. Tanrsal bilgiye katldmz iin bilgiyi elde ederiz. Yine, ilh hayat bizi kuatt iin gereklie ularz. Tanrsal sevgi ve tanrsal adalet de, Tanrnn sfatlar ierisinde yer alr. Tillich, sevginin ontolojik bir kavram olduuna vurgu yapar ve sevginin ontolojik doasn, ayrlm olann tekrar birlemesine ynelik bir g olarak niteler. Byle bir yneli, bireyselletirme ve itirak kutuplarna dayanr. Bireyselletirmenin olmad yerde, sevgi bulunmaz. Ksaca Tilliche gre sevgi, tesadf bir birleme deil, ayrlm olann yeniden birlemesi demektir.37 mann ilgisi, kiinin ait olduu ve uzak dt eyle yeniden birlemesi anlamna gelen sevgiyle zdetir. Eski Ahitte niha ilginin ve mutlak sevginin nesnesinin, Tanr olduu ifade edilir. Dolaysyla Kutsal Kitap literatrnde, dier insanlara kar davranlar belirleyen, Tanr korkusu ve Mesih sevgisidir.38 Tanrnn literal olarak sevgi olduunu sylemek, Ona, ayrlma ve ilh hayatla yeniden birleme tecrbesini atfetmektir. Ancak Tanr, ontolojik unsurlara tbi olmad iin, bu durum imknszdr. Bundan dolay sevgi Tanrya atfedildiinde,
34 35 36 37 38

Tillich, Systematic Theology, I, 277. Tillich, Systematic Theology, I, 277. Tillich, Systematic Theology, I, 279. Tillich, Love, Power and Justice (Ontological Analyses and Ethical Applications), Oxford University Press, London and New York, 1960, s. 25. Tillich, Dynamics of Faith, s. 112.

Yrd. Do.Dr. Ruhattin YAZOLU_____________________________________________141

Tanrdan sembolik olarak bahsedilmelidir. te yandan Tanrdan sevgi olarak sz ettiimizde, sevgi tecrbemizi kullanrz. Ancak sevgiyi Tanrya atfettiimizde, tamamen tanrsal derinliin gizemliliine katldmz da biliriz. Tanrsal sevgi kavramn daha iyi aklamak iin Tillich, Sistematik Teoloji isimli eserinde sevgi eitleri zerinde durmu;39 ancak daha sonraki almalarnda, sevginin eitlerinden bahsetmenin uygun olmayacan ifade etmitir. Ona gre sevginin eitleri deil, nitelikleri vardr.40 Philia olarak sevgi, kin ve nefretin ykc etkisinin karsnda yer alan dengeleyici bir gtr. Eros olarak sevgi ise, g ve anlam bakmndan daha sevimli olana gsterilen bir eilimdir. Bu sevgi formlarnda, arzu unsuru bulunmaktadr. Ancak bunlar aan bir dier sevgi de agapedir.41 Agape hari her sevgi, itme ve ekme, tutku ve sempati gibi deien olumsuz zelliklere tbidir.42 Agape de, sevginin niteliidir. Bu nitelik, sevgide din unsurun aknln ifade eder. Sevgi btn ahlk isteklerin niha normu ise, agape nitelii, ahlk emrin ieriinin akn olan kaynadr. Tilliche gre Paul, agapeyi, tanrsal Ruhun en byk faaliyeti ve ezel-ebed hayatn bir unsuru olarak tasvir ederken, bu byk sevgiye iaret etmitir.43 Sevginin akn unsuru olan agape, libido, philia, eros gibi sevgi niteliklerinden ayrlmaz. Bu sevgi niteliklerinin hepsi, agapenin kontrol altndadr. rnein, agapede philia ve eros unsuru da bulunmaktadr.44 Hatta eros ve agapenin birliktelii olmazsa hibir sevgi gereklemez.45 Agape, Tanrnn sevgi olduuna iaret eder. Tanr, her varl ortaya karmaya, ayrlan ve dalanlar birletirmeye alr. Bu anlamda Tanr, sevgi olarak isimlendirilir. Dier sevgi eitlerinden hibiri, Tanrya atfedilemez. rnein philia ve eros, Tanrnn sevgisini sembolize edemez.46

39 40 41

42 43 44 45 46

Tillich, Systematic Theology, I, 280-281. Tillich, Love, Power and Justice, s. 5. Agape, ncilde geen bir terim olup genellikle ak, sevgi anlamna gelmektedir. Fakat buradaki ak, eros anlamnda deil kardelik, kardee sevgi anlamndadr. St. Paul, agapeyi Tanr hakknda da kullanm ve Tanrnn ak olduunu sylemitir. Tanrnn Baba olarak adlandrlmasnn temelinde de bu grn yatt sylenir (bkz. Mehmet Aydn, Kantta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr-Ahlk likisi,Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1991, s. 197). Tillich, Systematic Theology, I, 280. Tillich, Morality and Beyond, Harper and Row Publishers, New York and Evanston, 1963, s. 40. Tillich, Morality and Beyond, s.40. Tillich, Dynamics of Faith, s. 114-115. Tillich, Systematic Theology, I, 281.

Paul Tillichin Tanr Anlay ________________________________________142

Adalet sfat da, sevgiye tbidir.47 Ancak adalet, bamsz olan ontolojik bir zellie sahip deildir. O, sevginin ihll edilmesine kart olan bir sevgi eylemidir. Yarg ve knama, sevgiye aykr bir ekilde davranan bireyin karsndadr. Knama sevginin inkr deil, sevginin inkr edilmesine kar olmaktr.48 Tillichin Tanryla ilgili grlerini incelerken zerinde durulmas gereken nemli bir problem daha vardr. O da Tillichin, btn Hristiyan ilhiyatlarnn monoteist bir din olarak kabul ettikleri Hristiyanlkta yer alan teslis retisi ile ilgili tutumudur. Tilliche gre teslis, mantksz ve irrasyonel bir iddia deildir. O, Tanrnn nicel bir zelliinden ziyade, nitel bir zelliine iaret eder. Teslis doktrini, ilh hayatn zenginliini ve kompleks oluunu ifade eden bir faaliyettir. Tillich teslisin birinci unsurunun, derinlik olduu dncesindedir. Derinlik, Tanrnn temeli olan gcn unsuru49 ve Tanrnn byklnn bir zelliidir. Hilie kar duran, varln bu gcdr. Baba olarak Tanr, gtr.50 Teslisin ikinci unsuru, anlamn ve yapnn unsuru olan Logostur. Logos, tanrsal alann sonsuzluu ve gizemliliiyle iliki kurar.51 Tillich ikinci ilke olmadan, birinci ilkenin insanlar kaosa gtrecei kansndadr. Kutsal Ruh, teslisin nc unsurudur. O g, anlam, derinlik ve temelin birletii bir ilkedir. Kutsal Ruh, anlamn beslendii bir g ve gce yn veren bir anlamdr.52 Btn bu aklamalardan sonra, yle bir soru akla gelebilir: Tillichin Tanrs, gcn bilinsiz bir kayna m, yoksa bilinli bir kii midir? Tilliche gre kiilik, modern dinin ve sekler hmanizmin en nemli bir dncesidir. Kiilik,Tanr iin zorunlu bir sembol olarak dnlr. Hatta Tanr, btn yetkinliklerin bulunduu bir kii olarak tasvir edilir.53 Klasik teolojide kii Tanr hakknda deil, ilh hayatta bulunan ilkeler iin kullanlr. Kiilik ise, bu anlamda kullanlmaz. Klasik teolojide Tanr dncesi, kiisellii, kiilik st ile birletirir. Tanr, btn potansiyel glerin birlemesidir. Bu anlamda kiisel sembolizm, insann gerek var oluunun temeli
47 48 49 50

51 52 53

Tillich, My Search for Absolutes, Simon and Schuster, New York, 1984, s. 108. Tillich, Systematic Theology, I, 284. Tillich, Systematic Theology, I, 156, 250. King,a.g.m.,http://www.stanford.edu/group/King/publications/papers/vol2/550415Dissertation_Chapter_3.htm Tillich, Systematic Theology, I, 251. Tillich, Systematic Theology, I, 250. Tillich, The Protestant Era, Eng. trs. by James Luther Adams, The University of Chicago Press, Chicago, 1963, s. 62.

Yrd. Do.Dr. Ruhattin YAZOLU_____________________________________________143

olarak Tanrya atfedilebilir. Burada, birincil kiilik ve kiilik sonras unsurlar kiilikle birleir. lk olarak Protestanlk daha sonra hmanizmde, bilin uruna kiisel olmayan unsurlar ihmal edilmi ve dier varlklarn yannda Tanr kii olarak kabul edilmitir.54 Her eyden nce klasik teolojide Tanr, sadece Varlktr. Bu anlamda Varlk ok soyut bir kategori deildir. nk O, varln gcdr. Tillich varln gcnn, Tanr hakknda kullanlan temel bir ifade olarak kabul edilmesi halinde, bizim teonom (Tanrnn otoritesine bal olan) bir durumda olmamzn gerekeceine inanmaktadr. Zira bu durum her snrl gerekliin, yaratc bir temel zerine kurulduuna iaret etmektedir. Bundan dolay, her eyde niha olann izlerini bulmak mmkndr. Varlkla ilgili her bilimsel yaklam, artsz olarak bizi ilgilendirmektedir. Varlk, nominalizmin etkisinde kalarak kendi sembolik gcn kaybedip bir zneye nesne olursa, Tanr, Varln-Kendisinde; Varlk ise, tanrsal olanda eylemini tamamlam olur. Bu gelimelerin sonucunda, varlklarn birbirleriyle olan ilikileri bilimsel adan incelenir. Ancak bu durumda, Varln-Kendisi ihmal edilir.55 Tillich, Varln-Kendisi ifadesi dnda, Tanr hakknda kullanlan btn ifadelerin sembolik olduunu dnr. Ona gre hayat, literal olarak potansiyel varln fiil varla dnt bir sre olduu ve Tanr potansiyel olan ile fiil olan arasndaki ayrm at iin, Tanrnn literal olarak dnyada bulunduunu syleyemeyiz. nk Tanr, hayatn temeli olarak dnyada bulunur. Tillich, ayn dnce yntemini Tanrnn kiilii sorununa tar. O, Tanrnn kiisel olan her eyin temeli olduunu ve kiisel olann ontolojik gcn kendinde tadn56 sylemesine ramen, Kiisel Tanr sembolnn, Tanrnn bir kii olmasn ifade etmeyeceini belirtir. te yandan Tilliche gre, Kiisel Tanr sembol, imann asl semboldr. nk var olusal bir iliki bire bir olan bir ilikidir. Baka bir ifadeyle, Tilliche gre insann, kiisel olandan daha aada bulunan herhangi bir eye niha anlamda ilgi duymas dnlemez.57 Bundan dolay, niha varla duyulan niha ilginin dili sembolik olmak durumundadr.58

54 55 56 57 58

Tillich, The Protestant Era, s. 63. Tillich, The Protestant Era, s. 63. Tillich, Systematic Theology, I, 245. Tillich, The Protestant Era, s.62- 63; Tillich, The Courage To Be, Yale University Press, London, 1980, s.172. Bkz. Turan Ko, Din Dili, Rey Yaynclk, Kayseri, 1995, s. 102.

Paul Tillichin Tanr Anlay ________________________________________144

Tillich bir kii olarak Tanr hakknda konuma eiliminin, 19. yzylda ortaya ktn ve bunun, Kant doa ayrm59 ile baladn, bu etki altnda kalan teizmin, Tanry dnya ve insanln zerinde bulunan ilh ve yetkin bir kii olarak tasavvur ettiini ifade etmektedir.60 Ancak, en yksek olan bir varln var oluu iin bir kant yoktur. Tillichin, Kiisel Tanr kavram ile ilgili aklamalarnda bir tutarszln olduu grlmektedir. Bir taraftan Tillich, Doulu Vedantizmin ahsiyetilik-benzeri anlayn kabul ederken61; dier taraftan da, varln temeli ve derinlii olan ve Mutlaka iaret eden kiiselciliki benimsemektedir. Bu eit sembolizmin, zorunlu olduunu ve panteist-natralist tenkidin karsnda korunmas gerektiini syleyen Tillich, dinin, ilkel-eytan birincil-kiiselcilik seviyesinden uzak durmas gerektiine iaret etmektedir. nk bu, apak bir elikidir. Bu ifadelerden Tillichin, bir adan kiisel Tanr kavramn kabul ettii; dier adan da kabul etmedii ortaya kmaktadr.62 Ancak Tillich, Tanr daha az kiisel deildir63 grne yer veriyorsa da, onun btn dnceleri incelendiinde, Tanrnn daha az kiisel olduu ifadesini benimsedii grlmektedir Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi Tillich, Tanr anlaynda, bir taraftan teolojik geleneklere yaklarken; dier taraftan teolojide tabiat stcle ve fundamentalizme muhalif grnmektedir. Ona gre teoloji, ounlukla dt iki hatadan kanmak zorundadr: Biri, tabiat stclk, dieri tabiatlk... Tabiat stcln ilkesi, Tanr ile dnya arasnda kkl bir ayrln olduu fikrine dayanr. Tilliche gre bu ayrlk Tanry nitelemekte ve Tanryla dnya arasndaki ilikiyi kurmakta yetersizdir. Dnyadan baka olmasna ramen Tanr, dnyann dnda deildir. O, her yerde ve her eyin stndedir. Tillich, Tanrnn aknln koruma konusunda, tabiat stcln son derece nemli olduunun bilincindedir.64 Ancak tabiat stcln yapmak istedikleriyle, ulat sonu

59

60 61 62 63 64

Immanuel Kant, Pratik Usun Eletirisi, ev. smet Zeki Eyupolu, Say Yaynlar, stanbul, 1994, s. 66; ayrca bkz. Heinz Heimsoeth, Immanuel Kantn Felsefesi, ev. Takiyettin Mengolu, Remzi Kitabevi, stanbul, 1986, s. 130-131. Tillich, Systematic Theology, I, 245. Upaniadlar (Tanrnn Soluu), der. Mehmet Ali Im, Dergh Yaynlar, stanbul, 1976, s.41. King,a.g.m.,http://www.stanford.edu/group/King/publications/papers/vol2/550415Dissertation_Chapter_3.htm Tillich, Systematic Theology, I, 245. Tillich, Systematic Theology, II, 6; Tillich, Din Felsefesi, s.93.

Yrd. Do.Dr. Ruhattin YAZOLU_____________________________________________145

arasnda bir tr eliki olduunu sylemekten de geri durmaz.65 Tabiatlk ise, panteist bir Tanr kavramn benimser ve Tanr ile dnyay zde kabul eder.66 Tilliche gre, Scotus Erigena ve Spinoza tarafndan kullanlan Tanr ya da Doa (deus sive natura) deyimi, Tanrnn doayla deil, yaratc doa ve btn doal nesnelerin yaratc temeli olan yaratan doa (natura naturans) ile zde olduunu dile getirir.67 Tillich tabiatln, Tanrnn tezahrlerinin bazen tabiatta, bazen de tarihin almnda yer aldn sylemektedir.68 Teoloji, hem Tanrnn dnyada bulunuunu, hem de dnyadan farkl oluunu aklamaya almak zorundadr.69 Tanrnn dnyadan baka olduunu sylemek, akla kar meydan okumak deildir. Tanrnn dnyada bulunmas ise, dnya ile ayn olduu anlamna gelmez. Onun dnyadan baka oluu, ancak dnyadan farkl olduu ortaya konulursa temellendirilebilir. Tillichin bu konudaki grlerinin daha iyi anlalabilmesi iin, u hususun gz nnde bulundurulmas gerekir: Vahyin mesajnn ve var olusal durumumuzun ilikisi; dogmatizm, tutuculuk ve puta tapclktan kanan din dilinin sembolik grn; hibir niha hakikatin bir tasavvur, bir forml ya da bir yapda tmyle ierilemedii ilkesine dayanan sistematik btn.70 Tillichin Tanr anlayn ortaya koymaya altmz bu aratrmada, u soru da akla gelebilir: Acaba, Tillichin Tanrs yoktan yaratc bir Tanr mdr? Tillich teolojinin ilk iinin, yoktan yaratma ifadesini yorumlamak olduunu sylemektedir. Oysa Tilliche gre yoktan yaratma dncesi, sadece gerek niha olan Tanr ile dnya arasndaki ilikiyi aklamann bir formlasyonudur.71 Dier taraftan, Tillichin,
65 66 67 68 69

70 71

zcan, Trkeye evirenin nsz, s. 9. Tillich, The Courage To Be, s.118-119. Tillich, Systematic Theology, II, 6. zcan, Trkeye evirenin nsz, s. 9. rnein, Hasan Hanef de, hem Tanrnn dnyada bulunuunu, hem de dnyadan farkl oluunu sa ve sol bir teoloji ile aklamaya almaktadr. Ona gre; teolojide sa ve sol vardr. Sa, muhafazakr ve geleneki teoloji dogmatik tarafndan; sol da, yeni aratrmalara gre vahiy mahsul metinler zerinde ya da zamanmzn ihtiyalarna gre dogmalarda yeni teviller kabul eden, liberal ve ilerici teoloji tarafndan temsil edilmektedir. Sa ve sol yalnzca politik davranlar deil, politik davranlarn kkeninde yatan teorik meyilleri de iermektedir. Genel anlamda ve istisnalar hi hesaba katmadan akn (transcendent) olann sa bir teoloji, buna karlk ikin (immanent) olann sol bir teoloji olduunu syleyebiliriz. Ksaca yle sylemek mmkndr: Akn olan her ey zerine oturtulan her teoloji sa bir teoloji; Tanry dnyann, dnyay da Tanrnn iine yerletiren teoloji ise, sol bir teolojidir [Hasan Hanef, Teoloji mi Antropoji mi?, ev. M. Said Yazcolu, A FD, cilt:XXIII, (Ankara 1978), s.520-521]. Tillich, The Spiritual Situation in Our Technical Society, ed. and Introduced by J. Mark Thomas, Mercer Univesity Press, New York, 1988, s. 36 vd.; zcan, Trkeye evirenin nsz, s. 9. Tillich, Systematic Theology, I, 253-254.

Paul Tillichin Tanr Anlay ________________________________________146

yokluk, varlk sayesinde vardr eklindeki ifadesi, yokluktan varln karlamayaca anlamna gelmektedir. Ontolojik olarak, yoklukla varlk yan yanadr, dolaysyla yokluktan varlk karlamaz. Bu anlamda, yoktan yaratma ifadesi, Tanrnn varln kayna ve temeli olduunu dile getiren sembolik bir anlatmdr. Tilliche gre yaratma doktrininin, iki temel fonksiyonundan bahsedilebilir. lk olarak yaratma, yaratlm olan her eyin Tanrya bal olduunu ve sonu itibariyle de yaratlm olan her eyin z bakmndan iyi olduunu vurgular. kinci olarak yaratma, Yaratc ile yaratlm olan arasndaki sonsuz mesafeyi ifade eder. Teoloji, varln ilh temeliyle olan herhangi bir ilikiyi, sonlu materyali ve sembollerin dilini kullanmakszn aklayamad iin byle bir ifade kullanmaktadr.72 Tillich, ilh hayat ve ilh yaratcln ayr ayr eyler olmad kansndadr. Tanr iin hibir ey zorunlu deildir. Tanrnn varlnn kendisinden baka kaynann olmamas, her eyin O olduunu ve Onun kendisi yoluyla olduunu gsterir. Tanr, sonsuzca kendisini yaratr. Yaratma, uzun zaman nce olmu olan tarih bir olay deildir. Yaratma, Tanr ile dnyann ilikisini anlatan temel bir tasvirdir. Sonluluun anlam yaratlmlktr. lh hayat zsel olarak yaratc olduundan zaman kipi de bu durumu sembolik olarak ifade etmektedir. Tanr dnyay yaratmtr, yaratmaktadr ve yaratacaktr.73 O halde, Tilliche gre zamansallk ve ikilik ifade eden bir yaratma dncesi kabul edilemez. lemin bir balangc ya da sonunun olduunu, gemi ya da gelecek zaman iinde aratramayz. Her ey ezel ve ebed olandan gelir ve ona dner. Olmakta olan her ey, u anda ve gelecektedir. Dolaysyla, u anda gemi ve gelecek birlemektedir.74 Anlalan o ki, Tillich, lemle i ie olan bir Tanr anlayna sahiptir. Bu yzden onun da panteist bir izgide yer ald sylenebilir. Ona gre, bu dncelerle sadece Tanr-lem ya da Tanr-insan ilikisi kurulabilir.75 Ancak Tillich dncesinde yaratma fikri, ayn zamanda, hem bir yaratc olarak Tanrnn mutlak bamszln, hem de yaratlm olann mutlak bamszln ve Tanryla yaratlm olan

72 73 74 75

Tillich, Systematic Theology, III, 113. Tillich, Systematic Theology, I, 252-253. Tillich, The Eternal Now, Charles Scribners Sons, New York, 1962, s.77; Tokat, Dinde Sembolizm, s.226. Tillich, Tillich, Systematic Theology,II, 6.

Yrd. Do.Dr. Ruhattin YAZOLU_____________________________________________147

arasndaki snr olmayan mesafeyi ifade etmektedir. Bu dncesiyle onun panenteist izgiye yaklat grlmektedir.76 Sonu olarak Tillich, vahyin kayna olan Tanry kendi korelasyon yntemi (ilikilendirme)77ne uygun olarak tasvir eder. O, szlerine ncille ya da klasik teolojik Tanr kavramyla deil, Tanry, insann en temel var olusal sorununun bir cevab olarak grmekle balar. Sonlu olarak insan, kendi varlnn ve dier btn varlklarn olumsallnn farkndadr. Bu yzden insan, kendisi iin devaml mmkn olan yok olma tehdidi altndadr. Fakat, sonluluunun yan sra insan, gerekliin yapsndaki snrsz bir unsurun farkndadr ve bu da onu Tanr problemine yneltir. Tillich, Tanry doast bir varlk ya da tabiatn bizzat kendisi eklinde ifade eden anlaylar reddederek Tanrnn, teizmin anlad anlamda bir varlk olmadn iddia etmektedir. Ona gre Tanr, btn var olanlarn temelidir. Varln temeli olarak Tanr, temeli olduu eyi sonsuzca aar. Tanr, Varlk olarak varlk ya da varln temeli ve gc olarak adlandrlr. te yandan Tillich, Tanry Varln-Kendisi ve varln sebebi olarak tasvir etmeye alr. Ona gre Tanr, btn varln kayna olan Varln-Kendisidir. Varln-Kendisi zaman, mekn, nedensellik, cevher kategorileri, sje-obje, zvarolu ikilii ve zgrlk-kader, dinamik-form, bireysellik-itirak kutupluluu iinde olan ontolojik yapnn tesinde olduu iin, geleneksel teizmin Tanrs VarlnKendisinin bir semboldr. Bu sebeple, Varln-Kendisi olduunu sylemek dnda, Tanry literal anlamda tasvir etmek mmkn deildir. nk Akn Olanla ilikimizi anlatrken kullandmz literal bir yaklam, ou kere insan biimci tasvirlerle sonulanmaktadr. Bu durumda, belli lde sembolik bir dil kullanmak kanlmaz olmaktadr. Ancak, Tanr ile olan ilikimizin tek anlatm, Tillichin dedii gibi, yalnzca semboller deildir. Tillichin sembolik anlatm, inan nermelerinin anlatmnda tek alternatif olarak grmesi, dier anlatm biimlerinin imknn dlayan indirgemeci bir tutumdur.

76

77

Tillich, Biblical Religion and the Search for Ultimate Reality, The University of Chicago Press, Chicago, 1955, s.73ten nakleden Tokat, Dinde Sembolizm, s.226. Korelasyonun bilimsel dildeki anlam, iki bamsz unsurun karlkl dayanmasdr (Tillich, Systematic Theology, II, 13). Terim teolojide anlamda kullanlmaktadr: 1) Din sembollerle, onlarn gnderme yapt ey arasnda bir iliki. 2) nsan olana gnderme yapan kavramlarla lh olana gnderme yapan kavramlar arasnda mantksal bir iliki. 3) nsann niha ilgisiyle onu niha olarak ilgilendiren ey arasnda bir iliki (Tillich, Systematic Theology, I, 60-61).