Prof.Dr. Erkan zer 1/11 05.02.

2009


BLM 1 DORUSAL OLMAYAN HESABA GR

Baz zel durumlarn dnda, yap sistemleri iletme ykleri altnda genellikle dorusal
davran gsterirler. Bu genellemenin dnda kalan sistemler arasnda narin yaplar, elastik
zemine oturan sistemler ile blgesel zayflklar ve stabilite yetersizlikleri ieren yaplar
saylabilir.
Dorusal sistem davrann esas alan analiz yntemlerinde, malzemenin gerilme-
ekildeitirme bantlar dorusal-elastik olarak alnmakta ve yerdeitirmelerin ok
kk olduu varsaylmaktadr.
Buna karlk, d etkiler iletme yk snrn aarak yapnn tama gcne yaklatka,
gerilmeler dorusal-elastik snr amakta ve yerdeitirmeler ok kk kabul
edilemeyecek deerler almaktadr.
Gnmzde yap mhendisliinde genellikle uygulanmakta olan ve dorusal teoriye gre
sistem analizine dayanan tasarm yaklamlarda (gvenlik gerilmeleri esasna gre tasarm
ve tama gc yntemine gre tasarm), yap sisteminin dorusal olmayan davran eitli
ekillerde gznne alnmaya allmaktadr. rnein, ikinci mertebe etkilerini hesaba
katmak ve burkulmaya kar gvenlik salamak amacyla, moment bytme ynteminden
ve burkulma katsaylarndan yararlanlmakta, dorusal olmayan ekildeitirmeler
nedeniyle i kuvvet dalmnn deimesi yeniden dalm ilkesi yardm ile gznne
alnmaya allmaktadr. Dier taraftan, deprem etkilerine gre hesapta malzemenin
dorusal-elastik snr tesindeki davrann ve snekliini hesaba katmak zere, tayc
sistem davran katsays tanmlanmakta ve elastik deprem ykleri bu katsayya bal olan
bir deprem yk azaltma katsays ile blnerek kltlmektedir.
Yap malzemelerinin dorusal-elastik snr tesindeki tama kapasitesini gznne almak,
ok kk olmayan yerdeitirmelerin denge denklemlerine ve gerekli olduu hallerde
geometrik uygunluk koullarna etkilerini hesaba katmak suretiyle, yap sistemlerinin d
etkiler altndaki davranlarnn daha yakndan izlenebilmesi ve bunun sonucunda daha
gereki ve ekonomik zmler elde edilmesi mmkn olabilmektedir.
Dorusal olmayan sistem davrann esas alan hesap yntemlerinin gelitirilmesinde ve
uygulanmasnda genel olarak iki durum ile karlalmaktadr. Bunlardan birincisi, yap
sisteminin dorusal olmamasna neden olan etkenlerin belirlenerek sistem davrann
geree yakn bir biimde temsil eden hesap modelinin oluturulmas, dieri ise bu hesap
modelinin analizi sonucunda elde edilen dorusal olmayan denklem sisteminin etkin bir
ekilde zlmesidir.
1.1 zmn Salamas Gereken Koullar
Bir yap sisteminin d etkiler altnda hesab (analizi) ile elde edilen i kuvvet,
ekildeitirme ve yerdeitirmelerin zm olabilmeleri iin aadaki koulu birarada
salamalar gerekmektedir.
1- Bnye denklemleri : Malzemenin cinsine ve zelliklerine bal olan gerilme-
ekildeitirme bantlarna bnye denklemleri denilmektedir.
Prof.Dr. Erkan zer 2/11 05.02.2009
2- Denge koullar : Sistemi oluturan elemanlarn ve bu elemanlarn birletii dm
noktalarnn denge denklemlerinden olumaktadr.
3- Geometrik uygunluk (sreklilik) koullar : Elemanlarn ve dm noktalarnn
sreklilik denklemleri ile mesnetlerdeki geometrik koullardr.
1.2 Yap Sistemlerinin Dorusal Olmama Nedenleri
Bir yap sisteminin d etkiler altndaki davrannn dorusal olmamas genel olarak iki
nedenden kaynaklanmaktadr.
1- Malzemenin dorusal-elastik olmamas nedeniyle gerilme-ekildeitirme
bantlarnn (bnye denklemlerinin) dorusal olmamas.
2- Geometri deiimleri nedeniyle denge denklemlerinin (ve baz hallerde geometrik
sreklilik denklemlerinin) dorusal olmamas.
Yap sistemlerinin dorusal olmamasna neden olan etkenler ve bu etkenleri gznne alan
teoriler ekil 1.1deki tablo zerinde topluca zetlenmitir.
Denge denklemlerinde yerdeitirmelerin kk olmad sistemlerde denge denklemleri
ekildeitirmi eksen zerinde yazlmaktadr.
Geometrik uygunluk koullarnda yerdeitirmelerin kk olmad sistemlerde ise,
geometrik sreklilik denklemlerinin de ekildeitirmi eksen zerinde yazlmas
gerekmektedir.



Dorusal Olmayan Sistemler

Dorusal
Sistemler
Malzeme
Bakmndan
Geometri Deiimleri
Bakmndan
Her ki Bakmdan
zmn Salamas
Gereken Koullar

kinci Mertebe
Teorisi
Sonlu
Deplasman
Teorisi
kinci Mertebe
Teorisi
Sonlu
Deplasman
Teorisi
Bnye Denklemleri
(Gerilme-
ekildeitirme
Bantlar)
Dorusal-
elastik
Dorusal-
elastik
Deil
Dorusal-
elastik
Dorusal-
elastik
Dorusal-
elastik
Deil
Dorusal-
elastik
Deil
Denge
Denklemlerinde
Yerdeitirmeler
kk kk
kk
Deil
kk
Deil
kk
Deil
kk
Deil
Geometrik Uygunluk
Koullarnda
Yerdeitirmeler
kk kk kk
kk
Deil
kk
kk
Deil
ekil 1.1 Yap sistemlerinin dorusal olmama nedenleri

Bir ucunun dier ucuna gre bal yerdeitirmeleri u ve v olan bir ij ubuunun s
boydeimesi
( ) ( )
2 2
2
s u v s s + + = + (1.1)

(
(

\
|
+ |

\
|
+
2 2
2
1
2
1
s
v
s
u
s
u
s s (1.2)
Prof.Dr. Erkan zer 3/11 05.02.2009
eklinde ifade edilebilir, ekil 1.2. (1.2) ifadesinde sadece birinci terimin esas alnmas
geometrik uygunluk koullarnda yerdeitirmelerin kk olduu varsaymn ifade
etmektedir. Buna karlk, dier terimlerin de hesaba katlmas geometri deiimlerinin
geometrik uygunluk koullarna etkisi gznne alndn sonlu deplasman teorisine kar
gelmektedir.
s
s j u
v
i
s
j'

ekil 1.2 (ij) ubuk elemannn bal yerdeitirmeleri
Baz yap sistemlerinde, sistemin zelliklerinden kaynaklanan nedenlerle, geometrik
uygunluk koullar salanmayabilir. Bu durumda, sistemde geometrik sreksizlikler
meydana gelir. zellikle sistemi oluturan elemanlarn snr koullarndaki bu
sreksizlikler nedeniyle, sistemin davran dorusal olmaz. Bu tr sistemlere, geometrik
sreksizlikler bakmndan dorusal olmayan sistemler denir ve bu sistemler malzeme
bakmndan dorusal olmayan sistemler gibi incelenebilirler. Kayc bulonlu dm
noktalar ieren elik yap sistemleri, geometrik sreksizlikler bakmndan dorusal
olmayan sistemlere bir rnek oluturmaktadr.
1.3 Yap Sistemlerinin D Ykler Altndaki Dorusal Olmayan Davran
Dey ve yatay ykler etkisindeki bir yap sisteminin dorusal ve dorusal olmayan
teorilere gre hesab ile elde edilen yk parametresi-yerdeitirme (P-) bantlar
ekil 1.3te ematik olarak gsterilmilerdir.
Malzemenin snrsz olarak dorusal-elastik varsayld bir yap sisteminin, artan d
ykler altnda, birinci mertebe teorisine gre elde edilen davran ekildeki (I) dorusu ile
temsil edilmektedir. Geometri deiimlerinin denge denklemlerine etkisinin, dier bir
deyile, eksenel kuvvetlerden oluan ikinci mertebe etkilerinin hesaba katld ikinci
mertebe teorisinde ise, eksenel kuvvetin basn veya ekme olmasna gre farkl sistem
davranlar ile karlalabilmektedir. rnein eksenel kuvvetin basn olmas halinde, (II)
erisinden grld gibi, artan d yklere daha hzla artan yerdeitirmeler kar
gelmektedir. D yklerin iddetini ifade eden yk parametresi artarak dorusal-elastik
burkulma yk ad verilen bir P
B
deerine eit olunca, yerdeitirmeler artarak sonsuza
eriir ve sistem burkularak ger. Baz zel durumlarda, burkulmadan sonra, artan
yerdeitirmelere azalan yk parametresi kar gelebilir. rnein asma sistemler gibi
eksenel kuvvetin ekme olduu durumlarda ise, ekilde (IIa) ile gsterilen P- diyagram
pekleen zellik gsterir. Yanal yk etkisinde olmayan ve bu nedenle burkulmadan nce
ekildeitirmeyen sistemlerde, yk parametresinin bir P
cr
deerinde dallanma burkulmas
oluur ve ekildeki (IIb) diyagramndan grld gibi, yerdeitirmeler birden artarak
sonsuza eriir. Dallanma burkulmasna neden olan yke kritik yk denilmektedir. Kritik
yk genellikle burkulma yknden biraz byk veya ona eittir. Dallanma burkulmas,
baz hallerde burkulmadan nce ekildeitiren sistemlerde de oluabilir, (II erisi).
Prof.Dr. Erkan zer 4/11 05.02.2009
ikinci mertebe, lineer-elastik (P: ekme) (IIa)
(IIb)
dallanma
burkulmas
birinci mertebe, lineer-elastik (I)
kritik yk
burkulma yk
ikinci mertebe,
lineer-elastik (P: basn) (II)
birinci mertebe limit yk
birinci mertebe, elastoplastik (III)
ikinci mertebe, elastoplastik (IV)
ikinci mertebe limit yk
krlma, byk yerdeitirme,
byk plastik ekildeitirme
ile gme
P
dallanma
burkulmas
P
cr
P
P
? P
1
? P
2
P
B
P
L1
L2
P

ekil 1.3 eitli teorilere gre elde edilen yk parametresi yerdeitirme bantlar
Dorusal olmayan malzemeden yaplm sistemlerde, artan d yklerle birlikte i
kuvvetler de artarak baz kesitlerde dorusal-elastik snr amakta ve bu kesitler dolaynda
dorusal olmayan (plastik) ekildeitirmeler meydana gelmektedir. Dorusal olmayan
ekildeitirmeler genel olarak sistem zerinde srekli olarak yaylmaktadr. Buna karlk,
kopma srasndaki toplam ekildeitirmelerin dorusal ekildeitirmelere orannn byk
olduu snek malzemeden yaplm sistemlerde, dorusal olmayan ekildeitirmelerin
plastik mafsal (veya genel anlamda plastik kesit) ad verilen belirli kesitlerde topland,
bunun dndaki blgelerde ise sistemin dorusal-elastik davrand varsaylabilir. Bu
varsaym plastik mafsal hipotezi olarak isimlendirilmektedir. Plastik mafsal hipotezinin
esas alnd bir yap sisteminin birinci mertebe teorisine gre hesabnda (III erisi),
oluan plastik mafsallar nedeniyle sistemin tmnn veya bir blmnn mekanizma
durumuna gelmesi tama gcnn sona erdiini ifade eder. Bu yk birinci mertebe limit
yk adn alr.
Dorusall bozan her iki etkinin birlikte gznne alnmas halinde, yani yap sisteminin
ikinci mertebe elastoplastik teoriye gre hesab ile elde edilen P- diyagram ekilde (IV)
erisi ile gsterilmitir. Bu diyagram ilk kritik kesitte dorusal-elastik snrn almasna
kadar (II) erisini izlemekte, daha sonra oluan plastik ekildeitirmeler nedeniyle
yerdeitirmeler daha hzl olarak artmaktadr. Plastik mafsal hipotezinin esas alnd yap
sistemlerinde, d ykler artarak bir P
L2
snr deerine eit olunca, meydana gelen plastik
mafsallar nedeniyle rijitlii azalan sistemin burkulma yk d yk parametresinin altna
der, dier bir deyile, P- diyagramnda artan yerdeitirmelere azalan ykler kar
gelir. Sistemin stabilite yetersizlii nedeniyle tama gcn yitirmesine sebep olan bu yk
parametresine ikinci mertebe limit yk denilmektedir.
1P
2P
Prof.Dr. Erkan zer 5/11 05.02.2009
Baz hallerde, d ykler limit yke erimeden nce, meydana gelen byk
yerdeitirmeler, byk plastik ekildeitirmeler ile betonarme sistemlerde oluan
atlaklar ve krlma yapnn kullanlamaz hale gelmesine (gmesine) neden
olabilmektedir.
1.4 rnekler
Malzeme ve/veya geometri deiimleri bakmndan dorusal olmayan sistemlerin d
ykler altndaki davranlarn incelemek, bu sistemlerin hesabnda esas alnacak genel
kavramlar ve uygulanacak yntemleri basit modeller zerinde gzden geirmek zere,
aada baz rnekler verilmitir.
rnek 1.1
ekil 1.4te geometrisi, snr koullar, ykleri ve k yatay yay katsays verilen sonsuz rijit
ubuun

a) = 0 (H = 0) , P : basn
b) 0 , P : basn
c) 0 , P : ekme
halleri iin ikinci mertebe teorisine gre hesab yaplacaktr.
L
sonsuz rijit
(EI=? )
k=sabit
P
H=?P
P
A A
P
H=?P H=?P
P
A

ekil 1.4 kinci mertebe teorisine gre hesap
(a) : = 0 (H= 0) , P : basn iin zm
denge denklemi: 0 =
A
M 0 = L k P (1.3)
( ) 0 = kL P (1.4)

(1.4) bantsnda, P < Kl iin = 0
P = P
cr
= kL iin

olmaktadr. Burada, P
cr
ykne kritik yk, bu yk altnda yerdeitirmelerin artarak
sonsuz deer alabildii kararsz denge konumuna da dallanma burkulmas ad verilir.
H=P H=P H=P
Sonsuz rijit
(EI=)
Prof.Dr. Erkan zer 6/11 05.02.2009
(b) : 0 (H 0) , P : basn iin zm
denge denklemi: 0 =
A
M 0 = + L k PL P (1.5)

(1.5) denklemi dier bir ekilde, boyutsuz olarak dzenlenirse

kL
P
kL
P
L

=

(1.6)

eklini alr. (1.6) bantsnda
P = P
B
= kL iin

L
( )

olmaktadr. Artan yatay yklerle beraber yatay yerdeitirmesinin de artarak sonsuza
gittii bu durum burkulma, burkulmaya neden olan P
B
yk ise burkulma yk olarak
tanmlanr.
(c) : 0 (H 0) , P : ekme iin zm

denge denklemi: 0 =
A
M 0 = + L k PL P (1.7)

(1.7) denklemi, (1.6) bantsna benzer olarak boyutsuz formda yazlrsa

kL
P
kL
P
L
+
=

(1.8)

eklini alr. Bu bantda


kL
P
(P ) iin =

L


olmakta, dier bir deyile P yknn sonsuza erimesi halinde dahi yatay
yerdeitirmesi belirli bir snr deeri amamaktadr. Bu durum ekme kuvvetinden
kaynaklanan pekleme etkisini ifade etmektedir.

(1.4) (1.6) ve (1.8) denklemlerinin tanmlad boyutsuz yk parametresi - yerdeitirme
(P/kL - /L) diyagramlar ekil 1.5 zerinde birarada gsterilmilerdir.
Prof.Dr. Erkan zer 7/11 05.02.2009
ikinci mertebe,
lineer-elastik (1.6)
(P: basin)
birinci mertebe,
lineer-elastik
dallanma
burkulmas
(1.4)
ikinci mertebe,
lineer-elastik (1.8)
(P: ekme)
P
kL
kL
P P
cr B
kL
=1
1/?
? L
,

ekil 1.5 kinci mertebe teorisine ait yk parametresi yerdeitirme bantlar
rnek 1.2
rnek 1.1 deki sistemin
a) = 0 (H = 0)
b) 0 , (H 0)
halleri iin sonlu deplasman teorisine gre hesab yaplacaktr, ekil 1.6.

L
sonsuz rijit
(EI=? )
k=sabit
P
H=?P
P
=Lsin
A
H=?P
L
Lcos
P
=Lsin
A
L
Lcos

ekil 1.6 Sonlu deplasman teorisine gre hesap

(a) : = 0 (H= 0) iin zm
denge denklemi: 0 =
A
M 0 cos = L k P (1.9)
( ) 0 cos = kL P (1.10)


1/

H=P
H=P
Sonsuz rijit
(EI=)
Prof.Dr. Erkan zer 8/11 05.02.2009
(1.10) bantsnda, = 0 (cos = 1) iin P = P
cr
= kL
> 0 (cos < 1) iin P = kLcos < P
cr


olmaktadr. Burada, P
cr
ykne kritik yk, bu yke kar gelen kararsz denge konumuna
dallanma burkulmas ad verilir.
(b) : 0 (H 0) iin zm
denge denklemi: 0 =
A
M 0 cos cos = + L k PL P (1.11)

= Lsin olduu gznnde tutularak, (1.11) denkleminde gerekli dzenlemeler
yaplrsa, yk parametresi yerdeitirme bants iin boyutsuz formda



g kL
P
cot 1
cos
+
= (1.12)
fonksiyonu elde edilir. Bu fonksiyonun ekstremum noktasnn absisi
0 =
|

\
|
d
kL
P
d
iin
3
arctan = (1.13)
olarak hesaplanr.
Saysal Uygulama :
= 0.10 iin
0 3
90 . 24 10 . 0 arctan = = , sin = 0.421, cos = 0.907, cotg = 2.154
746 . 0 = |

\
|
maks
kL
P

(1.10) denkleminden ve = 0.10 iin (1.12) bantsndan yararlanarak izilen yk
parametresi yerdeitirme diyagramlar ekil 1.7 de gsterilmilerdir.

dallanma
burkulmasi
kL
P
L
=sin
a=0.10
(1.10)
sonlu deplasman
lineer-elastik (1.12)


ekil 1.7 Sonlu deplasman teorisine ait yk parametresi yerdeitirme bantlar
=0.10
Prof.Dr. Erkan zer 9/11 05.02.2009
rnek 1.3
a) Birinci mertebe elastoplastik teori
ekil 1.8 de geometrisi, snr koullar, yk ve k yatay yay katsaysnn deiimi verilen
sonsuz rijit ubuun birinci mertebe elastoplastik teoriye gre hesab yaplacaktr.
L
sonsuz rijit
(EI=? )
H H
F
k

ekil 1.8 Birinci mertebe elastoplastik teoriye gre hesap


yatay denge denklemi: 0 =

X H F = 0 (1.14)

i)
s
iin F = k H = k
boyutsuz formda ifade edilirse:
L kL
H
= (1.15)
ii) >
s
iin F = k
s
H = k
s

boyutsuz formda ifade edilirse:
L kL
H
s

= (1.16)

(1.15) ve (1.16) bantlar ile ifade edilen boyutsuz yk parametresi yerdeitirme
diyagram ekil 1.9 da verilmitir.
kL
H
L
L
L
1

ekil 1.9 Birinci mertebe elastoplastik teori iin yk parametresi yerdeitirme diyagram
Sonsuz rijit
(EI=)
Prof.Dr. Erkan zer 10/11 05.02.2009
b) kinci mertebe elastoplastik teori
ekil 1.10 da geometrisi, snr koullar ve k yatay yay katsaysnn deiimi verilen sonsuz
rijit ubuun, dey ve yatay ykler altnda ikinci mertebe teorisine gre elastoplastik
hesab yaplacaktr.
L
sonsuz rijit
(EI=? )
F
k
P
H=?P
P
H=?P

ekil 1.10 kinci mertebe elastoplastik teoriye gre hesap
denge denklemi: 0 =
A
M 0 = + FL PL P (1.17)

i)
s
iin F = k
( ) L k L P = + (1.18)
boyutsuz formda dzenlenirse:
kL
P
kL
P
L

=

(1.19)
ii) >
s
iin F = k
s

( ) L k L P
s
= + (1.20)
boyutsuz formda dzenlenirse:
kL
P
kL
P
L
L
s

(1.21)

bantlar elde edilir. (1.19) ve (1.21) bantlar ile ifade edilen yk parametresi
yerdeitirme diyagram birinci mertebe elastoplastik teoriye ait diyagram ile birlikte
ekil 1.11 zerinde gsterilmitir.

Sonsuz rijit
(EI=)
H=P H=P
Prof.Dr. Erkan zer 11/11 05.02.2009
L
1/
kL
P
L
L
birinci mertebe, elastoplastik
ikinci mertebe, elastoplastik
1

ekil 1.11 Birinci ve ikinci mertebe elastoplastik teorilere ait yk parametresi -
yerdeitirme diyagramlar