ALEKSANDER ZINOWIEW Homo sovieticus

Aleksander Zinowiew HOMO SOVIETICUS ISBN 0902352318 Z rosyjskiego przeoy Stanisaw Deja Do druku przygotowaa Maryna Ochab Rozmow..." z angielskiego przeoy K.A. Rysunek na okadce Aleksander Zinowiew Oprawa graficzna J.C. Copyright L'Age d'Homme, Lausanne, 1980 Copyright for Polish edition Polonia Book Fund Ltd Pierwsze wydanie polskie maj ALL RIGHTS RESERYED WSZYSTKIE PRAWA ZASTRZEONE POLONIA BOOK FUND LTD 8 QUEEN ANNES GARDENS, LONDON W4 1TU UNITED KINGDOM Printed and bound in the U K

Przedmowa
Dla duszy jeste jak yk ozonu... Witaj, zono! Walentin Sokoow Pomys wydania w jednym tomie napisanej w 1982 roku powieci Homo sovieticus i wywiadu, jakiego jej autor udzieli w roku 1983 moe si na pierwszy rzut oka wyda dziwny. Jest on jednak logiczny, bo pozwala na nowo odczyta dawne ksiki Zinowiewa i zrozumie to, co wydawao si zaskakujce i niezrozumiae. Po ukazaniu si Homo sovieticusa napisaem, e ksika ta otwiera now epok w twrczoci Aleksandra Zinowiewa. Nastpnymi etapami nowej epoki byy Polot naszych modych lat, literacko-socjologiczne studium stalinizmu, i wywiad udzielony angielskiemu dziennikarzowi George'owi Urbanowi. Przepastne wyyny zrobiy tak wielkie wraenie na rosyjskich i zagranicznych czytelnikach, bo Aleksander Zinowiew by pierwszym, ktry zaproponowa nowe spojrzenie na ustrj sowiecki. Odrzucajc analiz per analogiam, zrezygnowa z badania spoeczestwa sowieckiego poprzez porwnywanie go z Rosj przedrewolucyjn albo ze wspczesnym Zachodem. W przeciwiestwie do swych byych kolegw Zinowiew uywa poj sowieckich i terminologii marksistowskiej nie dla dowiedzenia zdobyczy ustroju komunistycznego, a dla udokumentowania jego wad. Anton Zimin, alter ego autora ze wietlanej przyszoci, opisuje t metod tak: ,,Gotw jestem przyzna przeciwnikowi przewag i zgodzi si na wszystko, czego chce. Uwaacie, e rewolucja bya bogosawiestwem dla Rosji? Zgoda. Jedno partii z narodem? Zgoda. Od kadego wedug jego moliwoci? Zgoda. Kademu wedug jego potrzeb? Zgoda." Przepastne wyyny opisyway nowy, sowiecki, wiat, rzdzce nim prawa i jego mieszkacw. W nastpnych ksikach, z ktrych dzi mona by ju zestawi spor biblioteczk, autor rozbudowywa opis wiata, ktry zna na wylot. Gwni bohaterowie si nie zmieniali: pracownicy frontu ideologicznego, ktrzy niekiedy gorliwie a czsto niechtnie, z ironicznym umieszkiem, robi co im ka. Ci zjadacze ideologii sowieckiej stanowi zdaniem Zinowiewa rdze inteligencji sowieckiej: jak rzymscy augurowie podmiewaj si midzy sob, nie przestajc gnbi niewywiconych. Jako krytyk ustroju wystpuje z reguy mdry, zdolny i rozumiejcy wszystko czonek kasty, ktry doznaje poraki w walce o miejsce na drabinie hierarchii (znakiem poraki jest czsto przegrana w wyborach na czonka-korespondenta Akademii Nauk), bo kacie nie s potrzebne rozum i talenty. Czego ty waciwie chcesz?", pytaj jednego z bohaterw tego domu. Jego odpowied jest sum pragnie gwnych bohaterw Zinowiewa: Chciabym mie przywileje i sukcesy, ale za wrodzone zdolnoci, prac i dzielno" (tom I, str. 181). Tematem wszystkich ksiek Zinowiewa jest niemono zrealizowania w ustroju sowieckim najgbszych pragnie czowieka. Ustrj nieubaganie i nieuchronnie przemiela czowieka, przeksztacajc go w homo sovieticus, homososa", jak to po swojemu skraca Zinowiew. Logik z wyksztacenia, wykonywanego zawodu i powoania, Aleksander Zinowiew poddaje ustrj sowiecki analizie logicznej i odkrywa rzdzce nim prawa. Ustrj rozprawi si ze swym badaczem bez litoci: zmusi go do wyjazdu w inny wiat, na Zachd. W ten sposb da mu nieocenion szans sprawdzenia, czy odkryte przeze prawa byy prawdziwe. W 1980 roku Aleksander Zinowiew ogosi wyniki sprawdzianu w teoretycznej pracy pt. Komunizm jako rzeczywisto. W 1982 roku powrci raz jeszcze do gatunku, ktry zyska mu saw, mianowicie do gatunku Przepastnych wyyn. wietlanej przyszoci, W przedsionku raju i tego domu. Autorzy licznych artykuw o twrczoci Zinowiewa nie zdoali doj do porozumienia co do nazwy tego gatunku. Najlepiej bdzie nazwa go zinowiad". Spr o gatunek wydaje si konieczny, bo wanie szczeglny charakter zinowiady" decyduje o jej sile. Wszyscy piszcy o Zinowiewie jednogonie i susznie zauwaali, e jego ksiki stanowi stop wszystkich istniejcych gatunkw i stylw literackich filozoficznych rozmyla i kupletw, analiz logicznych i dowcipw. Jednak sia ksiek Zinowiewa, ich ostro polega nie tyle na wieloci stopionych gatunkw i stylw, i nawet nie na gbi i byskotliwoci analizy. Szczeglny charakter zinowiady" polega na tym, e autor samego siebie przeksztaci w przedmiot naukowej analizy. Aleksander Zinowiew z podziwu godn konsekwencj kadzie samego siebie na st operacyjny i skalpelem obnaa pod mikroskopem, aby dobra si do tajnikw ustroju i istoty, ktr ustrj ten zrodzi. Historia medycyny zna przypadki bohaterskich lekarzy, ktrzy zaszczepiali sobie straszne choroby, aby obserwowa ich przebieg i znale lekarstwo. Stwierdziwszy, e jest zaraony jak wszyscy obywatele ZSSR, Zinowiew przystpi do obserwacji symptomw i poszukiwa panaceum. Opublikowany w 1982 roku Homo sovieticus to moim zdaniem najwaniejsza od czasu Przepastnych wyyn ksika Zinowiewa. Ksiki napisane po Wyynach rozwijay odkrycie dokonane w tej pierwszej ksice, uzupeniay obraz sowieckiego wiata, ilustroway go nowymi losami ludzi przemielonych w trybach realnego komunizmu. Znaczenie Homo sovieticus polega na zestawieniu czowieka wychowanego przez ustrj sowiecki z innym wiatem. Dopki czowiek sowiecki jest u siebie, dopki jego wady i zalety nie podlegaj sprawdzianowi innego wiata, pozostaje on rzecz sam w sobie". Aleksander Zinowiew wyprowadza homo sovieticusa midzy ludzi. Jego ksika mogaby si nazywa Nasi za granic. Ksika pod takim tytuem istnieje. Napisa j w 1890 roku N.Lejkin. Jej peny tytu brzmi: Nasi za granic. Humorystyczne opisanie podry pastwa Mikoaja Iwanowicza i Gafiry Siemionowny Iwanowych do Parya i z powrotem. Sowa i z powrotem" brzmi dzi jak ironia. Ale ani czytelnikom, ani autorowi aluzje czy ironia nawet w gowie nie postay. Rzeczy miay si najzwyczajniej pod socem: mody kupiec zapragn pojecha z maonk do Parya na wystaw wiatow, wsiedli wic w pocig i pojechali, wszystko obejrzeli i wrcili. Rosyjscy czytelnicy miali si do ez z przygd rosyjskiej pary maeskiej dlatego, e ycie za granic byo inne: w restauracjach dawali malutkie porcje, wobec czego Mikoaj Iwanowicz musia zamawia duo da, w hotelu pnym wieczorem nie przynosili samowaru, jedne rzeczy byy

drosze ni w Rosji, inne tasze a wszystko razem dziwne. Zdarzenia, drobne katastrofy i nieporozumienia szalenie przypominay przygody prostakw za granic" z ksiki Marka Twaina, na ktrej wzorowa si Lejkin. Mikoaj Iwanowicz i Gafira Siemionowna Iwanow byli w Paryu cudzoziemcami. Bohaterowie Homo sovieticusa s za granic jak przybysze z kosmosu. Do tubylcw niepodobni s ani z wygldu, ani zwaszcza ze wiatopogldu, stosunku do ludzi, religii, moralnoci, kultury i polityki. Aleksander Zinowiew przewidzia to jeszcze w Moskwie, stwierdzajc, e skoro warunki spoeczne w Zwizku Sowieckim rni si od warunkw spoecznych na Zachodzie tak jak warunki biologiczne na pustyni albo za Krgiem Polarnym od warunkw biologicznych w Ameryce czy Europie zachodniej", to przey i doj do czego moe w ZSSR tylko osobnik, odznaczajcy si szczeglnymi, potrzebnymi w spoeczestwie sowieckim cechami. W wietlanej przyszoci, ksice napisanej jeszcze w Rosji, to nowe wcielenie homo sapiens nazywa si Sowiecki Czowiek, w skrcie soczek". Obejrzawszy soczeka" na Zachodzie, Zinowiew nazwa go homo sovieticus, w skrcie homosos". Brzmienie tych dwu skrtw wymownie ilustruje ewolucj stosunku pisarza do przedmiotu bada. Rzucony w obce rodowisko soczek" przeksztaci si w homososa: wszystkie jego cechy i osobliwoci wyszy na jaw, znikna otoczka ochronna. Stoj przed Wami niczym goy", mgby powiedzie jak w piosence Galicza bohater ksiki. A mwi: stoj przed Wami cakiem goy. Zinowiada" to gatunek niebezpieczny. Niebezpieczny dla pisarza. Czytelnik zawsze ma skonno do utosamiania autora z bohaterami jego ksiek: Dostojewskiego bdzie sdzi za gwat dokonany przez Stawrogina. W swoich poprzednich ksikach Zinowiew dopuszcza do gosu wiele postaci; niektre z nich wyraay jego myli. W Homo sovieticus narracj prowadzi w pierwszej osobie. W przedmowie za mwi otwarcie: Sam jestem homososem". Zinowiew nigdy jeszcze nie wejrza tak gboko w siebie przy badaniach nad natur ustroju sowieckiego. George Orwell, ktry wiedzia o czym mwi, zauway kiedy, e dobre powieci pisz ludzie odwani". Odwaga Zinowiewa polega na tym, e stara si on powiedzie wszystko o sobie i o innych. Jest to odwaga, ktra czsto przypomina wyzwanie, prowokacj, i czsto wywouje irytacj, uczucie, ktre budzi w czowieku jego odbita w lustrze odraajca morda. Gustaw Herling-Grudziski, ktry wietnie zna i doskonale rozumie literatur rosyjsk, zwrci uwag na podobiestwo bohatera Homo sovieticus do Goadkina z Sobowtra Dostojewskiego. Jak wiadomo, pan Goadkin spojrza w lustro i zobaczy pana Goadkina. Goadkin modszy, ten z lustra, by jak wyjania Dostojewski wstydem Goadkina starszego, jego przeraeniem, jego koszmarem. By to, jak si dowiadujemy, drugi pan Goadkin, ale kropka w kropk taki jak on sam krtko mwic, jego wierne odbicie... Koszmarna scena spotkania dwch Goadkinw w lustrze niemal dosownie powtarza si w przedmowie Zinowiewa do Homo sovieticus: Mj stosunek do tego osobnika jest dwojaki: kocham go i nienawidz, szanuj i widz na wskro, peen zachwytu a zarazem przeraenia". Zinowiew mwi o sobie i swoim odbiciu i dlatego jest okrutny i bezlitosny" w opisie homososa". Bohater Homo sovieticus, Ja", jest emigrantem, mieszkajcym wesp z innymi emigrantami w pensjonacie w pewnym zachodnioeuropejskim miecie. Ja" opuci Ibask, ale swj wiat zabra ze sob. Tematem Homo sovieticus jest to samo, co stanowio przedmiot poprzednich ksiek Zinowiewa: zabiegi o pastwowe posady w Instytucie i wznoszenie budowli, ktrej funkcja wyjania si na ostatniej stronie. To, e w Ibasku posada w Instytucie (Akademii Nauk) zaleaa od KGB, a w pewnym zachodnioeuropejskim miecie od zagranicznych specsub" nie ma znaczenia, tak jak nie ma znaczenia, e w poprzednich ksikach budowano Wychodek, Haso, Pomnik, a tu Bank. Wane jest, e Ja" si nie zmieni: zmieni, owszem, miejsce zamieszkania, ale przywiz ze sob klatk, w ktrej siedzia. Stanisaw Lem napisa kiedy opowiadanie, ktrego akcja toczy si na odlegej planecie, zamieszkaej przez istoty zdumiewajco podobne do ludzi. Ustrj panujcy na tej planecie zmusza wszystkich do ycia w wodzie, a cilej pod wod. Mieszkacy tej planety porozumiewa si mog midzy sob jedynie bulgocc. Propaganda robi co moe, eby ich przekona, e pod wod yje si najlepiej, a oddychanie powietrzem (chocia wszyscy musz od czasu do czasu zaczerpn tchu) jest politycznie niesuszne. Celem mieszkacw tej dziwnej planety jest ostateczne przejcie na rybi sposb ycia, czyli oddychanie pod wod. Bohaterowie Zinowiewa, homososy", tak dalece przywykli do sowieckiego stylu ycia, e i na Zachodzie staraj si jak przedtem oddycha pod wod. Pensjonat to tratwa, na ktrej bulgoc wyrwani ze swego naturalnego rodowiska sowieccy obywatele. Na tratwie wszystko doskonale wida: wszystkie cechy homososa", jego zalety i wady le jak na doni. Homosos" w penym wymiarze. Aleksander Zinowiew, odkrywca praw spoecznych ksztatujcych charakter homososa", gatunku spoecznego najlepiej dostosowanego do ycia w sowietyzmie, mia poprzednikw. M. Bugakow opisa w Feralnych jajach sytuacj jakby ywcem wzit z zinowiady". Pod wpywem czerwonego promienia odkrytego przez prof. Persikowa ameby rozpoczynaj zaart walk midzy sob: Nowo narodzone z furi rzucay si na siebie, rway si na kawaki i poykay... Zwyciay lepsze i silniejsze. Te lepsze byy straszne. Po pierwsze miay objto mniej wicej dwa razy wiksz ni zwyke ameby, po drugie oznaczay si jak szczegln zoliwoci i ruchliwoci". Prof. Sawicz, autor ksiki Podstawy zachowania czowieka, ktra cieszya si duym powodzeniem pod koniec lat dwudziestych, uwaa rewolucj za proces rozbicia, niszczenia wszystkiego, co czowiekowi da rozwj kultury. Przywdcy sowieckiej rewolucji kulturalnej nazwali ten proces pierwotn akumulacj uczu socjalistycznych". W latach dwudziestych mona byo (cho tylko nielicznym si to udao) przewidzie kierunek, w jakim pjd sprawy. Aleksander Zinowiew pokazuje rezultat: dojrzaego homososa" epoki dojrzaego socjalizmu. Zewntrznie homosos" prawie si nie rni od czowieka. Jest to homo. Ale przyrostek -sos hiperbolicznie uzmysawia jedne cechy, likwiduje drugie i wprowadza trzecie nowe. Do najbardziej rzucajcych si w oczy cech homososa" nale oszaamiajca pewno siebie i bezmierna pogarda dla innych, przede wszystkim dla Zachodu. To zjawisko ma oczywiste przyczyny psychologiczne, ale ma take przyczyny ideologiczne. Homosos" z mlekiem matki wyssa sowa poety na

burujw z gry patrz" i sowa wodza byle obywatel sowiecki przerasta o gow kadego buruazyjnego urzdasa"... Socjologiczne przyczyny tj. warunki spoeczne tumacz zdaniem Zinowiewa zacit wrogo i patologiczn zawi, jakie ywi do siebie homososy". Ustrj socjalistyczny tak brzmi jedno z odkrytych przez Zinowiewa praw to krlestwo miernot, dawicych kady przejaw talentu. Dlatego we wszystkich ksikach Zinowiewa szczeglnie cierpi jego ulubieni bohaterowie ludzie byskotliwi, utalentowani. Najgorzej z nich wiedzie si Ja": system sowiecki go wyplu, nie ma dla te miejsca w nowym otoczeniu. Cierpi bardziej od innych, bo jest genialny (s. 155) i wie, e ,,mgby zapisa si zotymi zgoskami w historii nauki" (s. 116), tymczasem spoeczestwo nie jest zainteresowane w tych wielkich odkryciach, dziki ktrym twoje imi zapisaoby si zotymi zgoskami w historii nauki" (s. 120), cho by moe wanie w ten sposb sdzone mi zapisa si zotymi zgoskami w historii nauki" (s. 133). W tych deklaracjach, w ktrych przekonanie o wasnej wielkoci graniczy niekiedy z megalomani, przebija jednak czasem brak zaufania do siebie. Wtedy Ja" dowodzi swojej przewagi demaskujc" wszystkich tych, ktrzy mogliby zagraa jego wielkoci, jego niepowtarzalnemu geniuszowi. W Przepastnych wyynach wystpuje pisarz, ktrego mieszkacy Ibaska nazywaj Prawdziec". O nim Zinowiew pisa: Jakby nie byo, Prawdziec uderza w najczulsze miejsce spoeczestwa ibaskiego. W najwaniejsze miejsce. W Jego nerw." W wietlanej przyszoci Anton Zimin nazywa Guag genialnym dzieem sztuki". Homosos" Ja" nie przestaje ironizowa na temat pisarza ziemi rosyjskiej" i wielkiego dysydenta Sowietw" Soenicyna i Sacharowa. Homososy" z pensjonatu tylko jeden raz s tej samej myli: roztrzsajc spraw wielkiego dysydenta Sowietw", ktry ogosi godwk z powodu, ktry wydaje im si mieszny, aosny, wrcz aden, eby pomc drugiemu czowiekowi! Oszaamiajca pewno siebie, zadziwiajca ciasnota sdw, chorobliwe zadufanie homososa" s doskonale zobrazowane na przykadzie stosunku mieszkacw pensjonatu do kultury Zachodu. W Homo sovieticus nie pojawia si ani jedno nazwisko zachodniego pisarza, malarza, aktora, homososy" nie chodz do muzew, ich znajomo kultury zachodniej sprowadza si do pustych filmw w telewizji", ktrych zreszt te nie rozumiej, bo nie znaj jzyka. Tym niemniej homososy" nie przestaj sdzi kultury Zachodu, pustej, podrzdnej, ogupiajcej". Ich wyobraenie o kulturze ani razu nie wykracza poza ramy wytyczone przez Literaturn gazet", ktrej rola w homosowietyzacji czowieka zasuguje na osobn analiz. Ja" o gow przerasta innych homososw" z ksiki Zinowiewa. Przede wszystkim dlatego, e wie, e jest homososem", specjalnym typem czowieka, przedstawicielem wyszego (mimo kilku niedocigni) gatunku ludzkiego, do ktrego naley przyszo. Po drugie dlatego, e szczeglnie silny jest w nim impuls kierujcy wszystkimi homososami" strach. W 1930 roku bohater sztuki A.Afinogienowa Strach, kierownik Instytutu Stymulatorw Fizycznych prof. Borodin owiadczy ze sceny 300 sowieckich teatrw: yjemy w epoce wielkiego strachu". I dorzuci: Mleczarka boi si konfiskaty krowy, chop przymusowej kolektywizacji, robotnik bezustannych czystek, funkcjonariusz partyjny oskarenia o odchylenie, naukowiec oskarenia o idealizm, technik oskarenia o sabota". Prof. Borodin (ktrego prototypem by prof. Sawicz) podsumowuje : Strach snuje si za czowiekiem. Czowiek staje si nieufny, zamknity, nierzetelny, niechlujny i niemoralny". W 1930 roku prof. Borodin widzia dopiero pocztek epoki Wielkiego Strachu. Od tamtych lat upyno ponad p wieku: strach zmienia opakowanie, ale pozosta gwnym, decydujcym czynnikiem ksztatujcym wiadomo sowieckiego homososa". O autentycznoci, adekwatnoci, jak chtnie mwi Zinowiew, homo sovieticusa stanowi atmosfera strachu, w ktrej yj wszystkie postacie ksiki. Trudno dzi znale w caej literaturze wiatowej ksik, ktra by tchna rwnie intensywn groz: homososy" nadal boj si wszystkiego, czego bali si w Rosji, a na dodatek boj si wszystkiego, co widz na emigracji. Aleksander Zinowiew mgby do tytuu swej ksiki doda: Homo sovieticus" czowiek, ktry si boi. ,,Ja", ktry szydzi ze strachu otaczajcych go homososw", sam boi si jeszcze bardziej. Boi si bardziej, bo jest inteligentniejszy od innych. Z licznych mdrych spostrzee, trafnych sformuowa i celnych uwag Ja" na szczegln uwag zasuguje stwierdzenie faktu: Jak na razie cechy dojrzaego homososa najlepiej wyksztaciy si w ludziach sowieckich o stosunkowo wysokim poziomie kultury i wyksztacenia, a take w krgu o najwyszej aktywnoci spoecznej, zwaszcza w rodowiskach rzdzcych, naukowych, w propagandzie, kulturze i owiacie". Ten fakt wydaje mi si bezsporny, podobnie jak i jego przyczyna: ludzie sowieccy na stosunkowo wysokim poziomie", krgi o najwyszej aktywnoci spoecznej" boj si najbardziej ze wszystkich. Boj si tego samego, czego si boj wszyscy obywatele ZSSR, ale bardziej. Poza zdrowym strachem fizycznym odczuwaj jeszcze chorobliwy strach metafizyczny. Ten strach to pd wychowania dojrzaego homososa". Przezwyciywszy marksizm, zrozumiawszy jego istot, Ja", dojrzay homosos", jest nim jednak na wieki napitnowany. Przede wszystkim jest determinist i wie, e historia nie stoi w miejscu; nie ma te wtpliwoci, w jakim kierunku zmierza. Chciabym cho raz w yciu marzy Ja" cho na krtk chwil zla moj myl i wol z jakim strumykiem wielkiej historii". Pragnienie to, potrzeba zlania si z mas", jak si wyrazi Majakowski, jest rdem strachu. Wyrzucony z partii J.Piatakow w 1928 roku da wyraz temu przeraeniu: Czybycie myleli, e w wielkim przewrocie na skal wiatow, w ktrym nasza partia bdzie czynnikiem decydujcym, ja bd poza ni?". W 1938 roku zawtrowa mu Bucharin: Nasze ycie jest cikie... Ratuje nas wiara w nieustajcy postp. Jest on jak fala, ktra rwie brzegi. Jeli wyjdziecie ze strumienia, fala odrzuci was na bok". Zinowiewowski homosos" nie mwi o partii, nie uywa nawet sowa postp", ale dusi go strach, e potok historii wyrzuci go na brzeg. Jak piewa Louis Armstrong: ,,Kiedy wici id do raju, chc by wrd nich..." Determinizm homososa" to odwrotna strona jego przekonania, e rozwj ludzkoci ma swoje surowe prawa, od ktrych nie ma wyjtkw. Homosos" odrzuci marksistowskie sformuowania tych praw, ale zachowa wiar w istnienie uniwersalnego klucza otwierajcego wszystkie tajniki. Nie mniej wane jest to, e przekonany o istnieniu uniwersalnego klucza wierzy niezomnie, e to on ma go w rce, e zawadn Tajemnic.

Fundament marksizmu, najwyszej z nauk, to przekonanie, e istnieje Tajemnica, e zostaa ona odkryta, e jest pilnie strzeona i dostpna tylko dla wybracw. Obywatele sowieccy przejli od marksistw przekonanie, e strzeg Graala, tajemnic rozwoju historii. Kult tajemnicy w Zwizku Sowieckim, gdzie wszystko jest tajne amane przez poufne, to gwna marksistowska cecha realnego socjalizmu: tajemnica przeraa i pociga. Kady sowiecki czowiek wie, e Wie. Std pogarda homososw" dla ludzi innego gatunku, przede wszystkim dla cudzoziemcw. Std ich przekonanie, e jeli zechc wszystko zrozumiej. Ja" owiadcza: dajcie mi instytut, a odkryj wam tajemnic. Istnienie Tajemnicy niezbdnie wymaga Strw Tajemnicy. Kady homosos" moe si uwaa za duchowego stra Graala, ale konieczni s te stre fizyczni, czyli, jak ich wdzicznie nazywaj obywatele sowieccy Organy. W dzisiejszych skomplikowanych i trudnych warunkach konieczne jest KGB. Aleksander Zinowiew nie zajmuje si detektywistycznymi bzdurami", nie interesuj go (powiedzmy, e nie bardzo go interesuj) mae kagebowskie szpicle, drobne urzdniczyny ledczy i kaci. Interesuj go wysze sfery KGB te, ktre rozstrzygaj o losach wiata i biegu dziejw. W swych poprzednich ksikach Zinowiew niemao pisa o KGB nie sposb pisa o spoeczestwie sowieckim i opuci jeden z tworzcych je elementw. W Homo sovieticus KGB przestao by organizacj kontrolujc i strzegc obywateli sowieckich. Tu KGB zalao kraj i ludzi, stao si spoeczestwem. Okrelenie agent KGB" wydaje si Ja" zbyt wskie; jest to definicja przynalenoci resortowej". Ja" woli bezstronne socjologicznie pojcie agent sowiecki" albo agent Zwizku Sowieckiego", w skrcie as". Ja" ma cakowit racj: skoro KGB stanowi Zwizek Sowiecki, termin as" jest najwaciwszy z moliwych. Ja" peni funkcje asa", to KGB wysao go na Zachd i przez ca ksik snuje on wspomnienia i rozmylania o wskazwkach Inspiratora, swego Nauczyciela w yciu i pracy. Ja" jest marionetk w rkach Inspiratora, pionkiem w misternej grze planetarnej, ktr prowadzi KGB. Na tym polega sens i rado jego ycia. Szczliwy zbieg okolicznoci sprawi, e rwnoczenie z Homo sovieticus wysza ksika francuskiego pisarza Wadimira Wokowa Monta. Ksika Zinowiewa to socjologiczna analiza w formie powieci. Powie Wokowa take zawiera niemao celnych socjologicznych spostrzee. Wokow podobnie jak Zinowiew opisuje manipulacje KGB, ktre okrela francuskim terminem monta". Podobnie jak u Zinowiewa, u Wokowa nad sowieckim wiatem unosi si niebo, na ktrym jasno wieci KGB. Zasadnicza rnica midzy rosyjskim pisarzem na emigracji a francuskim pisarzem rosyjskiego pochodzenia, ktry od urodzenia yje na Zachodzie, polega na tym, e dla Wokowa KGB jest wcieleniem Diaba, ale i Bg istnieje, a dla Zinowiewa KGB jest jedynym Bogiem sowieckiego nieba, a wkrtce by moe caego wiata. W rozdziale Istota rzeczy", w ktrym Inspirator roztacza na wzr Wielkiego Inkwizytora z Braci Karamazow wizj przyszoci, ujawnia si metafizyczny sens dziaa KGB. Zrozumiawszy obiektywny trend dziejw, KGB moe rozpezn si po caej planecie i przenikn we wszystkie jej szczeliny". KGB powinno dzi zrobi to, co w swoim czasie zrobili Marks, Lenin, Stalin". To szczytne zadanie wymaga geniuszy, ale intelektualne funkcje geniusza historycznego objania Inspirator bohaterowi moe dzi spenia tylko tajny agent jak ty, albo urzdnik redniego szczebla Organw jak ja". Obraz wiata jest jasny. Jego los jest w rkach Organw. Poeta powiedziaby: ,,Jednego mamy Boga towarzysza KGB". Hodownicy nowego bstwa peni funkcje geniuszw obdarzonych darem jasnowidzenia. Wszystko rozumiem owiadcza Ja" i to na wiele wiekw naprzd". Bawochwalcy nowego boka ogaszaj kart homososa": czego by nie robi, robisz na zlecenie KGB, nawet jeli uwaasz, e dziaasz przeciw KGB. Gigantyczny plan KGB wszystko przewidzia i dla wszystkich starczy miejsca: dla agentw i dla dysydentw, dla Zachodu i dla Wschodu. Walka i opr trac sens los homososa" okazuje si najlepszym wariantem kondycji ludzkiej. Jeli KGB jest wszechwiedzcym, wszechmocnym, znajcym obiektywny bieg dziejw" Bogiem, to walka z nim moe budzi tylko miech. Tote gwny bohater Homo sovieticus, wzorowy homosos", nie przestaje si zowieszczo, szyderczo i z wyszoci mia. Dwie ksiki znacz etapy historii XX wieku. W 1920 roku Jewgenij Zamiatin opisa w swym zadziwiajcym proroctwie przyszego homososa". Powie My, dziennik pierwszego homososa", koczy si penym ufnoci owiadczeniem: ...Jestem pewien, e zwyciymy. Dlatego, e rozum musi zwyciy". Mniej wicej trzydzieci lat pniej George Orwell opisa zwycistwo rozumu. Mino dalszych trzydzieci lat. Speniy si proroctwa, fantastyczne wizje Zamiatina i Orwella stay si rzeczywistoci. Rzeczywisto nabraa cech fantastyki, staa si sowiecka: homosos" kroczy po planecie. Ksika Zinowiewa koczy si, podobnie jak ksiki jego poprzednikw, ufnie: We wspzawodnictwie 'homososa' z maszyn przyszo naley do 'homososa'". Zwyciski homosos", kroczcy naprzd pod przewodem KGB, zmiata wszystko ze swej obiektywnie susznej historycznej drogi, bo ma cech, ktra czyni go niezwycionym. Ta sama cecha stanowi zarazem o jego saboci. Homosos" nie moe by sam. Wrd targajcych nim lkw jest i strach przed wolnoci, przed koniecznoci indywidualnego wyboru, przed znalezieniem si na zewntrz ludzkiego zbiorowiska. Sowo nostalgia" tumaczono kiedy jako tsknot za ojczyzn. Homososy" Zinowiewa, a przede wszystkim Ja", tskni, rozpaczliwie tskni za zdrowym sowieckim kolektywem. Zinowiew jak nikt inny odmalowa w swych ksikach pieko sowieckiego kolektywu. atwo byo widzie monstrualne cechy kolektywu, siedzc w jego zacisznym onie. Utraciwszy kolektyw, homosos" zaczyna rozpacza: nie wie, gdzie si podzia ani jak y. Ja" z alem wspomina Stalina, przy ktrym mona byo zla si z histori" i tskni za jasnymi zwizkami z KGB. Tskni za kolektywem: Odkd straciem kolektyw, dniem i noc nie znajduj spokoju". Ja" to homosos" intelektualista, uczony. Jego tsknota opiera si na naukowej teorii, ktra ujawnia sowieck Tajemnic, sekret ustroju sowieckiego: ,,homosos" nie wsppracuje z wadzami, on uczestniczy we wadzy. Tsknota za kolektywem, tsknota za on to tsknota za wadz. Zamiatin zrozumia to u zarania wadzy sowieckiej, w latach kiedy homosos" dopiero si rodzi: Dwie szale: w jednej gram, w drugiej tona, w jednej 'ja', w drugiej 'My', Zjednoczone

Pastwo... Std podzia: tonie prawa, gramowi obowizki; a prawdziwa droga od nicoci do wielkoci to zapomnie, e gramem, i poczu si milionow czstk tony...". W wiele lat po napisaniu My Walentin Zeka Walentin Sokoow, wieczny sowiecki wizie i wielki poeta napisa: Dla duszy jeste jak yk ozonu witaj, zono...". Poeta wita Obz. Porwnanie Homo sovieticus z wywiadem Zinowiewa pozwala od razu wycign pierwszy wniosek (ktry stanie si jeszcze bardziej oczywisty, jeli wemiemy pod uwag take Polot naszych modych lat: to, co w ksice wypowiada posta literacka Ja" w wywiadzie mwi sam Aleksander Zinowiew ja. Ogromne zainteresowanie, jakie wzbudziy ksiki Zinowiewa z pierwszego okresu do Homo sovieticus zasadzao si w szczeglnoci na ich polifonicznoci: dua liczba postaci wyraaa rozmaite pogldy, od jadowicie krytycznych do serwilistycznie wiernopoddaczych. W ksikach drugiego okresu liczba postaci raptownie si kurczy, niemal jak u Agathy Christie. W wywiadzie zostaje ju tylko jeden Murzynek: sam autor, ja. Przy lekturze Homo sovieticus mona byo sdzi, e jej stojcy przed nami niemal jak goy" bohater jest postaci literack; teraz wiemy ju, e by nim sam Zinowiew, w ktrym zasza oszaamiajca przemiana: za swoje uzna myli, ktre w ksikach wkada w usta najbardziej zsowietyzowanych, najbardziej wiernopoddaczych bohaterw. Studium stalinizmu, napisane jeszcze przed wywiadem, nosi w tytule fragment pieni o Stalinie: Stalin nasza junost bojewaja, Stalin naszej junosti polot". Pie ta powstaa pod wpywem hymnu woskich faszystw Modo, modo, sia i uroda". Polot naszych modych lat jest najentuzjastyczniejsz od 1953 roku apologi stalinizmu, epoki modoci, siy i urody". W wywiadzie Zinowiew potwierdza, e jest to jego gbokie przekonanie: okres stalinizmu uwaa za swoje najlepsze lata, za najlepsze lata w yciu narodu sowieckiego. Tych, ktrym nie byo dane przey polotu modych lat", zbywa pogardliwym umiechem. Czytelnicy Homo sovieticus wiedz, e Ja" by geniuszem. Z wywiadu dowiedz si, e ten geniusz to Zinowiew, jedyny czowiek na wiecie, ktry stworzy wasny system socjologiczny pozwalajcy zrozumie spoeczestwo sowieckie..." Socjologiczny ten system ma charakter praw przyrody". Marks i Newton poczyli si w jedno ciao. Na czym polega istota odkrycia A. Zinowiewa", w jaki sposb formuuje on swoje nie cierpice wyjtkw, nieubagane jak prawa przyrody prawo? Litera prawa" bije w obywateli sowieckich ze wszystkich murw: jest nim najpopularniejsze haso sowieckie ,,komunizm jest nieuchronny!" Zinowiew jedynie ciut rozszerza to lakoniczne stwierdzenie: Jestem przekonany, e system komunistyczny ma przed sob przyszo. Wicej: jestem przekonany, e system komunistyczny ogarnie cay wiat". Wracajc kilka stron dalej do swojego prawa, Zinowiew formuuje je w nieco zmienionej, ale take dobrze znanej wersji: Jako czowiek urodzony w spoeczestwie sowieckim wiem, e nie moe ono zosta obalone choby i za tysic lat". Nie zadowalajc si tysicleciem, zapominajc by moe o nie tak dawnym kocu Tysicletniej Rzeszy, Zinowiew oznajmia: System sowiecki przetrwa do koca dziejw ludzkoci". Z elazn (a moe raczej stalow?) konsekwencj zawodowego logika wyjania przedstawicielowi niewiadomej czci ludzkoci, jak przebiegaa sowiecka historia. Poniewa system komunistyczny ma przed sob wieczno, poniewa wcieli si we sens historii, Stalin mia racj umacniajc go, jakich by do tego nie uywa metod. Zinowiew owiadcza zatem: Cakowicie zgadzam si z kolektywizacj". Pitnacie milionw ofiar byo niezbdn cen procesu historycznego. Ba, zdaniem Zinowiewa kolektywizacja bya dobrem: zlikwidowano oczywicie kuakw", owiadcza, chocia wie doskonale, e zlikwidowano chopw, nie adnych kuakw". Ale zwykli chopi mogli bez specjalnych trudnoci zosta na ziemi". Stalin mg wprawdzie zlikwidowa cae chopstwo, ale w swej historycznej mdroci niektrym chopom pozwoli przey, cho nie na ziemi", jak mwi logik, ale w kochozach. Zgadzenie korpusu oficerskiego armii sowieckiej w latach 30-tych rwnie znajduje pen aprobat Zinowiewa. Jeliby Stalin nie przetrzebi Armii Czerwonej, Zwizek Sowiecki przegraby wojn z Hitlerem". Przytaczanie Zinowiewowi faktw ktre zreszt dobrze zna mija si z celem. Nie ma sensu przypominanie, w jakim stanie upadku znajduje si rolnictwo albo o tym, e zamordowanych sowieckich generaw Stalin zastpi niepimiennymi zupakami. Czoowy argument, na ktrym si Zinowiew opiera, brzmi tak: jego wasna rodzina, on sam w latach stalinowskich awansowali w hierarchii spoecznej. Bez rewolucji moja rodzina zostaaby na wsi, na roli... Ja sam byem duo bardziej kompetentny od oficera, ktrego miejsce zajem, kiedy go aresztowano". U podstaw koncepcji Zinowiewa" ley prosty rachunek arytmetyczny: zginy miliony, ale znacznie wicej milionw zostao przy yciu. Na stalinowskie lata trzeba patrze pisze w Polocie naszych modych lat oczyma ocalaych i tych, ktrzy awansowali. Tak te na nie patrzy. Wielka literatura rosyjska patrzya na wiat oczyma ponionych i skrzywdzonych. Homosos", ktry po trupach pi si w gr, widzi tylko swoje wietlane dzi, ufny w wietlan tysicletni przyszo. Gbokie przekonanie o wasnej susznoci punkt widzenia czowieka, ktremu si udao pozwala Zinowiewowi lekceway fakty i ignorowa wszystko, co nie pasuje do jego schematu. Twierdzc np., e w Zwizku Sowieckim nie istnieje kwestia narodowa, owiadcza znienacka, e wszyscy Gruzini mwi po rosyjsku. Skd to wie? W jaki sposb to sprawdzi, skoro nawet oficjalny spis ludnoci przyznaje, e tylko 26% Gruzinw podao, i wada jzykiem rosyjskim? Polska napawa Zinowiewa szczeglnym niepokojem: w aden sposb nie udaje mu si wcisn jej w swj schemat. Niepokj swj tumi stwierdzeniem, e wikszo Polakw akceptuje system komunistyczny. A to w jaki sposb ustali? Skd to wie? Zaleta prawa" Zinowiewa polega wanie na tym, e nie potrzeba mu dowodw niczym Objawienie spyno ono na Jedynego Wybraca. Aleksander Zinowiew pilnie strzee swego priorytetu, bezlitonie kpic ze wszystkich innych pretendentw do zrozumienia ustroju sowieckiego. Za przedmiot krytyki wybra sobie ostatnio George'a Orwella. Jego 1984 stanowi zdaniem Zinowiewa zbir socjologicznvch absurdw" 2. Mona wszak zrozumie, dlaczego autor Polotu naszych modych lat tak zaarcie atakuje Orwella: w 1984 zawarta jest caa myl Zinowiewa. Odpowiedzi w wywiadzie z

Urbanem take brzmi jak cytaty z Orwella: Obali partii nie mona. Jej wadza jest wieczna. Niech Pan to przyjmie za punkt wyjcia caego naszego wiatopogldu". Tego O'Brien uczy Winstona Smitha. To samo mwi Zinowiew George'owi Urbanowi. O'Brien kontynuowa: Partia jest niemiertelna... Ludzko to jest partia. Wszystko poza ni jest bez znaczenia". Zinowiew niemal dosownie powtarza t myl, wyznajc, jak bezcenne, jak niesychanie wane byoby dla niego, gdyby czonek Zwizku Pisarzy Sowieckich uzna jego talent pisarski, bowiem poza kolektywem nie ma dla ycia. O'Brien mwi Smithowi: To, co si tutaj z tob stanie, bdzie wiecznotrwae". Aleksander Zinowiew zapowiada to samo caej ludzkoci: system komunistyczny bdzie trwa wiecznie, trzeba si wic jako urzdzi lepsze mieszkania, wicej jedzenia, lepsza kanalizacja miejska... Czy nie mona y w wizieniu? Naturalnie e mona, jeli si wie, e wyrok jest doywotni i nie uda si ani uciec, ani obali murw wizienia. Wywiad Zinowiewa jest wanym dokumentem. W odrnieniu od prymitywnej apologii ustroju komunistycznego, chleba powszedniego sowieckich ideologw, Aleksander Zinowiew miao owiadcza, e ustrj sowiecki jest chory na raka, ale dodaje jego zwycistwo jest nieuniknione. Krytyka, czsto jadowita i byskotliwa, staje si koniec kocw nonikiem apologii. Mona sdzi, e taka unowoczeniona" forma rozprzestrzeniania idei sowietyzmu bdzie coraz szerzej stosowana przez mode pokolenia sowieckich ideologw. Aleksander Zinowiew powtarza kilkakrotnie, e nie lubi Stalina. Wywiad swj mgby wic zakoczy synnymi sowami: Patrzy na wielk twarz. Czterdzieci lat mino, zanim poj, jaki umiech kryje si za tym ciemnym wsem. C za okrutna, niepotrzebna pomyka. (...) Ale teraz byo ju dobrze. Wszystko ju byo dobrze! Walka bya skoczona. Odnis zwycistwo nad samym sob: kocha Wielkiego Brata!" Pokochawszy Wielkiego Brata, homosos" domaga si, aby wszyscy dzielili jego uczucie. Wrciwszy do zony, gosi, e wkrtce cay wiat zostanie otoczony drutem kolczastym. Micha Heller Niniejsza przedmowa jest rozszerzon wersj tekstu opublikowanego w r 1983 w nr 1/2 (424/425) Kultury". Aleksander Zinowiew, Naszej junosti polot. L'Age d'Homme, Lozanna 1983. Aleksander Zinowiew, L 'ignorance est une force, Le Figaro", 2 III 1984.

PIERWSZY SYGNA Ocknem si w nocy i natychmiast pogryem w majakach. Zdawao mi si, e gdzie mnie wlok. Dokd? spytaem bezdwicznie. Na Sd! tak samo bezdwicznie zabrzmia Gos. Jaki Sd? Ostateczny. Za co bdziecie mnie sdzi, jeli kada chwila mego ywota bya przez was z gry zaprogramowana? Za ycie. Czym mog za nie zapaci? Zapat za ycie jest mier. Twj czas nadszed. Pa! Nie spieszcie si tak! Moe si jeszcze wykaraskam. Nie wypiem jeszcze do dna caej goryczy bytu. I Oni mnie pucili. Wyglda na to, e zdoaem si wykaraska. I zaczem rozmyla o wszelkich gupstwach. CHCIE ALBO NIE CHCIE Czsto nachodzi mnie ch zrobienia czego, ale rzadko pojawia si ch zrobienia czego, co chc zrobi. Nie mylcie, e to martwa sofistyka. Na odwrt ywa dialektyka! Sformuuj t myl nieco inaczej, a bdziecie wrcz rozczarowani jej banaln jasnoci: chc co zrobi, ale nie chc wkada jakiegokolwiek wysiku w urzeczywistnienie mojej chci. Widzicie, jakie to proste? Nawiasem mwic, tak przedstawiaj si wszystkie odwieczne problemy", okrelane przez najwikszych mylicieli przeszoci i ich kiepskich wspczesnych interpretatorw jako najgbsze i najbardziej zoone. Wystarczy sformuowa je w nieco innej formie, a natychmiast wyazi na wierzch i pustka, i nieprzydatno. Na przykad, odwieczny problem numer jeden, by albo nie by?" przed Rosjaninem staje w postaci: pi albo nie pi? I dwch zda na ten temat by nie moe: oczywicie, e pi! I to jeszcze jak! Potem powtrzy! Potem jeszcze dola! A potem zacz jeszcze raz od pocztku! Ten sam problem w jzyku rosyjskim mona sformuowa jeszcze inaczej: bi albo nie bi? I znw nie moe by tu dwch rnych sdw: bi, bi natychmiast! W pierwszym rzdzie w mord! Zachd, rzecz jasna, tego nie rozumie, bowiem rosyjskie problemy s trudno przetumaczalne na zachodnie jzyki. Znika romantyczne to i gbia psychologiczna. Jeszcze czciej pojawia si we mnie pragnienie nierobienia niczego. Wtedy jednak czyni tytaniczne wysiki, by moje pragnienie urzeczywistni. I zawsze mi si to udaje. Zachodni myliciele widz w tym zwyke rosyjskie lenistwo. Jak zwykle nie maj racji. POWIE POLITYCZNA Oto zrodzio si we mnie pragnienie napisania powieci. Dlaczegby nie? Wszyscy radzieccy emigranci co tam pisz. Czy jestem od nich gorszy? A wic powie, romans. Przy czym w pierwotnym sensie tego sowa o mioci. Lecz o mioci szczeglnej: midzy Zwizkiem Radzieckim (krcej mwic, Moskw) a Zachodem. O jakiej mioci moe by tu mowa, oburzycie si, jeli... Wanie owo jeli" pozwala dostrzec tu mio prawdziw. Mona rzec: mio dozgonn. Jeeli przeczytalicie umieszczone na pocztku ksiki motta, to powinnicie rozumie, o co chodzi. Jeli nie, przeczytajcie koniecznie! Zabierze to wam minut, a mdroci naykacie si na cae ycie. Mio midzy moimi bohaterami jest nie tylko prawdziwa, lecz i nowoczesna: jest to mio homoseksualna. Przy czym Moskwa jest partnerem aktywnym. Zapytajcie byle jakiego mieszkaca ZSRR, jak Moskwa obchodzi si z Zachodem, a usyszycie co, co potwierdzi moj poprzedni tez. Obywatele krajw zachodnich odpowiedz podobnie, cho zapewne w bardziej wyszukanej formie. Lecz nasz stosunek do tego zwizku rni si zdecydowanie. Zachd uwaa go za zdrowy i dowiadcza uczucia sodkiej rozkoszy. My za odczuwamy wstyd i obrzydzenie. Co prawda nie za siebie, lecz za Zachd. ZEZNANIE WIADKA Pewien mj znajomy przez dziesi lat by szpiegiem wrednym z krajw zachodnich. Niedawno go zdemaskowano, w dodatku zupenie przypadkowo: w pijanym widzie zaoy si z kolesiem od kielicha (miejscowym dziennikarzem), e zorganizuje demonstracj protestacyjn na dowolny, wczeniej zadany temat. Incydent nabra rozgosu i mojego znajomego wydalono z kraju. Uczyniono to jednak z ociganiem i niechtnie: kraj ten by zainteresowany w utrzymaniu z Moskw przyjacielskich stosunkw. Po powrocie do Moskwy mj znajomy twierdzi (rzecz jasna, po pijaku), e wszyscy ci niewydarzecy" (mia na myli zachodnich lewicowcw, pacyfistw, neutralistw i intelektualistw) zasuguj na to, eby ich... Dalej wypowiedzia te wanie sowa, ktrych wstydziem si przytoczy wyej. POGLDY I STEREOTYP POSTPOWANIA A oto zagadka: to, co tutaj mwi, nie wyraa moich pogldw. Jest to zagadka na niby: po prostu nie mam adnych pogldw. Mam co najwyej mniej lub bardziej trwa reakcj na wszystko, z czym si stykam pewien stereotyp postpowania. Pogldy cechuj czowieka zachodniego nie za radzieckiego. Ten ostatni zamiast pogldw posiada stereotyp postpowania, nie wymagajcy przekona i dlatego pasujcy do wszelkich pogldw. Z pomieszania przekona i stereotypu

postpowania bez przekona powstaj tak czste u ludzi zachodnich nieporozumienia w ocenach postpowania ludzi radzieckich. Gdyby to, co wypowiadam, wypowiedzia kto inny, natychmiast zaczbym z nim polemizowa. Jeeli chcesz pozna prawd, przede wszystkim zaprzeczaj samemu sobie. Nie twierdz tego jednak w oparciu o moje pogldy, lecz dla samego piknosowia, bo prawdy te nie szukam. Pogldy s oznak intelektualnego niedorozwoju. Kompensuj jedynie niezdolno do szybkiego i trafnego zrozumienia danego zjawiska w konkretnej sytuacji. S apriorycznymi wskazwkami, jak postpowa w konkretnej sytuacji bez zrozumienia jej konkretu. Czowiek posiadajcy przekonania jest sztywny, dogmatyczny, nudny i z reguy gupi. Najczciej jednak pogldy nie maj wpywu na postpowanie ludzi. Upikszaj jedynie ludzkie ambicje, usprawiedliwiaj nieczyste sumienie i maskuj gupot. JA I MOSKWA Jestem radzieckim emigrantem na Zachodzie. Okrelenie na Zachodzie" mona by opuci, bowiem radziecki emigrant na Wschodzie jest niemoliwy z logicznego punktu widzenia: i bez tego zawsze jestemy na Wschodzie. Zachowuj jednak te sowa, poniewa wielu ludzi na Zachodzie, bojc si wejcia armii radzieckiej, wieje na Wschd. Wydaje im si, e my rwnie moemy to zrobi. Mieszkam teraz na Zachodzie, a mam takie uczucie, jakby rzucono mnie na guch rosyjsk prowincj. Jest si nad czym zaduma. Stolic jest dla mnie jedno jedyne miejsce na wiecie: Moskwa. Wszystkie inne prowincja. Moskwa to nie zwyczajna stolica pastwa. To stolica historii. I popeniem wielki bd porzucajc j: wypadem z historii. JA I ZACHD Po co wam Zachodnia Europa? spyta mnie jeden z tutejszych mieszkacw. Swojej ziemi macie w nadmiarze. Zagospodarowujcie Syberi, a nas zostawcie w spokoju! Chtnie odpowiedziaem. Ale prosz wej w nasze pooenie. Na Syberii zib, wilgo, pusto, owady gryz. A u was licznie, wygodnie, bogato. Gdzie w takim razie lepiej? Wy nas na Syberi nie wypychajcie, mamy jej powyej uszu! My chcemy tutaj, do Europy. A na Syberi z czasem wylemy was. A my was tutaj nie wpucimy! krzyczy wystraszony i zdenerwowany rozmwca. Jest Pan pierwszym i chyba jedynym czowiekiem, ktry tak mwi odpowiedziaem. Lecz spni si Pan: ju tu jestemy. DONOS Mechanizm moich pragnie dziaa bardzo chytrze. Ledwie zaczem skania si ku powieci, kiedy nie wiadomo skd pojawia si myl: a waciwie dlaczego powie? Czy nie lepszy byby donos? A no wanie! powiecie. Rczka przywyka! Musz was jednak rozczarowa: donosw nie pisaem nigdy. Nie wierzycie? Pewien mj znajomy (nie ten, o ktrym ju wspominaem, lecz inny) rwnie nie pisa donosw, by bowiem oficerem KGB i donosy pisano jemu. Ja nie byem oficerem KGB, lecz w zwizku z moj prac musiaem studiowa donosy. Mam wic dowiadczenie w tej materii. Jestem specjalist od donosw, a nie donosicielem. Teoretykiem, nie za praktykiem. Nie ulega dla mnie wtpliwoci, e czasy bawochwalczego stosunku do donosu miny u nas bezpowrotnie. Przepado jego rewolucyjnoromantyczne zabarwienie. Nie ma ju tych, ktrzy byli zdolni oceni jego historyczn rol. Lecz donos zachowa ogromne znaczenie poznawcze. Jest to jedyna dziaalno kulturalna, ktr mog uprawia ludzie bez wyksztacenia, ani zdolnoci literackich. eby pisa donosy, niekoniecznie trzeba by czonkiem Zwizku Pisarzy Radzieckich. Donosom kady wiek powolny" * jak piewa si w popularnej operze. KGB otrzymywao w swoim czasie cae sterty donosw. Jego wsppracownicy nie byli w stanie przerobi tego materiau wasnymi siami i zmuszeni byli angaowa postronnych specjalistw. Zaangaowano rwnie i mnie. Takich jak ja byy setki. Ile to nieprzeczytanych donosw nazbierao si w centralnym aparacie organw bezpieczestwa pastwowego! A ile zalegao pki w oddziaach poszczeglnych republik, rejonw i powiatw! Ile za utkwio w teczkach i sejfach poszczeglnych pracownikw operacyjnych! A ile wyrzucono! Ile zagino podczas wojny! Ile zniszczono! Jake ogromn energi ludzkich myli i uczu pochony! Moje zadanie polegao na tym, eby z wielu tysicy donosw wybra zasugujce na uwag, reszt za przekaza do zniszczenia albo, jak si wtedy mwio, spisa na straty". Dane wic mi byo czyta donosy wstpujcych dopiero w ycie niewinnych modziecw i dowiadczonych yciem wstrtnych staruchw, modych i trzewych karierowiczw i otpiaych od beznadziejnoci alkoholikw, wybitnych uczonych, gospody domowych, modych i czystych dziewic, starych lubienikw, funkcjonariuszy partyjnych, tpych debili, profesorw, rencistw, artystw... * Liubwi wsie wozrasty pokory aria Gremina z opery Eugeniusz Oniegin" Piotra Czajkowskiego (przyp. t.)

Wszystkie byy podobne do siebie jak grosz do grosza, jak karaluchy. Jakby zakodowane byy w naszych genach, zamiast stanowi najwyszy wytwr w dziejach czowieka. Zrozumiaem wtedy, e wanie w donosie najgbiej, najwszechstronniej i najszczerzej wyraa si osobowo. Jaka szkoda, e w tamtych liberalnych czasach zniszczono tyle tysicy ton donosw. Twrczo ogromnego narodu w najciekawszym okresie jego historii znikna bez ladu. Oczywicie donosy bdzie si pisa i w przyszoci. Lecz w takich ilociach, z takim adunkiem pasji i intelektu, z tak fantazj, jak to byo u nas, to si ju nigdy nie powtrzy. Szkoda. WTPLIWO Po co jednak pisa moralnie zdyskredytowany donos, skoro wynalelimy inn, krysztaowo czyst form literack: sprawozdanie: Nie musz ju nas drczy wyrzuty sumienia (jeeli kiedykolwiek nas drczyy), gdy prosi si nas uprzejmie o napisanie sprawozdania z delegacji, ze spotkania, z rozmowy... Nawet nas prosi nie trzeba, sami wiemy, e pisanie sprawozda o wszystkim jest naszym witym obowizkiem. Dlaczego nie wymylono tego w czasach stalinowskich? Odpowied jest bardzo prosta: nie byo papieru ani maszyn do pisania. Donosy mona pisa na byle wistku, ogryzionym owkiem. Sprawozdanie wymaga porzdnego papieru i maszyny do pisania. MY I ZACHD Ten mj znajomy, ktrego wydalono z pewnej stolicy zachodnioeuropejskiej, w sprawozdaniu ze swego dziesicioletniego pobytu na Zachodzie pisa, e po zajciu Europy Zachodniej przez armi radzieck naley w pierwszej kolejnoci zlikwidowa naszych dobrowolnych pomocnikw komunistw, lewicowcw, pacyfistw, neutralistw, intelektualistw, liberalnych pisarzy, profesorw, brodat modzie i cay ten cham. Dlaczego? Bo tacy od razu przejrz na oczy i zaczn si przeciwko nam buntowa. A w ogle, wybaw nas Boe od przyjaci naszych, bo od wrogw sami si wybawimy! Zreszt radzi mj znajomy wrogw warto zachowa, poniewa moe by z nich jeszcze jaka korzy. Ale lepiej zajmijmy si teori sprawozdania.

SPRAWOZDANIE Ludzie radzieccy przyuczeni s do pisania sprawozda ze wszystkiego. Czynno ta stanowi nieodzowny element komunistycznej organizacji pracy. Istniej sprawozdania miesiczne, kwartalne, roczne, picioletnie... Pewien stary bolszewik z podstawowej organizacji partyjnej przy naszej instytucji napisa sprawozdanie z caego swojego ycia po Rewolucji Padziernikowej. Trzy tysice stron zapisanych mikroskopijnymi literkami. Przytaszczy swoje epokowe sprawozdanie w dwch siatkach na zakupy wprost do pokoju organizacji partyjnej, zada przestudiowania go i wycignicia wnioskw na przyszo. Sekretarz organizacji partyjnej zleci mi wykonanie tej szlachetnej misji. W p godziny napisaem sprawozdanie ze sprawozdania starego bolszewika, nawet do niego nie zagldajc. Za panowania wadzy radzieckiej pisaem w swoim sprawozdaniu autor skonsumowa tyle a tyle ton chleba i kaszy, wypi tyle a tyle beczek wdki, napisa tyle a tyle anonimw, tyle a tyle razy donis osobicie, tak a tak ilo lat przesiedzia na zebraniach, tyle a tyle lat spdzi w kolejkach. Drwisz powiedzia Sekretarz. Pacz odpowiedziaem. Co my teraz zrobimy? spyta Sekretarz. Wydamy autorowi oficjalne zawiadczenie, e jego rkopis zosta przekazany do Tajnego Oddziau Centralnego Archiwum Partyjnego odpowiedziaem. A po co zawiadczenie? zapyta Sekretarz. eby bolszewik wstawi je sobie w ramki i powiesi na cianie obok p setki rnego rodzaju dyplomw i pochwa, ktre zdy nazbiera przez cae swoje niezmiernie dugie i gupie ycie powiedziaem. A dlaczego do Oddziau Tajnego? Po to, eby nas wicej nie mczy swoimi wspomnieniami. A co z tym zrobimy? zapyta Sekretarz, pokazujc na siatki z bezcennym dowiadczeniem ycia caego pokolenia. Na mietnik! odrzekem. To do roboty poleci Sekretarz. Napisz mi pniej krciutkie sprawozdanie z wykonanej pracy! Innym razem polecono mi opracowa" sprawozdanie czonkw jednej naszej delegacji naukowej, wysanej za granic na kongres. Delegacja skadaa si z pidziesiciu ludzi, sprawozda za byo szedziesit. Widocznie niektrzy uczeni, pragnc wykaza si oddaniem sprawie, napisali po dwa sprawozdania. Kade z nich po pidziesit stron maszynopisu. O czym to nie informowali uczeni ukochane Organy! Na przykad, e takiego a takiego zachodniego profesora mona przecign na nasz stron, wydajc w Moskwie jego ksiki, e kierownika pewnego tajnego laboratorium naley zaprosi do Moskwy i podsun mu do ka sprawdzon licznotk... Sprawozdania czonkw delegacji byy szczere i pouczajce. Zazwyczaj jednak sprawozdania pisze si u nas nie dla wycignicia wnioskw i nauki, a ze wzgldw wyszych, mistycznych. Dla porzdku formalnego. Dlatego te pisujemy w nich, co nam lina na jzyk przyniesie, tote rozrnienie prawdy od wymysu jest praktycznie niemoliwe. Nie jest nawet potrzebne. Tak czy inaczej naszych sprawozda nikt nie czyta. Pewnego razu napisaem w moim sprawozdaniu kwartalnym, e udao mi si odkry dziesi nowych pierwiastkw chemicznych. Uczyniem to w celach poznawczych: chodzio o sprawdzenie mojej teorii sprawozda. Wezwa mnie kierownik naszego oddziau. Ju mylaem, e moja teoria jest bdna. Alarm okaza si jednak faszywy. Po prostu moje sprawozdanie byo za krtkie i kierownik poleci doda par stron. Stwierdziem demagogicznie, e wartoci sprawozdania nie okrela ilo stron, lecz to, co zgodnie ze sprawozdaniem zostao zrobione. Przeczytaj, czego dokonaem powiedziaem i porwnaj z tym, co zrobili inni! Nie zawracaj

mi gowy! odrzek spokojnie. Czy mylisz, e inni zrobili mniej od ciebie? A wic dodaem jeszcze par stron, gdzie napisaem o wynalezieniu przeze mnie metody przeksztacania zawartoci moskiewskich mietnikw w penowartociowe produkty ywnociowe. Brawo, zuch jeste powiedzia kierownik, przyczepiajc moje sprawozdanie do stosu takich samych nieprzeczytanych sprawozda moich wsppracownikw. Kto dobrze sprawozdaje, ten dobrze pracuje! Nie sdcie jednak, e sprawozdanie jest zbyteczn, biurokratyczn operacj. Jest ono potn form organizowania ludzi w jedno komunistyczne spoeczestwo. Wana jest nie tre sprawozdania, lecz sam fakt jego istnienia. O PSYCHOLOGII SPRAWOZDANIA Jeeli nie zrobie niczego, sprawozdanie atwo napisa. W takim wypadku masz pene prawo wykorzysta w swym elaboracie wszystko, co wydarzyo si w danym okresie w kolektywie, w kraju, w kosmosie. Masz do tego prawo, poniewa rzeczywicie bye wspuczestnikiem wszystkiego, co zaszo we Wszechwiecie. O wiele trudniej napisa sprawozdanie, jeli co tam zrobie. A jeeli zrobie wiele, napisanie sprawozdania staje si zadaniem ponad twoje siy. W takim bowiem wypadku twoja wiadomo koncentruje si wycznie na twojej sprawie, ktra tobie wydaje si ppkiem wiata, kolegom za kompletn bzdur, za do sprawozdania jako zjawiska lingwistycznego niczego nowego nie wnosi. Ale i w pierwszym wypadku lekko pisania sprawozdania nie jest czym wrodzonym. Nim czowiek stanie si wykwalifikowanym sprawozdawc i zacznie komponowa sprawozdania z mozartowsk lekkoci, potrzeba wiele lat treningu. Ot to, co obecnie zamierzam napisa, bdzie wanie moim sprawozdaniem z prawide radzieckiej sztuki sprawozdawczoci. Prosz zatem traktowa je jako sprawozdanie, tzn. nie doszukiwa si w nim prawdy i nie da si sprowadzi na manowce. Sprawozdanie jest sprawozdaniem i niczym wicej. Jest jedynie drogowskazem w yciu. Moje sprawozdanie omawia bdzie prac, ktr powinienem by wykona, lecz nie wykonaem, poniewa moja praca polegaa wanie na tym, eby jej nie wykonywa. Opowiada wic bd o wszystkim na wiecie, z wyjtkiem tego, o czym naleaoby opowiedzie. Opowiem np. o zamachu na prezydenta Ameryki, o wybuchu bomby w Bolonii, o demonstracji na rzecz pokoju w Bonn i o niepokojach w Londynie i to w taki sposb, jakby te wydarzenia byy dzieem moich rk. Najmieszniejsze, e nie jest to pozbawione podstaw, poniewa w jaki tam sposb nale do organizacji, ktra z ca pewnoci maczaa w tym wszystkim palce, mianowicie do KGB. Innymi sowy, bdzie to psychologiczne sprawozdanie osobnika pozbawionego wasnej psychologii z jego pobytu w obcym rodowisku, w ktre osobnika tego rzucono w interesach pewnej Sprawy, po czym zapomniano i o nim, i o Sprawie. Nie doszukujcie si w moich sowach ukrytego sensu. Zawsze mwi bez aluzji i bez przenoni. Nie zostawiam niczego niewypowiedzianego i niedopowiedzianego do koca. Nie wierz w ogle w myli midzy wierszami, ani w literackie gry lodowe. Kiedy ludzie nie maj ju niczego do powiedzenia, wtedy maskuj pustk wypowiadanych sw stwarzaniem faszywego wraenia, e kryj si za tym potne racje i zatajona gbia myli. Znakomite tego przykady wida nie tylko wrd pisarzy lecz i wrd reyserw filmowych. Mielimy w naszej instytucji pracownika, ktry zyska reputacj myliciela wanie dziki temu, e by mistrzem w dziedzinie gr lodowych" i myli midzy wierszami". Dopiero wtedy, gdy doprowadzi swoje mistrzostwo do najwyszych szczytw, to znaczy w ogle przesta posugiwa si wierszami, midzy ktrymi miaa by rzekomo ukryta jego mylowa gbia i ukazywa nawodn, czyli widoczn cz swoich gr lodowych", zrozumielimy, e to pasoyt i w dodatku dure. Ale mimo to do dzi cieszy si reputacj wielkiego myliciela. Moja sytuacja w porwnaniu z tymi mylicielami ma t zalet, e moje gry lodowe nie posiadaj czci podwodnej, a midzy wierszami brak wolnego miejsca. Jako dowiadczony sprawozdawca, wiem, e sprawozdania mojego nikt nie przeczyta. Czyli forma zwrcenia si do wyimaginowanego czytelnika jest jedynie naszym radzieckim przyzwyczajeniem. Tamten stary bolszewik, ktrego sprawozdanie wyrzuciem na mietnik, rwnie zwraca si do wyimaginowanego czytelnika do leninowskiego KC", do naszej Partii" i do caej postpowej ludzkoci". A czy kto pozna i wykorzysta jego bezcenne dowiadczenie yciowe? Co wicej powiedzie o czeczynie, ktry nie siedzia w carskich kazamatach, nie przelewa krwi na barykadach, nie szturmowa Perekopu, nie budowa Komsomolska, nie rzuca si nag piersi na wrae cekaemy i nie przetar drogi dla nowych osigni?! PODEJCIE TWRCZE My, ludzie radzieccy, nauczeni jestemy do wszystkiego podchodzi twrczo. W zwizku z tym przypomina mi si takie oto pouczajce zdarzenie: nasi szpiedzy ukradli na Zachodzie plany techniczne tokarki przeznaczonej do bardzo zoonych i delikatnych operacji. Udao si rwnie zdoby czci skadowe urzdzenia. Utworzono specjaln grup robocz z zadaniem rozpracowania maszyny. Spraw zainteresowane byo najwysze kierownictwo, gdy potrzebowano tokarki do budowy czogw. Grupa otrzymaa polecenie twrczego, nowatorskiego i racjonalizatorskiego podejcia do caego zagadnienia. No i zaczo si. Przy pierwszym montowaniu tokarki okazao si, e pi czci jest zbdnych. A tokarka pracowaa. Rozoono j wic i zoono ponownie. Tym razem byo ju dziesi czci zbdnych. A tokarka dziaaa w dalszym cigu. Powtrzono wic demonta i monta raz jeszcze. Teraz czci zbytecznych byo ju dwadziecia. Tokarka o dziwo pracowaa nadal. Oj, pomieli si wszyscy z tej synnej zachodniej techniki"! Kto podsun pomys, eby urzdzenie zoy i rozoy jeszcze z pi razy, a tokarka bdzie pracowa w ogle bez czci. To by dopiero byo osignicie! Czonkowie grupy spojrzeli na owego superracjonalizatora i postanowili poprzesta na dotychczasowych wynikach. Gr poinformowano, e w wyniku twrczego podejcia grupie udao si znacznie uproci nadmiernie skomplikowan konstrukcj tokarki. Po tym

wszystkim tokarka zacza wykonywa najbardziej proste i prymitywne prace, a miesic pniej rozleciaa si (i to doszcztnie). Ale do tego czasu przywdztwo przestao si ni interesowa. Firmy zachodnie zaczy nam sprzedawa gotowe czci do czogw. Tokarka w ogle okazaa si zbdna... Bardziej jeszcze pouczajcy wypadek mia miejsce w tak zwanej Szkole Leninowskiej", gdzie ksztaci si naszych szpiegw, przewodniczcych rozmaitych partii komunistycznych i przyszych proradzieckich urzdnikw pastwowych w krajach zachodnich. Jeden ze suchaczy, chcc przypodoba si naszemu przywdztwu, potraktowa powanie wezwanie do twrczego podejcia i zacz ple takie koszakiopaki, e ju chciano zamkn szko, jako siedlisko eurokomunizmu. Ten zachodni komunista, cho by komunist, pozostawa czowiekiem Zachodu i jako taki istoty twrczego podejcia nie rozumia. Na zamknitym posiedzeniu KC, podczas ktrego omawiano niewaciwe metody dziaania komunistw na Zachodzie, sekretarz od spraw ideologicznych stwierdzi, e przyczyn tego jest niezdolno do twrczego podejcia". Wysyajc mnie tutaj, odpowiedzialni towarzysze z Organw wrd rnych innych rad i przestrg na drog kazali mi podej do mojej misji twrczo. Jako czowiek radziecki zrozumiaem prawdziwy sens tego zalecenia: sied cicho i nie podskakuj! Jeeli za chodzi o same zdolnoci twrcze, to s one potrzebne jedynie do pisania sprawozda. Najgorsze sprawozdanie bdzie ciekawsze od najlepszej roboty, jeeli skomponuje si je ze znawstwem... nie, nie omawianego w nim zagadnienia, lecz techniki wykonania. Moje tutejsze ycie jest nudne i szare w porwnaniu z tym, co mgbym o nim naopowiada. Mona sobie wyobrazi, co si bdzie dziao na tym wiecie, jeeli zaczniemy pisa sprawozdania z pobytu na tamtym. TRAKTAT NAUKOWY A moe lepiej napisa traktat naukowy? Jestem przecie z zawodu naukowcem. Co prawda, ja i moi koledzy pracowalimy w ramach zupenie nienaukowych zada dla KC i KGB, ale robilimy to naukowymi metodami. Postanowiono na przykad wykoczy ruch dysydencki. To wcale nie takie proste. Nasze zadanie polegao wanie na tym, eby da teoretyczne podstawy praworzdnemu zduszeniu tego ruchu i wypracowa prowadzce do tego celu efektywne rodki. Nie sdcie, e zadanie to byo lekkie i przebiegao bez konfliktw. Rwnie i w takiej dziedzinie powane odkrycia naukowe toruj sobie drog w wyniku zaartej walki. Idea zdyskredytowania dysydentw w oczach Zachodu poprzez wysanie ich na Zachd spotkaa si pocztkowo z ostrym sprzeciwem. Pniej pomys ten przyswoiy sobie krgi kierownicze. Nastpnie przeksztaci si on w ide samego Biura Politycznego. Lecz ile si to kosztowao! Ile byo ofiar! Nawiasem mwic, liczba ofiar w walce o efektywne metody zduszenia ruchu dysydenckiego wielokrotnie przewyszaa liczb ofiar wrd samych dysydentw. Ile to trudu i zdolnoci ja sam woyem w opracowywanie idei tego rodzaju! Rysowaem wykresy, ukadaem tabele, opracowywaem prawida, udowadniaem twierdzenia. Wedug tych prawide wychodzio na przykad, e pojawienie si jednego krytyka reymu radzieckiego jest dla reymu niekorzystne, ale nie za bardzo. Dwch krytykw to ju gorzej. Ale nie dwa razy gorzej, tylko jeden i osiem dziesitych raza. Dwudziestu krytykw to dla reymu lepiej ni piciu. Walk z nimi mona bowiem czciowo przerzuci na ich wasne barki. Oto ju trzech krytykw gryzie si midzy sob. Dla dziesiciu krytykw reym staje si ju tylko powodem do lania si nawzajem po pyskach. Z trzech krytykw co najmniej jeden pomaga KGB. Spord dziesiciu, co najmniej piciu mona uwaa za dobrowolnych pomocnikw Organw, a nawet za pozaetatowych pracownikw. A ilu do tego rodowiska mona przeszmuglowa pracownikw etatowych, o tym nawet mwi nie warto. Co prawda, wraz ze wzrostem liczby krytykw reymu, mog powsta nieprzewidziane sytuacje. Oto najciekawsze z nich: krytycy reymu zaczynaj konkurowa z apologetami reymu w usiowaniu zrozumienia samego reymu. Sekretarz KC od spraw ideologii paka kiedy ze zoci, gdy doszy do niego sowa pewnego krytyka ustroju radzieckiego, ktry wyemigrowawszy na Zachd stwierdzi, e system radziecki jest stabilny. A to ajdak krzycza Sekretarz. To my, prawdziwi marksicileninici, jestemy zdania, e ustrj radziecki jest stabilny. Ten ndzny sprzedawczyk ma czelno gosi, jakoby nasz ustrj by stabilny! Nasi przywdcy nienawidz krytykw reymu nie za to, e podkopuj oni reym (adna krytyka nie jest w stanie podkopa reymu, na odwrt umacnia go!), lecz za to, e krytycy reymu porywaj si na oczywisty przywilej radzieckiego kierownictwa, na prawo do krytykowania przejaww radzieckiego sposobu ycia. Oczywicie w mojej sytuacji traktat naukowy byby rozwizaniem najlepszym. Ale brak mi pienidzy na tablice i wykresy w Moskwie kreliem za pastwowe pienidze.

WTPLIWOCI Jaki da tytu mojemu powieciodonososprawozdaniotraktatowi? Nie mylcie, e to sprawa drugorzdna. Dam na to jeszcze jeden pouczajcy przykad. Znany moskiewski specjalista od zagadnie komunizmu naukowego postanowi ni std ni zowd napisa obrachunkow ksik. Nie by jednak w stanie jej rozpocz, bowiem cay swj wysiek woy w poszukiwania odpowiedniego tytuu Niebo i kamie", czy te Kamie i niebo"? W kocu wyjecha na Zachd nie napisawszy obrachunkowego dziea, co mu bardzo zaszkodzio. Do tej pory nie znalaz staej pracy, chocia jego przynaleno do KGB nie budzi wtpliwoci. Dziwne, nieprawda? Radziecki agent bez pracy! Zachd zaczyna zachowywa si nieprawidowo. Pora przywoa go do porzdku. Pomny smutnego dowiadczenia owego obrachunkowca postanowiem odoy problem tytuu na przyszo. Kto wie, moe w ogle niczego nie napisz i wtedy to mczce zagadnienie automatycznie odpadnie. Lecz zaraz powsta drugi, rwnie

drczcy problem: komu powici moje nienapisane jeszcze dzieo? Nieboszczce mamie, czy kwitncej Partii? Ostatniemu zjazdowi Partii, czy zbliajcemu si Plenum KC? Ukochanemu narodowi, czy znienawidzonej byej onie? Nielicznym ofiarom reymu, czy te rzeszom kolesiw od kieliszka? Koniec kocw wybraem wariant patriotyczny: nam, pracujcym z dala od Ojczyzny, radzieckim wywiadowcom ksik t powicam! Pikna to dedykacja i niezwykle szczera. Ale co bdzie, jeeli zrozumiej j opacznie? Wtpliwoci oto nasza cecha pastwowa (nie narodowa). Ona to przeszkadza nam rozpocz dzieo, a gdy ju rozpoczniemy doprowadzi je do koca i wykona jak naley, a gdy dojdziemy do koca zatrzyma si w odpowiednim momencie. Dlatego to, na przykad, zmierzamy do Oceanu Indyjskiego, a grzniemy w p drogi w Afganistanie, udajc, e chcemy tylko zapobiec knowaniom amerykaskich imperialistw i pomc prawowitemu rzdowi w zaprowadzeniu porzdku. Robimy to jednak tak kiepsko, e knowania imperialistw i nieporzdek rosn tam z dnia na dzie. I nie jestemy w stanie skoczy z ca t imprez. Moja nieboszczka mama trzy razy usiowaa przerwa ci: zjada kilogram chininy, piciokrotnie oblewaa wrztkiem nogi i wyprawiaa jeszcze wiele innych rzeczy, aby uniemoliwi mi przyjcie na wiat. Gdy przekonaa si, e wszystkie jej wysiki spaliy na panewce, dosza do przekonania, e najwysz cnot jest macierzystwo. Potem do samej mierci twierdzia niewzruszenie, e gdyby wiedziaa, jaki ze mnie wyronie wstrtny egoista, zdecydowaaby si na skrobank. Zreszt Zachd zarazi si nasz chorob: skrca si od podejrze, e obietnice i apele chytrego radzieckiego kierownictwa na temat rozbrojenia mog by najzupeniej szczere. Wziwszy powysze pod uwag, zdecydowaem si: a niech nawet zrozumiej moj dedykacj opacznie; gorzej bdzie, jeli zrozumiej j prawidowo! Wyobracie sobie, co zaczoby si dzia na wiecie, gdyby Zachd waciwie zrozumia radzieckie zamiary w Afganistanie! Wszyscy tak strasznie narobiliby w gacie i obok, e od fetoru mona by si udusi. Wic precz z wtpliwociami! Tak czy inaczej, Zachd nie potraktuje powanie mojej dedykacji nie omieli si! A nasi i tak wiedz, co i jak. Problem, co waciwie powica bd nam samym, rozwizuje si bardzo prosto. Jak lubi mawia mj ojczym, zarzdzajcy pewnym ogromnym, podmoskiewskim cmentarzem: byle byo epitafium, a nieboszczyk si znajdzie! Problem dojcia do Oceanu Indyjskiego omawialimy jeszcze przy Chruszczowie. Co prawda, bardziej marzycielsko ni realistycznie. Przy Piotrze Wielkim przebilimy si do morza, teraz nadesza pora na przebicie si do oceanu! Zapomnielimy, e dostp do oceanw liczy u nas dziesitki kilometrw. Ale to jeszcze nie to, bo tam zimno i nieprzyjemnie. Potrzebujemy oceanu ciepego, Indyjskiego. Anglicy skorzystali z Indii i innych wschodnich krajw, starczy tego. Teraz nasza kolej. Nie wiedzielimy jeszcze wtedy, e sprawa okae si o wiele prostsza, ni nam si wydawao, bowiem nikt z nas nie wpad na pomys, by spojrze na map. Sdzilimy, e do oceanu bdziemy musieli kroczy poprzez gry Ataju, Pamir i Himalaje. A tu si okazao, e droga do oceanu jest tylko nieco dusza ni do Soczi i o wiele lejsza, ni do Soczi. Ach, gdyby nam kto wtedy podsun choby zwyky szkolny atlas! Nie byoby wwczas kryzysu iraskiego. I w ogle nie byoby adnych Arabw. Skd oni si nagle wzili? W kocu doszlimy do ciepego oceanu. Ale troch daleko tu przy wybrzeach Ameryki, na Kub. MY I ZACHD Par lat temu w Moskwie w okolicach Kremla stale dyurowa pewien pracownik ambasady jednego z pastw zachodnich. Do jego obowizkw naleao obserwowanie rzdowych limuzyn, ktre wjeday i wyjeday z Kremla. Specjalici od kremlinologii opracowywali na Zachodzie dostarczane przez niego informacje i dochodzili do gbokich uoglnie na temat polityki Kremla. Tymczasem specjalny pracownik KGB montowa t lip" na uytek zachodniego obserwatora, mianowicie programowa jacy to breniewowie", susowowie", gromykowie" i inni czonkowie radzieckiego kierownictwa, w jakim czasie i w jakiej kolejnoci, maj na Kreml wjeda lub wyjeda. Pracownik KGB mia si do ez, opowiadajc o swoich manipulacjach z kierownictwem". Pewnego razu wysa na Kreml trzech brenieww", a wypuci stamtd piciu. Ciekawe, jak rozwizali t zagadk zachodni kremlinolodzy?

PORANEK Pierwszy zajrza do mnie Cynik, jeden z mieszkacw naszego Pensjonatu. Co si stao? Czy wezwa lekarza? Nie trzeba, sam si jako wykaraskam. Moe da zna na policj? Tu si dziej rne ciemne sprawki!... A czy to co da? Jasne, e nie. Jeden go tutaj sam si przyzna, e wysa dwoje naszych na tamten wiat przy pomocy jakich bakterii. A na policji mu nie uwierzyli. Powiedzieli, e nie ma na to dostatecznych dowodw. To si nazywa demokracja. No dobra, duo Warn pomc nie mog, ale kanapk przynios. Cynik poszed sobie. Pomylaem, e ta kanapka moe sta si moj ostatni ziemsk straw. A niech tam! Przynajmniej i tym razem nie musz sam podejmowa decyzji ludzie radzieccy nie umiej sami podejmowa decyzji. Z kolei wpad do mnie artowni, inny lokator naszego Pensjonatu. Podarowa mi paczk papierosw. By w Hiszpanii i we Woszech w sprawach pewnej organizacji antyradzieckiej, w ktrej pac mu grosze, za to pokrywaj wydatki zwizane z podrami. eby pozwoli sobie na wyjazd do Hiszpanii z wasnej kieszeni, musiaby oszczdza minimum pi lat. No jak tam byo?

 Tak samo jak zawsze. W Anglii, wiecie, ruch jest lewostronny. We Woszech poprzeczny, a w Hiszpanii z naprzeciwka. Ani jednego caego samochodu. Brudno. Kryzysy rzdowe. Morduj. Podkadaj bomby. Porywaj dzieci i politykw. Kradn. Oszukuj. Strajkuj. Lecz jedz bardzo smacznie. Gorliwie oddaj si miosnym sprawom. Jednym sowem wolno. Spotkaem pewnego Waszego moskiewskiego znajomka. Mwi, e jestecie radzieckim agentem. Gdy zostawi mnie samego, zaczem rozmyla nad problemem szczeglnie dla nas, radzieckich emigrantw, aktualnym: kto to jest radziecki agent? AGENT RADZIECKI Pojcie agent KGB" ma charakter instytucjonalny, nie za naukowy. Jest zbyt wskie, niecise i wywouje negatywne emocje. Wolabym bardziej oglne i bardziej dokadne, naukowo neutralne socjologiczne pojcie: agent radziecki" lub agent Zwizku Radzieckiego", w skrcie azer". Pojcie to jest absolutnie cise. O kadym czowieku na wiecie mona powiedzie z caym przekonaniem, czy jest azerem, czy nie. Podczas gdy nawet o jawnym agencie KGB nie mona twierdzi z przekonaniem, e istotnie jest on agentem KGB. Poza tym, to niebezpieczne: poda do sdu! Oskary o zniewag. By agentem KGB, to rzecz podejrzana, a by azerem ani troch. Jeeli kto jest azerem, nie oznacza to, e nie podacie mu rki. A jeeli nim nie jest, nie oznacza to, e mu si rzucicie na szyj. Czy widzicie, jakie korzyci przynosi uywanie pojcia azer" zamiast agent KGB" ? Prosz zauway, e problem rozwizuje si na poziomie czysto semantycznym. Stosunek rozpatrywanych tu poj przedstawia si nastpujco: nie kady azer jest agentem KGB. Moesz by azerem nawet wwczas, gdy w KGB nie wiedz o twoim istnieniu, wykrelili ci ze spisu swoich agentw, broni si przed tob rkami i nogami. Wykluczam taki wypadek, gdy kto w ogle nie wie o istnieniu KGB, bowiem takich wypadkw w przyrodzie nie ma. Czowiek moe by azerem, nie zdajc sobie nawet z tego sprawy. Z drugiej strony, nie kady agent KGB jest azerem. Spotkaem takich pasoytw, ktrzy, mieszkajc na Zachodzie, byli oficerami KGB i otrzymywali za swe pasoytnictwo due pienidze, ordery i dodatkowe belki na epoletach, lecz nawet palcem w bucie nie kiwnli dla swej instytucji i swego kraju, czasami nawet przynosili mu znaczn szkod. Moecie tu dostrzec wyran rnic midzy resortowym, a socjologicznym podejciem do rozumienia rzeczywistoci. Azerw rozrnia si wedug kategorii, rang, profilw i innych cech. Nie bd wam zaprzta gowy subtelnociami interesujcymi tylko dla zawodowcw. Rnica midzy modszym a starszym azerem jest analogiczna do rnicy midzy modszym a starszym pracownikiem naukowym; natomiast azer zasuony i azer ludowy podobni s do zasuonych i ludowych malarzy, czy artystw. eby wystarczajco dokadnie opisa, co to takiego azer, trzeba stworzy ca now nauk. Lecz dla osb niezdolnych do zrozumienia konstrukcji teoretycznych (a naley do nich zdecydowana wikszo ludzi, wczajc uczonych), wystarczy ograniczy si do konkretnych przykadw, na ktrych naucz si szybko odrnia azerw od zwykych miertelnikw. Przytocz poniej par takich przykadw z mego obecnego otoczenia i spord osb, o ktrych si w tym otoczeniu mwi. POUCZAJCE PRZYKADY Pisarz starszy azer, ktry wyjecha ze Zwizku Radzieckiego na Zachd jako yd i jako genialny pisarz. Wkrtce zdemaskowano go jako nieyda. e nie by rwnie geniuszem, tego nie demaskowano, bo nie byo potrzeby. ona pisarza modsza azerka, ktra wyjechaa stamtd jako wierna ona genialnego pisarza. Istotnie jest mu wierna, gdy na Zachodzie nie znalaz si jeszcze nikt, kto zechciaby j poderwa dowd oczywistej saboci Zachodu. Profesor azer ludowy, swego czasu szef pewnej radzieckiej delegacji partyjnej na Zachd, ktry pozosta na Zachodzie (wybra wolno), a obecnie kieruje radzieck aktywnoci w tej czci Europy, w ktrej na razie sam si znajduje. Mwi, e by czonkiem KC, cho w rzeczywistoci nie by nawet w egzekutywie podstawowej organizacji partyjnej. Z przyzwolenia KGB zosta w Moskwie agentem pewnego zachodniego wywiadu. Pojawiwszy si na Zachodzie, z przyzwolenia owego zachodniego wywiadu zosta agentem KGB. Dama zasuona azerka, zastpczyni Profesora. M Damy azer ludowy, szef wywiadu radzieckiego w tej czci Europy. Entuzjasta, Maruda, artowni, Cynik, Dysydent z on. Malarz z on emigranci radzieccy, modsi azerzy. Rozwijajc dalej swoj ide, wczyem do azerw waciciela naszego Pensjonatu (przygarnia emigrantw z obozu socjalistycznego), on Waciciela (flirtuje z samotnymi lokatorami Pensjonatu i nie bierze za to pienidzy), sprztaczk Pensjonatu (rwnie flirtuje z tymi samymi osobami, lecz za niewielk opat). Sowa flirtuje" uyem z czysto radzieckiej cnotliwoci. Wacicielka nie bierze pienidzy nie z dobroci serca takich tutaj ze wiec szuka lecz dlatego, e tak czy inaczej, nikt nie daby jej ani feniga. Jest stara, brzydka, zniszczona, a u nas kady fenig si liczy. Sprztaczka bierze pienidze, bo moda i do przyjemna. Ma dwoje dzieci. M nie ma nic przeciwko tym dodatkowym zarobkom: ciuaj na mieszkanie. Do azerw zaliczyem nastpnie gow pewnego czcigodnego kocioa, ktra przeksztacia kierowany przez siebie koci w rdo osobistej reklamy; brata pewnego prezydenta, ktry dostarcza dobrego materiau radzieckiej propagandzie; przywdc pewnej partii politycznej, ktry stale gania do Moskwy udajc bojownika o pokj, a w rzeczy samej jedzi po kolejne instrukcje. Zaliczyem tu take sowietologw, kremlinologw i innych ologw" (albo te, mwic po rosyjsku, ouchow ( pgwkw. Przyp. 77.)), bowiem niczego w radzieckim systemie nie rozumiej, a wyobraaj sobie, e rozumiej wszystko. Zaliczyem zachodnich dziennikarzy, profesorw, politykw, biznesmenw, ktrzy uczciwie su przywdztwu radzieckiemu, stwarzajc wraenie, jakoby je demaskowali i oszukiwali. Zaliczyem onierzy specjalnego

batalionu desantowego, ktrzy pomagaj Moskwie choby przez to, e maj w nosie skomplikowan sytuacj midzynarodow i wszelkimi sposobami unikaj powanego przygotowania si do przyszej wojny. Byoby niesprawiedliwie, gdybym pomin milczeniem jeszcze dwie osoby. A wic Szef, zasuony azer, pracownik wywiadu, lecz jakiego konkretnie, tego on sam waciwie nie wie. Rozpocz swoj dziaalno jako azer w zachodnim wywiadzie, ktry okaza si tylko zamaskowanym wywiadem radzieckim. I pani Anty zasuona azerka, wiadczca Zwizkowi Radzieckiemu nieocenione przysugi przez to, e wydaje niezwykle gupi, antyradziecki dziennik i rozsiewa plotki, jakobym by agentem Moskwy, ktry przyby na Zachd, aby zaprowadzi tutaj reym komunistyczny. CYNIK Wrci Cynik z... czas wreszcie przyzwyczai si do zachodniego stylu ycia! ... z sandwiczami. Przyszed z nowin: z Moskwy przybya jeszcze jedna parka. Najwyraniej schizofrenicy. Starzy w dodatku. Po co takich wypuszczaj? Wanie dlatego, e stare i gupie schizy powiedziaem. Dla zmylenia! Dla pouczajcego przykadu! Przywieziono ich tutaj nielegalnie z Austrii powiedzia Cynik po co? Wanie po to odpowiedziaem. W mtnej wodzie atwiej ryby owi. W masie gupich schizw mdry czowiek moe dokona wielkich rzeczy. Kto jest tym mdrym czowiekiem? zapyta. Kt to wie? powiedziaem. Moe ja. Moe Wy. Boj si, e taki akomy ksek nam si nie trafi odrzek. Wiecie, istnieje prawo czasu. Jeeli czowiek w cigu pewnego krytycznego okresu nie pozaatwia swoich spraw, mona postawi na nim krzyyk. Mymy z Wami w okres krytyczny przekroczyli co najmniej dwukrotnie. Policj jednak warto by zawiadomi. Na wszelki wypadek. A te dla statystyki. Jeli nazbiera si p setki takich wypadkw, by moe zaczn podejrzewa, e co tu si nie zgadza. OTWARTE PRZYZNANIE SI Rzecz jasna, ja take jestem azerem. Co prawda modziutkim, dopiero pocztkujcym, a raczej chccym zacz, bo zacz mi si jeszcze nie udao. Moje funkcje azera s na razie absolutnie prymitywne: granie roli punktu obserwacyjnego i ciaa dowiadczalnego, ktre rzucono w obce rodowisko. Instruujcy mnie swego czasu oficer KGB tak wanie powiedzia: uwaaj si za nasze narzdzie obserwacji i ciao dowiadczalne, wysane na jak nieznan nam planet. Wane, bymy wiedzieli wszystko, co tam zobaczysz, bymy poznali twoje stosunki z otaczajcym ci rodowiskiem, oraz twoje wasne, doznane w nim przeycia. Przed nami Wielkie Sprawy. Dokonujemy Wielkiego Ataku na Zachd. Jeste czsteczk tych Wielkich Spraw, tego Wielkiego Ataku. Zrozumiae? Oczywicie, zrozumiaem. Ale zgodziem si by czsteczk Wielkich Spraw nie dla nich samych, lecz... Lecz dlaczego, tego sam jeszcze do tej pory nie rozumiem. Nie znalazem jeszcze odpowiedniego wytumaczenia dla swej zgody. Nie spieszcie si jednak z zaliczeniem mnie do obuzw. Z kadej Wielkiej Sprawy wynikaj nieprzewidziane i niekontrolowane nastpstwa. Tak byo z nasz rewolucj, ktra w zaoeniu miaa stworzy raj na ziemi, a stworzya... Sami wiecie, co stworzya. Podobnie moe sta si z naszym Wielkim Atakiem: wynik moe si okaza odwrotny od zamierzonego wanie z powodu nadmiernego rozmachu i tupetu. A poza tym dobrze znam ludzi ze sztabu Wielkiego Ataku. Zadziwiajce zjawisko: wszystkie wielkie wydarzenia w dziejach ludzkoci byy zrodzone, stymulowane i kierowane przez dyletantw i szarlatanw. DZIE Przybieg Entuzjasta. Wanie przybieg", bowiem porusza si on w przestrzeni biegajc (niczym nowoeniec), chocia ma okoo szedziesitki, a w wojsku nie suy z powodu paskostopia, krtkowzrocznoci i zeza. Ju w progu zacz krzycze (to zwyky u niego sposb mwienia), e Oni (co za Oni?) nastraszyli mnie tylko na wszelki wypadek, ale jego, Entuzjast, postaraj si zlikwidowa przy pierwszej okazji. Dawno ju na niego poluj! O, tutaj wanie przygotowa list osb, towarzystw i gazet, ktre powinienem natychmiast zawiadomi, jeeli jemu. Entuzjacie, przydarzy si co powanego. Policj i tutejsz sub bezpieczestwa ju w zwizku z tym ostrzeg, eby miay oczy otwarte. Zapytaem, co mam zrobi, jeli dostanie nagle rozwolnienia. Obrazi si i wybieg, zabierajc ze sob zawinitko, w ktrym przynis mi, jako choremu, co do zjedzenia. Szkoda. MCZCE PYTANIE Entuzjasta uwaa si za prawdziwego marksist. Ciekawe, czy Marks zechciaby z nim porozmawia? A z Breniewem? Myl, e zechciaby. Nawet z szefem KGB by porozmawia. Daby mu kup dobrych rad na temat zniszczenia Zachodu. Wrczyby mu list rosyjskich marksistw na Zachodzie. A Engels w zupenoci mgby zosta agentem radzieckim w Anglii. Natomiast ze mn Marks i Engels rozmawia by nie zechcieli. Zaliczyliby mnie do agentw KGB nawet wtedy, gdybym nim naprawd nie by. I zaszczuliby tak, jak zaszczuli Duhringa. Po publicznym donosie Engelsa (patrz: Anty Duhring") wygnano go z uniwersytetu i w rezultacie skis na prowincji. A jakie donosy sam Marks pisa na rewolucjonistw rosyjskich! Lenin za wyda carskiemu rzdowi wszystkich konkurencyjnych rewolucjonistw. Chodz suchy, e sam Stalin by agentem carskiej ochrany. Co prawda, mam co do tego wtpliwoci: Stalin zwykym agentem? Niemoliwe! Gdyby chocia by szefem ochrany!... Jeeli jednak te pogoski s zgodne z prawd, oznacza to tylko jedno: Rewolucja

Padziernikowa bya nie tylko historycznie konieczna, lecz i nieuchronna. Skoro carat nie da wiary donosom samego Stalina, to jasne, e dni jego byy policzone. Kiedy Entuzjasta owiadczy mi, e nawet Stalin by kapusiem", oczy dziwnie biegay mu na wszystkie strony. A po jakiemu Marks rozmawiaby z Entuzjast, skoro ten, jak si to mwi, po niemiecku czy po angielsku ani w zb? Boe mj, to oczywicie po rosyjsku! Na krtko przed mierci Marks zacz uczy si rosyjskiego, eby czyta w oryginale dziea koryfeuszy marksizmu w rodzaju Entuzjasty. Ale zdy si nauczy jedynie rosyjskich przeklestw. To si nazywa dar przewidywania. Sam za Entuzjasta orzek, e dojcza szpraka szwera szpraka" i w kontaktach z miejscow ludnoci przeszed na midzynarodowy jzyk gestw. MY I SEKS Przypomniaem sobie o istnieniu kobiet wyrany sygna, e jestem na drodze do wyzdrowienia. Myli moje pobiegy jednak w kierunku nie tyle praktycznym, co teoretycznym. Sprawa seksu w Zwizku Radzieckim przedstawia si waciwie nie najgorzej. W kadym razie w naszych trudnych warunkach atmosferycznych i mieszkaniowych, wobec staego braku dobrego jedzenia, przyzwoitych toalet, kosmetykw i rodkw antykoncepcyjnych, problem wspycia rozwizalimy znakomicie. Wyprzedzilimy Zachd o cae stulecie. Za to w teorii jestemy od Zachodu o owo stulecie gorsi. Szczytem odwagi, na jak zdobya si seksuologia radziecka, jest radzenie mczyznom, aby zmywali naczynia i prali pieluchy. Czoowy radziecki teoretyk w tej dziedzinie, spdziwszy pewien czas na Zachodzie w celach twrczych, napisa broszur, w ktrej rzuca gromy na tak zwan rewolucj seksualn" jako objaw ostatecznego rozpadu kapitalizmu. Przyzna jednak, e nie moemy potpia w czambu pozytywnej roli intymnych damskich toalet. Najpierw skrytykowano go lekko w Literaturnoj Gazetie", a potem ostro zwymylano w dzienniku Kommunist" za niedocenienie", przecenienie", ustpstwo", bezkrytyczny stosunek", utrat czujnoci" i za wiele innych rzeczy. Przez cay rok teoretyk uchodzi za ofiar reimu". Dysydenci prbowali zdoby jego podpis pod jakim obrachunkowym dokumentem, a dziennikarze zagraniczni usiowali przeprowadzi z nim wywiad. Ale nie uleg pokusie, za co pozwolono mu pojecha na Zachd jeszcze raz. Tym razem przywiz mas intymnych ciuchw dla swej kochanki i ca walizk rodkw antykoncepcyjnych dla swych szefw. W swojej nowej broszurze ustrzeg si poprzednich bdw. I w Literaturnoj Gazetie" ostro go skrytykowano za zacofanie, a w Kommunicie" wytknito mu z lekka braki w twrczym podejciu. Po czym teoretyk zacz jedzi na Zachd co miesic, zaopatrujc wysokie kierownictwo i postpow inteligencj radzieck w akcesoria wspczesnego seksu. Natomiast w praktyce, powtarzam, jestemy... Nasze problemy seksualne rozwizujemy tutaj mniej wicej tak samo jak w Moskwie, ale o stopie niej. To zupenie zrozumiae: mamy o stopie nisz pozycj spoeczn ni w Zwizku Radzieckim. Wyjtek stanowi Entuzjasta. W Moskwie zostaa jego stara ona z mas krewnych. Obiecano mu, e wszystkich wypuszcz, gdy tylko si tutaj urzdzi. Pki co, zaspokaja potrzeby pciowe ze sprztaczk. Moe sobie pozwoli na te rozkosze, gdy od czasu do czasu otrzymuje niewielkie honoraria. Swego zwizku nie ukrywa, nawet szczyci si nim, bo sprztaczka jest dwa razy modsza od jego ony i zapewne pi razy adniejsza. Cynik powiedzia, e na miejscu Entuzjasty ony by nie sprowadza, tylko oeni si ze sprztaczk grzech tak cudn bab zostawi. Entuzjasta westchn i powiedzia, e sprztaczka ma niestety ma i dzieci. A w dodatku pewien powany mankament: jest moralnie chwiejna. Jako byy stary komunista potpia j za to. Kracowo odmienna jest sytuacja Marudy. Na sprztaczk nie ma pienidzy, a Wacicielka ignoruje go jako mczyzn. Inni kawalerowie" milcz o swoich przygodach. Lecz jako teoretyk wiem, e nie mog wyrwa si poza te dwie skrajnoci szalony sukces Entuzjasty i gboki upadek Marudy.

WIECZR Przyczapa markotny Maruda. Wanie przyczapa", bo w odrnieniu od Entuzjasty nie porusza si w przestrzeni biegiem, lecz czapie. Zobaczy na stole ostatni z sandwiczw, przyniesionych przez Cynika. I zear go. Powiedzia smtnie, e w jakim dzienniku opublikowano artyku znanego zachodniego pisarza, w ktrym ten chwali si, e w cigu swojego ycia spkowa z dziesicioma tysicami kobiet. Rozmawiaj teraz o tym wszyscy lokatorzy Pensjonatu. Pocztkowo uznaem, e pisarz e. Lecz przypomniawszy sobie, e pisarz na Zachodzie uczy ludzi moralnoci, czyli kama mu nie wolno, zmarkotniaem jeszcze bardziej ni Maruda. W naszych radzieckich warunkach powiedzia Maruda trzeba przey co najmniej piset lat, eby doj do takich wynikw. Cywilizacja to jednak wielka rzecz, szkoda sw! W naszej dzielnicy wszystkie chopy razem wzite za cay okres radzieckiej historii nie mieli tylu bab. Nie ten wikt! Dziesi tysicy!! A tu byle babiny czowiekowi zdoby si nie udaje! Dawno mwi, e trzeba tu zaprowadzi porzdek! W rzeczy samej, znajdcie mi bab! Przecie umiecie duka po ichniemu! W Moskwie uchodziem za wielkiego dziwkarza. Wielu kolegw dopatrywao si gwnej przyczyny mojej emigracji w chci sprbowania zachodnich dziwek". Dowiedziawszy si o skromnym dowiadczeniu seksualnym zachodniego pisarza moralisty, poczuem ca moj seksualn znikomo i przeszedem na tematy spoeczne. W tej dziedzinie kadego zachodniego pismaka wyprzedzamy o sto oczek! Marudzie poradziem by wyliczy, ile kopulacji przypada rednio na gow ludnoci w Zwizku Radzieckim i z iloma przecitnie babami miewa stosunki pciowe radziecki mczyzna. I porwna to z odpowiednimi danymi na Zachodzie. Skuteczniejszej agitacji przeciw komunizmowi wymyli nie sposb.

EMIGRACYJNY CUD Jestem prawie zdrw. Nadszed czas porozmawia o rzeczach istotnych. To za, co dla nas najistotniejsze, okrela jedno jedyne sowo: emigracja. Dla ludzi na Zachodzie sowo to brzmi zupenie zwyczajnie. Natomiast dla nas, ludzi radzieckich, brzmi jak dzwon na trwog, jak ryk huraganu, jak grzmot piorunu, jak armatni wystrza. Sami nie uwiadamiamy sobie jeszcze do koca przyczyn, istoty i skutkw tego historycznego huraganu. Huraganu bezprecedensowego, bowiem zjawisko tylko zewntrznie przypominajce emigracj i noszce nazw emigracja" jest w swej istocie czym innym. Wecie sownik, otwrzcie na literze E", znajdcie sowo emigracja" ! Czytamy emigracja wymuszone lub dobrowolne przesiedlenie si z ojczyzny do innego kraju z przyczyn politycznych, ekonomicznych lub innych. Podajc tak definicj, autorzy sownikw sdz, e wyczerpali wszystkie moliwe rodzaje emigracji. Jak jednak odnie si do mojego przypadku? Nikt mnie nie zmusza do porzucenia ojczyzny. Ale te nie uczyniem tego z dobrej i nieprzymuszonej woli. Nie miaem ani politycznych, ani ekonomicznych, ani jakichkolwiek bd innych powodw, eby porzuci ojczyzn. I nie do, e znalazem si w innym kraju, to na dodatek w innym wiecie, w innej epoce, w innym przekroju przestrzeni, w innym biegu czasu. I mimo to jestem emigrantem. Skd si wzi taki logiczny nonsens? Std, e jestem czowiekiem radzieckim, dla ktrego moliwa jest tylko emigracja rzekoma. DLACZEGO TU JESTEM Dlaczego tu jestem? No, choby dlatego, eby rozwia szeroko rozpowszechniony mit, jakoby czowiek radziecki by istot ogupia i zastraszon. Ci, co mnie tutaj wyrzucili, chcieli za pomoc tej akcji jakby powiedzie rzecz nastpujc: spjrzcie na tego czowieka! Jest niegupi i wyksztacony. Nikt go nie ogupia, nie straszy, nie demoralizowa. Raczej na odwrt: on sam robi to w stosunku do innych, ktrzy jednak nie czuj si wcale ogupiali, wystraszeni, zdemoralizowani. Ludzie radzieccy w ogle nie poddaj si takiej obrbce, poniewa zdolni s ogupi, zastraszy i zdemoralizowa kadego. Ley to w ich naturze i z rozkosz robi to zarwno w stosunku do samych siebie, jak i innych. Stanowi nowy, doskonalszy typ istoty mylcej i bd wzorem dla innych. Strzecie si! W Zwizku Radzieckim peno takich. Maj w naszym spoeczestwie swoj dol przywilejw, wadzy i swobody. Nie tak wielk, by mona byo ich zaliczy do warstw uprzywilejowanych. Lecz i nie tak ma, by zalicza ich do warstw niszych. Nie, eby byli wybracami losu. Lecz nie s te ofiarami. W spoeczestwie peni rol szczegln. S jego jdrem, sol, drodami i witaminami, inspiratorami i katalizatorami. S nosicielami i apologetami tego spoeczestwa. A jednoczenie s jego cierpic tkank. Przyjmuj to spoeczestwo takim, jakim jest i urzdzaj si w nim na wieczno, bez adnych ukrytych myli i bez adnych warunkw wstpnych. Gdy zostaj wyrzuceni na Zachd, traktuj to jako wyjazd subowy lub urlop, chocia wiedz, e to koniec. Nie szukaj ani prawdy, ani dobra. Po prostu yj sobie adekwatnie do czasu, dzielc jego bdy i klski. A ludzi i epoki historyczne okrelaj nie tyle prawdy i cnoty oglne i abstrakcyjne, ile bdy i wady indywidualne i konkretne. Przyjrzyjcie si tej istocie: oto ten, kogo nazwalicie homo sovieticus! HOMOSOS Na Zachodzie ludzie mdrzy i wyksztaceni nazywaj nas homo sovieticus. Szczyc si, e odkryli istnienie tego typu czowieka i wymylili dla tak pikn nazw. Przy czym uywaj tej nazwy w sensie dla nas poniajcym i pogardliwym. Nie mog zrozumie, e mymy dokonali czego wicej pierwsi wyhodowalimy ten nowy typ czowieka, a Zachd dopiero pidziesit lat pniej wprowadzi nowe swko i ceni ten swj wkad do historii o wiele wyej od tego, czego dokonalimy my. Pycha Zachodu jest miechu warta. No c, jak homo sovieticus to homo sovieticus! Ja posun si jeszcze dalej i przytr Zachodowi nosa. Wprowadz wygodny skrt tego przydugiego terminu: homosos. Przynajmniej brzmi po radziecku. Homosos jest istot do paskudn. Wiem to po sobie. Gdy yem w Zwizku Radzieckim, marzyem o yciu w pastwie demokratycznym. Wstpowa do dowolnej partii albo tworzy wasn, chodzi na demonstracje, uczestniczy w strajkach, krytykowa. Rozkosz, nie ycie. Pomieszkawszy nieco na Zachodzie, zmieniem kierunek moich marze o sto osiemdziesit stopni. Teraz marz o tym, aby poy w porzdnym pastwie policyjnym, w ktrym partie lewicowe s zakazane, demonstracje si rozpdza, a strajki dusi. Jednym sowem, precz z demokracj! Dlaczego o tym marz? Oczywicie dlatego, e jestem homososem. Skrajnym reakcjonist, idcym w awangardzie skrajnego postpu. Jak to moliwe? Dla homososa nie ma niczego niemoliwego. Na Zachodzie nawet ultrareakcjonici walcz o demokracj, bowiem demokracja to dla nich ostatnia moliwo walki z demokracj. My za jestemy przeciw demokracji, bowiem przeszkadza nam ona uczciwie, bez uciekania si do obudnych spektakli, walczy o demokracj. I dlatego precz z demokracj! Rozpoczynamy now histori. Ale zaczynamy j nie od pocztku, lecz od koca. Do pocztku dojdziemy dopiero przy kocu. I dlatego raz jeszcze: won z demokracj!

NOC Przed snem wpad do mnie Cynik, eby zapyta, jak si czuj. Zuch pochwali mnie prawdziwy Iwan! Inni od takich numerw od razu odwalaj kit, za rosyjscy Iwanowie robi si jeszcze zdrowsi. Chcecie posucha ostatniego moskiewskiego kawau? Radzieccy dysydenci zwrcili si do obywateli zachodnich z nastpujcym wezwaniem:

zainstalujcie u siebie reym radziecki, a bdziemy razem z wami walczy przeciwko radzieckiemu reymowi! mieszne? Przecie bylicie, zdaje si, dysydentem. Troch odpowiedziaem. Po co to wam byo? zapyta. eby wyjecha powiedziaem. Aha rzek okazuje si, e wszystko tumaczy si bardzo prosto. MYLI O PRZYSZOCI Na cze mojego wyzdrowienia podjem decyzj nieczytania wicej gazet i czasopism. Nie mam na myli gazet i czasopism radzieckich lecz miejscowe, tzn. zachodnie. Zachodnie i nagle miejscowe! Jak si do czego takiego przyzwyczai? W moim pojciu ze sowem miejscowe" cz si wyrazy: tambowskie", saratowskie" i riazaskie", nie za niemieckie" francuskie" i angielskie" Tylko wysikiem woli, ktr odkryem w sobie zupenie niedawno, gasz w sobie te warte w krew skojarzenia. Zapamitaj! mwi sobie teraz mieszkasz na Zachodzie. Zagranic jest teraz dla ciebie Rosja. Bdziesz musia tutaj y a do ostatniego tchnienia. I zdechniesz tu, na Zachodzie. I pogrzebi ci nie w rosyjskiej, a w zachodniej ziemi. Ciekawe, gdzie ci pogrzebi? To ziemi tu brakuje, swoich nie maj gdzie grzeba. Raczej ju ci spal. A prochy twoje przeznacz na nawz, bo nie ma komu wrczy urny na wieczne przechowanie. Oczywicie mona by zabezpieczy sobie bardziej optymistyczn pomiertn przyszo, Wystarczyoby ogosi si prawosawnym, zacz chodzi do cerkwi i uczestniczy we wszystkich cerkiewnych przedsiwziciach. Tak robi wielu radzieckich emigrantw. Niedawno przybya tu z Moskwy pewna wana dama. W Moskwie kierowaa ona tajnym wydziaem supertajnego instytutu. Czonkini partii. Wybrali j nawet do prezydium Komitetu Rejonowego. Gdybycie widzieli, jak si na ni rzuciy wszelkie moliwe wywiady! Jakim zainteresowaniem j otoczono! Od razu zaatwiono paszport, mieszkanie, rdo utrzymania. Rozumiecie co z tego? Nie? Ja te nie. Ale nie o to chodzi. Kto wie, moe ta dama przywioza ze sob tajny protok ostatniego posiedzenia prezydium Komitetu Rejonowego partii, na ktrym omawiano sposoby zwalczania nastrojw opozycyjnych w rejonie. Owa Dama staa si natychmiast arliw chrzecijank, oczywicie prawosawn. Zorganizowaa nastpnie komitet do walki o przyznanie byemu carowi rosyjskiemu, Mikoajowi II, tytuu Zasuonego witego Republiki za wybitne zasugi w charakterze mczennika bolszewizmu. To sformuowanie zada komitetu jest mego autorstwa. Sformuowanie Damy byo jeszcze gupsze. Dama usiowaa wcign mnie w t szlachetn spraw, zaproponowaa nawet stanowisko sekretarza w komitecie. Wtedy wanie wystpiem z wnioskiem, by poprawiono sformuowanie celw komitetu. Po czym Dama stwierdzia, e nie mam w tym kraju czego szuka. Jest ona zahartowanym, partyjnym czowiekiem i sowa dotrzyma. Gdy wreszcie zdechnie i pochowaj j z honorami na cmentarzu miejscowej gminy prawosawnej, ciekawe, czy na nagrobku zostan uwiecznione tytuy i zasugi, ktre przyznano jej w Moskwie? Jednym sowem, pomimo oczywistych korzyci wynikajcych z przyjcia prawosawia, nie uczyniem tego. By moe by to pierwszy bd z caej serii bdw, jakie popeniem na Zachodzie. Instruujcy mnie czowiek z KGB mwi, ebym nie omija adnej, nawet najmniejszej moliwoci zaczepienia si, choby wydawaa si najgupsz. Jeeli moesz zosta dziaaczem cerkiewnym mwi zosta nim! Jeli, eby urzdzi sobie ycie, bdziesz si musia obrzeza, zrb to! Nie poszedem za t rad. Dlaczego? Bo jestem przekonanym ateist. Lepiej, eby moje prochy przeznaczono na nawz, ni gdybym mia stercze na jutrzni w towarzystwie starych rosyjskich emigrantw, ich urodzonych na Zachodzie dzieci, czy te nowoupieczonych chrzecijan w rodzaju Damy byego czonka prezydium Komitetu Rejonowego partii. Wchon w siebie rezultaty najwikszej rewolucji w dziejach i osignicia nauki wiatowej po to, by u kresu drogi przeobrazi si w syna skundlonej cerkwi prawosawnej?! Wszystko, tylko nie to! O KLCZENIU Najwaniejsze, e gardz tymi, ktrzy klcz z wasnej woli. Sam nie klkaem nigdy i przed nikim. I nie bd. Nie jestem w tym osamotniony. Czowiek radziecki tym si wanie wyrnia. Cecha ta jest wytworem i wynikiem naszej rewolucji. Tego na Zachodzie nie mog zrozumie. Obserwujc nasz sposb postpowania, ludzie zachodni oceniaj go w wietle swoich poj i wyobrae. S np. przekonani, e nard radziecki klczy przed wadz. Ale o naszym zachowaniu mona powiedzie wszystko, tylko nie to, e klczymy przed wadz. Klcze mona przed popami, carami, panami. Przy czym mona robi to tak, e zdawa by si mogo, i adnego klczenia nie ma. Natomiast klczenie przed nasz wadz jest niemoliwe, nawet gdybymy tego bardzo chcieli, bowiem t wadz jestemy my sami. Komunizm wyzwala ludzi od klczenia na tym polega psychologiczna istota sprawy. Gdybymy nawet zapragnli uklkn przed wadz, to nie pozwoliaby nam tego uczyni. Tak by nam daa po bie, e przestalibymy nawet marzy o takiej wolnoci, jak klczenie. W komunizmie klczenie jest zabronione! W komunizmie czowiek ma sta na baczno, tzn. pity razem, stopy rozwarte, rce wzdu tuowia, oczy maksymalnie wytrzeszczone i kornie wlepione w rzdzcych! Nie umiaem pokona w sobie czowieka radzieckiego i pj za przykadem Damy. By moe, gdybym w Moskwie by bardziej aktywny pod wzgldem partyjnym, potrafibym t sabo opanowa. PRASA Powrmy jednak do gazet i dziennikw. Decyzja zerwania z nimi dojrzewaa we mnie od pierwszego dnia pobytu na Zachodzie. Tym bardziej, e miaem za sob wieloletnie dowiadczenie w ignorowaniu prasy radzieckiej. Wyrwawszy si z zaciankw bolszewizmu w wolny wiat (tak wita moje przybycie przedstawiciel pewnej organizacji antyradzieckiej),

przede wszystkim rzuciem si na miejscow pras. Zaczem rzecz jasna od rzeczy najbardziej intrygujcych: od ogldania goych bab i scen seksualnych. Szybko si przesyciem. Wodziem po nich obojtnym okiem. Czasem wypowiadaem komentarze, ktrych wstyd mi przytacza. To dla impotentw, seksualnych maniakw, rozwydrzonych dzieci i znudzonych nierobw podsumowaem swoje obserwacje. Dla nas, radzieckich chopw, byle znalaza si baba, a ju sami bdziemy wiedzie, co z ni zrobi, bez porady Zachodu. W rzeczy samej, co do organizacji antyradzieckiej: przedstawiciel innej organizacji antyradzieckiej tego samego dnia szepn mi do ucha, bym by ostrony z przedstawicielem pierwszej, gdy jest on radzieckim agentem. To samo, w tych samych sowach, powiedzia mi pniej przedstawiciel pierwszej organizacji antyradzieckiej o przedstawicielu drugiej. C to takiego element miejscowej etykiety, czy radzieckie przyzwyczajenie? A w ogle scenka jak z surrealistycznego filmu: agent radziecki w postaci krytyka reymu radzieckiego przybywa na Zachd, gdzie spotykaj go agenci radzieccy podszywajcy si pod czonkw organizacji antyradzieckiej... Nasuwa si pytanie: a co potem? Nietrudno przewidzie: typowo radziecka walka midzy jednostk, a kolektywem. Dama tak si wyrazia pod moim adresem (plotki rozchodz si tutaj tak samo jak w Moskwie): my (jacy my"?) ju mu pokaemy, skd wiatr wieje! Tutaj nie Zwizek Radziecki! Nie pozwolimy mu si na nas wypina!" Prosz zwrci uwag na sposb wyraania si. Najwyraniej pochodzi z czasw, gdy Dama bya jeszcze w komsomole. W kocu dobraem si do artykuw wyraajcych spoecznopolityczny intelekt zachodniego spoeczestwa. I ju przy pierwszych wierszach zorientowaem si, e Zachd zmierza nie tam, gdzie powinien zmierza zgodnie z moimi o nim wyobraeniami, e tutejsi ludzie postpuj nie tak, jak zgodnie z moimi wyobraeniami postpowa powinni. Jeszcze jeden paradoks radzieckiego czowieka. Przybyem tu jako agent radziecki, ideologicznie zainteresowany w tym, aby Zachd postpowa le z punktu widzenia wasnych interesw a dobrze z punktu widzenia interesw radzieckich. Przyjechaem, aby Zachd osabi i podkopa. Ledwie jednak przekroczyem granic, zaczem czu i myle odwrotnie. Zachowanie si Zachodu i ludzi na Zachodzie zaczo mnie irytowa wanie z powodu ich proradzieckiego ukierunkowania. Moje rozdranienie z powodu niewaciwego postpowania Zachodu roso z kadym dniem. Dzi rano przeczytaem e pewien wybitny polityk zachodni uwaa, e mona przekona kierownictwo radzieckie o czym takim, o czym radzieckie kierownictwo nigdy i w adnych okolicznociach przekona si nie da. Tego ju za wiele! powiedziaem sobie. Rzuciem gazet i daem sobie sowo, e nigdy ju nie strac na ni ani grosza. Lecz w innej gazecie, uwaanej tutaj za wysoce intelektualn, przeczytaem wywiad zachodniego sowietologa z radzieckim krytykiem reymu". Krytyk, ktrego wydalono z trzeciego roku pewnej nienadzwyczajnej politechniki, po czym odsiedzia pi lat w wizieniu (co uwaa si za niezbdny i wystarczajcy warunek poznania spoeczestwa radzieckiego), stwierdzi, e przywdcy radzieccy zdradzili marksizm. Sowietolog, od dwudziestu lat studiujcy marksizm i radzieckie spoeczestwo w bibliotekach, doda od siebie, e ustrj spoeczny Zwizku Radzieckiego w ogle nie jest socjalizmem. O, idioci! zawyem. Jeeli w Zwizku Radzieckim co w ogle robi prawidowo i dobrze, to tylko socjalizm. Niczego innego tam w ogle robi nie umiej. Dlatego wanie podjem decyzj, o ktrej mwiem na samym pocztku.

ZDROWY HOMOSOS Nie daem si rwnie obrzeza, bowiem nienawidz wszelkiego nacjonalizmu. Mamy tu pewnego rosyjskiego pisarza, ktry pod ydowskim pseudonimem drukuje swoje niezdarne utwory o tematyce ydowskiej. Nosz go na rkach. A inny, jeszcze gorszy pismak, podaje si za przedstawiciela kultury rosyjskiej, chocia jest ydem. Jego te nosz tu na rkach. Ja natomiast jestem zdrowym homososem, tzn. istot ponadnarodow. A zdrowy homosos cieszy si, ilekro jakiemu narodowi dano bobu. Buddyci wyrnli w Pakistanie milion muzumanw? Dobrze im tak, zanadto si rozmnoyli! W Indiach wykastrowano dwa miliony mczyzn? Dobrze im tak, zanadto si rozpodzili! W Kambody zabito trzy miliony ludzi? wietnie, niech wszyscy wiedz, do czego prowadzi komunizm! Podczas wojny zgino dwadziecia milionw ludzi radzieckich? Dobrze nam tak, na przyszo bdziemy mdrzejsi! Skd to si bierze? Std, e zdrowy homosos jest prawdziwym internacjonalist i wszystkich ludzi uwaa za swych braci. No a z brami nie trzeba si cacka. Mieszka tu pewien Tatar, ktry w czasie wojny wsppracowa z Niemcami. Oskarono go o antysemityzm. Dlaczego mnie obraasz? obruszy si rozstrzeliwaem nie tylko ydw, ale i Rosjan. Jest on zdrowym homososem, w dodatku nie Rosjaninem co podaj do wiadomoci tym, ktrzy uwaaj sowietyzm za rosyjsk cech narodow. Zreszt wrd emigracji skadajcej si w caoci z wybitnych homososw, mona si doliczy zaledwie paru Rosjan. Nie wynika std, e Rosjanie nie s homososami. To mymy wanie posuyli za materia wyjciowy, z ktrego wielcy selekcjonerzy komunici wyhodowali wspczesnego homososa. Zatrzymalimy si jednak w p drogi do homososa doskonaego i ugrzlimy w maostkowej samoanalizie. Inne narody nas w tym wyprzedziy. MY I ZACHD Mieszkam w Pensjonacie, za ktry paci jaka organizacja. Mimo, e zajmuj maleki pokoik bez telefonu i biurka, organizacja paci cikie pienidze. Zaproponowaem im wariant nastpujcy: niechaj dadz te pienidze do rki, a ja ju wynajm sobie pokj prywatnie. Bdzie to kosztowao trzy razy taniej, a pozostae pienidze wydam na jedzenie, odzie i papier. Niestety, nie wolno. artowni, ktry pozna ju subtelnoci ycia zachodniego, twierdzi, e przyczyny owego nie wolno" s dokadnie takie same, jak w Zwizku Radzieckim. W ogle wiele tutejszych zjawisk mocno przypomina nasze ycie radzieckie. Lokatorzy Pensjonatu dziel si na krtkoczasowych i dugoczasowych. Przed moim wprowadzeniem si, do krtkoczasowiczw nalea Profesor, a ju podczas mojego dugoczasowego pobytu Dama ze swym nieciekawym mem. Wystarczyo mi jedno spojrzenie na jej rachitycznego Ma, eby wiedzie, co to za ptaszek. Jestem przekonany, e

pracownicy tutejszej suby bezpieczestwa wiedz o przynalenoci Ma do KGB. Lecz sdz, e jeeli jest on ich czowiekiem (a z pewnoci jest i ich czowiekiem), to jego przynaleno do KGB odgrywa rol drugorzdn. Sprzedawanie si wszystkim wywiadom wiata jest dla wywiadowcy radzieckiego obowizkiem zawodowym (a nawet obywatelskim). I rzecz nie w tym, e w oglnym bilansie praca dla dobra KGB przewysza wyrzdzone zo, ale w tym, e nawet wyrzdzone zo jest dziaaniem dla dobra KGB. Gdyby sam szef KGB uciek na Zachd, zabrawszy ze sob wszystkie znane KGB tajemnice, jego ucieczka w ostatecznym rachunku przyniosaby korzy Zwizkowi Radzieckiemu. Wywiad radziecki i Wywiady zachodnie uywaj innych kryteriw dla oceny swych dziaa. Tak zwane oboplnie korzystne stosunki KGB ze subami zachodnimi takiego samego rodzaju zawsze przynosz korzyci KGB, bowiem sam fakt istnienia jakichkolwiek stosunkw zawsze przynosi korzyci KGB. Gdyby dao si obliczy, jakie koszty ponis Zachd rozpracowujc poprzez suby wywiadowcze Dam, w celu wydobycia z niej informacji, niejednemu wosy stanyby dba. I to zakadajc, e te informacje s cenne i wiarygodne. A jaka cz przekazanych przez ni wiadomoci jest dezinformacj, balastem, wymysem, bzdur? Jak obliczy psychologiczne nastpstwa tego rodzaju kontaktw? Mwiono mi, e zachodnie suby wywiadowcze stworzyy sobie dokadny obraz radzieckiego czowieka na podstawie rozmw z wieloma tysicami ludzi radzieckich. Twierdz ze stuprocentow wiar we wasne sowa, e jeli Zachd przegra przysz wojn ze Zwizkiem Radzieckim, to gwn przyczyn bdzie w obraz czowieka radzieckiego, stworzony przez zachodnie wywiady i zachodnich sowietologw na podstawie kontaktw z ludmi radzieckimi. MARUDA I ENTUZJASTA Maruda i Entuzjasta zaproponowali, e zaprowadz mnie do kawiarni, gdzie wszystko kosztuje dwa razy taniej". Powiedziaem, e wolabym kawiarni, w ktrej wszystko kosztuje dziesi razy taniej. Powiedzieli, e tak bywa, ale teraz nie sezon". Maruda i Entuzjasta s najjaskrawszym przykadem kracowo rnych form wyraania jednej i tej samej treci. Zasady Marudy: nikomu tu nie jestemy potrzebni; wcale tu nie lepiej, ni u nas; niczego tu nie osigniemy! Zasady Entuzjasty; kroku tu bez nas nie zrobi, to raj w porwnaniu ze Zwizkiem Radzieckim; ruszymy gry z posad! Maruda pokornie czeka, a Zachd sam rzuci mu okruch ze swego bogatego stou. Entuzjasta szarpie si i miota, wtyka wszdzie swj nos, gotw wyrwa Zachodowi z gby naleny mu ks. Maruda sam nie wie, po co tu jest. Entuzjasta przyby z misj nauczy Zachd rozumu i kierowa std ruchem dysydenckim w ZSRR. Pali si do wydawania pisma, a jeszcze lepiej gazety. Uwaa, e to podstawowe ogniwo, i jeli za nie chwycimy, wycigniemy (kto my?) cay acuch. Przecie Lenin rwnie od tego zaczyna!". Ich cech wspln jest to, e obaj wa do mojej komrki bez pukania, o kadej porze dnia i nocy, e chc poycza pienidze i staraj si co ze sob na jaki czas" zabra. eby ubiec ich zamiary, napisaem na duym arkuszu papieru: Porzu wszelk nadziej, ty, ktry tu wstpujesz!". Nastpnego dnia Waciciel zdj ogoszenie: nie chcia, aby mu przypominano o haniebnej przeszoci jego kraju. Bo kto mu donis i ogoszenie moje przetumaczy! Gdy Entuzjasta przyby do Wiednia, w pierwszej kolejnoci zainteresowao go, dlaczego na spotkanie nie przylecia amerykaski prezydent. Powiedziano mu, e prezydent jest zajty. Entuzjasta odpar, e prezydent mgby w zastpstwie przysa swego przedstawiciela. Powiedziano mu, e peno jest tutaj przedstawicieli prezydenta i e wkrtce bd mieli zaszczyt porozmawia z Entuzjast. Entuzjasta nie zwrci uwagi na z lekka ironiczny ton tych sw, uspokoi si i w poszukiwaniu przywdcw europejskich partii komunistycznych zacz wodzi oczami po zebranej na lotnisku rnorakiej publicznoci. Bo ci to ju naprawd powinni byli rzuci wszystkie sprawy i przybiec na powitanie czoowego (i jak na razie jedynego) przedstawiciela radzieckiego eurokomunizmu. Ale tu nikt ju nie mg mu pomc. Entuzjast, jako byego starego komunist, oburzyo to najbardziej. Sukinsyny! powiedzia majc na myli eurokomunistw, Amerykanw i wszystkich pozostaych. My tam dla nich..., a oni tu... Sukinsyny! No, poczekajcie! Ja wam jeszcze poka! Maruda wyjecha dziki fikcyjnemu maestwu, co mocno odbio si na jego kieszeni. Przybywszy do Wiednia, Maruda w pierwszej kolejnoci zainteresowa si, gdzie znajduje si czarny rynek", przywiz bowiem bardzo cenn ikon, za cen ktrej mia zamiar spdzi dostatnio co najmniej pi lat. Jednake ikona okazaa si falsyfikatem. Dowiedziawszy si o tym, Maruda rwnie zakl Sukinsyny!". Ostatki byych bogactw wyda na likwidacj" maestwa, tzn. na nabycie lipnych dokumentw, ktre okazay si niepotrzebne. Po tym wszystkim zacz przypomina psychicznie zbankrutowanego milionera sta si marud, miczakiem, ostryg. Tymczasem, nie wiadomo dlaczego niezmiernie zainteresoway si nim suby wywiadowcze. Z miejsca go tu przywieli. Zapytaem Marud o przyczyny takiego zainteresowania jego osob. Wydaje im si, e wiem co, czego sam nie wiem powiedzia. Jak to rozumie? Powiedziaem, e jak kady czowiek radziecki posiadam bogat podwiadomo, zwaszcza, e pracowaem w zakadach produkujcych dla wojska. Sam nie zdaj sobie sprawy ze swej podwiadomoci, a ci kretyni" dokopuj si tam cennych informacji. miech mnie bierze powiedzia czego si tam mona dokopa? Drobne machinacje? Pijatyki? Historie z babami? Powiedziaem, e nie widz w tym niczego miesznego. Moe podejrzewaj, e jestecie wan figur w KGB? eby cho drobn! westchn. Gdyby tak byo, gry bym ruszy z posad! Radzieccy agenci maj tutaj istny raj na ziemi! A tym kretynom wszystko jedno, kim jestem. Dla nich wane tylko, kim s oni. ARTOWNI

W drodze do kawiarni przyczy do nas artowni. Powiedzia, e ta kawiarnia jest dwukrotnie tasza z tej prostej przyczyny, e jest trzykrotnie gorsza. Dlatego te praktycznym Niemcom nie opaca si tutaj przychodzi. Jedynie my, radzieccy emigranci, jako na tych stratach wychodzimy na swoje. Przezwaem go artownisiem po tym, kiedy w drzwiach zderzy si z Wacicielk, wychodzc z mojego pokoju. To nieadnie, drogi towarzyszu, rozbija zdrow kapitalistyczn rodzin powiedzia. Jestecie przecie czowiekiem radzieckim! Naszym witym obowizkiem jest demoralizacja Zachodu odparem. Znalaz si tu wczeniej ode mnie i prawem bywalca zaproponowa, e pokae mi osobliwoci miasta. Pogoda trafia si znakomita. Byo nam z tego powodu podwjnie przyjemnie, bo w Moskwie pogoda bya pod psem. Napatrzywszy si na zabytki architektoniczne i na upajajce witryny sklepowe, zaszlimy do czarujcej kawiarenki. Natychmiast podesza do nas modziutka i milutka kelnerka. Nie zdylimy nawet westchn, porwnujc to rozkoszne stworzenie z moskiewskimi wiedmami, gdy przyniosa to, co zamwilimy. Gdyby tak w Zwizku Radzieckim bya cho dziesita cz takiej obsugi, za nic bym stamtd nie wyjecha. Wiecie, z jakiego gwnie powodu wyemigrowaem? Marzyem, eby posiedzie chocia raz w takiej wanie kawiarence i by obsuonym na takim wanie poziomie. Jak si Wam podoba miasto? Za duo przeszoci. W ogle Zachd jest obciony przeszoci. Nie moe jej utrzyma. Przeszo uchodzi. I unosi ze sob ich przyszo. My natomiast nie mamy przeszoci. Wszystko jest przed nami. Rwnie zachodnia przeszo jest przed nami. A co powiecie o ludziach? Wolno i dobrobyt nie czyni ludzi mdrymi. Maj tu cztery miliony gastarbeiterw, a swoich bezrobotnych jest ju ptora miliona. Przy czym bezrobotni nie chc pracowa na takich warunkach jak gastarbeiterzy. Albo te w ogle nie chc pracowa. Wol by pasoytami na koszt spoeczestwa. Pewna organizacja dobroczynna postanowia urzdzi konkurs, ktrego zwycizca mia otrzyma miejsce pracy. Nikt nie chcia wzi udziau w konkursie. A o modziey nawet lepiej nie mwi! Problemy rasowe. Terroryzm. Narkotyki. Przestpczo... Byoby szkoda, gdyby kapitalizm wkrtce upad. Chciabym poy troszk w dobrym kapitalizmie. Chodzi do kawiarni. Do nocnych klubw. Kpa si w ciepych morzach. Sprbowa rnych bab. Nie prbowalicie jeszcze Murzynek? Ja owszem. Nic specjalnego! To bajki, jakoby wyrniay si niezwykym seksem. Nasze baby nie s gorsze. Ale jednak to ciekawe. Jak chcecie, zorganizuj. Nie. Nie oswoiem si jeszcze z Europ. HISTORYCZNE ZADANIE PARASOLA W Pensjonacie mieszkaj rwnie emigranci z innych krajw obozu socjalistycznego. Maj jeszcze nadziej na trzeci drog" i wolne zwizki zawodowe", oskaraj nas o dogmatyzm" i wielkorosyjski szowinizm". Od czasu do czasu wracaj do swej socjalistycznej ojczyzny i drukuj tam artykuy demaskujce Zachd. Podpisuj si stopniem wojskowym nie niszym od kapitana bezpieczestwa. Zachd nie zwraca uwagi na te artykuy. Godzi to w dum naszych zaprzyjanionych wywiadw. Ze zoci zaczynaj urzdza zamachy na swoich byych obywateli, gwnie przy pomocy parasoli, tubek pasty do zbw, szamponu i innych przedmiotw codziennego uytku. Parasole swego czasu wywoyway tutaj sensacj. I emigranci z Europy Wschodniej byli z tego bardzo dumni. Bugarzy nawet w soneczn pogod chodzili z parasolami. Ludzie uciekali przed nimi na wszystkie strony. Sam rwnie czuem si nieswojo. Gotw jestem umrze w paszczy rekina albo krokodyla, ostatecznie nawet od ukszenia muchy tse-tse. Ale umrze od ukszenia banalnego parasola brrr!.. Parasolowa sensacja skoczya si i zostaa zapomniana, jak wszystkie inne sensacje na Zachodzie. Teraz nasi bracia w socjalizmie i emigracji zamiast parasolek przeuwaj argument: No, a Polska?". Obywatele zachodni na zewntrz wyraaj z tego powodu zachwyt, poniewa podsyca to nadziej, e Zwizek Radziecki wkrtce sam si zawali, a oni, zachodni obywatele, zaoszczdz na tym dodatkowy fenig w cigu tygodnia. Ale w rodku trzs si ze strachu, poniewa wskutek polskiej emigracji trac obecnie co najmniej dziesi marek w cigu tygodnia. A to dopiero pocztek. MY I ZACHD Wieczorami w Pensjonacie tocz si rozmowy o wielkiej polityce. Na przykad w takim stylu: Studenci irascy zajli ambasad amerykask, a nie radzieck. Dlaczego? Gdyby dobrali si do ambasady radzieckiej, armia radziecka natychmiast wkroczyaby do Iranu. A Amerykanie to sabeusze. Maj demokracj. To mwi, e sabeusze. adna historia! Bez p litra si nie rozeznasz. Zapomnij o p litrze. Drogo. I nie ma gdzie rzygn. Ndzny Iran terroryzuje potne supermocarstwo. Arabowie gwac Europ Zachodni. Co si dzieje? Zachd zgni. Nie spieszcie si z pochowaniem Zachodu. Kryje w sobie jakie ajdactwo, ktre si jeszcze ujawni. ajdactwo, owszem. Ale idiotyzmu wicej. Gdyby tak mniej idiotyzmu, a wicej ajdactwa moe byoby lepiej.

W Moskwie takie rozmowy koczyy si hasem: wypijmy. Tutaj nawet alkoholicy takich pomysw nie rzucaj. Wol pi sami. Wic opluwszy rewolucj irask i Arabw, i nie zostawiwszy suchej nitki na politykach zachodnich, rozpezlimy si po swoich komrkach. DROBNE RADOCI Ogoszono, e jeden z pracownikw ambasady radzieckiej okaza si agentem KGB. W Pensjonacie przez cay dzie miech nie milknie z tego powodu: jeden! A czy jest w ambasadzie radzieckiej choby jeden pracownik nie bdcy agentem KGB?! MOJA DROGA Obok Pensjonatu znajduje si cudowny kiosk z gazetami i czasopismami. Troch dalej wspaniay sklep, gdzie sprzedaje si te same gazety i czasopisma. Jeszcze dalej znacznie bardziej cudowny kiosk. Midzy nimi ustawione s skrzynki, z ktrych moecie wzi gazet, jeeli wsuniecie do otworu nalen ilo monet. Kiedy kupowaem gazety w skrzynkach. Wychodzio dwa razy taniej, bo wkadaem do otworu dwukrotnie mniej monet, ni naleao. artowni wkada czterokrotnie mniej. wiadczy to o tym, e ma dwukrotnie mniej sumienia ni ja. A Cynik nie wkada niczego, tylko udaje par razy przykada palec do otworu. Rozmiar jego sumienia moecie obliczy sami. Droga moja wiedzie obok tej gazetowoczasopimienniczej pokusy. Z okadek spogldaj na mnie wyzywajco kolorowe damskie tyki, piersi i inne kuszce czci ciaa. Tuste tytuy gazet rozgaszaj, e jaki maniak seksualny wyrzuci przez okno z dziesitego pitra dwudziest ofiar, e terroryci porwali milionera, e ksiniczka rozchodzi si z kolejnym mem... No nie, gobeczki powiedziaem metalicznym gosem tym ju mnie nie kupicie! I przeszedem spokojnie obok. I wtedy wanie pierwszy raz w yciu odkryem w sobie si woli. Odkryem i... z alu zalaem si zami. Gdzie bya wczeniej? wyszeptaem, zwracajc si do mojej siy woli. Gdybym ci by odkry dwadziecia lat temu, nie ptabym si teraz tutaj, w wolnym kraju, w poszukiwaniu byle czego do zjedzenia, a leabym na kanapie jak moi przyjaciele szczliwcy, w piciopokojowym mieszkaniu w Rublowie albo spacerowabym po daczy KC pod Moskw, albo opala si w poudniowym uzdrowisku KC, albo uroczycie zasiadabym w gabinecie przy Starym Placu lub na ubiance. I nie przejmowabym si problemami ycia po mierci. I nie dowiadczabym uczucia rozczarowania pras zachodni. I nie wiedziabym, e Zachd dawno ju naleaoby odznaczy orderem Lenina lub Rewolucji Padziernikowej za zasugi na polu utrzymania i umocnienia wadzy radzieckiej. Ale przeszoci nie przywrcisz. Pocieszamy si zwykle sentencj: lepiej pno, ni wcale. Skoro obudzia si we mnie sia woli, powinienem j wykorzysta. Bd twardy jak skaa! Bd trzyma si mojej linii niezalenie od tego, jak dugo potrwa okres ,,sprawdzania". Naprzd!

O STARUSZKACH Id do instytucji, gdzie rozmawiaj ze mn osoby zainteresowane Zwizkiem Radzieckim, a mwic po prostu, gdzie mnie przesuchuj. Id na piechot, poniewa tutejsza komunikacja miejska w odrnieniu od moskiewskiej jest droga i niewygodna. Poza tym, tak czy inaczej, nie mam niczego lepszego do roboty. Id wic, ogldam sytych i dobrze ubranych przechodniw. Gwnie s to staruszkowie. Peno te rozleniwionej modziey. Modzie jest ubrana rozmylnie niechlujnie. Chopcy zaronici. Dziewczyny niczym nigdy nie myjce si Cyganki, jakie zobaczy mona czasami na ulicach Moskwy. Gwnym niebezpieczestwem dla ludzkoci myl jest nie bomba atomowa, lecz nieuzbrojeni ludzie, tzn. nadmierne zaludnienie i przydugie ycie. Ludzie naruszyli prawa spoeczne i biologiczne. Cherlawe dzieci nie umieraj. Chorzy choruj dziesitki lat. Staruszkowie yj nadzwyczaj dugo. Staruszkowie zalali kul ziemsk. Nie ma na wiecie niczego bardziej niebezpiecznego, ni staruszkowie. S gupi i nieprzydatni. Odznaczaj si przy tym niezwyk pewnoci siebie i wysokim o sobie mniemaniem. Wszystkie bolczki dzisiejszego wiata s dzieem staruszkw. Dopki ilo ludzi na wiecie nie zmniejszy si przynajmniej o poow, a dugo ycia nie skrci przynajmniej o dwadziecia lat, dopty nic dobrego z tego nie wyjdzie. Bdzie tylko jeszcze gorzej. A w kocu pjd w ruch wszystkie te wynalazki staruszkw, zdolne zarazem zmniejszy o poow liczb ludnoci i skrci o poow dugo ycia. Zreszt, pod wzgldem stopnia zagroenia, modzie moe rywalizowa ze staruszkami. Ze wszystkiego niezadowolona. Nie chce pracowa. Ale chce mie wszystko od razu i bez pracy. Jej rzekoma pogarda dla dbr materialnych i nienawi do bogaczy jest tylko i wycznie negatywnie zawoalowanym pragnieniem posiadania. A w gupocie i nieprzydatnoci modzie nie ustpuje staruszkom. I O EMIGRANTACH Ale do diaba z nimi, zachodnimi staruszkami i modzie! Istnieje niebezpieczestwo dotyczce mnie osobicie napyw naszych emigrantw na Zachd. Jako awangarda Wielkiej Armii Radzieckiej, powinienem si waciwie z tego powodu cieszy. Lecz jako obywatel, ktry musi je, pi, ubiera si, posiada kobiety i korzysta z dbr kulturalnych, wpadam w rozpacz z powodu tego radosnego zjawiska. Moje szans na przyzwoite urzdzenie sobie ycia zmniejszaj si z kadym dniem coraz bardziej. Przybywaj coraz to nowe radzieckie obuzy. Dostarczaj zachodnim wywiadom coraz to cenniejszych informacji i dezinformacji, coraz bardziej wakich dowodw swojej przynalenoci do KGB. Chce mi si zakrzykn na cay wiat: opamitajcie si! Kog to do siebie wpuszczacie?! Czy nie widzicie, e to pocztek naszego

(radzieckiego) szturmu na Zachd?! Prosz zrozumie mnie waciwie: chce mi si o tym krzycze nie w celu ratowania Zachodu, ale po to, by si jako trwale i przyzwoicie urzdzi na Zachodzie. I dlatego chce mi si troszeczk Zachd podratowa. Kiedy si urzdz, nie bd krzycze. Zreszt wszystko jeszcze moe si odwrci: kiedy si urzdz, al mi bdzie traci dobr pozycj. Radzieccy emigranci, ktrzy si niele urzdzili, a wrd nich w pierwszym rzdzie agenci KGB, s na Zachodzie gwnymi przeciwnikami nadejcia komunizmu oto jeszcze jeden przykad wzgardzonej przez wszystkich, lecz wiecznie triumfujcej dialektyki. KIM JESTEM Gdy kto pyta, w jaki sposb mnie, Rosjaninowi, byemu czonkowi KPZR majcemu dostp do najwyszych krgw partyjnych i bezpieczniackich, swego czasu uczestniczcemu w tajnych badaniach, udao si wyjecha na Zachd, odpowiadam otwarcie: przybyem tu z polecenia KC KPZR, KGB i caego narodu radzieckiego. Lecz nikt mi nie wierzy. Sdz, e strugam wariata, lub chc podbi swoje cen i osi na cieplutkiej posadce. Radzieccy szpiedzy, ktrzy si pokajali, s na Zachodzie niezwykle houbieni. Od razu dostaj azyl polityczny i rodki utrzymania. Mnie jako nie wychodzi. Trzeba jeszcze udowodni, e jestecie prawdziwym szpiegiem radzieckim, a nie lipnym powiedzia mi podczas przesuchania jeden z moich rozmwcw. Jeeli jestecie prawdziwym szpiegiem, powinnicie dostarczy nam cennych informacji, w ktre bymy uwierzyli i odpowiednio je wycenili. Lub dezinformacji dokoczyem jego myl w ktre bycie uwierzyli tym bardziej. Po tej mojej uwadze zapada opinia, e jestem czowiekiem podajcym si za agenta KGB, nie bdc nim w rzeczywistoci. Dziwne, nieprawda?! I to wrd radzieckiej emigracji, w ktrej kady mwi o kadym, e jest agentem KGB. Wysuwaj przy tym niepodwaalny argument: co to za agent, ktry nie zna adnych tajemnic Zwizku Radzieckiego?! Protestuj: a jeeli przysano mnie tutaj, ebym pozna tutejsze tajemnice? Dlaczego w takim razie przyznajesz, e jeste azerem? zapytuj moi oponenci, biorc na kie moj logik. Poza tym adnych tajemnic pozna si tu nie da, bo ich tu zupenie nie ma wszystko wida goym okiem. Nie przyjacielu, ty nas tu nie oszukuj! Przyznaj si lepiej, e chciae nam zamci w gowie! Przyznaj. Rozmwcy moi spogldaj po sobie: moje przyznanie si, e mc im w gowie traktuj jako zamiar zamcenia im w gowie. Jak z tego wyj? Jestem azerem. Nie widz w tym niczego zego. Dobrego co prawda te nie widz. Po prostu jest to fakt obiektywny. Troch smutny, troch komiczny. Ale w adnym wypadku tragiczny. Raczej banalny. Agentw namnoyo si teraz tak wielu, e nawet KGB nie o wszystkich pamita. Wrzuca si ich do oceanu miejscowej ludnoci niczym nowonarodzone szczenita do brudnego wiejskiego stawu. Chcecie y wyyjcie, nie chcecie zdychajcie! A nagrod jest jedno: e si nas wyrzuca. Oczywicie nie wszyscy agenci s tacy. Mam na myli w gatunek masowy, do ktrego sam nale. I nie tyle agentw prawdziwych, co potencjalnych. Obecna sytuacja przypomina t ze szkoleniem podoficerw w czasie ostatniej wojny. cigali smarkaczy ze szk i po paru miesicach wypluwali ich na front jako podporucznikw. Wikszo gina ju w pierwszym starciu. Ale w swojej masie potrzebni byli do tego jedynego starcia. I my w swojej masie rwnie jestemy potrzebni do jednej jedynej operacji. Bardzo ciko by potencjalnym agentem: musisz znosi wszelkie niewygody sytuacji agenta, nie korzystajc z adnych jej zalet. Przed nami dwie drogi: albo w ogle opuci grono agentw, albo zosta agentem rzeczywistym. Pierwsze wyjcie odpada. Drugie za udaje si tylko nielicznym szczliwcom. Poniewa odkryem w sobie si woli, przystpuj do natychmiastowej realizacji przejcia w szeregi agentw rzeczywistych. SPECJALNY DESANTOWY W bojowym, optymistycznym nastroju zbliam si do rzeki. A waciwie strumyka. W najbardziej deszczowe dni wody w nim zaledwie po kolana. Mona splun na drugi brzeg. W ogle sabo tu na Zachodzie z rzekami, nie to, co u nas, w Rosji. I rzeki s tu jakie mieszne. Pyn na poziomie brzegw, czasami nawet wyej. Chowaj si pod domami i wya spod nich w najbardziej nieoczekiwanych miejscach. Czasami pyn pod prd. Zwrciem Cynikowi uwag na ten fenomen przyrody. Powiedzia, e dzieje si tak tylko na danym, maym odcinku, a dalej, za zakrtem, rzeka znowu pynie w d, tyle e dwa razy szybciej. Na brzegu strumyka, nie opodal mostu noszcego imi jakiego wybitnego dziaacza (byo si po co trudzi!) znajduj si koszary oddziau wyspecjalizowanego w forsowaniu zapr wodnych. Kadego ranka onierze wkadaj jaskrawopomaraczowe kamizelki ratunkowe, wycigaj pontony, spuszczaj je na wod i z krzykiem do nich wskakuj. Z puszkami piwa. Lecz bez broni. Zaczyna si przeprawa na drugi brzeg. d zaczepia o dno. Cz onierzy wyazi, eby zepchn ponton na gbsz wod. d ponownie zaczepia o dno. Tym razem zej musz wszyscy oprcz jednego i nie ponton do brzegu na rkach. onierz w pontonie wygupia si. onierze pokadaj si ze miechu. Ponton wylatuje im z rk. Bazen wpada do wody. Nastpuje oglna rado. Na brzegu zbiera si tum, ktry komentuje zdarzenie. Motyw przewodni komentarzy: wojsko drogo kosztuje, trzeba je rozpuci, zostawiwszy minimum. miech bierze, gdy si na to wszystko patrzy i sucha, lecz zarazem i strach. Wojsk radzieckich taka ndzna armia nie powstrzyma. A tu skpi na ni dodatkowego feniga. Przeprawiwszy si na drugi brzeg, onierze urzdzaj biwak", krzycz, zalecaj si do kobiet, chichocz, pij piwo, piewaj piosenki. Gby syte. Rozebrani tak, e nawet do onierzy niepodobni. Na obiad przepywaj" z powrotem. I wicej ju ich przy rzece nie wida. Dobrze, gobeczki myl sobie, spogldajc na tych sytych i zadowolonych z siebie chopakw opalajcie si, wrzeszczcie na cae gardo, pijcie piwo, przytulajcie si do dziewczyn! Cieszcie si yciem!

Wkrtce skoczy si to wszystko. Mwi wam to ja, przedstawiciel potnej armii le odywionych, le ubranych, nieopalonych, nie znajcych kobiet chopcw, armii, ktra od dawna gotowa jest do szturmu. Kiedy nasi ojcowie piewali: Jeli jutro wojna, jeli jutro szturm, bd ju dzisiaj gotw do szturmu!". Kiedy zacza si wojna, okazao si, e do szturmu gotowi nie byli. Nauczylimy si na bdach: zaraz po zakoczeniu tamtego strasznego szturmu, zaczlimy przygotowywa si do nowego, jeszcze straszniejszego. I ju jestemy gotowi. A jeeli dzisiaj ludzie gotowi s do szturmu, to jutro z pewnoci wyrusz chci do szturmu nie da si utrzyma zbyt dugo. Od dawna zajmujemy pozycj obronn. Lecz pamitajcie: staa obrona oznacza atak. Obrona na zapas rwnie oznacza atak. A take nadmierna obrona oznacza atak. Sub wojskow odbywaem w stosunkowo niezych (w naszym pojciu) warunkach. Pewnego razu oficer z Moskwy wykada nam, jak w armii amerykaskiej przygotowuje si specjalne oddziay do operacji w trudnych warunkach. Te trudne warunki" wyday si nam cieplarniane w porwnaniu z naszymi zwykymi. I o to chodzi! To, co dla nas jest yciem normalnym, z punktu widzenia Zachodu jest yciem w straszliwie trudnych warunkach. Na tym polega nasza przewaga. Mamy ju nie kiepskie przedwojenne przygotowanie do trudnych warunkw", lecz gigantyczne dowiadczenie historyczne ycia w nieludzko trudnych warunkach. Nie musimy przygotowywa si do wojny, bowiem zawsze jestemy do niej przygotowani. POJEDYNEK INTELEKTUALNY Czeka mnie teraz to, co w powieciach szpiegowskich nazywa si pojedynkiem intelektualnym. Swoim przeciwnikom powiem, e jestem azerem. Opowiem o innych, dziaajcych tutaj azerach, o wspczesnych metodach radzieckiej aktywnoci na Zachodzie. Nie uwierz ani jednemu memu sowu. Bd mnie apa na sprzecznociach, zastawia puapki. Dlaczego? Po to, by zdemaskowa mnie jako azera! Umielibycie wybrn z takiej sytuacji? Ja osobicie nie umiem. Nasze pozycje zbytnio rni si midzy sob. Ja jestem nosicielem tragicznej linii w historii, a oni operetkowej. Lecz oni widz nasze role dokadnie odwrotnie. Nie protestuj. Sam udaj durnia. I uwaam ich za durniw tak samo, jak oni mnie. Chodz na te pojedynki jak do codziennej pracy. Ci, ktrzy mnie przesuchuj, nie zwracaj uwagi na to, co uwaam za istotne i co jest istotne w samej rzeczy: suchaj mnie ze znudzeniem i z umieszkiem na ustach, cay czas przerywaj i zaczynaj grzeba si w drobiazgach. Dlatego przytacza bd nasze rozmowy w formie zredagowanej literacko i z mojego punktu widzenia najwaciwiej. Ich sprawozdania z prowadzonych ze mn rozmw wygldaj zapewne zupenie inaczej. W ich sprawozdaniach wychodz na ograniczonego, liskiego i zakamanego typa, oni za na mdrych i dalekowzrocznych ledczych, ktrzy stale przypieraj mnie do muru, zrywaj ze mnie mask i wyprowadzaj na czyste wody. Nie jest to dla mnie niczym nowym do takich zjawisk przyuczony byem w Moskwie. Ostatnim razem wspominalicie o jakim Komitecie Intelektualistw (KI) przy kierownictwie KGB. Co to za organizacja? Jest to grupa nieformalna. Jej czonkowie nie s zatrudnieni w KGB. Pracuj w innych instytucjach i s czynni w najrniejszych zawodach. Za uczestnictwo w KI nie otrzymuj adnego dodatkowego wynagrodzenia. To entuzjaci. Zadowalaj si wycznie gr intelektualn, poczuciem przynalenoci do wyszych sfer, wiadomoci, e s potrzebni. Zainteresowani s w przedstawieniu najwyszemu kierownictwu prawdziwego obrazu sytuacji w kraju i na arenie midzynarodowej, a take w wynalezieniu efektywnych rodkw, sucych poprawie tej sytuacji. Organizatorem i inspiratorem KI by mj przyjaciel... Czy rwnie bylicie czonkiem KI? Przyjaniem si z Inspiratorem i innymi czonkami KI. Omawiaem z nimi rozmaite tematy. Ale czonkiem nie byem. Dlaczego? Tak si zoyo. Nie staraem si o to, nie czuem potrzeby. Poza tym byem punktem wyjcia informacji, co wykluczao czonkostwo KI. A co to takiego? Czonkowie KI zorganizowali sie specjalnie wyselekcjonowanych informatorw, przy pomocy ktrych zbierali wiadomoci potrzebne im w ich dziaalnoci intelektualnej. Donosiciele? Kapusie? Nie, zupenie co innego! Po prostu czonkowie KI stawiali pytania, na ktre chcieli otrzyma odpowiedzi z uwzgldnieniem zasad socjologii konkretnej. Informatorw dobierano tak, by mona byo da wiar ich wiadomociom. Na przykad, mianowano Breniewa marszakiem. Rozleg si u mnie dzwonek telefonu. Dzwoni Inspirator. Pyta: co o tym sdz? A ja jestem przedstawicielem okrelonych krgw spoeczestwa i mj osd jest dla nich charakterystyczny. Inspirator wie, e nie bd odstawia uczciwego komunisty", lecz powiem, co sdz o tym naprawd. Wiem, e za moj wypowied nie spotka mnie adna kara. Wic odpowiadam: ci idioci (mam na myli czonkw Politbiura) zupenie pogupieli! Analogiczne pytania zadawano mi w zwizku z przemwieniami Breniewa, uchwaami KC, dysydentami. Wypenianie takich zada byo jednak dla Komitetu spraw drugorzdn. A co byo pierwszorzdne? Rozwaanie problemw politycznych na poziomie strategicznym. Na przykad, plan przeksztacenia ostatniej emigracji w operacj wymylono najpierw w KI. Na czym konkretnie plan polega? Na przeksztaceniu emigracji sporadycznej w masow. Przymusow?

Nie, na sprowokowaniu masowej emigracji dobrowolnej. Doprowadzeniu do tego, eby setki tysicy ludzi zechciay emigrowa. W jakim celu? Oczyszczenia kraju z elementw niezdrowych. Pozbawienie ich bazy spoecznej w kraju. Podesania agentw na Zachd. Zwikszenia liczby nosicieli sowietyzmu na Zachodzie. Jest to forma przeniknicia we wrogie ciao. Pokazanie Zachodowi prawdziwego oblicza opozycji. Sianie wzajemnej niechci w rodowisku dysydentw. Wywoanie na Zachodzie rozdranienia. Narzucenie Zachodowi faszywych pogldw o radzieckim spoeczestwie. Mcenie wody, aby owi w niej ryby. Bardzo wygodne z wielu punktw widzenia. W jakim stopniu plan ten sprawdzi si w yciu? W stu procentach! Osignite wyniki produkcyjne przeszy wszelkie oczekiwania. Na przykad, zagubienie Zachodu wobec fali radzieckich emigrantw. Zagubienie wywiadw zachodnich w walce z radzieck aktywnoci na Zachodzie. Na jak skal t operacj planowano? Doradzalimy wyrzucenie na Zachd co najmniej miliona ludzi, przede wszystkim ydw. Lecz najwysze kierownictwo wystraszyo si tej liczby i jak zwykle zatrzymao si w p drogi. Po pytaniach, dotyczcych KI, rozmowa przechodzi na zwyky, banalny poziom. Kiedy rozpoczlicie dziaalno w KGB? Jeszcze nie rozpoczem. Pracowaem przez wiele lat dla KGB, jak wielu ludzi radzieckich. Lecz nigdy nie pracowaem w KGB. Zgodziem si zosta agentem radzieckim w celu otrzymania zezwolenia na emigracj. Czy bylicie informatorem KGB? Jaki mielicie pseudonim? Informatorem KGB nie byem. To niemoliwe! Nie wszyscy ludzie radzieccy s informatorami KGB. W zasadzie kady radziecki czowiek moe by wykorzystany przez KGB dla otrzymania informacji czy dla jakiej operacji. Ale to inna sprawa. KGB np. wykorzystuje do swoich celw wywiady zachodnie. Waszym zdaniem, wynikaoby z tego, e i oni... Czy proponowano Wam wspprac? Trudno powiedzie. Czsto robi si to w tak ukrytej formie, e teoretycznie nie jest to propozycj. W kadym razie odmwiem. Niemoliwe! Zgoda lub odmowa nie odgrywaj tutaj roli, jak przypisuje si im na Zachodzie. Znaem ludzi, ktrzy zgodzili si by donosicielami, faktycznie jednak nimi nie zostali, oraz ludzi, ktrzy odmwili, a faktycznie pracowali dla KGB. Obecnie duo ludzi spenia polecenia KGB, formalnie z nim nie wsppracujc. Sam, na przykad, pisaem sprawozdania dla Prezydium Akademii Nauk, ktre automatycznie wdroway do KGB. To znaczy, e jednak wsppracowalicie z KGB! Nie jestecie w stosunku do nas cakiem szczery. Powiedzcie, co to jest cakowita szczero", a obiecuj, e zdobd si na ni bez wahania i nawet posun si jeszcze dalej! Nie zrozumieli podwjnego sensu mojej proby. O SZCZEROCI Czy jestem szczery w stosunku do moich rozmwcw, czy te nie? Ani jedno, ani drugie. Pojcie szczeroci w odniesieniu do wiadomoci ideologicznej homososa traci wszelki sens. Kiedy postanowiem wyemigrowa, pewien mj stary znajomy powiedzia: znaczy si, teraz bdziesz naszym wrogiem. A przecie nie jest durniem. I nie wystpi z tym na partyjnym zebraniu. A inny znajomy wanie po zebraniu partyjnym, na ktrym obwoano mnie zdrajc, ucisn mi serdecznie do. Oczywicie nie przy wiadkach. Ktry z nich by szczery? Wszystko zaley od okolicznoci, w jakich ujawniaj si cechy homososa. Jest on gitki i wyczuwa sytuacj. Jego reakcje s zawsze naturalne, cho nie jedynie moliwe. Nie ma w nim niczego, co okreli by mona jako prawdziwe", bowiem prawdziwo" jest tylko jedn z historycznych moliwoci, doprowadzonych w wyobrani ludzkiej do absolutu. Natomiast wszystko jest w nim naturalne w tym sensie, e adekwatne do warunkw jego ycia. Mj pierwszy znajomy odnis si do mnie jak do wroga nie dlatego, e solidaryzowa si z ustrojem, lecz dlatego, e naruszyem oglnie przyjt norm i postpiem nie po radziecku. Oblek to tylko w form ideologiczn: wrg". Nie ywi do mnie uczu, jakie naley ywi wobec wroga. A drugi mj znajomy wspczu mi, nie odczuwajc wspczucia prawdziwego. W ten sposb wyrazi jeden ze swoich rozlicznych stosunkw do ustroju radzieckiego. W rzeczywistoci obydwaj ywili wobec mnie uczucia, jakich dowiadcza masa w stosunku do niestandardowo postpujcego czonka kolektywu zdumienie, ciekawo, rozdranienie, zawi, zo, wspczucie dla samych siebie... Reakcji tej nie mona okreli jakim jednym sowem. I tak jest ze wszystkim. Gupot jest wic da od homososa szczeroci. On sam chtnie byby szczery, ale nie potrafi, bo uwaa, e zawsze jest szczery. A jeeli gotw jest w cigu minuty jedn szczero zamieni na drug, nie jest to objawem nieszczeroci. Instruujcy mnie pracownicy KGB ani razu nie sugerowali, bym oszukiwa osoby, ktre mnie tutaj bd przesuchiwa. Pracownicy KGB to dowiadczeni homososi. Wiedz, e takich rad dawa nam nie potrzeba, bo od dziecistwa jestemy wytrenowani w niekamaniu i wprowadzaniu w bd drog wykorzystania prawdy. Gdy przesuchujcy mnie bknli co na temat detektora do wykrywania kamstwa, rozemiaem si. Tym razem zrozumieli mnie i sami uznali, e to poroniony pomys.

O WSPPRACY Z WADZAMI

Czy wsppracowaem z wadzami? Jeli trzyma si naukowej cisoci, to nie wsppracowaem z nikim. Zasadniczo homosos nie wsppracuje z wadzami. Rzecz polega na tym, e on we wadzy uczestniczy. Realizuje swoje wasne, potencjalne i aktualne funkcje wadzy. Sprawozdania zawodowych donosicieli, donosy ochotnikw i entuzjastw, owiadczenia osb oficjalnych, publiczne oskarenia i inne przejawy ycia radzieckiego s jedynie formami uczestnictwa homososw w systemie wadzy. Sam, na przykad, jedziem par razy za granic i po powrocie pisaem sprawozdania z podry. Robiem to zgodnie z instrukcj, w ktrej byo napisane: W rozmowach z zagranicznymi naukowcami naley szeroko propagowa osignicia nauki radzieckiej i wyniki budownictwa socjalistycznego w ZSRR, pokojow polityk naszego kraju. Naley wyjania i popularyzowa idee nowej Konstytucji ZSRR; do zagadnienia praw czowieka" podchodzi z uwzgldnieniem naszego zasadniczego stanowiska wyoonego w prasie centralnej. Po powrocie z podry naley w terminie dwch tygodni przedstawi w Prezydium Akademii Nauk ZSRR sprawozdanie z delegacji". Zawczasu podpisywaem papier, gdzie stay te sowa. Zawczasu wiedziaem, e moje sprawozdanie pjdzie do KGB. A co za rnica? Czym rni si Prezydium Akademii Nauk ZSRR od KGB? Po prostu speniaem mj obowizek homososa, ktremu pozwala si na wyjazdy zagraniczne. Staraem si speni mj obowizek jak najlepiej. I nie widz w tym nic zdronego. Gardziem i nadal gardz tymi, ktrzy udaj, e robili analogiczne rzeczy niechtnie i pod przymusem. Nie wierz im. Pewnie po prostu nie chciao im si pisa albo te nie umieli robi tego dobrze. MOWA DO MORALISTW W parku byo pusto. Same kaczki. Obstpiy mnie dookoa, liczc na okruchy chleba. Odczuem nag potrzeb wypowiedzenia si. Wygosiem do kaczek nastpujcy wykad. O dziwo, nie rozeszy si. Suchay cierpliwie i zgodnie (tak mi si wydawao) przytakiway. Zapewne je rwnie zeraa samotno i tsknota. Z pewnoci uwaacie, e moje postpowanie i postpowanie innych homososw w analogicznych sytuacjach jest amoralne. My jednak patrzymy na to inaczej. atwo by czowiekiem moralnym, gdy si yje w warunkach, ktre nie zmuszaj do dziaa sprzecznych z moralnoci. Jestecie syci, dobrze ubrani, macie przyzwoite mieszkania, macie ksiki i inne rozrywki. I wydaje si wam, e by czowiekiem moralnym jest spraw prost i wcale nie trudn. Istotnie, po co by donosicielem KGB, jeeli nikt was do tego nie zmusza i jeeli w ogle nie ma adnego KGB? Wszystko jest wwczas jasne i proste. Natomiast jeeli czowiek znajduje si w warunkach poniej pewnego minimum niezbdnego dla praktycznego zastosowania norm moralnych, ocena jego postpowania w kategoriach moralnoci nie ma adnego sensu. Czowiek yjcy w takich warunkach mao e wyzwala si od norm moralnych; wyzwala si od nich wanie dlatego, e ma do tego moralne prawo. Niegodziwoci jest da od czowieka godziwego ycia, jeli brak minimum warunkw niezbdnych do tego, by da od czowieka godziwego ycia. W tym miejscu kaczki zakwakay raniej ni zwykle. Jak gdyby zrozumiay moje sowa. Nie byo tylko jasne, czy zgodziy si z moj tez, czy te j skrytykoway. Homososi rodz si, wychowuj i yj w takich warunkach, e oskaranie ich o niegodziwo, bd przypisywanie im godziwych uczynkw, jest tak sam gupot jak rozpatrywanie z moralnego punktu widzenia postpowania hord Dyngis chana, staroytnych Egipcjan, Inkw i innych, analogicznych zjawisk w historii. Istotnie, pewnego razu zaproponowano mi, bym zosta donosicielem i odmwiem. Nie poczuem si jednak wcale bohaterem, przystpujcym do walki z jak zowieszcz i przestpcz si. I nie szczyc si tym dzisiaj. Donosicielstwo nie byo mi wwczas po prostu do niczego potrzebne. Niczego by mi nie przynioso. I moja odmowa niczym mi nie grozia. Oficer werbujcy donosiciela nie potrzebowa akurat mnie. Nie upiera si wic. Jako donosiciel nie przedstawiaem dla niego adnej wartoci. Wszystko, czego pragn si ode mnie dowiedzie, mogem mu powiedzie nie bdc donosicielem. I zrobiem tak. I nie odczuwaem z tego powodu duchowych mczarni. Nie odczuj wyrzutw sumienia rwnie i teraz. Moje kontakty z KGB byy zwyk radzieck rutyn nie podlegajc ocenie moralnej. Zgodziem si na wspprac z KGB przed moim wyjazdem na Zachd. Dlaczego? Mogem nosi si z zamiarem uczciwej pracy dla dobra mojej Ojczyzny. Godziwe to, czy nie? Mogem uda, e zgadzam si zosta agentem, po to by wyrwa si z zaciankw komunizmu, a nastpnie dziaa przeciwko niemu. Godziwe to, czy nie? Mogem oszuka KGB i wywiady zachodnie, apriorycznie uwaane za organizacje amoralne, aby tylko zacz y po ludzku. Godziwe to, czy nie? To tylko cz moliwych wariantw racjonalnej kalkulacji. A w wiadomoci homososa, aktualnie lub potencjalnie, istniej jednoczenie wszystkie moliwe warianty przemieszane, przechodzce jeden w drugi. W zalenoci od sytuacji jedna kombinacja zaczyna dominowa nad inn. I zaczyna si j traktowa jako waciw natur" homososa. I jest ona waciwa, ale dla danej sytuacji, nie za w ogle. Homosos myli blokami myli i czuje blokami uczu, dla ktrych (owych blokw jako caoci) brak jeszcze odpowiednich nazw. Dziki temu jest on psychologicznie i intelektualnie elastyczny, gitki, adaptacyjny. Uczynek sam w sobie zy nie jest przez homososa odczuwany jako zy, poniewa nie odczuwa on go jako samego w sobie, lecz jako element bardziej zoonej caoci (bloku), ktry jako cao czym zym nie jest. Kropla trucizny w skomplikowanym, yciodajnym lekarstwie nie odgrywa roli trucizny. Uwaacie, e homosos to degradacja czowieka. To samo myleli o naszych drcych i niezdarnych przodkach szlachetni przedstawiciele wiata zwierzcego sonie, lwy, tygrysy. A co z tego wyszo? Homosos degradacj nie jest. Oznacza chwilowe cofnicie si do pierwocin istoty ludzkiej w celu przygotowania si do nowego, ogromnego skoku w rozwoju. Jasne? Zatrwoone kaczki co tam mrukny, lecz nie rozeszy si. Moja myl wyranie je zainteresowaa. Natchniony kwakaniem, przeszedem do nastpnego punktu mego wykadu.

Jeeli postpowaniem czowieka nie kieruj zasady moralnoci, nie znaczy to, by nie rzdziy nim adne inne zasady. I nie znaczy to, by postpowanie czowieka okrelone innymi zasadami byo gorsze od postpowania zgodnego z wymogami moralnoci. Takie rodki kierowania ludzkim postpowaniem jak wadza kolektywu nad jednostk, ideologia pastwowa, praca przymusowa i inne, s w naszych czasach o wiele bardziej efektywne ni iluzoryczne i dwulicowe rodki moralnoci. Zreszt te ostatnie tkwi w nas rwnie, ale s podporzdkowane pierwszym. Na przykad nie godzi si oszukiwa i dlatego w swoich donosach na blinich piszemy wycznie prawd. Sdzicie, e ludzie Zachodu s od nas lepsi? Mog wymieni liczne aspekty ycia, w ktrych ludzie zachodni wypadaj daleko gorzej od homososw. Homososi, na przykad, s o wiele bardziej wyczuleni na los swych wspbraci. Nie s te takimi dusigroszami. Wiksze w porwnaniu z czowiekiem zachodnim wyczulenie homososa nie jest jednak wynikiem dziaania zasad moralnoci, lecz przejawem wysokiego poziomu kolektywizmu. Co w takim razie lepsze: by obojtnym na los bliniego w spoeczestwie moralnym, czy te by wyczulonym w niemoralnym? Kaczki suchay zakoczenia mojej mowy z dezaprobat, przestpujc z nogi na nog i rozgldajc si na strony. Wyranie nie w smak im byy moje krytyczne uwagi pod adresem Zachodu. Zrozumiay, e nie doczekaj si ode mnie smacznych okruchw i zostawiy mnie samego, gdy tylko zobaczyy rencist z zawinitkiem. JA I CYNIK Wadze radzieckie powinny przejawia wytrwao i cierpliwo w stopniowym wzmacnianiu emigracyjnego szturmu na Zachd, a ten zawyje. Jaki daoby to wspaniay efekt, gdyby wadze radzieckie zaproponoway Zachodowi wypuszczenie ze Zwizku Radzieckiego wszystkich ydw! Dwa miliony!! Chciabym przyjrze si potem fizjonomiom politykw zachodnich i bojownikw o prawa czowieka! Plan ten omawiano w Moskwie ju dziesi lat temu. I stwierdzono, e jest nieprzydatny. Tak wic skryte marzenie radzieckiego antysemity nigdy si nie zici. Dlaczego? Po pierwsze: Zachd nie jest w stanie przyj tak wielkiej iloci ludzi radzieckich. Po drugie: Zwizek Radziecki nie jest w stanie wyrzuci tak wielkiej iloci ludzi na Zachd. Bzdura! Tylko pozwoli, a poowa ludzi radzieckich ucieknie na Zachd! Wanie to jest bzdura! Liczba pragncych wyjecha i zdolnych do wyjazdu uzaleniona jest w rzeczywistoci od liczby obywateli przekonanych, e na Zachodzie uda im si y lepiej i zdolnych oderwa si od swojego rodowiska. Ludzi takich nie ma a tak wiele, obliczalimy to. Oprcz tego istniej pewne prawa zjawisk masowych, ktrym podlega rwnie emigracja. Jej fala ju opada. Trzeba j sztucznie podgrzewa. Jak? Na przykad ograniczeniami ............. Nie rozumiem, artujecie sobie, czy co? Jakie jest wasze stanowisko? artowa nie potrafi. Wasnego stanowiska nie mam. A jeeli nawet, to jak w starej anegdocie nie zgadzam si z nim. Nie rozumiem. Nawet nie prbujcie zrozumie. Istniej sprawy z natury nie podlegajce rozumieniu. Po prostu czekajcie. A z mnstwa tego rodzaju przykadw wypracujecie sobie nawyk takiego wanie stanowiska wobec zachodzcych zjawisk. I nigdy si nie omylicie. Metodacud! Jake si nazywa? Dialektyka. Dialektyka, drogi towarzyszu, jest w rzeczy samej nie tylko przedmiotem drwin ze strony tych, ktrzy tylko o niej syszeli. Dialektyka jest metod poruszania si na lepo, w nieznanej pustej przestrzeni wypenionej domniemanymi przeszkodami, poruszaniem si bez punktu oparcia, bez oporu, bez celu. Mwicie niczym Chrystus. Zgadlicie. W swoim czasie musiaem prowadzi antyreligijne wykady z ramienia towarzystwa Wiedza". Te jestecie ydem? Nie? A dlaczego?... Dlatego, e tato i mama... Dlaczego emigrowalicie? Pno ju na szukanie przyczyn, pora szuka usprawiedliwienia. Nie widz adnej rnicy. Przyczyny dziaaj do, a usprawiedliwienie po. JA I MARUDA Zdumienie Cynika z powodu mojej narodowoci jest zrozumiae: przedstawicielem narodu rosyjskiego na Zachodzie moe by ktokolwiek, prcz samych Rosjan. KC i KGB zadowala to w zupenoci. Jeden z instruujcych mnie pracownikw KC powiedzia: nie dopucimy do powstania narodowej kultury rosyjskiej na Zachodzie. Naszym celem jest sprowadzenie do zera rosyjskiego elementu narodowego we wszystkim, co dzieje si na Zachodzie w jzyku rosyjskim". Oto idzie Maruda. Jest na poy Rosjaninem, na poy ydem. ydowska poowa pozwolia mu wybra si na Zachd, a rosyjska przeszkadza mu si tutaj urzdzi. Dlatego, nie czuje si pRosjaninem, lecz podwjnym Rosjaninem. Im to si powodzi wzdycha Maruda, pokazujc palcem portret Papiea w gazecie ich wybieraj na Papiey. A my, chobymy pkli, nawet na kardynaw si nie wybijemy. Uwaga Marudy jest nader charakterystyczna. Zgodnie z gbokim przekonaniem homososa na Papiea powinno si wyznaczy najpierw czowieka radzieckiego, a dopiero potem kogo z bratnich krajw socjalistycznych. Przynaleno religijna nie gra roli; KC wyznaczy na katolika, kogo zechce. Maruda nie

zdziwiby si wcale, gdyby na Papiea wyznaczono (wanie, wyznaczono) czonka KC. Sekretarz KC od spraw ideologii penicy jednoczenie funkcj Papiea to rzecz normalna. A tu jaki Polak! Bezczelno! Gdzie KGB ma oczy?! PRZYJACIELE I WROGOWIE Znajdziesz si tam w rodowisku zawzitych antysowietw i antykomunistw mwi Inspirator. Oto ich produkcja z ostatnich piciu lat. Rzu okiem! Kompletne g..! Lecz powiniene si z tym zaznajomi wroga trzeba pozna. Przypomniaem sobie t rozmow po telefonie od Damy. Powiedziaa, e pewna instytucja potrzebuje socjologa konsultanta, specjalist od spoeczestwa radzieckiego. Pensja niewielka, lecz dla samotnego czowieka radzieckiego a nadto wystarczajca. Wynajmiecie przytulne mieszkanko... I pierwsze co zrobi powiedziaem to Was zaprosz. Z gry si zgadzam zachichotaa. Bd ciebie (ju ciebie"!) rekomendowaa! Tylko mnie nie zawied! Doo stara zapewniem j. Przejrzawszy dostarczon mi wtedy przez Inspiratora literatur", od pierwszych stron zauwayem, e otwarty antykomunizm i antysowietyzm tych ludzi gra rol czysto pragmatyczn: wyraaj w ten sposb gotowo suenia swoim chlebodawcom. A gwid na to, czy to dla Moskwy korzystne czy szkodliwe. Jeeli uznaj, e twierdzenie Dwa plus dwa rwna si cztery" jest dla Moskwy wygodne, to kadego, kto to twierdzenie wypowie, obwoaj agentem Moskwy. Czybym pomylaem wyrwawszy si z bagna idiotyzmu, podoci i zakamania radzieckiej ideologii mia si pogry w jeszcze gupsze, podlejsze i bardziej zakamane bagno antysowietyzmu?! Wszystko, tylko nie to! Ale do instytucji, ktrej adres daa mi Dama, mimo wszystko poszedem. Przyj mnie czowieczek bardzo podobny do zastpcy kierownika wydziau propagandy KC. A mn wstrzsno, gdy go zobaczyem: czyby to by On?! Czowieczek w zacz mi z mety odczytywa list tego, co powinienem robi, by pokona naszego wsplnego wroga". Jota w jot jak w rodzimym KC. Wysuchaem Czowieczka cierpliwie. Zgodziem si z jego hasami. Powiedziaem, e jestem gotw rozpocz aktywn walk przeciwko Moskwie choby od zaraz. Lecz nie jestem politykiem. Jestem naukowcem. A pozycja nauki nie zawsze jest zbiena z aktualn polityk. Krytykujecie oto Zwizek Radziecki i nawoujecie Zachd do sankcji przeciwko Moskwie. Wydawaoby si, e zadajecie Moskwie cios. Ale nauka twierdzi co innego. Radziecki atak na Zachd dosta zadyszki wskutek niedostatku si wewntrznych. Kierownictwo radzieckie powinno zatrzyma si a nawet cofn, by unikn katastrofy i przygotowa si lepiej do nowego ataku. Krytyka wad ustroju radzieckiego i bardziej twarda pozycja Zachodu zmuszaj kierownictwo radzieckie do bardziej elastycznej polityki zarwno zewntrznej jak i wewntrznej. Mylicie, e kierownictwo radzieckie nie wynosi lekcji z obecnego biegu wydarze? Zapewniam was, e nawet ruch dysydencki w ogromnym stopniu przyczyni si do umocnienia reymu radzieckiego. Komunizm w ogle, a Zwizek Radziecki w szczeglnoci, s waszymi wrogami. Wroga trzeba pozna obiektywnie, bez emocji. Powtarzam: jestem naukowcem, a nie politykiem. Mog pomc wam w poznaniu waszego wroga na powanej paszczynie naukowej. W naszej sprawie powiedzia nie mona trzyma si na uboczu. Wroga naszego znamy nie gorzej od Was. Potrzebujemy aktywnej walki. Potrzebujemy wykonawcw. Przecie to nie Akademia Nauk. Ale zastanowimy si nad Wasz kandydatur. Par dni pniej dowiedziaem si, e posad, o ktr si ubiegaem, przyznano niedawno przybyemu z Leningradu matematykowi, ktry podpisywa krzykliwe artykuliki w nielegalnym pimie dysydenckim. Dama obrazia si na mnie; powiedziaa, e niepotrzebnie si wymdrzam i e jeli wpadem midzy wrony, musz kraka jak i one". Oczywicie ma racj. Ale tak mi si nie chce y z wronami... PISARZ Mieszka tutaj nasz byy pisarz. Nie byy pisarz, ale byy nasz. O istnieniu tego radzieckiego pisarza dowiedziaem si dopiero tu, na miejscu. Jego historia jest prosta i smutna. W Moskwie drukowano go, ale nie zdoby upragnionej popularnoci. Napisa co tam obrachunkowego i wyda to na Zachodzie. Mia par pochwalnych recenzji. Uzna, e to wiatowa sawa. Zacz rozrabia. Wzywano go na przesuchania. Zaproponowano wyjazd do Izraela, chocia jest Rosjaninem. Zgodzi si. I oto pdzi tutaj (jasne, e nie w Izraelu) aosny ywot. Pociesza si, e KGB go tu nie ledzi, chocia wanie tutaj znajduje si pod ostrym nadzorem KGB. Cieszy si, e w Zwizku Radzieckim nie ma co re". W wywiadzie dla prasy owiadczy, e dopiero tu zyska moliwo pisania wszystkiego, co chce i jak chce. Jednak sdzc po jego produkcji, sam jeszcze nie wie, co i jak waciwie chce pisa. Znalaz si w sytuacji guchoniemego, ktrego wypchnito na scen opery, mwic: piewaj co chcesz i jak chcesz. Przy tym jeszcze okazao si, e na widowni pustki: dzie Pisarza nikt czyta nie chce. I wydawa go te ju jakby nie chc. A w ogle to w miecie mieszka kilku byych naszych pisarzy, w tym jeden znany. Lecz nie mam do niego dostpu, gdy boi si, e poprosz go o pienidze. A innych sam nie chc widzie, gdy boj si, e poprosz mnie o pienidze. SZEF Pisarz zaprosi mnie do restauracji. Razem z nim przyszed Szef. Szef paci; gdyby nie to, Pisarz nigdy by mnie nie zaprosi. Szef sprowokowa rozmow o rnicy midzy radzieckim i zachodnim stylem ycia. Restauracja taka jak ta powiedziaem i taka obsuga, jest na Zachodzie zjawiskiem zwyczajnym. Kiedy zwyciy u was komunizm, restauracje na takim poziomie znikn zupenie, a w ogle liczba restauracji zmniejszy si wielokrotnie. Wej do restauracji bdzie trudno. Gotowa bd kiepsko, a obsugiwa jeszcze gorzej. Personel obsugi zwikszy si picio lub nawet dziesiciokrotnie, za to obsugiwa was bd wielokro wolniej. Bdzie chamstwo, bdzie oszukastwo, bdzie... Ale dlaczego?! wykrzykn

Szef. Czy nie bdzie mona zachowa tego, co mamy obecnie?! Nie! odpowiedziaem poniewa instytucje takie zostan zorganizowane i bd dziaay wedug oglnych zasad instytucji spoeczestwa komunistycznego. Ustali si okrelon liczb pracownikw restauracji i okrelony system zarzdzania. Zreszt warunki pracy bd o wiele lejsze ni obecnie, to gwna pokusa komunizmu. Ustali si sta pensj dla pracownikw, ustali si plan pracy instytucji, wyznaczy si stae dostawy produktw ywnociowych i miejsce zaopatrzenia, ustali si technologi produkcji. Zniknie konkurencja. Dochody pracownikw nie bd ju zalee od ich osobistej inicjatywy i ryzyka, od jakoci jada, menu, czy obsugi. Wszelkie nielegalne dochody bd przynosiy o wiele wikszy zysk ni dobra i sumienna praca, jako jada i obsugi. Sprbujcie wyobrazi sobie siebie w takich warunkach na miejscu dyrektora lub na miejscu kelnera, a bez trudu wycigniecie wszystkie wnioski, tak oczywiste w Zwizku Radzieckim! Podobnie stanie si ze wszystkimi wyznacznikami ycia codziennego. Byoby niele, gdyby ludziom zachodnim czciej dawa takie wyjanienia powiedzia Szef. By moe groba utraty smacznego befsztyka bardziej skoni ich do powanego zastanowienia si nad perspektyw komunizmu, ni groba utraty swobd obywatelskich. DIALEKTYKA JAKO METODA OSZUKIWANIA Czuj, e przeciwstawia mi si intelekt zupenie innego rodzaju, ni mj wasny. Nie jest on skoncentrowany w jakim jednym czowieku, lecz rozsiany w caej otaczajcej mnie przestrzeni. Jest wyzbyty emocji. Pedantyczny. Prymitywny. A jednoczenie ogromny. Jak gdyby wyliczano mnie na komputerze. A jeeli tak jest rzeczywicie? W czasie studiw interesowa mnie problem czy czowiek moe oszuka maszyn mylc" mdrzejsz do niego? Doszedem wtedy do wniosku, e przy kadej kombinacji danych warunkw mona znale sposb oszukania mylcej" maszyny. Przez oszukastwo rozumiaem wymuszenie na maszynie na podstawie danej informacji takiego wniosku, ktry sam oszukujcy ocenia jako oszukastwo. Lecz istnieje tu pewna trudno. Aby oszuka mylcego przeciwnika, sam musz wiedzie, jakie wnioski wypywaj z mojego postpowania i jakie oszukacze z mego punktu widzenia wnioski zamierzam mu narzuci. A jeli sam nie rozeznaj si we wasnych zamiarach? Znaczyoby to, e mj przeciwnik wylicza nie mnie, lecz moj fikcj. A ja narzucam mu jedynie fikcj bdu. Logicznie trudno t pokona mona w jeden tylko sposb: pewn ilo twierdze naley formuowa tak, aby zawieray w sobie swoje zaprzeczenie, za niektrych postpkw dokonywa tak, aby dopuszczay przeciwstawn interpretacj. PRZESUCHANIE Moje rozmowy ze sprawdzajcymi mnie osobami z grubsza tylko nazwa mona pojedynkiem, poniewa rozmawia ze mn w sumie dziesiciu ludzi. Rozmawiaj zazwyczaj w rnych kombinacjach po dwch albo po trzech. Mgbym stara si im przypodoba i odstawia amoralnego aferzyst. Ale wtedy przestaliby si mn interesowa. Musiabym wwczas wyjecha tam, gdzie moja emigracja straciaby sens. Czuj, e obraem waciw lini postpowania. Trzeba j kontynuowa, pki nie dostan azylu politycznego. A to zaley od moich rozmwcw. Kim s Wasi rodzice? Ojciec inynier, matka w domu. Komunici? Ojciec by w partii, matka bezpartyjna. By? Wyrzucony? Umar, matka rwnie. A ich rodzice? Chopi. Rodzice rodzicw te byli chopami. Prarodzice wedug ideologii radzieckiej byli mapami, a wedug zachodniej Adamem i Ew. ydzi? W Rosji chopi nie mogli by ydami. Tak jest, w Rosji carskiej chopom istotnie zabroniono by ydami. A za wadzy radzieckiej na odwrt: ydom zabroniono by chopami. Robotnikom rwnie. Tak jest, kwitnie u was antysemityzm. Za to wszyscy dysydenci zobowizani s by ydami. Wanie, konflikty narodowociowe podkopuj reym radziecki, w szczeglnoci powstania narodw muzumaskich. Wkrtce w Zwizku Radzieckim bdzie ich wikszo i wtedy... Rosjanie bd musieli powsta przeciw uciskowi ze strony narodw muzumaskich i innych. Wasz ojciec by czonkiem KPZR. Od ktrego roku? Jakie funkcje peni w partii? W ten sposb rozmowa cignie si przez cztery, sze, a czasem osiem godzin. Powtarzam bez koca, jak poszedem do szkoy, jak wstpiem do komsomou. Oczywicie dobrowolnie. Do komsomou w ogle wstpuje si dobrowolnie. I nie kadego si tam przyjmuje. Nie wierz. Skoro w wyszej uczelni wymagana jest charakterystyka z komsomou powiadaj oznacza to, e wstpilicie do komsomou z czystego wyrachowania. Zwrciem im mimochodem uwag, e chodz w krawatach i marynarkach, chocia na ulicy jest gorco. Dlaczego? Z czystego wyrachowania? Do nich to nie dotaro, lecz na wszelki wypadek obrazili si. Ten sam problem dowolnoci lub wyrachowania powsta w zwizku z moim wstpieniem do partii. Wszystkie prby wyjanienia im istoty i pozycji partii w spoeczestwie radzieckim, sensu czonkostwa w partii, stosunku ideologii do moralnoci w radzieckim spoeczestwie spezy na niczym. Wszystko byoby jasne, gdybym

powiedzia, e wstpiem do KPZR dla kariery. Lecz adnej kariery nie zrobiem i nie zamierzaem robi. Czonkostwo partii w niczym mi nie przeszkadzao. Na odwrt, czynio ycie troszeczk bardziej interesujcym. I nie byo w tym adnej dwulicowoci. Dwulicowo w ogle jest wymysem ludzi zachodnich, ktrzy z radzieckiego sposobu ycia i z ludzi radzieckich niczego nie rozumiej. Jestem komunist, ale nie w tym sensie, e wierz w marksistowskie bajki (w Zwizku Radzieckim w ogle mao kto w nie wierzy), lecz jako kto, kto urodzi si, wyrs i wychowa w spoeczestwie komunistycznym i posiada wszystkie istotne cechy czowieka radzieckiego. Jakie to cechy? Na przykad, jeeli bd si do mnie jeszcze przyczepia z pytaniami o mojej partyjnoci, to pol ich na... Rozemieli si, bo dobrze znali to rosyjskie sowo na trzy litery. Lecz miali si nie dlatego, e go uyem, tylko dlatego, e uwaa si je u nas za nieprzyzwoite.

OD CZEGO SI ZACZO Poproszono mnie, abym opowiedzia o szkoleniu takich jak ja agentw radzieckich. Zwykego czowieka radzieckiego powiedziaem samo ycie uczy robi trzy rzeczy bez specjalnego przygotowania rzdzi, krytykowa reym i by agentem KGB. Przesuchujcy mnie rozemieli si, ale poprosili, bym opowiedzia jak mnie werbowano i instruowano. Speniem ich prob. By to zwyky dzie obecnoci, tzn. dzie, w ktrym musiaem pojawi si w mojej instytucji i podpisa list obecnoci. Jeeli w takim dniu nie byo adnych zebra, natychmiast wychodziem z instytucji i zajmowaem si tym, co mi si ywnie podobao. Zazwyczaj wracaem do domu, co sobie pisywaem. Robiem to w dziesiciu procentach z ambicji, w pidziesiciu procentach z przyzwyczajenia i z braku czego lepszego do roboty, i w czterdziestu procentach eby wykona mj indywidualny plan w instytucji i zachowa wygodn pozycj starszego pracownika naukowego. Stanowisko to objem zaledwie trzy lata wczeniej i bardzo mi na nim zaleao, bowiem moja pensja znacznie wzrosa i przyznano mi dwa biblioteczne" dni w tygodniu. W dni biblioteczne nie musiaem nawet podpisywa listy obecnoci. W takich dniach spaem zazwyczaj do poudnia, a potem spdzaem czas wedle wasnego widzimisi. Jednak par dni w miesicu musiaem spdza w instytucji. Byy to dni zebra naukowych, zebra partyjnych i zwizkowych, narad naukowych, wezwa do dyrekcji i innych bzdur. Par wieczorw w miesicu przepadao na prac spoeczn, jeden dzie na wydarzenia nadzwyczajne (spotykanie lub oprowadzanie wanych osobistoci, praca w bazie warzywniczej, czy subotnik). Krtko mwic, y nie umiera. Dopiero, gdy z tego wszystkiego zrezygnowaem, zrozumiaem, co straciem. Gdybym otrzyma tu katedr naukow, a nawet cay instytut, nie przybliybym si nawet w poowie do tej bogiej pozycji, jak zajmowaem w Moskwie. A wy si jeszcze pytacie, dlaczego nasz nard popiera reym. Wic by to zwyky dzie obecnoci. Przyszedem do instytucji, podpisaem si w rubryce przyjcia" (a jednoczenie w rubryce wyjcia"). Postanowiem poazi po miecie. Zaczem szuka kogo do towarzystwa. Lecz moi zwykli kolesie od spacerw gdzie poznikali, nie chciaem za azi z kim popado. Zadzwoniem wic do Inspiratora. Nudzi mi si powiedziaem moe si spotkamy? Dobra odrzek. Za p godziny w Nationalu". KOLE Oto, nawiasem mwic, jeszcze jedna wielka zaleta radzieckiego sposobu ycia: jeeli nie macie niczego do roboty (a dzieje si tak czsto) i chcecie znale kompana w obijaniu si (obija si samemu trudno), zawsze znajdziecie takiego obiboka jak wy sami, zdolnego przegada z wami cay dzie. Na Zachodzie jest to niemoliwe. Jak chcesz z kim pogada, musisz wyznaczy dokadny termin. Minie p godziny lub godzina i do widzenia. Tutejsze nieroby s, nie wiem dlaczego, bardzo zajtymi ludmi. Od kiedy tu jestem ani razu nie udao mi si powczy i pogada z miejscowymi nierobami. Jedynie z naszymi, rodzimymi. Ale i oni pod wpywem Zachodu zaczli udawa zajtych. Panowie, nudy na pudy! Co to za ycie? Po co to wszystko? Usiedlimy z Inspiratorem w Nationalu". Troch wypilimy, co nieco podjedlimy. Zamwilimy jeszcze. Znowu typowo radzieckie zjawisko jak hula, to do ostatka i jeszcze dalej, zaduy si po uszy. Tutaj wypijamy po szklaneczce, zeramy po befsztyku i good bye. A tam, u nas do zamknicia lokalu, do pustych kieszeni. Teraz dopiero doceniam zalety ycia radzieckiego. A wtedy nie ceniem ani za grosz. Jak mwi: ile ci trzeba ceni, ten tylko si dowie, kto ci straci".* Nudy! powiedziaem. Ludzie a po Paryu, zajadaj ostrygi, pi z Murzynkami, przegldaj Playboya". A my?! Cho oszalej! Nic przed nami nie wita. Nie pomgby mi w wyjedzie na par tygodni za granic? Waciwie dlaczego przestano mnie puszcza? Przecie znam jzyki. Sprawozdania mog pisa kilometrami. Nie uciekn. Kto ci podoy wini. Ale mam pomys. To, e przestano ci puszcza, dziaa na twoj korzy. Zrobimy z ciebie dysydenta. Nie chc by dysydentem! Nie wygupiaj si. Jak bdzie potrzeba, to i dysydentem zostaniesz. Mwi o tobie, e jeste pydem. Bzdura! Wiem. Ale tak mwi i to dobrze. A gdyby tak zechcia do ojczyzny przodkw? W adnym wypadku! Izrael, to tylko pro forma. Osidziesz w Europie. Zwiedzisz wiat. Naresz si ostryg. Popisz z Murzynkami. Wolno. Romantyka. Przygoda.Czego ci jeszcze potrzeba?! Kto mi przyle zaproszenie?! Kto uwierzy, e jestem ydem?!

* W oryginale: szto imiejem nie alejem, potierajem paczem". (Przyp. t.) Zaproszenie otrzymasz w cigu dwch dni. Moja bya ona si nie zgodzi. Zada z gry wszystkich alimentw. Zaatwimy to. Ale mnie tam natychmiast zaaresztuj. Nawet nie masz co o tym marzy! A w jakim celu? Masz tutaj numer telefonu. Zadzwo jutro rano! DECYDUJCA ROZMOWA Nastpnego ranka zadzwoniem pod numer, ktry da mi Inspirator. Godzin pniej siedziaem w bezpieczniackim mieszkaniu, sucym za miejsce spotka oficerw KGB z interesujcymi ich ludmi i z donosicielami i rozmawiaem z... Nazw tego czowieka, powiedzmy, Generaem. Dawno was mamy na oku powiedzia Genera. Wasz kandydatur zatwierdzi sam... Czego od Was potrzebujemy? Poznajcie si z... (wymieni nazwiska dysydentw wydajcych jak nielegaln gazetk). Dacie im do pisma krytyczny artyku. Podpiszcie jaki list protestacyjny albo apel. Wyrzuci si Was z partii, zwolni z pracy. Bdzie rewizja, przesuchanie, w ogle wszystko, co potrzebne jest do pozyskania reputacji dysydenta. Nie moemy Wam wskaza dokadnego miejsca zamieszkania na Zachodzie to zaley od okolicznoci. Waszym zadaniem bdzie zaczepi si gdzie, zapuci korzenie i znale rodki do ycia. yjcie sobie. Obserwujcie. Zawierajcie znajomoci. Jednym sowem, dziaajcie stosownie do okolicznoci. Powinnicie raz na zawsze zrozumie: przed wiatem stoj niewyobraalne bitwy o ycie. Musimy by do nich gotowi o kadej minucie i to przed innymi. Dlatego ju teraz musimy przenikn we wszystkie pory Zachodu. Musimy wiedzie o nim wszystko. Musimy wykorzysta wszystkie moliwoci osabienia go i zdemoralizowania, zaorania, podzielenia, zasiania chaosu i zagubienia, zastraszenia. Musimy wycign z niego wszystko, co niezbdne dla naszego istnienia i przygotowania przyszych bojw. Jestecie onierzem naszej Wielkiej Armii szturmujcej Zachd, awangard naszych atakujcych wojsk... Potem Genera kaza swemu pomocnikowi zorganizowa mi spotkanie z byym radzieckim szpiegiem, ktry przez wiele lat pracowa w Niemczech Zachodnich. ROZMOWA Z BYYM SZPIEGIEM Dlaczego pracowalicie w Niemczech Zachodnich? Przecie jestecie Rosjaninem. Czy nie do szpiegw wschodnio niemieckich? Do. Lecz wykorzystujemy ich gwnie do odwrcenia uwagi i do akcji politycznych. Najwaniejsze rzeczy robimy sami. Dziwne. Wydawao mi si, e... Sposb, w jaki przedstawia si u nas dziaalno naszych szpiegw na Zachodzie, nie ma nic wsplnego z rzeczywistoci. Nic wsplnego... Ale powinien chocia troch przypomina... Oczywicie, pewne podobiestwo jest, ale w drobiazgach. W istocie, powtarzam to z naciskiem, nie ma adnego podobiestwa. Przecie przepracowaem w Niemczech Zachodnich ponad dziesi lat. Gdzie bylicie? Mieszkaem w M. Miasto stosunkowo niedue. Wiecie, ilu tam byo naszych staych wywiadowcw? W samej tylko mojej grupie ponad dziesiciu. A kto wie, moe byy jeszcze inne. A prcz tego co najmniej dwudziestu ludzi wiadczyo nam usugi. Koszmar! Tak olbrzymia sie szpiegowska na tak miecin! Przecie to drogo kosztuje! Kto Wam powiedzia, e drogo?! Naszego pastwa nie kosztowao to ani kopiejki. Pracowalimy przecie w niemieckich firmach i instytucjach i dostawalimy za to niemae pieniki. Utrzymyway nas wic same Niemcy. Co wicej, wielu z nas oddawao cz zarobionych pienidzy pastwu. Oczywicie naszemu. Jeden z naszych agentw, na przykad, by profesorem Uniwersytetu. Zarabia pi tysicy marek miesicznie. Po odcigniciu podatkw, ubezpieczenia i komornego zostawao mu na czysto dwa i p tysica marek. I tysic oddawa. A inny nasz agent wszed do zarzdu wielkiej firmy i co miesic oddawa trzy tysice marek. A tych dwudziestu pomocnikw? Kto to by? Ochotnicy, czy pod przymusem? To zaley. Czciowo ochotnicy, czciowo pod przymusem, czciowo nie zdajc nawet sobie sprawy. A jak Wycie si tam znaleli? Towarzyszyem grupie naszych uczonych na kongres i, jak to si mwi, wybraem wolno. No ale Niemcy te nie durnie. Powinni si przecie domyli, kim jestecie. Nawet tego nie ukrywaem. Naczytalicie si naszych ksieczek, napatrzylicie si naszych filmw i w swej naiwnoci sdzicie, e przynaleno do KGB naley ukrywa. Kiedy wanie jest odwrotnie! Na Zachodzie bardziej kocha si przynalecych ni czyciutkich. Czyciutkim si nie wierzy. Wyobracie sobie, e jestecie pracownikiem ich kontrwywiadu. Przychodz i mwi, e jestem oficerem KGB, chc tu pozosta i gotw jestem opowiedzie wszystko, co mi wiadome. Co zrobicie? Sprawdzian? Sprawdzajcie! Wszystkie moje informacje bd wiarygodne i nawet do cenne. Bdziecie podejrzewa i ledzi? Podejrzewajcie i ledcie! Co wam to da? Przez cay czas mojego pobytu w M. Niemcy

byli przekonam, e zostaem z okrelonym zadaniem. Lecz byo im wygodniej mie takiego naszego szpiega jak ja, ni takiego, ktrego trzeba by dopiero znale. Oprcz tego oddawaem im od czasu do czasu pewne usugi, a oni przymykali oczy na niektre moje sprawki. Przecie te s ludmi, te musz przed swoimi szefami wykaza si dziaaniem? A dlaczego wrcilicie? Wpadka? Nie. Wpadki, praktycznie rzecz biorc, s wykluczone. Przyjechaem do Moskwy odpocz, zobaczy rodzin. A tutaj znalaz si amator, ktremu zachciao si pomieszka na Zachodzie i tym sposobem zrobi tutaj karier. Okazao si, e ma silne plecy i posano jego zamiast mnie. Przyczepili si do niewinnej pijackiej burdy, ktr tu urzdziem. Ten czowiek zaj wasze miejsce? Oczywicie, e nie! To jest osobna technika. Wrciem do Niemiec. Pod byle pretekstem zwolniem si z firmy, w ktrej pracowaem. Najpierw pojechaem do Anglii, a nastpnie do Moskwy. Po prostu moje stanowisko pracy przeniesiono do miasta, w ktrym udao si zaczepi mojemu nastpcy. Na Zachodzie nie jest to adnym problemem. Nie balicie si, e was zdekonspiruj? Dekonspiracje s obecnie akcjami politycznymi o szczeglnym charakterze. Gdyby wybrano mnie na szpiega, ktry ma zosta zdekonspirowany, to bym siedzia. A ich wizienia, to jak nasze sanatoria. Potem wymieniono by mnie na ich szpiega, lub zaproponowano, abym pracowa dla nich i wypuszczono. Czasy romantycznych szpiegw nale do przeszoci. A jak tam z konspiracj? Moesz krzycze na ca Europ, e jeste radzieckim szpiegiem. Moesz nosi plakietk z napisem: Jestem szpiegiem radzieckim". Umiej si, opisz, by moe w gazetach. Oczywicie nie w powanych, a w bulwarowych. I to wszystko! A szkoda. Czyli nie ma adnego ryzyka? adnych trudnoci? Raj na ziemi? Jest ryzyko. S trudnoci. Ale zupenie innego rodzaju. Trzeba dowiadczy tego na wasnej skrze. A w ogle, czy to wszystko warte, eby?... Oczywicie, e warte! Jeeli masz choby najmniejsz szans, zgd si bezwarunkowo! Lepiej zdechn tam, ni skisn tutaj. NA NAJWYSZYM SZCZEBLU Przed wyjazdem rozmawiaa ze mn wysoko postawiona osoba. Nazw j Sekretarzem. W gabinecie Sekretarza wisia ogromny portret Breniewa, mniejszy Lenina, i jeszcze mniejszy Marksa. Portret Marksa wydawa si zupenie nie na miejscu. Zdawao mi si, e Marks niczym spiskowiec patrzy na mnie, rozumie moj sytuacj i wspczuje mi. Zgd si na wszystko! mwi jego wzrok na Zachodzie tak, czy inaczej yje si lepiej ni tutaj, w ojczynie urzeczywistnienia moich idei. I postaraj si zmusi zachodnich idiotw, eby zapomnieli o moich durnych pomysach! Sekretarz mwi zwyke banay, yczy mi sukcesw i zostawi mnie samego z pomocnikiem. Czy kademu dajecie wskazwki przed drog? Raczej wyjtkowo. Rozszyfruj mi ich sens! Staraj si tam zamci wod. Mw tak, aby nie mona byo zrozumie, co jest prawd, a co kamstwem. Kiedy masy ludzi maj zamcone w gowie, atwo skierowa je w podanym kierunku. Przecie z tego zamcenia umysw moe skorzysta rwnie przeciwnik! Owszem, korzysta z niego. Lecz dla siebie, a nie przeciwko nam. I dzie w dzie trzeba wmawia ludziom Zachodu, e jestemy wszechmocni. Ale to moe wywoa strach i wzmc czujno! Racja. Jednak w wikszym stopniu demoralizuje i uatwia nam prac. Ludzie chtniej pomagaj wszechmocnemu wrogowi ni sabemu przyjacielowi. Nie musisz si krpowa. Wicej sensacji! Zachd lubi pytkie i prymitywne sensacje. Na przykad, znany ci niedouczony radziecki student paln niewiarygodn bzdur, jakoby Zwizek Radziecki mia si wkrtce rozpa i przesta istnie. Chocia Zwizkowi Radzieckiemu od pierwszego dnia jego istnienia przepowiadano rychy koniec, chocia liczni jasnowidze zostali przez tego kolosa na glinianych nogach" zlikwidowani i rozgromieni, Zachd nie wycign z tego adnej nauczki. Z powodu proroctwa radzieckiego studenta podnis si niewiarygodny szum. Do tej pory nie mog si uspokoi. Ach, jak to dobrze wymylone! Zwizek Radziecki sam wkrtce przestanie istnie bez specjalnego wysiku ze strony Zachodu. Chiczycy si tym zajm. Czyli mona jak dawniej y na Zachodzie w dobrobycie, nie trzeba traci pienidzy na obron, nie trzeba sobie odmawia, nie trzeba i do wojska. Teraz wszyscy widz, e idea niedouczonego radzieckiego studenta okazao si kolejn bzdur. Europa Zachodnia obawia si, e sama nie przetrwa w obecnej postaci owego roku, w ktrym wedug studenta Zwizek Radziecki mia przesta istnie. Ale ta idea odegraa swoj rol. Wniosa swj wkad do zachodnich tendencji pacyfistycznych. Takie sensacje s nam bardzo potrzebne. Naleaoby na przyszo wymyli co analogicznego i prowokowa do tego innych. Pewien nasz demaskator" pisze wanie sensacyjn ksieczk o naszej broni psychologicznej i bakteriologicznej. Niech pisze! Sami mu podrzucamy niektre materiay. Wyobra sobie, jaka tam si zacznie panika, kiedy ksika si ukae! Trzeba, oczywicie, wybra odpowiedni moment. A czy Naj wie o mojej sprawie? A jake! Zatwierdzona na najwyszym szczeblu. Twojej misji przydaje si ogromne znaczenie. Gratuluj. I ycz sukcesw.

ZASADY WYBORU Dlaczego KGB wybrao wanie mnie? pytaj. Wzruszam ramionami. Jestem zmczony wyjanianiem rzeczy z mego punktu widzenia banalnych, a niepojtych z punktu widzenia przesuchujcych mnie osb. Gdyby wybr pad wycznie na mnie, by moe potrafibym odpowiedzie na to pytanie. Wybr jednak pad na wielu. Istniej oglne kryteria wyboru, dotyczce mnstwa jednostek. Lecz nie mona ich stosowa bezporednio do kadego w osobnoci. O mnie mg przypomnie sobie jaki czonek KI i to wystarczyo, eby wpisa mnie na list kandydatw do wysyki na Zachd w celu przeprowadzenia jakiej operacji. Niekiedy art przesdza o losie czowieka. Rozpatruj, dla przykadu, grup obuzw" w rodzaju Entuzjasty. A co by byo, gdybymy tego paranoika eurokomunist wystrzelili na Zachd? powiada czonek komisji skonny do artw. wyobracie sobie, jak on tam wszystkich zacznie gwaci! Zawyj! Ha, ha, ha! Pewnie! wybucha miechem inny czonek komisji specjalnej. I niech by wzi ze sob wszystkie swoje dokumenty"! Nieche si tam naciesz tym marazmem! Ha, ha, ha! Popieram mieje si przewodniczcy komisji. Niech spada na swj upragniony Zachd. Powietrze si u nas oczyci. A jeli chcecie naprawd pozna oglne bezpieczniackie zasady doboru ludzi do wyrzucenia i podrzucenia na Zachd, popatrzcie na tych, ktrzy istotnie wyjechali, dokd wyjechali, gdzie i jak si urzdzili, czym si zajmuj, komu i w jaki sposb paskudz lub pomagaj. HOMOSOS Kiedy mwiem przesuchujcym mnie osobom, e homososi s urodzonymi wodzami, krytykami reymu i agentami sub tajnych, wcale nie artowaem. Nigdy nie uczyem si adnej z tych form dziaalnoci, a mgbym wykonywa kad. Niektrzy pracownicy KC i KGB zaczynali karier od krytyki reymu. Inspirator by w modoci czonkiem grupy terrorystycznej". ledczy, ktry prowadzi ich spraw, zauway zdolnoci Inspiratora i wprowadzi go do pracy w Organach. Przez pewien czas Inspirator specjalizowa si w terroryzmie wewntrznym. Po zakoczeniu inspirantury przeniesiono go do oddziau organizowania terroryzmu na Zachodzie. Odszed z tego oddziau z przyczyn natury moralnej", co zaszkodzio mu w karierze. Osobicie daj wiar ,,moralnym" przyczynom. Jest homososem. A homosos nie tylko do takich rzeczy jest zdolny. Inspirator rzeczywicie odszed z oddziau terroryzmu z przyczyn natury moralnej. Ale nie osdza metod terroru, lecz swoich wsppracownikw, ktrzy pracowali le, zajmowali si intrygami i mydleniem oczu. Marzy o stworzeniu efektywnej suby regularnego, a nie sporadycznego likwidowania wybitnych osobistoci Zachodu. Na pocztek myla mona by likwidowa jedn osob miesicznie. Stopniowo podnie wydajno do czterech osb miesicznie. W cigu kilku lat Zachd zdbiaby z przeraenia. Amerykaskich prezydentw mona by przystrzeliwa co rok. To byby trening dla nowicjuszy mwi. A po co do nich strzela? zapytaem. A dlaczeg by nie strzela, skoro jest moliwo? powiedzia. Byle ich sprztn, a ju jak korzy z tego wycigniemy. Czyich rk dzieem byo zabjstwo Kennedy'ego? zapytaem. Takich spraw nie dotykamy wasnymi rkami powiedzia. Lecz ani jeden powany zamach na wiecie nie obywa si bez naszego udziau. Przypomnij sobie Oswalda! Niech by i by tylko marionetk! Ale przecie po to, by zrodzi si plan zabjstwa Kennedy'ego potrzebny by czowiek w rodzaju Oswalda. To wanie on zasia w gowach tych, ktrzy chcieli likwidacji Kennedy'ego pomys, e zamach mona przedstawi jako rk Moskwy". I to stymulowao samo przygotowanie zamachu. Da spiskowcom nadziej zwalenia wszystkiego na Moskw, lecz wykluczy moliwo zrobienia tego oficjalnie oto zadanie dla specjalistw wysokiej klasy. Chtnych do dokonania politycznego zamachu zawsze jest na wiecie dosy. Umie ich zauway i pokierowa nimi, a samemu si nie umoczy to ju wymaga powanej nauki. MY Gazet i czasopism lokatorzy Pensjonatu nie czytuj nie znaj jzykw obcych i szkoda im pienidzy. Z tej samej przyczyny nie suchaj radia ani telewizji. Lecz mimo to wiedz wszystko, wiedz lepiej i wczeniej od innych, bowiem s homososami. Epitetw kretyn", niedonosek", dure", otr" i innych w tym rodzaju, uywaj w stosunku do zachodnich osobistoci jako czego zrozumiaego samo przez si. Na przykad, ogldaj telewizj: wystpuje znany polityk. Wchodzi apatyczny Maruda. Po co suchacie tego degenerata krzywi si ze wstrtem, chocia nie jest nawet w stanie okreli, w jakim jzyku wypowiada si ten degenerat". Chwil pniej wpada podniecony Entuzjasta. A! krzyczy suchacie tego gaduy! O czym nawija? O stosunkach z Moskw? Ha, ha, hi, hi, h, h, ha, ha! Takich gupot nawet nasi przywdcy by nie wymylili! A, co najciekawsze, w swoich apriorycznych sdach pensjonariusze myl si rzadko. Inn istotn cech naszych sdw jest kategoryczno. Rewolucja w Iranie? Zachd sam sobie winien. Przespali, idioci! To dzieo rk Zwizku Radzieckiego! Popi u wadzy? No i co z tego! Rewolucja jednakowo komunistyczna! Wlepi im i po krzyku! Irascy studenci zajli ambasad amerykask? Doczekali si, idioci! Wlepi im! Motyw wlepi" na og dominuje. Wlepi Zwizkowi Radzieckiemu, wlepi Arabom, wlepi Murzynom, wlepi iraskim muom, wlepi terrorystom! Wlepi i po krzyku! A ci tu gldz, e a wstyd sucha! Chocia wiemy, e Zachd jest niejednorodny, mwimy o nim jak o jakiej jednolitej caoci. Zachd jest saby, Zachd do tego nie dors. Zachd si doczeka, Zachd dosta fioa, Zachd si przear, Zachd kapituluje, Zachd jest niezdolny bez takich wyrae nie obejdzie si adna rozmowa.

A mimo to, nie przestajemy zachwyca si Zachodem i tylko w nim pokadamy nadziej. Zachd mwi Maruda to sia! Oni tu z pewnoci co wymyl i dadz nam (chodzi o Moskw) po mordzie! Zachd jeszcze powie nie!" drze si Entuzjasta. On jeszcze nam pokae, jak trzeba budowa socjalizm! PRZESUCHANIE Poproszono mnie dzisiaj, abym opowiedzia, co mi wiadomo o szkoleniu agentury radzieckiej do pracy na Zachodzie. Opowiadam o specjalnych szkoach dla zachodnich komunistw, terrorystw, lewicowcw, pacyfistw i innego miecia. Opowiadam, e na krtko przed moim odjazdem Inspirator przebkiwa o moliwoci zamachu na pewnego wybitnego dziaacza politycznego. Przesuchujcy mnie zupenie na to nie zareagowali. Ciekawe, kropn tego polityka, czy te nie? Oywili si nieco dopiero wtedy, gdy zaczem opowiada o specjalnej grupie dywersyjnej, w ktrej agenci ucz si metod dezorganizacji zachodniego systemu bankowego. Przerwano przesuchanie. Zaproszono jeszcze jak osob. Poproszono mnie o powtrzenie tego, co powiedziaem. Pienidze, rzecz jasna, s waniejsze od ycia jakiego tam polityka. Jak organizuje si w Moskwie szkolenie agentw do pracy na Zachodzie powiedziaem na zakoczenie naley studiowa tutaj, na miejscu pracy tych agentw. Wszystko, co si dzieje w tajnych instytucjach moskiewskich, tak czy inaczej odzwierciedla si tutaj. DROGA DO DOMU onierze Specjalnego Batalionu Desantowego podpynli do mostu i rozmawiali z dziewczynami. W czasach pokoju dziewczyny i onierze s zawsze i wszdzie tacy sami, ale okazuj si jakociowo rni, gdy zaczyna si wojna. Napibym si. Odpdzam jednak t myl: nie mam pienidzy. Groszow zapomog otrzymam dopiero pojutrze. Jutrzejszy dzie bdzie w caym znaczeniu tego sowa dniem godowym. Trzeba bdzie zadzwoni do Pisarza: a nu nakarmi. Trzeba bdzie zacz mu opowiada jakie bajki o yciu radzieckim, aby moja osoba nabraa dla niego praktycznej wartoci. A dziwne: czowiek dopiero co opuci Zwizek Radziecki, a ju wszystko zapomnia. I zjawiska ycia radzieckiego przyjmuje jak cudzoziemiec. Myli moje biegn ku dzisiejszemu przesuchaniu. Czuj, e przesuchujcy w aden sposb nie mog wyrobi sobie o mnie opinii. Dlaczego? Jako zawodowiec wiem, e cechami radzieckiego spoeczestwa s: nieokrelono, pynno, zmienno, wieloznaczno we wszystkim. Skada si ono z galaretowatych jednostek i samo przypomina galaret. Jest to spoeczestwo kameleonw, bdce w caoci gigantycznym kameleonem. Co trwaego i okrelonego homosos znale moe raczej w swoim socjalnym otoczeniu i w zbiegu rnych okolicznoci. Jestem zagadk nie tylko dla przesuchujcych mnie, lecz i dla samego siebie. Zagadk w danej chwili nierozwizywaln, bowiem rozwizanie tkwi w splocie wydarze, ktre nastpi dopiero wraz z upywem czasu. Jestem jedynie moliwoci, ale o szerokim zakresie. Zapraszam do wspzawodnictwa, towarzysze i panowie! To, kim jestem, zaley przede wszystkim od was samych. Porwnanie nas do kameleonw uspokaja sowietologw, lecz jest mimo wszystko pytkie. Mamy jednak w sobie pewn trwa podstaw i nasz mani historyczn. Zwrcie uwag, e nic w historii nie jest tak trwae jak to, co nie posiada podstaw wewntrznych mity, religie, przesdy. O TERRORZE Bolszewicy byli przeciwni indywidualnemu terrorowi mwi Inspirator. A dlaczego? Dlatego, e terror ju mia miejsce i e swego dokona: skruszy reym carski, przygotowa masy do terroru masowego. Jeeli chodzi o rewolucj spoeczn, to bez indywidualnego terroru nie moe si ona obej. Technicznie rzecz biorc, przewrt spoeczny zaczyna si od likwidacji okrelonych osobistoci. Po przewrocie na Zachodzie zaniechamy indywidualnego terroru i zlikwidujemy terrorystw. Zorganizujemy nasz wasny terror masowy. Mwic technicznie, rewolucja polega na przeksztaceniu bezprawnego, nielegalnego terroru indywidualnego w usankcjonowany, masowy. Kiedy wspominam rozmwki z Inspiratorem, przychodz mi do gowy olniewajce pomysy na temat rozwoju terroryzmu w Zwizku Radzieckim. Gdyby tak, na przykad, posa do Moskwy paru wykwalifikowanych specjalistw z Czerwonych Brygad", to szybko zorganizowaliby szkolenie terrorystw na poziomie europejskim. Nie zdyem jednak przemyle tej idei do koca, gdy odczuem na odlego homerycki chichot Inspiratora. Wy tam gupiejecie nie z dnia na dzie, lecz z godziny na godzin zachrypia, zanoszc si od miechu. Czy zapomniae, gdzie przygotowuje si specjalistw dla Czerwonych Brygad" i innych tego rodzaju organizacji?! Takich specjalistw mamy do licha i troch. Tylko na nich nie ma u nas popytu. Czy wiesz, ile wanych osobistoci ginie u nas codziennie tylko z powodu pijastwa i obarstwa? Po co nam terroryci?! Wemy przypadek kracowy: zamach na Breniewa. Mona w niego wpakowa choby setk kul, niczego si przez to nie osignie. Jeeli bdzie trzeba, zedr z niego skr, nacign na najprymitywniejszego robota, a ten lepiej ni poprzedni Breniew spenia bdzie jego funkcje. A o zamachu tak czy inaczej nikt si nie dowie. Jakby go w ogle nie byo. PANI ANTY

Zadzwonia pani Anty i zaproponowaa spotkanie w kawiarni odlegej o dziesi minut spaceru od mojego Pensjonatu. Zgodziem si w nadziei, e poczstuje mnie chocia herbat albo kaw. Pani Anty okazaa si z wygldu bardzo podobna do znanej w Moskwie bojowniczki przeciw antykomunizmowi. Z przekona, okazaa si jej przeciwiestwem bojowniczk przeciw komunizmowi. Zadziwiajce zjawisko: kady radziecki dra posiada swojego negatywnego sobowtra na Zachodzie. Tak samo jak tamten wany czowieczek zacza mnie poucza. Jaki czas to znosiem. Potem powiedziaem jej, e nie przywykem do takiego tonu, e nawet w KGB zwracano si do mnie z duym szacunkiem i poprosiem, eby si zamkna". Podniosa krzyk, e poznaa teraz moje prawdziwe oblicze" (nigdy wczeniej nie przypuszczaem, e posiadam jakie prawdziwe oblicze"), e jestem agentem Moskwy. Poprosiem, aby powiedziaa to tym, ktrzy mnie przesuchuj, bowiem atwowierni funkcjonariusze sub wywiadowczych nie wierz, e jestem agentem KGB. Od siebie za moe doda, e przybyem tutaj nie tyle dla ustanowienia komunizmu, ktrego nie darz mioci (bo dowiadczyem go na wasnej skrze), ile dla obalenia kapitalizmu, ktrego chciabym dowiadczy, ale nie na swojej, tylko na cudzej skrze. Niczego nie zrozumiaa i zagrozia, e zdemaskuje mnie w prasie. I cho herbata wabico dymia na stole, opuciem w milczeniu pani Anty, dawszy sobie sowo, e ju nigdy nie bd mia do czynienia z prawdziwymi antykomunistami. Bowiem w swym ajdactwie i gupocie rni si od prawdziwych komunistw jedynie odwrotnym znakiem. Do pnocy kryem po bezludnych ulicach czystego miasta. Czasami wspominaem przestrogi moich byych rodakw, e niebezpiecznie jest wychodzi wieczorami na ulice miast zachodnich: ograbi i zabij. Lecz nikt nie zwraca na mnie uwagi. Gdzie jestecie, zodzieje i mordercy? wzywaem nadaremnie. Ograbiajcie i zarnijcie mnie! Bo jak nie, to sam z nudw jeszcze kogo zarn!

AGENCI REALNI I RZEKOMI Groba pani Anty, e zdemaskuje mnie publicznie jako szpiega radzieckiego, rozmieszya mnie. Dobrze wiedziaem, e nie zrobi tego w adnym wypadku, poniewa uwaa mnie za agenta prawdziwego, a nie rzekomego. Wiedziaem to, poniewa odkryem tu pewne zadziwiajce zjawisko. Nie wiem dlaczego, ale jako w KGB mi o tym nie powiedziano. Czyby tego nie zauwaono? Jeeli tak, to znaczy, e przeceniaem ich zdolnoci intelektualne. Zjawisko polega na tym, e tutaj jako agentw radzieckich demaskuje si publicznie jedynie Bogu ducha winnych ludzi, a agentw prawdziwych nie demaskuje si zupenie, albo demaskuje si ich wtedy, gdy s aresztowani i postawieni przed sdem (co ma miejsce bardzo rzadko), albo wydalani, (jeli chroni ich immunitet dyplomatyczny). Dlaczego? Dlatego, e niewinni ludzie s bardziej podobni do agentw, ni agenci prawdziwi. Ci ostatni szybko si przystosowuj i zaczynaj zachowywa si tak, jak yczyliby sobie ich potencjalni demaskatorzy. Niewinni prbuj jeszcze zachowywa si niezalenie, czym wywouj rozdranienie demaskatorw. Demaskowanie rzeczywistych agentw jest niebezpieczne, za ludzi niewinnych nie jest. Znane s wypadki, kiedy prawdziwi agenci podawali swoich demaskatorw do sdu i wygrywali procesy. Natomiast praktycznie nie bywa, by do sdu podawali niewinni ludzie. Podobno by jeden taki wypadek, przy czym czowiek niewinnie zniesawiony przegra proces.

PRZESUCHANIE Dom, do ktrego od czasu do czasu chodz na rozmowy, zbudowano w czasach hitlerowskich. I dlatego podobny jest bardzo do moskiewskich budynkw lat stalinowskich. Na fasadzie widniej trzy rzeby: robotnika, chopa i kobiety z dzieckiem. Robotnik z motkiem, a chop z kos. Jeeli byby z sierpem, podobiestwo do Moskwy byoby zupene. Kobieta z dzieckiem symbolizuje Ojczyzn. Kroi chleb. Obie rce ma zajte. Zupenie nie trzyma chopca. Ten sam wczepi si dziecicymi rczkami w ttnic szyjn mamy. Wraenie niesamowite. Co sdzicie o dziaalnoci propagandy zachodniej w Zwizku Radzieckim? Pomylana jest tak, aby prowokowaa w Zwizku Radzieckim zjawiska, ktre tutaj, na Zachodzie, mona traktowa jako uzasadnienie jej kosztw. Pracuje wic gwnie na siebie. A w czym, Waszym zdaniem, powinna wyraa si rzeczywista efektywno naszej propagandy w Zwizku Radzieckim? W zjawiskach wewntrznego ycia radzieckiego, tzn. w zjawiskach niesensacyjnych i czsto niedostpnych zachodnim obserwatorom. Ludzie, ktrzy znaleli si pod wpywem zachodniej propagandy, powinni zosta w Zwizku Radzieckim, powinni y i dziaa w gbi ycia radzieckiego, nie liczc na saw i pomoc ze strony Zachodu. Ale wtedy nie bdzie mona kontrolowa pracy osb zatrudnionych w propagandzie. Dziaalnoci t powinni zajmowa si ludzie mdrzy i wyksztaceni, prawdziwi znawcy ycia radzieckiego, do ktrych mona mie zaufanie. Skd wzi takich ludzi? Paru gotowych mona znale, pozostaych mona przygotowa. Lecz to s jednostki, no, moe dziesitki. A nam potrzeba tysicy. Dla dobra sprawy waniejsza jest jako, a nie ilo. Lepiej nada kilkakrotnie przez radio jeden rzeczowy artyku, ni dziesitki pustych materiaw migajcych jeden po drugim i nie zapadajcych w dusz. Lepiej podesa jedn wartociow ksik, ale podesa naprawd i w duych ilociach, ni dziesitki ksieczek, nadajcych si jedynie na makulatur. Taka przebudowa...

 Nie proponuj adnej przebudowy. Proponuj jedynie, aby obok tego, co ju macie, podj powane studia nad spoeczestwem radzieckim. Po to, by zadawa wrogowi dotkliwe ciosy, trzeba pozna jego prawdziw natur. Wasz spraw jest zadawa ciosy waszemu wrogowi, moj studiowa waszego wroga. I Waszego. Spoeczestwo radzieckie nie jest moim wrogiem, a jedynie przedmiotem studiw. W PENSJONACIE Wieczorem pensjonariusze" zasiadaj przed telewizorem i ogldaj po kolei wszystkie audycje. Panuje opinia, e to najlepszy sposb nauczenia si jzyka obcego. Osigasz zadowolenie. Nie musisz dokonywa adnego wysiku. Jzyk wchodzi niejako sam. Opinia ta jest suszna tylko czciowo: w ten sposb mona przyswoi sobie jedynie jzyk gestw, beczenia i wrzaskw. I dlatego nasi pensjonariusze nadal porozumiewaj si z miejscowymi mieszkacami przy pomocy palcw. Najzdolniejsi dodaj rnego rodzaju eki", iki", mmyki" i inne beczce dwiki. Entuzjasta (jako najzdolniejszy) poszed najdalej wykorzystuje w powanych rozmowach nawet gesty ng. Wszystko, co wida i sycha w telewizorze, lecz czego si nie rozumie, jest okazj do rozmw, do ktrych prymitywny i jaowy czowiek zachodni nie jest zdolny. Pokazuj wanie Don Juana". Przecie dawno to skomponowali, a ci pokazuj do tej pory! mwi Maruda. e te im si nie znudzio! Uwid par dziewic, a tyle szumu mwi Cynik. By u nas w szkole nauczyciel wychowania fizycznego. To, e uwid ca rad pedagogiczn (mielimy prawie same nauczycielki), to si nie liczy. Uwid ponad setk niepenoletnich uczennic. I co dalej? Nie napisano o tym nawet linijki w gazetce ciennej. A z partii wyrzucono z banalnym uzasadnieniem: zepsucie moralnoobyczajowe". Tutaj o takim czowieku trbiyby wszystkie gazety i czasopisma. Pokazano by go w telewizji. Nakrcono by film. A u nas... Wyczcie t bredni! (to o Don Juanie") krzyczy Entuzjasta. Moe na innym programie idzie co lepszego. Na innym programie pokazuj amerykaski krymina. Wszyscy jak jeden m wyraaj zadowolenie i jednoczenie oburzenie, e przespali pocztek. Kto wczy t durn oper?! Wiesza takich! PRZESUCHANIE W systemie radzieckim istniej z pewnoci czue miejsca, w ktre jeli si uderzy, mona rozwali cay system. Istniej, oczywicie. No wanie! Na przykad, spoeczestwo radzieckie jest maksymalnie scentralizowane. O wszystkim decyduje niedua grupka najwyszych przywdcw. Zniszczy j i... I w cigu piciu minut na jej miejsce pojawi si taka sama niedua grupka najwyszych przywdcw". C w takim razie robi? Spoeczestwo radzieckie posiada bardzo duo czuych miejsc. Lecz uderzenie w jedno z nich nie jest dla miertelne. Tylko uderzenie we wszystkie takie miejsca moe da upragniony efekt. Ale trzeba si do nich dobra. To zadanie dla historii, a nie dla garstki dysydentw. Uchylane si od odpowiedzi. Czy naprawd mylicie, e takim ogromnym krajem rzdzi niedua grupka najwyszych przywdcw"? No dobra, niech bdzie niedua grupka". A gdzie i kiedy si ona zbiera? Pewni jestecie, e wadze radzieckie nie wziy pod uwag istnienia takich... mylicieli, jak Wy? Spoeczestwo radzieckie posiada potny system wadzy i zarzdzania oraz zadziwiajc zdolno szybkiej odbudowy zniszczonych organw i ogniw wadzy. Jeeli nawet zlikwidujecie poow ludnoci kraju, to pierwsz rzecz, ktr pozostaa cz odbuduje, bdzie system wadzy i zarzdzania. Tam nie wadz tworzy si dla narodu, lecz nard tworzy si jako materia dla funkcjonowania wadzy. MY Kiedy zaczynaem dziaalno w KGB mwi Inspirator mj przeoony nie przestawa wbija nam do gowy jednej jedynej idei: wszystko, co chcecie, tylko nie terroryzm! Moemy nawet pozwoli przez jaki czas na niedue organizacje polityczne. Ale nie wolno nam przegapi ani jednego aktu terrorystycznego! Jeeli ta sprawa wymknie si spod naszej kontroli, to moemy postawi krzyyk na zdobyczach rewolucji. Oto dlaczego spraw indywidualnego terroru musimy krzepko dziery w naszych rkach. No, a jak przegapilicie prb zamachu na Breniewa? zapytaem. Przygotowalimy jak najlepiej powiedzia. Ale w ostatniej chwili... Ta operacja, to drobiazg. Lecz gdymy o mao co nie przegapili grupy ormiaskiej", to ju bya powaniejsza sprawa. A tutaj zadziaa czysty przypadek... ZACHD W telewizji pokazuj kobiet. Ma lat siedemdziesit pi. W wieku szedziesiciu lat zacza uprawia karate. Miao to na celu obron przed ewentualnymi gwacicielami (w dzielnicy byo duo wypadkw zgwacenia kobiet). Po roku zaj bya w stanie obroni si przed jednym gwacicielem, po piciu latach przed dwoma, a obecnie moe obroni si przed trzema.

Ma nadziej, e za dziesi lat osignie tak doskonao, e nawet piciu gwacicieli nie da jej rady. Wszyscy s zachwyceni. Nikt si nie zainteresowa, czy miaa moliwo zastosowania chwytw karate w yciu. IDEA CENTRUM" Przebkuje si o stworzeniu Centrum" jednoczcego emigracj. To stary pomys KGB powiada artowni a tu nosz si z nim, jak z nowalijk. Otworzyliby lepiej restauracj wedug radzieckich wzorw. Powiedzmy Iljicz". atwo si mwi: idziemy do Iljicza", bylimy w Iljiczu". I niejasne, o jakim Iljiczu mowa. Obecnemu Iljiczowi* sprawi to przyjemno. Udzieli pomocy na pocztek. Obsuga radziecka. Na cianach hasa: ryj, co daj!", Nie podoba si nie jedz!", Was duo, a ja sama", Wszystkim nie dogodzisz!", Widzisz, czego im si zachciewa!", Sam jeste dure!", Co za cham". Ale mwic powanie, radzieck emigracj mona zjednoczy tylko na gruncie proradzieckim. Mylicie powiedziaem e tylko my jestemy tacy mdrzy? Mylicie, e ci, ktrzy wpajaj masom ide Centrum", rozumiej to gorzej od nas? Id o zakad, e ten pomys przemylano dogbnie na ubiance i w Komitecie Intelektualistw, zanim puszczono go w obieg. A co to za Komitet Intelektualistw? zapyta. Pd mojej wyobrani powiedziaem. KOBIETY Na gwat potrzebuj kobiety! Sprawa nie polega na fizjologii. Kobieta potrzebna mi jest nie tyle dla ciaa, ile dla duszy po to, aby mona byo porozmawia z penym wzajemnym zrozumieniem, odkry dusz, poczu solidarno. W Zwizku Radzieckim bylimy w tym wzgldzie rozpieszczeni. Takiej iloci kobiet rozumiejcych i zdolnych do wspczucia jak w Zwizku Radzieckim, nie ma nigdzie. Nie jestem w mej potrzebie osamotniony. Znajdcie mi bab! bez przerwy nudzi mnie Maruda. Samemu tskno. A baby rozumiej. Bab dla ciaa nie brakuje mwi. Ale bab dla duszy nie ma. Trzeba, bracie, postawi na tym krzyyk.

OBIEKT Przez okno mojego pokoju wida olbrzymi budow. Nie mog si domyli, co buduj. Dlatego nazywam budujcy si obiekt po prostu Obiektem. Skada si on z licznych szarych, betonowych cylindrw i dziwnie rozmieszczonych takich samych szarych, betonowych, kanciastych blokw. Jakichkolwiek aluzji do okien czy drzwi. Obiekt niemieszkalny. Tak niedorzeczn architektur widz po raz pierwszy. Dorozwinli si! mwi sobie, odczuwajc pewn przewag nad przeartym" Zachodem. Takiego czego nie wymyliliby nawet u nas.

* Breniewowi (przyp. t.) WE WASNEJ PUAPCE W Moskwie musiaem zajmowa si problemami dotyczcymi duych mas ludzkich. Przed moimi oczami przesuway si tysice ludzkich losw, w wikszoci wypadkw smutnych. Sam jednak byem urzdzony i cudze dramaty giny za kolumnami cyfr, wykresami, znakami umownymi. Procent ludzi wygnanych z kolektywu za picie i ponownie przyjtych do normalnego kolektywu taki a taki. Procent ludzi, ktrzy zeszli na drog przestpstwa taki a taki. Wikszo maestw rozpada si... Wielko... Stopie... I to wszystko! Teraz odczuwam na wasnej skrze, co to znaczy by nic nie znaczc jednostk w cudzych, z zimn krwi prowadzonych obliczeniach. Takie to proste. Tkwi w tym pewna zagadka, ale dla eksperymentatorw ze sub specjalnych. A dla dowiadczonych ofiar w ogle nie ma adnych zagadek. A wic by jedynie czsteczk w procesie masowym, a nie adnym indywidualnym zadaniem. Przykre. No c, skoro tak, to bd postpowa jak czsteczka". Gwid na wasze wielkie cele! Bd y dla siebie i tylko dla siebie! Przyjwszy takie postanowienie, przypomniaem sobie zasady mojego zawodu: skoro jeste czsteczk masowego zjawiska, to kady twj postpek, ktry wydaje ci si przejawem twojej indywidualnoci, zosta przewidziany w obliczeniach organizatorw tego masowego zjawiska. W zasadzie nie moesz nawet na Nich gwizda, gdy twoje gwizdanie rwnie zostao wzite pod uwag i jest czci twojego specjalnego" zadania. Moesz postpowa, jak chcesz, a i tak bdzie to to, co potrzebne jest Im, bowiem takich jak ty s tysice i wszyscy razem robicie to, co Im potrzebne. A Im potrzebne jest tylko to, co wychodzi wskutek waszej masowej dziaalnoci. Wpade we wasn puapk. Przypomnij sobie, jak referowae Inspiratorowi plan wysyki na Zachd kilkudziesiciu tysicy przypadkowo wybranych ludzi, ktrzy odegraliby dla nas wszelkie dajce si logicznie pomyle role! Wtedy to byo dla nas". Bye naiwny: oni okazali si zdolni do kilkuset tysicy ludzi. ROZMOWA Z SZEFEM Czytalicie, rzecz jasna, wezwanie przywdcw waszej emigracji do zjednoczenia si.

 Rzecz jasna, nie czytaem! A co o tym sdzicie? Nic dobrego z tego nie wyniknie. Jak moecie o tym sdzi zawczasu? Po to wanie jest nauka, aby sdzi zawczasu. Znany mi jest materia ludzki i oglne zasady organizacji. Aha. Czy nie moglibycie w dwch sowach okreli, co to takiego czowiek radziecki? Mog. To czowiek wyksztacony. Kady wyksztacony czowiek jest przynajmniej potencjalnie homososem. Mwicie zagadkami. Wprost przeciwnie, rozwizaniami moliwych zagadek! Najdoskonalsze wzory homososw tworzy najbardziej wyksztacona cz spoeczestwa radzieckiego. Szerokie masy ludowe nie dorosy jeszcze do poziomu prawdziwego homososa. Niewykluczone, e nigdy nie dorosn do tego poziomu. Nie ma takiej potrzeby. Byleby tylko jdro spoeczestwa byo homososowe. Za wykszatacone krgi spoeczestwa zachodniego mao w czym ustpuj radzieckim homososom.

KOLEKTYW Najwiksz strat dla homososa jest oderwanie od kolektywu. Osobicie, prawie nie cierpi z powodu utraty krewnych i przyjaci, moskiewskiego mieszkania, wygodnej sytuacji w pracy. Lecz dzie i noc nie daje mi spokoju to, e straciem mj kolektyw. Nie idzie o moje ostatnie laboratorium, czy przedostatni instytut, ale o jakikolwiek nasz (mj) kolektyw. Wczenie si prawie we wszystkich wanych i drobnych aspektach bytu w ycie kolektywu, to podstawa naszej psychologii. Dusza homososa ley w jego zdolnoci wczenia si w ycie kolektywu. Nawet wywoujca nasz protest ideologiczna obrbka z tego punktu widzenia wyglda inaczej, a mianowicie jako rodek wczenia jednostki w ycie kolektywne. Ideologia unifikuje indywidualn wiadomo i jednoczy miliony malekich ja" w jedno ogromne my". Nawet bunt przeciwko spoeczestwu radzieckiemu jest zjawiskiem mieszczcym si w ramach kolektywizmu. Jest zwykle buntem w kolektywie, a nie oderwaniem si ode. Najpotniejszym orem walki z buntownikami w spoeczestwie jest wykluczenie ich z kolektyww. Wyrzuceni z normalnych kolektyww, okazuj si niezdolni do stworzenia trwaych, zastpczych kolektyww i to nie tyle z powodu zakazw i represji ze strony wadz, ile z powodu braku warunkw dla zwykego kolektywnego ycia. W nielegalnym kolektywie nie dostaniesz pensji, nie zrobisz kariery, nie podniesiesz kwalifikacji, nie polepszysz warunkw mieszkaniowych, jednym sowem nie otrzymasz tych pozytyww, jakie daje normalny radziecki kolektyw, za to otrzymasz w nadmiarze negatywy, ktre daje byle jaki kolektyw. Sam braem udzia w opracowaniu metod walki z opozycjonistami, buntownikami, dysydentami, krytykantami" i innymi zjawiskami tego rodzaju. Rwnie moja myl zawiera si w instrukcjach, zgodnie z ktrymi dziaaj urzdnicy KC i KGB, a take kierownicy zdrowych radzieckich kolektyww. A w ogle najlepsze mzgi tego spoeczestwa nie id do opozycji, lecz do walki przeciwko niej. Tutaj istniej organizacje bardzo podobne do radzieckich kolektyww. Ale raczej do ich gorszych, a nie lepszych wariantw. Nie daj jednostce poczucia bezpieczestwa i duchowego ciepa, jak to ma miejsce w kolektywach radzieckich. Interesy osobiste s tu silniejsze i ostrzejsze. Ludzie s bardziej chodni i bezlitoni. Brzmi to komicznie, ale nie ma tutaj organizacji partyjnej najwyszej formy wewntrzkolektywnej demokracji. Chce mi si posiedzie na partyjnym zebraniu! Na subotnik mi si chce! Gotw jestem nawet popracowa w bazie warzywniczej i pojecha do kochozu na niwa!... KOLEKTYW ABSTRAKCYJNY I RZECZYWISTY Jeli myle abstrakcyjnie, to pierwotny (podstawowy) kolektyw spoeczestwa komunistycznego jest czym w najwyszym stopniu rozsdnym, mona rzec szczytem marze najlepszych przedstawicieli rodzaju ludzkiego. Lecz w konkretnej postaci ten abstrakcyjny idea wyglda nieco inaczej. Na przykad, kierownik grupy dziesiciu osb to zjawisko jak najbardziej naturalne. Ale rwnie naturalne jest to, e wykorzystuje sw pozycj dla wasnych celw. Czowiek, ktry po ukoczeniu przeze mnie uniwersytetu wzi mnie do pracy w swojej grupie, by kompletnym zerem w nauce i do pod kreatur w stosunkach midzyludzkich. Trzy lata harowaem na niego jak dziki osio, tylko za obiecan pomoc w ,,wepchniciu" maego artykuliku do prasy pod moim wasnym nazwiskiem. Aby zosta starszym pracownikiem naukowym, musiaem opublikowa monografi. Choby malek, ale oddzieln broszur lub ksik. Nie chc wspomina, ile kosztowao mnie wydrukowanie przedtem dwudziestu artykuw. Ju za to samo mona znienawidzie radzieckie spoeczestwo ze wszystkimi jego zaletami. Kiedy doszo do monografii, zaczo si istne pieko. Dwukrotnie odrzucano moj prac na posiedzeniach naukowych. Przy czym robili to ludzie, uwaajcy si za moich dobrych znajomych i przyjaci. Wreszcie postanowiem ich przechytrzy : wydrukowaem ksieczk w prowincjonalnym miecie, oddawszy cae honorarium jako apwk za druk. Przebiem si", zostaem starszym pracownikiem naukowym. Lecz ile mnie to kosztowao?! Gdyby Bg da mi raz jeszcze przey moje ycie, to z powodu samego tylko okresu przebijania si" nie zgodzibym si na to. A ile kosztowao mnie moje malutkie, spdzielcze mieszkanie?! Nawet ci, ktrzy mnie dobrze znali i ktrzy potrafili zaatwi sobie wspaniae mieszkania, uznali mnie za aferzyst. Moliwe, e istotnie postpowaem w tej sprawie jak aferzysta. No, ale przecie gdzie trzeba mieszka! Jest mi jednoczenie przykro, smutno i wesoo, gdy przesuchujcy mnie funkcjonariusze zaliczaj mnie do uprzywilejowanej klasy spoeczestwa radzieckiego. Nic dziwnego! Czonek partii. Starszy pracownik naukowy. Przyjani si osobicie z ludmi z aparatu KC KPZR i KGB; co poniektrzy postawieni byli wysoko. Czego jeszcze trzeba? Spogldam

na tych sytych i zadowolonych z siebie bawanw i chce mi si zakl trzypitrowym, rosyjskim przeklestwem. Lecz widz, e wyjanianie im czegokolwiek nie ma sensu. Chcecie uwaa mnie za przedstawiciela warstwy uprzywilejowanej myl sobie uwaajcie! Nie mam nic przeciwko temu. Nie zamierzam szuka tutaj sprawiedliwoci. Wiem, co to takiego ziemska sprawiedliwo. Najsprawiedliwsz instytucj na tej ziemi jest zdrowy radziecki kolektyw pracowniczy. Odczuem na wasnej skrze jego okrutn, wilcz sprawiedliwo. Jak mgbym szuka sprawiedliwoci na waszym obudnym Zachodzie?! Kiedy wyraziem zgod na emigracj, w gbi duszy ywiem nadziej na wyrwanie si ze miertelnych, przyjacielskich obj radzieckiego kolektywu. Lecz tutaj, na Zachodzie, otworzyy przede mn swe ramiona takie same kolektywy, rnice si od radzieckich jedynie brakiem zalet tych ostatnich. Wyrwawszy si z rodzimego, gnunego rodowiska, jestem zmuszony wej tutaj w analogiczne, gnune rodowisko, tylko zupenie obce. Robi co si da, by tego unikn i pozosta niekontrolowanym przez nikogo wilkiemsamotnikiem. Czym to si skoczy? Boj si, e porzuciwszy sfor wilkw stan si atw zdobycz dla myliwych. Ju widz czerwone chorgiewki i sysz krzyki nagonki.

ZRZUCANIE MASKI Panuje oficjalny pogld, e spoecznie zdrowy homosos nie moe dokonywa czynw stwarzajcych sytuacj nadzwyczajn. A jeeli czego takiego dokona, znaczy to, e by niezdrowy, a tylko udawa zdrowego. I obecnie kolektyw powinien go zdemaskowa, ukaza jego prawdziwe oblicze, przyprze do muru, wyprowadzi na czyste wody. Przeszedem tak procedur zrzucania maski". Wycignito przy tym na wierzch wszystkie moje niewinne grzeszki przeszoci. Dawniej uwaano mnie za kogo, kto i wypije, i z babami pohula". Teraz wyjanio si, e jestem pijakiem i lubienikiem. Dawniej uwaano, e pod wzgldem materialnym powodzi mi si fatalnie, e jestem niezdar, ktremu z wielkim trudem i jak najgorzej udao si rozwiza problem mieszkaniowy. Teraz wyjanio si, e jestem aferzyst i oszustem. Homosos, ktry popenia czyny potencjalnie karygodne, lecz ktry nie znalaz si w sytuacji zrzucania maski", nie czuje si istot moralnie potpian. Gdy jednak znajdzie si w takiej sytuacji, zaczyna odczuwa sw niepenowartociowo nawet, jeli jest przekonany o swej niewinnoci. Wiedziaem, e procedura zrzucania mi maski" jest jedynie widowiskiem. Lecz mimo to przeyem j jak prawdziw. Waciwie bya prawdziwa, bowiem wszyscy jej uczestnicy prawidowo i naturalnie odegrali swe role. Jeeli cho raz w takiej sytuacji homosos poczuje si moralnie potpiony, nigdy ju nie uwolni si od tego uczucia. Zraniono mnie miertelnie. Wtpi, czy zdoam si z tej rany wyliza.

CYNIK Cynik wyjecha na Zachd z zamiarem komfortowego urzdzenia si, zobaczenia wiata i zostania milionerem. W Zwizku Radzieckim by genialnym kombinatorem i mia wszystko, czego dusza zapragnie. Lecz zachciao mu si wicej. Jeszcze mieszkajc w Moskwie, przerzuci swoje bogactwa na Zachd. Wpad przy tym w apy innego, jeszcze genialniejszego kombinatora" i ten obrabowa go do ostatniej nitki. Od tej pory znienawidzi radzieckich emigrantw, w szczeglnoci dysydentw, poniewa uzna ich za winnych emigracyjnej epidemii. Wszyscy tutaj podbijaj sobie cen mwi nadaj sobie wysz rang ni ta, ktr mieli w Zwizku Radzieckim. Porucznik KGB podaje si za majora, podrzdny dziennikarzyna z czasopisma Bezbonik" za wielkiego uczonego, dziesiciorzdny pismak za wybitnego pisarza, pomocnik techniczny pracownika KC za czonka KC... A Zachd sam pomaga w rozdmuchiwaniu wanoci emigracyjnej miernoty. Po co? Zachodowi schlebia, e ma do czynienia z wysokimi radzieckimi osobistociami. Zachd chce wierzy, e ustrj radziecki rozpadnie si od wewntrz. Po co ecie wyjechali? Przecie w Moskwie yo si Wam jak u Pana Boga za piecem! Ja bym na Waszym miejscu wrci. Nie spisujcie mnie jeszcze na straty! Kto wie, moe jeszcze bd mia swoj will, par aut, kup czarnoskrych i ztoskrych kochanek, jacht na wodach ciepego oceanu... Rozumiem. Oczywicie, taki czowiek jak Wy nie wyjechaby bez celu. Postpujecie prawidowo. Jak ju si sprzedawa, to za miliony. ENTUZJASTA Entuzjast wyrzucono na Zachd, kierujc si nastpujcym rozumowaniem: niech na Zachodzie na wasne oczy zobacz, co sob przedstawiaj radzieccy bojownicy o prawa czowieka! Ale na razie patrzy na niego gwnie nie Zachd, lecz ja. Zachd patrzy na niego tylko wtedy, kiedy on, Zachd, sam chce spojrze na ten pd radzieckiego spoeczestwa, tzn. kiedy Entuzjasta jest umyty, ogolony i zmieni bielizn, kiedy przygotowa zgodnie z yczeniami Zachodu tezy swojego owiadczenia, kiedy sam, jak si to mwi, chce pokaza towar wasnymi rkami. Ja za widz go gwnie wtedy, gdy nie mam na to najmniejszej ochoty w jego spontanicznych i niekontrolowanych przejawach. I nie sposb si przed nim schowa dogoni na schodach, przyczepi si w toalecie, zacznie krzycze na cay Pensjonat, e si ze mn nie zgadza, e jestem w bdzie, chocia w ogle nie twierdz, e moje pogldy s pogldami KGB. Skaranie boskie. Uczestniczyem

kiedy w konferencji na temat ruchu dysydenckiego. Zabraem gos. Chciaem pokaza, jaki to ze mnie mdrala i wypowiedziaem myl, za ktr mogli mi zdrowo da po gowie. W kadym spoeczestwie ustabilizowanym powiedziaem opozycja pod wzgldem swych cech psychologicznych, moralnych i intelektualnych, jest adekwatna do rzdzcych k spoeczestwa. Tote nie znajc dysydentw osobicie, z gry mog powiedzie, jacy oni s (na sali podnis si miech i wrzawa). Poczuwszy, e si bani, natychmiast si z tego wywinem. I dlatego niezwykle efektywnym rodkiem walki z naszym ruchem dysydenckim cignem dalej moe by wyrzucenie na Zachd charakterystycznych, dobranych egzemplarzy dysydentw. Zachd na wasne oczy przekona si, jakie to odpadki (znw miech na sali) i jego zainteresowanie dysydentami opadnie. Niekiedy Entuzjasta wydaje si by istot bezbronn i nieszczliw, wyrzucon przez okrutne wadze w nieznany wiat. Lecz przyjrzawszy si temu, jak obnosi si po wszelkiego rodzaju instytucjach i podkrela, co mu wolno", jak kry po Europie, wcigajc modzie w sfer swych maniakalnych de, uznaem, e to zwyke radzieckie bydl, ktre dopnie swego za cen demagogii, kamstwa, pochlebstwa, gniewu, ez, natrctwa. Ludzie radzieccy przechodz tak potny trening w zdobywaniu, kombinowaniu, wychadzaniu, domaganiu si, krtactwie i tym podobne, e Zachd nie jest dla nich adnym polem bitwy, a jedynie prymitywnym poligonem. W Moskwie wrd dysydentw Entuzjasta mia sw wsk specjalno: przedstawia si jako prawdziwy socjalista. Kiedy pojawili si eurokomunici, przylgn" do nich. Na Zachd wyrzucono go wanie jako przykad radzieckiego eurokorounisty: niechaj na Zachodzie obejrz sobie eurokomunizm w jego nadzwyczaj karykaturalnej, czyli prawdziwej formie!... Przybywszy na Zachd, Entuzjasta liczy, e przywdcy zachodnich partii komunistycznych bd go houbi. Ci za go zignorowali: wasnych eurokomunistw maj w nadmiarze, potrzebny im jeszcze jaki radziecki paranoik! Entuzjasta obrazi si i zacz ublia eurokomunistom za nieprawidow interpretacj jego wasnego eurokomunizmu. Lecz na Zachodzie niepodobna wymyle bzdury, ktra nie znalazaby sobie poplecznikw. Entuzjacie te si to udao. Opacaj mu podre po Europie, urzdzaj spotkania, agituj w sprawie zaoenia gazety. A gazeta jest mu na gwat potrzebna. Ma wiatu co do powiedzenia. Gazeta! woa niezmordowanie. Gazeta za wszelk cen! Poow ycia za gazet! To podstawowe ogniwo, za ktre chwyciwszy, wycigniemy cay acuch! Lenin rwnie od tego zaczyna! Rankiem Entuzjasta uda si na pertraktacje z pani Anty. Co to za mdra kobieta! wrzeszcza radonie na cay Pensjonat. I pismo ma nieze. Troch za bardzo antykomunistyczne, ale to si da poprawi. Ju j skruszymy! Wrci do Pensjonatu pnym wieczorem markotny i zgaszony. Idiotka mrucza pod nosem jest w ogle przeciwko wszelkiemu komunizmowi. Pytam j, dlaczego mamy wyrzeka si prawidowego i dobrego komunizmu? A to cierwo w kko to samo: im komunizm bardziej prawidowy i lepszy, tym gorszy. Gdzie logika? Osobicie przywykem do Entuzjasty i nie mog wyobrazi sobie ycia bez niego. Kiedy wyjeda na swoje konferencje i spotkania, tskni za nim i wyczekuj jego powrotu. A i on po powrocie niemal rzuca mi si na szyj. ROZMOWA Z PISARZEM Wstyd przyzna, ale faktycznie nie znamy podstawowych mechanizmw systemu radzieckiego, chocia yjemy w nim dziesitki lat. Jak jest zbudowany i jak pracuje, powiedzmy, komitet rejonowy partii? Abstrahuj ju od KC. Chcecie, to opisz. Obawiam si, e nie bd mie z tego adnego poytku. Aby to opisa literacko, nie wystarczy usysze o tym z cudzych ust. Trzeba to samemu odczu i przey. Zajmijcie si emigracj! Tutaj wszystko wida jak na doni. Przecie sami yjecie w tym tumie. A w jakim celu? Pokaza, e emigracja jest zem, to dziaa na rzecz radzieckiej propagandy. Mwi, e jest dobrem, to kama. Tak atwo tego nie wydrukuj. Czy wiecie, kto jest gwnym wrogiem radzieckiego emigranta? Inny radziecki emigrant, ktry przyjecha wczeniej. T sam porcj uwagi i dbr Zachd musi dzieli na wci rosnc liczb pretendentw. A my jestemy w wyjtkowo kiepskiej sytuacji. Ze Zwizku Radzieckiego wyjechaa na Zachd masa prostactwa, z pretensjami do talentu. Ona to w pierwszym rzdzie stara si zdusi przebyski talentu wrd swoich. Emigracja jest w ogle dyktatur beztalencia. Jechaem tu z myl, e rosyjscy pisarze otworz przede mn ramiona. e, niby to, rosn nasze szeregi i teraz jeszcze silniej bdziemy bi wsplnego wroga! Nic z tego. adnego wsplnego wroga nie ma. S tylko osobici wrogowie. Wrogiem zawsze jest ten, kto ci bliszy i kto bezporednio zagraa lub przeszkadza twej egzystencji. Wyjedajc z Moskwy, liczyem na sukces i dobrobyt. Lecz to, co z Moskwy wydawao si sukcesem, w rzeczywistoci okazao si rozdtym ubstwem. Wszystkie moliwoci drukowania i posiadania jakiej prasy przechwycili tacy sami dranie jak ja, ktrzy tu przyjechali wczeniej. UMIE I ROZUMIE Pisarz spdzi ycie w radzieckim spoeczestwie, nie zrozumiawszy niczego z jego mechanizmw. Nie jest wcale wyjtkiem. Osobn rzecz jest umie y w danym spoeczestwie i w tym celu co o nim wiedzie, osobn za rozumie mechanizmy tego spoeczestwa. Ciekawe, e najbardziej niedorzeczne wyobraenia o spoeczestwie radzieckim maj jego obecni krytycy. Za kamstwo uwaaj oni wszystko, co twierdzi oficjalna nauka radziecka i przez to skazuj si na jeszcze wiksze kamstwo. Homososi nie potrzebuj rozumie mechanizmw swego spoeczestwa, gdy zrozumienie tych mechanizmw nie polepsza ich zdolnoci ycia w spoeczestwie. Potrzebuj fikcji, bowiem ta potwierdza ich postpowanie okrelone zastan sytuacj.

PRZESUCHANIE Jak mona rozbudzi terroryzm w Zwizku Radzieckim? To bardzo proste. Podrzuci bro, a zwaszcza materiay wybuchowe. Nauczy ludzi posugiwa si broni i robi bomby. Nastpnie dostarczy rodki transportu, mieszkania i domy, dokumenty, ywno i inne rzeczy. Zlikwidowa system meldunkowy i obowizek pracy w jakiej instytucji. Rzecz jasna, znie kar mierci, wprowadzi zachodnie sdownictwo, polepszy warunki w zakadach penitencjarnych. Kiedy tego wszystkiego dokonacie, nie bdziecie si mogli opdzi od chtnych do dziaalnoci terrorystycznej. A tak bez artw? Ja nie artuj. Czy wiecie, w czym ley zasadnicza rnica midzy Zwizkiem Radzieckim i Zachodem? Tutaj walczy si z terroryzmem, a w Zwizku Radzieckim walczy si z moliwoci jego pojawienia. Tutaj lecz chorob, a tam zajmuj si profilaktyk. Wiecie, co najbardziej oburza radzieckich emigrantw na Zachodzie? Terroryzm. HOMO SOVIETICUS Na uniwersytecie odbywa si konferencja na temat: Homo sovieticus". Zaproszono nas; pensjonariuszy". Po co? zdziwi si Maruda. Jako ywe okazy powiedzia artowni. Mia racj. Oratorzy, przekrzykujc jeden drugiego, wyjaniali nam, co to takiego czowiek radziecki. Rzucali cytatami, sypali liczbami, faktami, nazwiskami. Demonstrowali na wszelkie moliwe sposoby, jacy to s mdrzy i wysoce moralni w porwnaniu z tpym i podym bydlciem zwanym czowiekiem radzieckim. Potem poprosili nas o wypowied. Nasi wypchnli mnie, jako jedynego wrd pensjonariuszy" mwicego po niemiecku. Jestem charakterystycznym przedstawicielem tej rasy ndznych i podych istot, ktre wy raczycie nazywa homo sovieticus powiedziaem. Czuj si pochlebiony charakterystyk, jak nam tutaj dalicie. W istocie, moi panowie, jestemy o wiele gorsi. W swoim czasie zdoalimy zniszczy potne pastwo stworzone przez przedstawicieli najwyszej rasy homo sapiens i stworzy swoje potne pastwo, w obawie przed ktrym wy tutaj wybaczcie mi moje ordynarne okrelenie dawno ju narobilicie w gacie. Jestemy, moi panowie, o wiele bardziej niebezpieczni. A wiecie dlaczego? Nie jestemy a takimi idiotami, jak bycie sobie yczyli. A przede wszystkim umiemy przegrywa nie tylko na cudzy, ale i na wasny rachunek. Nikt mi nie klaska. Do domu" wracaem sam. Ty bawanie! mwiem sobie dawno powiniene zrozumie, e ci ludzie s zainteresowani w faszywym obrazie czowieka radzieckiego, bowiem nim si karmi. Prawda za nie wykarmi nikogo. Przyczynia jedynie cierpie temu, kto jej szuka i budzi zo tych, do ktrych poszukiwacz apeluje. Przechod na prawosawie albo daj si obrzeza, pki nie jest za pno! I zgadzaj si ze wszystkim, co o nas mwi zachodni mdrale! PRZESUCHANIE Czym kieruj si ludzie radzieccy emigrujcy na Zachd, kiedy godz si zosta agentami KGB? Jaki procent emigrantw stanowi agenci KGB? Jakie zadania otrzymuj? Dla etatowych pracownikw KGB praca na Zachodzie jest stosunkowo dobr prac. O moliwo popracowania na Zachodzie tocz si boje. Zwykli obywatele godz si zosta agentami KGB z rozmaitych przyczyn. Trudno tu uoglnia. Niektrzy po prostu dlatego, e s od stp do gw ludmi radzieckimi. Inni, bo daje to moliwo wyjazdu na Zachd. Jeszcze inni na wszelki wypadek. Znam jednego emigranta, ktry sam zaproponowa, e zostanie agentem KGB, bowiem obawia si, e wojska radzieckie wkrocz niebawem do Zachodniej Europy. Wyliczenie procentu ludzi bdcych agentami wrd emigrantw jest niemoliwe. Wikszo formalnie w ogle nie uwaa si za agentw, jako e nie podpisywaa adnych zobowiza. Wyrazili sw zgod ustnie, czsto porednio, aluzyjnie. Oprcz tego, KGB w zasadzie moe wykorzysta do swoich celw kadego emigranta. Nawet wrogw radzieckiego reymu. Na przykad, pozwalajc na korespondencj i rozmowy telefoniczne z rodzin i przyjacimi, KGB otrzymuje wane informacje. A ju sam fakt pozwolenia na korespondencj i telefony odgrywa swoj rol, siejc podejrzenia co do wsppracy z KGB. Co wiecie o zadaniach, ktre otrzymuj agenci KGB przyjedajcy tutaj w postaci emigrantw? Gwnym zadaniem stojcym przed wszystkimi jest zla si ze spoeczestwem zachodnim i znale rodki egzystencji. Niektrzy otrzymuj zadania indywidualne. Na przykad, N. otrzyma zadanie propagowania obecnego radzieckiego kierownictwa jako najbardziej liberalnego i miujcego pokj oraz rozprzestrzeniania legendy, jakoby w kierownictwie radzieckim znajdowao si paru jastrzbi", ktrzy niby to chc odrodzenia stalinizmu. O wiele powaniejsze zadanie indywidualne otrzyma M.: uporzdkowa zaopatrzenie urzdnikw redniego szczebla KGB i KC we wszelkiego rodzaju zagraniczne ciuchy" skrzane marynarki, dinsy, kouszki, rodki antykoncepcyjne... Zajmuje si tym nie najgorzej. A jakie konkretne zadanie otrzymalicie Wy? Zostawiono mi jak gdyby pen swobod dziaania. Lecz, jeli mam by szczery, moja rola nie jest jasna nawet dla mnie samego. Kiedy agentw jest mao, ich dziaalno cile si okrela. Gdy jest ich duo, nie ma takiej potrzeby. Nie wymaga si wwczas od agenta cile okrelonej linii postpowania. Z masy rozmaicie postpujcych agentw mona wybra odpowiednie jednostki do okrelonych zada, a dowolny czyn agenta rozpatrywa pod ktem moliwego wykorzystania. Co postanowilicie? Powiedzie wam, kim jestem; poprosi o pomoc w urzdzeniu si tutaj i wykorzysta moje zdolnoci zawodowe.

 A jakie mamy gwarancje, e nie bdziecie pracowa dla KGB? Co? Nauczcie! ROZMOWA Z PISARZEM Zbyt surowo osdzacie ludzi. Czybymy byli a takimi ndznikami? Czybymy byli jedynie cyferkami w cudzych rachunkach? Przecie kady z nas ma swj wasny los. Przecie co tam zaley rwnie i od nas! Proces masowy a priori nie liczy si z indywidualnoci. W podym spektaklu nie mog uczestniczy wybitni aktorzy. Kimkolwiek byliby ci aktorzy, otrzymuj ndzne role. Nie mog si z tym zgodzi. Sam, na przykad, wytrzymaem wieloletni, zaart walk. To wszystko jest wliczone w reguy gry. Zmusi ludzi silnych do zaartej walki o gupstwa i przeciw gupstwom to jedna z zasad systemu. Przykre. A przecie mgbym przynie Rosji ogromny poytek, gdyby zechciano mnie wykorzysta. Ju si Was wykorzystuje. Jak?! Przez to, e wyranie nie chce si Was wykorzysta. Nie rozumiem. Wyjanijcie! Niestety nie mog. Sam nie rozumiem. Mymy tu wszyscy powariowali. Mam jednego znajomego. Te emigranta. Mieszka tutaj od szeciu lat. Nie mwi ani sowa po niemiecku. A po rosyjsku zacz mwi z niemieckim akcentem. mieszne, nie? Bardzo. Za to waciciel naszego Pensjonatu doskonale nauczy si rosyjskich przeklestw. Klnie caymi dniami, szczeglnie w obecnoci kobiet. mieszne, nie? Bardzo. OBIEKT Zagadkowy obiekt ronie z kadym dniem. Lecz robotnikw zupenie nie wida. Nie wida rwnie, kiedy dowozi si materiay budowlane. Budynek ronie jak gdyby od wewntrz, z ziemi. Jak ywa istota. Potna i straszna. Tajemnicze cylindry przypominajce wiee redniowiecznych zamkw wzniosy si ju ponad wszystkie budynki w naszej dzielnicy. Podchodz teraz codziennie do okna, eby zobaczy, jak bardzo wyrs mj Obiekt. Jego przeznaczenia wci nie mog odgadn, chocia rozpatrywaem wszelkie moliwe warianty: od wizienia do paacu kultury i kocioa. PRZESUCHANIE Co wiecie o Instytucie Prognoz Spoecznych? Pracuje tam paru moich znajomych. Z ich opowiada mogem sobie wyrobi bardzo oglny obraz owego IPSu. Miaem szans, aby mnie tam przyjto, ale odmwiem. Dlaczego? Pracownikw IPSu dopuszcza si do najtajniejszych spraw, automatycznie staj si osobami niewypuszczalnymi". A mnie wtedy od czasu do czasu puszczano za granic. I chciaem wyjeda. Oprcz tego pracownikom IPsu nie wolno publikowa swych prac, a ja miaem nadziej wyrobi sobie nazwisko w nauce. Czy si to Wam udao? Nie. Tak czy inaczej musiaem zajmowa si badaniami, ktrych wyniki z miejsca traktowano jako tajne. A publikowa mogem tylko to, co miecio si w ramach ideologu. W ten sposb nie mona wyrobi sobie nazwiska w nauce. Co udao si Warn jednak dowiedzie o IPSie? Pocztkowo planowano, e ten instytut bdzie centrum badawczym Akademii Nauk Spoecznych przy KC KPZR. Celem jego miao by badanie oglnych tendencji rozwoju ludzkoci w naszych czasach i perspektyw na przysze stulecie. Ale sekretarz KC od spraw ideologicznych powiedzia, e marksizm ju dawno ostatecznie rozwiza ten problem. Czyli nie ma co traci si i rodkw na stworzenie instytutu, ktry tak czy owak nie powie niczego nowego. Wtedy zainteresowano si instytutem w KGB. W jakim sensie? W przyszej wojnie najbardziej zoonymi problemami bd problemy socjalne, tzn. problemy organizacji ycia w opanowanych przez nas (to przyjmowano jako aksjomat) krajach Europy Zachodniej. Trzeba ju teraz opracowa wszelkie moliwe warianty naszych dziaa w Europie Zachodniej po zwycistwie. Trzeba uwzgldni dowiadczenie Niemcw i by gotowym do pracy z dokadnoci mechanizmw zegarowych, ale z uwzgldnieniem moliwych wariantw. O jakie warianty chodzio? O rne warianty dla rnych krajw i rnego ich stanu w wyniku czy to poddania si, czy klski. Wprowadzono pojcie socjologicznego typu sytuacji odnonie organizowania ycia publicznego. Opracowywano teoretyczne modele postpowania. Jeeli chodzi o konkretne rejony Europy, to opracowano system kryteriw oceny ich stanu, tak aby mona byo od razu wprowadzi w ycie odpowiedni wariant organizacyjny. Przy czym zarwno kryteria oceny, jak i warianty organizacyjne powinny by dostatecznie proste. Na tyle proste, eby, na przykad, dowodzcy armi lub przedstawiciel Sztabu Gwnego mg podj decyzj i wyda rozkaz. Sukces moe zalee dosownie od kilku godzin.

 Jaki poziom mogy osign badania IPSu obecnie? Przypuszczam, e adnego. Jak to rozumie? To bardzo proste. Nadzieje na odkrycia naukowe w sferze przepowiadania przyszoci s bezpodstawne. Po pierwsze, przepowiadanie przyszoci jest w ZSRR przywilejem najwyszych wadz partyjnych i jakiemu tam naukowemu zgromadzeniu nie pozwala si na dokonywanie takich odkry. A po drugie, przyszoci si nie przepowiada, lecz planuje. Przyszoci zasadniczo nie mona przewidzie. Lecz mona j zaplanowa. Przecie historia w pewnej mierze i formie dy do postpowania wedug planu. To jak z planami picioletnimi: wypenione zostaj jako zalecenia, nigdy jako przepowiednie. Problem nie polega na tym, co nastpi, lecz na tym, co naley uczyni, aby historia sza w upragnionym przez nas kierunku. No, a jakie tam mona osign wyniki w planowaniu przyszoci? W Zwizku Radzieckim nie brak genialnych chopaczkw, ktrzy za minimalne wynagrodzenie gotowi s robi cuda. Ale wtpliwe, czy cuda te zostan wprowadzone w ycie. Dlaczego? Dlatego, e zrobiono je za ndzne wynagrodzenie. A za due wynagrodzenie robi si tam tylko chatur. PAMI Wydao mi si nagle, e id po moskiewskiej ulicy. Moskwa... Najbardziej szare i nudne miasto na wiecie. Najbardziej okrutne i beznadziejne. A zarazem najblisze i najdrosze. Przyszo ludzkoci. Przyszo nikczemna, lecz mimo wszystko przyszo, ktra zastpi jasn i dynamiczn przyszo Zachodu. Ale czy nie wydaje mi si tylko, e mj kiepski los na Zachodzie, stanie si w przyszoci losem samego Zachodu? Byoby dobrze, gdyby tak byo. Lecz obawiam si, e tak nie jest. Obecna sytuacja na Zachodzie jest szczytem tego, co ludzko w ogle moe osign pod kadym wzgldem; jest wyjtkiem w historycznej monotonii. Teraz ju tylko w d, ku gorszemu, ku regularnej monotonii. Utrzyma obecny stan Zachodu jak najduej oto problem numer jeden dla... Dla kogo? Jakkolwiek byoby to dziwne dla nas, dla homososw. W Moskwie miaem przyzwoite jak na moskiewskie warunki mieszkanie. Kiedy je otrzymaem, byem szczliwy. O adnym polepszeniu moich warunkw mieszkaniowych ju nie marzyem to by szczyt moich materialnych moliwoci. Dwa lata cieszyem si moim szczciem. Cae dwa lata. Ile to w moim mieszkaniu wypito wina, wypowiedziano sw, przemylano idei! Zaledwie dwa lata. A teraz wszystko to znikno bez ladu. Miaem w Moskwie wielu znajomych gotowych w kadej chwili wypi ze mn i pogada. W Moskwie byli ludzie, ktrzy wycigali ze mnie pomysy, wykorzystywali je i cenili. Niechby nawet dla siebie, nie dla mnie! Ale dawanie czego ludziom to te ycie. A tutaj mam kompanw od przypadku do przypadku i to na krtko. Nikomu si tutaj nie chce eksploatowa mego intelektu. Gdy tylko ludzie, ktrzy mogliby to zrobi, odkrywaj si mego intelektu, nie wiedzie czemu ogarnia ich strach i znikaj. A teraz wanie dojrzaem do takiego stopnia, e mgbym natchn swoimi ideami ca akademi nauk. Skoczyy si papierosy. Trzeba u kogo zachapa". Ale miasto dosownie wymaro. Co bdzie, jeli wami si do automatu z papierosami? Przypomniaem sobie sowa jednego z instruujcych mnie tajniakw: tylko adnych kryminalnych wybrykw! Szkoda byoby, gdyby przepad z powodu paczki papierosw. Daem sobie sowo, e pierwszemu, kto poczstuje mnie papierosem, sprzedam dusz. Lecz myliwi polujcy na dusz radzieckiego czowieka nie pojawili si. We nie widziaem zupenie wymare miasto. Szukaem czowieka. Wszystko jedno jakiego. Wydao mi si, e oto w tym pomieszczeniu s ludzie. Wchodz pusto. Zaraz za rogiem zobacz czowieka!... Nie ma nikogo... ROZMYLANIA NA MOCIE Stoj na mocie i patrz, jak w oddali onierze Specjalnego Batalionu Desantowego, ubrani w jaskrawopomaraczowe kamizelki nadmuchuj pontony. Sdzc po ich gestach, wydaj z siebie jakie dwiki. Te dwiki jednak zaguszaj krzyki mew, mefistofeliczny chichot i kwakanie kaczek karmionych przez byych hitlerowskich przestpcw i przez przysze ofiary przestpcw komunistycznych. onierze zaadowali si na pontony i podpywaj do mostu. Znaj ju mnie. Co tam krzycz, miej si, machaj rkami. Pozdrawiam was, onierze Specjalnego Batalionu Desantowego! krzycz w odpowiedzi i witam ich przez podniesienie rki (przypomina to heil"). Weselcie si, gobeczki! Wkrtce nadejd nasi onierze i przekuj wam wasze pontony. Chocia wasza rzeczuka wrblowi po kolana, potopi was w waszych kamizelkach ratunkowych niczym kocita. Wecie mnie do siebie na sub, a naucz was, jak da upnia radzieckim onierzom. A jak, jeli to nie sekret? sysz za sob kpicy gos. Trzeba mie jedno, a mianowicie nie mie niczego. O, Pan to pewno filozof! Nie, zaledwie radziecki emigrant. Czowiek co mrukn i znik. Sdzc po jego wieku, zapewne raz ju dosta po gowie od radzieckich onierzy. Wkrtce mj wojowniczy nastrj ustpi miejsca trzewemu pesymizmowi. Chocia Zachd wydaje si chaotyczny, lekkomylny i bezbronny, Moskwa nigdy nie zapanuje nad caym wiatem. Moskwa moe obroni si przed kadym przeciwnikiem. Moskwa moe zada Zachodowi druzgoccy cios. Moskwa posiada wystarczajco duo rodkw, eby nabrudzi na caej kuli ziemskiej. Ale nie ma adnych szans na to, by sta si wadc wiata. eby zapanowa nad caym wiatem, trzeba mie

do swej dyspozycji dostatecznie wielki nard, uwaajcy si za nard panw i zdolny gra rol pana w rzeczywistoci. W Zwizku Radzieckim jedynie nard rosyjski nadaje si do tej roli. Jest baz i oparciem imperium. Lecz nie ma cech narodu panw. Jego pozycja w radzieckim imperium bardziej przypomina pozycj kolonii wszystkich pozostaych narodw. Dopki nard rosyjski nie stanie si najbardziej wyksztaconym, kulturalnym, zamonym i uprzywilejowanym wewntrz caego kraju, dopty o panowaniu nad caym wiatem nie ma co marzy. Mao tego, zostawszy uprzywilejowanym i panujcym narodem caego kraju, nard rosyjski bdzie jeszcze musia przewyszy inne narody we wszystkich podstawowych pokojowych sferach ycia. A na to trzeba dziesicioleci, jeli nie wiekw. Pooenie Rosjan w Zwizku Radzieckim tak si przedstawia, e mowy nie ma o rwnoci z innymi narodami, nie mwic ju o wyszoci. Nawiasem mwic, Rosjanie, ktrzy w jaki sposb wznieli si ponad mas swych wspplemiecw, sami nie dopuszcz do odrodzenia si Rosji jako narodu. Krtko mwic podsumowaem moje rozmylania mona snu supergenialne plany. Nie mona jednak ich zrealizowa z powodu drobiazgu nie zasugujcego nawet na uwag. Mj ojciec jeszcze przed wojn opowiada mi tak oto anegdot: W pewnym urzdzie odbywao si kolejne zebranie. Na porzdku dnia stay dwa zagadnienia: l) budowa stodoy; 2) zapewnienie obfitoci przedmiotw codziennego uytku w komunizmie. Z powodu braku desek zebrani od razu przeszli do omwienia punktu drugiego. Moskwa mogaby zbudowa potny gmach wiatowego imperium, ale jak na zo brakuje desek. W PENSJONACIE W Pensjonacie panuje witeczne podniecenie: Entuzjasta dosta kosza od swojej ukochanej sprztaczki. Przyczyna kosza: sprztaczka podwyszya opat za usugi, poniewa w kraju szaleje inflacja, a Entuzjasta nie zaspokoi uzasadnionych da sprztaczki. Cynik powiedzia, e Entuzjasta popeni niewybaczalny bd, bo jeszcze wicej straci na prostytutkach: te zwikszyy opaty nie ptorakrotnie, jak sprztaczka, lecz dwukrotnie. Entuzjasta zrozumia, e popeni gupstwo i rzuci si naprawi bd. Ale byo ju za pno: sprztaczka oddaa jego czas emigrantowi z Polski. Cynik powiedzia, e w ten sposb wyrazia swoj solidarno z Solidarnoci". Zachd mimo wszystko walczy z zagroeniem radzieckim. Entuzjasta przekl amerykaskiego prezydenta, zachodnioniemieckiego kanclerza i rzymskiego Papiea. MY I ZACHD Zobaczyem w gazetach portret jednego z najwstrtniejszych radzieckich przywdcw. Nie mogem opanowa ciekawoci. I zamaem sw przysig niezagldania do prasy zachodniej. Okazuje si, e zakaa rodzaju ludzkiego zdecha. Zdecha po prostu ze staroci, a w gazetach aluzje, e go usunito". Nazywaj go geniuszem zakulisowych kremlowskich machinacji". A by wybitnym otrem i przecitniakiem sam miaem z nim nieraz do czynienia i pracowaem dla niego. Jako moliwych nastpcw gazety wymieniaj wraki, ktrym pora na tamten wiat te pod osiemdziesitk. Im take przypisuj cechy wybitnych osobistoci, chocia w sensie negatywnym. Wr na temat przyszych zmian w kierownictwie i w polityce Kremla". Gdzie ley przyczyna takich karykaturalnych pomyek ludzi zachodnich w ocenie zjawisk naszego ycia? W tym, e nasze ycie mierz wasn miar. A oprcz tego nie chc przyzna, e wyprowadzaj ich w pole moskiewskie prymitywy, ktre pobiy pod tym wzgldem wszelkie historyczne rekordy. Jeeli owin ci wok swego palca geniusz za to zrozumiae. To uzasadnione. Mona nawet by z tego dumnym; e to niby nasza godno nie pozwala nam upa a tak nisko. Lecz eby partner, ktry ci ogra, by nawet nie czowiekiem, a jedynie prymitywn funkcj spoeczn w postaci istoty czekoksztatnej nie, czego takiego by nie moe! W rezultacie, najprymitywniejsi pod wzgldem intelektualnym partyjni urzdnicy w rodzaju Stalina, Chruszczowa, Breniewa, Susowa, Gromyki i im podobnych przeksztacaj si w zachodniej wyobrani w geniuszy za. Niechby i za, ale geniuszy. PAMI Czeka Was okres rozpaczy i zagubienia mwiono mi w Moskwie. Ale to szybko przejdzie. Wierzyem moim zleceniodawcom. Nie byem dla nich pierwszym, ani ostatnim. Znaj spraw z dokadnoci podrcznikw arytmetyki dla klas pocztkowych. Niechby tylko ta bezpieczniacka arytmetyka sprawdzia si w moim przypadku. Niech rozpacz i zagubienie min jak najprdzej! Niech si stanie jasno! Wszystko jedno, jaka. Ryzykowna, awanturnicza, drobnomieszczaska, amoralna, przestpcza, chwalebna, dwulicowa... To czekanie zmczyo mnie. Ciesz si za ciebie mwi Inspirator. Poyjesz sobie jak krl. Nie tra ani chwili. Nie a tak wiele ycia ju nam zostao. A czemu to sam nie udasz si do tego zachodniego raju? zapytaem. Wykluczone westchn. Skazany jestem na pobyt tutaj. Zreszt nie mog pojecha w celach turystycznych nawet na Ural, czy na Syberi. Tylko do cile wyznaczonych sanatoriw. Tylko na dacze". Pilnuj mnie nawet w publicznych toaletach. O PRZYSZEJ WOJNIE Po Pierwszej Wojnie wiatowej wydawao si, e nastpna wojna bdzie chemiczna, a caa ludzko zginie od gazw mwi Inspirator.

 Lecz wojna nie bya chemiczna. I ludzko nie wygina, lecz prawie dwukrotnie wzrosa. Teraz wydaje si, e trzecia wojna wiatowa bdzie wojn atomow, a caa ludzko zginie od bomb jdrowych i od promieniowania. Wcale nie bdzie atomowa. I ludzko ocaleje. Chyba jeszcze bardziej si rozmnoy. Dlaczego ma nie by atomowa? Dlatego, e to nie jest nam na rk. Nie pozwolimy, by bya atomowa. Narzucimy wiatu taki rodzaj wojny, jaki nam jest wygodny. A nasz przeciwnik na to pjdzie. To nie hipotezy, ani nie brednie wariata. Wszystkie nasze wysiki id w tym kierunku. W zasadzie rozwizalimy ju ten problem. Potrzeba nam paru lat, aby absolutnie si upewni. Oto dlaczego z takim zapaem walczymy o pokj. Przysza wojna mwi Inspirator tak czy inaczej bdzie wojn mas ludzkich przeciwko innym masom ludzkim, a nie techniki przeciw technice. Czowiek zawsze bdzie podstawow broni w wojnie, poniewa jest on nosicielem broni. Gwnym teatrem dziaa wojennych bdzie mimo wszystko Europa Zachodnia. Taka jest nasza wola. I narzucimy j wiatu. Oto dlaczego musimy za wszelk cen odizolowa Europ Zachodni, zneutralizowa j, zdemoralizowa, rozdzieli, przeora. Dlatego wanie nasza obecno tam w dowolnej postaci jest naszym celem strategicznym.

PRZESUCHANIE Czy obecna radziecka emigracja to ze strony wadz ustpstwo, czy te przemylana operacja? Emigracja jest wypadkow wielu czynnikw midzy innymi tych, ktre wymienilicie. Czy przynosi krajowi straty, czy korzyci? Pomijajc paru wybitnych twrcw kultury, straty dla kraju s znikome, a poytki widoczne goym okiem. A ucieczka mzgw? Kraj opucio, na przykad, wielu matematykw. A upadek caych dziedzin kultury? Prasa porwnuje to ze stratami Niemiec hitlerowskich wskutek emigracji. Porwnanie to nie ma sensu. To emigranci wyobraaj sobie, e po ich wyjedzie w Zwizku Radzieckim nastpi absolutny krach. To kamstwo i samooszukiwanie si. Matematycy, o ktrych wspomnielicie, to postacie nieznaczce. Poziom radzieckiej matematyki nie obniy si ani na jot wskutek ich wyjazdu. Rwnie straty w muzyce i w balecie s do odrobienia. Czy naprawd sdzicie, e kraj o takich niewyczerpanych rezerwach ludzkich talentw uschnie od tego rodzaju ubytkw? Ale emigracja odegraa ju rol, na ktr liczyo kierownictwo radzieckie. Teraz bd j ostro hamowa. A wiatowa opinia publiczna? A pragnienie ludzi opuszczenia kraju? Nie wyolbrzymiajcie znaczenia jednego i drugiego! Nie sdcie, e radzieckie kierownictwo jest bojaliwe. Na emigracj pozwolono nie ze strachu przed Zachodem, a z rozumnego wyrachowania. A jeeli zgodnie z analogicznym wyrachowaniem okae si niecelowa, to si j przyhamuje niezalenie od tego, czy na Zachodzie podniesie si szum z tego powodu. Zachd, zdaje si, nie jest ju skonny do robienia szumu w tej sprawie. Mwicie tak, jak bycie byli oficjalnym przedstawicielem radzieckim udzielajcym wywiadu dla prasy. Radzieccy przedstawiciele nie zawsze kami. Jeeli emigracja jest dla Zwizku Radzieckiego wygodna, to po co kierownictwo radzieckie miaoby j hamowa? Kierownictwo radzieckie ma na gowie wiele innych kopotw. Zmuszone bdzie do przyhamowania emigracji, eby rozwiza inne, waniejsze problemy. Ale przyhamowanie emigracji wzmocni ruch dysydencki w kraju! Gwne siy dysydenckie ju z kraju wyrzucono. W zasadzie cay ruch wyczerpa si. Ludzie w Zwizku Radzieckim dowiedzieli si, e emigracja to nie aden raj. A na Zachodzie przekonano si, e nie wszyscy dysydenci to wcielone anioy. Krtko mwic, kierownictwo radzieckie wypucio zbyteczn par z radzieckiego kota i wybuch nie nastpi. Trzeba wielu lat i nadzwyczajnych okolicznoci, by powstay warunki dla nowego, potencjalnego wybuchu. Jakie, na przykad? Na przykad, nowa wojna wiatowa. SUCHY Kr suchy, jakoby wyznaczono mnie do kierownictwa przyszego Centrum". Profesor bdzie pono dyrektorem. Dama zastpc do spraw oglnych i kadrowych, a ja zastpc do spraw naukowych. Entuzjasta zmieni si nie do poznania. Widzc mnie, ju z dala wydaje z siebie radosne okrzyki i umiecha si. Podczas wieczornych dyskusji przytakuje mi, nawet, gdy natrzsam si z jego prawidowego socjalizmu. Chocia nie bardzo wierz w realno tych plotek, przyjemnie jednak, e gdzie tam bior mnie pod uwag.

RZECZYWISTO Stan szczliwoci trwa zaledwie par dni. Entuzjasta wrci do Pensjonatu bardziej radosny ni zwykle i od razu bez powodu przyczepi si do mnie. Czyli suchy si nie potwierdziy. Poczekajcie powiedziaem Entuzjacie lodowatym tonem, pragnc zepsu mu dobre samopoczucie jeszcze wyznacz mnie na dyrektora Centrum"... Nie na zastpc, a wanie na dyrektora!... Wtedy poka Warn, co to takiego prawdziwy socjalizm! Entuzjasta zblad i zacz co bekota o cieraniu si pogldw wrd osb o tych samych pogldach. Za pienidze zaoszczdzone na sprztaczce kupi sobie na wyprzeday dinsy i kouszek marzenie homososa.

PRZESUCHANIE Co wiecie o badaniach w dziedzinie parapsychologii w ZSRR? Mwio si o tym w Komitecie Intelektualistw, ale bardzo oglnikowo. Mniej wicej w takim duchu: najpotniejszym rdem wszelkiego za i najpotniejsz broni jest mzg czowieka. Jednoczenie najtasz i najatwiejsz do opanowania. Po co wydawa ogromne sumy na bro atomow i bakteriologiczn, ktra w wypadku masowego uycia zapewne wymknie si spod kontroli i ktrej nastpstwa z pewnoci zakocz si katastrof wiatow. O wiele bardziej interesujce jest skupi uwag na ludzkim mzgu i znale sposoby wpywania na. To, co tutaj nazywa si parapsychologi i stanowi przedmiot zainteresowania radzieckich niewydarzecw, jest jedynie maskowaniem tego programu. Ale przecie ta synna uzdrowicielka" jest faktem! Istniej rwnie liczne wiadectwa oddziaywania na psychik z odlegoci!... Na przykad, przekazywanie informacji!... Ta uzdrowicielka w dziewidziesiciu dziewiciu procentach jest oszustk i radzieck lip". W sam raz dla zachodnich sensacji. I dla rnego rodzaju radzieckich kalek. Takich uzdrowicielek w Rosji byo do licha i troch. Co si tyczy dziaania na psychik z odlegoci, s to bajki dla ignorantw. Takiego rodzaju suchy rozsiewa si specjalnie po to, aby odwrci uwag od rzeczy najwaniejszej od wynalezienia broni oddziaywujcej na mzg drogami kontrolowanymi naukowo. Jeeli za chodzi o wpywanie na wol i wiadomo ludzk z odlegoci, to potne i idealne" rodki ku temu, dawno ju istniej i dziaaj: ideologia, propaganda, manipulowanie wiadomoci mas. I ten wpyw dawno jest ju zrealizowany w praktyce. ODKRYCIE Budynek Pensjonatu jest do stary. adnego zsypu na miecie. Wynosimy je w torbach plastikowych do piwnicy, gdzie stoj pojemniki. Pewnego razu, woywszy torb do mietnika, zwrciem uwag na kawaki papieru ze sowami napisanymi po rosyjsku. No i co pomylaem sobie ty rwnie wyrzucasz kup takich kawakw. I poszedem do siebie. Co jednak kazao mi zawrci i pozbiera papierki. Zamknwszy si w pokoju zoyem kawaki do kupy. Chocia paru brakowao, to jednak mona byo odczyta. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa by to brudnopis dokadnej informacji o postpowaniu radzieckich emigrantw w tym miecie. Ju wczeniej byem pewny, e takie donosy pisuje si tu regularnie i e nie jeden si tym zajmuje. Bya to jednak pewno abstrakcyjna. Odczuwaem j tak, jak czowiek syty odczuwa fakt, e gd oznacza niedostatek jedzenia i e wielu ludzi na kuli ziemskiej goduje. Ale majc w rku rzeczywisty donos, poczuem si jak czowiek, ktry sam goduje. Kto jest autorem tego donosu? Dla kogo jest on przeznaczony? Oczywicie najprociej byoby stwierdzi, e wszyscy pisz donosy na wszystkich i y sobie spokojnie. Spokojnie? A jeeli w tych donosach jest mowa o tobie? A jeeli mog one wpyn na twj los? Nie, nie wolno tego bagatelizowa! Trzeba rozpocz obserwacj radzieckich emigrantw wynoszcych miecie oraz ich papierkw. Wczeniej czy pniej powinno trafi si co, co ciebie dotyczy. Przede wszystkim trzeba to robi zgodnie z metodami konkretnej socjologii i wykaza cierpliwo. Gdyby moi byli koledzy dowiedzieli si, w jaki sposb wykorzystuj moje przygotowanie zawodowe i zdolnoci, pkliby ze miechu. Nowa dziedzina nauki: socjologia mietnika. A ja, a wstyd powiedzie, liczyem na to, e zaproponuj mi dobr prac na solidnym uniwersytecie lub w instytucie badawczym. OBIEKT Im duej przygldam si mojemu Obiektowi, tym mniej wydaje mi si niedorzeczny i tym bardziej wada moj wyobrani. Przypomina ruiny gigantycznego, redniowiecznego zamku. Na miejscu budowniczych zostawibym go w takim wanie niedokoczonym stanie przypomina o znikomoci wszelkiego istnienia. MY I ZACHD Od czasu do czasu demaskuj tu radzieckich szpiegw. Ale jak to robi? Nikt by si tutaj nie zdziwi, gdyby agencja TASS ogosia, e w takim to a takim czasie, w takim to a takim miejscu, grupa radzieckich szpiegw przekroczya granic w kierunku Zachodu; prosimy suby graniczne i wadze zachodnie, aby nie przeszkadzay w przejciu i okazyway pomoc radzieckim wywiadowcom, ktrzy przekraczaj granic w celach naukowych wykradania tajnych odkry naukowych i technicznych wynalazkw. CIENIE PRZESZOCI Moje stosunki z Dam polepszaj si. Znalazem si wrd osb, zaproszonych do niej do domu. Zebra si tam kwiat emigracyjnej spoecznoci. Byo do wesoo. Zgodnie z radzieckim zwyczajem duo pito i arto. piewano pieni rosyjskie, midzy innymi Katiusz". Czonek starego szlacheckiego rodu by przekonany, e to stary rosyjski romans. Poprawiem go: romans cygaski! Chtnie si ze mn zgodzi. I zacz mwi do mnie na ty" kropka w kropk jak w ndznej moskiewskiej knajpie. Byo mi bardzo przyjemnie. I tgomy si z nim zbratali. Pop, ktry nigdy nie by w ZSRR, mwi o

potnym renesansie religii w Zwizku Radzieckim. Wszyscy go solidarnie poparli. Ja te si przyczyem. Doszo do tego powiedziaem e nawet starzy bolszewicy na zebraniach partyjnych zamiast Midzynarodwki" piewaj Ojcze nasz". A radzieckiego patriarch odznaczono za odrodzenie religijne orderem Rewolucji Padziernikowej. Pop powiedzia, e cerkiew przetrzymaa walk z reymem i e to jest najwaniejsze. Kiedy reym radziecki rozwali si, to wtedy ona... Rozwali si razem z reymem dodaem. Do popa nie doszo, co powiedziaem i automatycznie si ze mn zgodzi. Potem tumaczy si, e z moj replik zgodzi si machinalnie. Stosunkowo moda kobieta, ktr nie wiedzie czemu nazywano ksin, uspokoia zanudzajcego wszystkich popa; powiedziaa, e radziecki reym rozpadnie si nieprdko. Czowiek mwicy po rosyjsku z amerykaskim akcentem powiedzia, e on rwnie uwaa owo synne rosyjskie odrodzenie religijne" za wymys KGB. Poprosi, abym mu co opowiedzia na ten temat. Naopowiadaem ca mas historii i kawaw. Wrd nich kawa o tym, jak pop zagrozi wierzcemu, ktry odmwi caowania krzya, e poruszy spraw jego zachowania na zebraniu partyjnym. Czowiek z akcentem ze miechu o mao nie zwali si z krzesa. Ale wypowiedziaem rwnie zdrowe myli. Rosyjska cerkiew prawosawna podlega absolutnej i cakowitej kontroli wadzy. Gdyby tak odtworzy rzeczywisty obraz tej kontroli w detalach, tutaj po prostu by nie uwierzono. Pomylano by, e to wymys KGB. A dlaczego toleruje si w Zwizku Radzieckim religi? Bo kanalizuje ona okrelon doz niezadowolenia i pomaga wadzom w manipulowaniu masami spoecznymi. Jest wygodna. Wygodna rwnie gospodarczo. Znaem w Moskwie dobrych specjalistw dysponujcych bardzo bogatym materiaem na ten temat i mogcych napisa o tym sensacyjne ksiki, ktre rozwiayby zudzenia co do religijnego odrodzenia". Lecz te materiay s cile tajne, a drukowanie takich ksiek zabronione. Najostrzej strzee si materiaw, ktre demaskuj istot wspczesnej cerkwi rosyjskiej. Dlaczego? Dlatego, e wadze s zainteresowane w utrzymaniu istniejcego stanu rzeczy. Czowiek z akcentem poprosi mnie, bym poda nazwiska specjalistw, o ktrych wspomniaem, a take nazwiska agentw KGB w odrodzeniu religijnym" o ile s mi znane. Podyktowaem mu dug list, wczajc do wszystkich znanych mi pracownikw Instytutu Ateizmu i wszystkich moskiewskich inteligentw kokietujcych prawosawie. Ze szczeglnym zadowoleniem wymieniem popularnego w Moskwie gadu i wariata, ktry uchodzi za wodza i teoretyka neoprawosawia. Dlaczego sdzicie, e suy w KGB? zapyta czowiek z akcentem. Ja nie sdz powiedziaem ja wiem. Chodzilimy razem do szkoy. Ju wtedy by kapusiem. Ale moe si pokaja powiedzia Czowiek. Kapusie nigdy si nie kajaj powiedziaem. Mog przesta by kapusiami w braku potrzeby lub z wyrachowania. Ale, powtarzam, nie kajaj si, bowiem nie maj si za co kaja. Potem omawiano program przeksztacenia Rosji po upadku ustroju radzieckiego. Na pierwszym miejscu figurowaa, rzecz jasna, idea monarchii, ale z systemem wielopartyjnym i wolnymi zwizkami zawodowymi. Zainteresowaem si, co zamierzaj uczyni z fabrykami i z ziemi: przekaza w prywatne rce, czy zachowa wasno pastwow? Co zrobi z kolejami, lotnictwem, telewizj i innymi gigantycznymi organizacjami i gaziami gospodarki i kultury? Jak zamierzaj zorganizowa zarzdzanie krajem? I czy utrzyma imperium? Co do imperium, byli jednomylni: imperium powinno zosta utrzymane, dzieo Piotra Wielkiego naley kontynuowa. Co do innych problemw, to wystarczy przegna bolszewikw i wszystko uksztatuje si samo przez si. Powiedziaem, e maj racj. Ale niestety, bolszewikw w Rosji dawno ju nie ma, a pani domu moe potwierdzi moje sowa: bya czonkiem partii i nawet wybierano j do prezydium komitetu rejonowego, ale bya te zaart chrzecijank, nigdy za bolszewiczk i komunistk. Moje sowa wzbudziy nieoczekiwane poruszenie. Obecni spojrzeli z szacunkiem na pani domu: czonek komitetu rejonowego partii to to niczym tytu hrabiowski. Latorol rodu szlacheckiego powstaa, wyprostowaa si jak struna i stukna obcasami. FORMUA SZAKALI Do Pensjonatu podwiz mnie czowiek, ktry przed dziesiciu laty bawi na Zachodzie jako turysta i nie wrci do domu. O rodowisku emigracyjnym wyraa si z jawn pogard. Oto fragment jego opowieci: Przyjedamy na Zachd z poczuciem, emy wycierpieli i zasuyli na smaczny ksek, ktry Zachd obowizany jest nam da. Wycierpieli, owszem, ale nieliczni. Ale dlaczego zasuyli? Kto ma paci za cierpienia, nawet jeeli byy? I za czyje cierpienia? Zachd nic nam nie jest winien. Zachd robi wielki bd, przyjmujc nas i dajc nam moliwo osiedlenia si na nim. Ju za to jedno, e Zachd zadouczyni pretensjom radzieckich szakali, naley nim gardzi. Trzeba broni si przed nami rkami i nogami, trzeba si od nas odgrodzi elazn kurtyn"! Przypominam sobie taki wypadek po wojnie. Zostaem zdemobilizowany ... zapisaem si na Uniwersytet. W gmachu Uniwersytetu urzdzano wtedy co tydzie wieczorki odpoczynku". Pewnego razu wziem ze sob byego dowdc, ktry rwnie wyszed z wojska i jecha przez Moskw do domu. liczny chopak, obwieszony orderami. Ale chory. Zapa w Niemczech syfa i nie zdy si jeszcze z niego wyleczy. Na wieczorku zaj si dziewczyn z pierwszego roku. Ta oczywicie od razu na niego poleciaa. Przypomniaem mu, e jest chory. Powiedzia, e ma to w nosie nacierpia si, zasuy, wolno mu. Bierz od tego, kto ci winien powiedziaem. Co ma do tego ta dziewczyna?! Nie jest winna ani wojnie, ani twoim ranom, ani twoim chorobom. Nie zwraca uwagi na moje argumenty. Powiedziaem wtedy kategorycznie: albo zostawisz t dziewczyn w spokoju, albo powiem jej, e jeste chory! Dziewczyna nie daa mi wiary. Powiedzia jej, e mu zazdroszcz, bo sam mam na ni ochot. I poszed z ni. Od tej pory nienawidz tych, ktrzy daj tego, co im si adnym prawem nie naley, od tych, ktrzy nie s im nic winni. PROMIENIE PRZYSZOCI

W Pensjonacie nikt nie spa. Powitano mnie tak, jak wita si w Moskwie czowieka, ktry wrci z zagranicy: no, jak tam? Czy wiea Eiffla stoi jeszcze na swoim miejscu? Powiedziaem, e jeli chodzi o przyszo Rosji, to nie ma powodu do niepokoju, troszcz si o ni najlepsi synowie i cry naszego narodu. Pensjonariusze" natychmiast doczyli do najlepszych synw i cr. Malarz z on upierali si przy monarchii konstytucyjnej, ale w ogle bez jakichkolwiek partii. Przekonywali, e w Rosji przedrewolucyjnej poziom ycia i demokracji by wyszy ni na Zachodzie. Entuzjasta upiera si przy wariancie jugosowiaskim z uwzgldnieniem dowiadcze polskich, przy czym z prawdziwie marksistowsk parti na czele. artowni zaproponowa postawienie na czele Rosji egipskiego faraona. Maruda mwi, e nic mdrego z tego nie wyniknie i najlepiej bdzie, jeeli po upadku ustroju radzieckiego pozostawi tam obecny ustrj radziecki w kocu nie taki on zy. Bywaj gorsze rzeczy. Powiedziaem, e jest mi wszystko jedno, co si stanie po upadku ustroju radzieckiego, gdy potem nie bdzie tam w ogle niczego oprcz szczurw, karaluchw i tarakanw. I, by moe... prawdziwych socjalistw. Jako teoretyk uwaam jednak, e naley wprowadzi wasno prywatn. Poniewa nard nie zayczy sobie powrotu do rewolucyjnych wacicieli, fabryki, przedsibiorstwa i inne instytucje naley odda na wasno obecnym szefom partyjnym, dyrektorom, zarzdcom, ministrom, generaom i innym wysokim rang. Wszyscy si na mnie oburzyli: o wasnoci prywatnej nie moe by mowy! Co najwyej odda ziemi w arend chopom, eby zaopatrywali miasto w jarzyny. Powiedziaem, e bez wasnoci prywatnej wyronie w Rosji ponownie to, co ju tam jest. Niewykluczone, e Entuzjasta zostanie Sekretarzem Generalnym "prawidowej" KPZR, lecz wtpi, czy bdzie postpowa lepiej ni Breniew. Osobicie wol Breniewa. Chocia nie jest on tak mdry jak Entuzjasta, to jednak nie wpada bez pukania do mojego pokoju, nie flirtuje z antykomunistami i gardzi eurokomunistami, jak na to zasuguj. Entuzjasta owiadczy, e wicej nie poda mi rki. Ale ju p godziny pniej zaproponowa mi wzicie udziau w konkursie na najlepsz nazw dla swego organu prasowego. Jeli pismo powiedziaem to Dzwon", a jeli dziennik to Iskra". NAJSZCZLIWSZY DZIE Dzisiaj jest mj najszczliwszy dzie caego tutaj pobytu. Tyle przyjemnych rzeczy na raz! Otrzymaem dokument pozwalajcy mi wyjecha do Parya na konferencj. Pewna organizacja wyasygnowaa mi bezzwrotnie pewn sum pienidzy. Wszedem do restauracji i zjadem dobry obiad. Poznaem pikn kobiet i umwiem si z ni na wieczr. Id sobie wzdu wspaniaych wystaw sklepowych przepeniony Wielkim Szczciem. Boe ! szepcz dzikuj Ci za Twe szczodre dary. Skrciem do parku i... ocknem si w krzakach. Gowa pka od blu. Ani pienidzy, ani papierw. Chwiejc si na nogach, id na policj. Chocia zidentyfikowali mnie szybko, trzymaj mnie do pnej nocy. Na randk nie poszedem: pno i nie ma pienidzy. W domu od rana ami sobie gow pytaniami Kto?" i Dlaczego?". Widocznie komu byo potrzebne, abym pojecha do Parya, a komu byo potrzebne, abym nie pojecha. Albo te chciano jeszcze raz mnie nastraszy? Po co? Czybym by a tak wan osob, e zasuguj na indywidualny zamach? Gdybym mia dostp do rodkw masowego przekazu, ogosibym na cay wiat rzecz nastpujc: bagam, nie wyolbrzymiajcie znaczenia mojego pobytu na Zachodzie, oceniajcie mnie jako zwykego radzieckiego przecitniaka, ktrym w rzeczy samej jestem! WROGOWIE O napaci na mnie dowiedzieli si w Pensjonacie. Wszyscy uwaaj, e to dzieo rk KGB i agituj, abym powiadomi o tym wypadku opini publiczn. Po co? Policja zapewne nie potwierdzi mego owiadczenia. A z samych tylko moich sw sensacji nie bdzie. Wszyscy radz mi, bym by ostroniejszy, nie spacerowa po nocy, unika odludnych miejsc, nie chodzi w pojedynk. Ostatnia rada ucieszya mnie szczeglnie: skd tu wzi towarzystwo do spacerw? I postanowiem zachowywa si zupenie odwrotnie: spacerowa do pna, w pojedynk i w odludnych miejscach. Tak bdzie bezpieczniej, gdy mj przeciwnik przypomina mi dzisiejsz modzie, ktra woli uprawia mio na oczach wszystkich. Mj wrg sam boi si odludnych miejsc i ciemnoci. A tym bardziej samotnoci. Czuje si najbardziej bezkarny, gdy moe zaatwia swoje sprawki na oczach innych. W tumie i w wietle dziennym jest niewidzialny. A poza tym, kim jest mj wrg? Najrozsdniej byoby uwaa wszystkich za swoich wrogw. PRZYJACIELE Entuzjasta twierdzi, e zamach na mnie by wymierzony w niego. Ubecy pomylili nas po prostu. Jak to?! zdenerwowaem si. Przecie jestem dwa razy wyszy od Was. To bardzo proste odpar. Patrzyli z gry, a ja z gry wygldam na wyszego nawet od Was. A, przede wszystkim Wy przecie zupenie nie jestecie niebezpieczni dla Zwizku Radzieckiego. Po co Was zabija? Ja za jestem teraz dla nich wrogiem numer jeden. Macie racj powiedziaem. eby unikn pomyki, zaczn peza na czworakach, eby ubecy widzieli z gry, e ja to nie Wy. Lecz mimo wszystko wtpi, by Was zabili. Kaci z KGB wymyl Warn straszniejsz mier. Jak? dumnie potrzsn kudat gow Entuzjasta. Bd Was ignorowa powiedziaem. Ten numer nie przejdzie! krzykn. Zmusz ich, aby si ze mn liczyli! Miejsce Entuzjasty zaj Zawodowy Rewolucjonista, wyobracie sobie, ze i tacy si tutaj plcz. Uwaa, e Rosji potrzebna jest nowa rewolucja, aby urzeczywistni wszystkie ideay poprzedniej rewolucji. Kto daje mu pienidze na wydawanie gazetki. Du cz tych pienidzy przeznacza na wyjazdy do uzdrowisk. Bez mrugnicia okiem eksploatuje w

swym pimie nowoprzybyych ze Zwizku Radzieckiego prostaczkw, tumaczc to oglnymi interesami walki przeciwko radzieckiemu esocjalizmowi". W tym jednym punkcie zgadza si z Entuzjast. Lecz w pozytywnej czci ich programy przeobrae rni si zasadniczo. Entuzjasta chce budowa prawdziwy socjalizm w stylu radzieckim, a Rewolucjonista prawdziwy socjalizm, ale w stylu zachodnim. Rewolucjonista wypytywa mnie o szczegy napaci. On te twierdzi, e to ubeckie sprawki". I rwnie namawia mnie do zoenia owiadczenia dla prasy. Powiedziaem, e jeszcze nie nauczyem si rozpoznawa po uderzeniu w ciemi, jaka waciwie organizacja je zadaa. Jak dostan w ciemi jeszcze par razy, wyprowadz naukowe uoglnienie i wtedy podam do prasy. A nu byy to Czerwone Brygady"? Wyczerpawszy temat zamachu. Rewolucjonista przeszed do swego programu dla opozycji radzieckiej. Powiedziaem, e opracowanie takiego programu jest prost spraw. Natychmiast wycign notes. Zapyta, czy nie bd mie nic przeciwko temu, jeeli zanotuje moje uwagi. Piszcie powiedziaem nie auj wam! Ustrj radziecki to ajno. Wadza radziecka ajno. KPZR ajno. KGB ajno. Posa by to na... A tu lepiej nie robi niczego, bo wszystko, co mona zrobi tutaj bdzie jeszcze wikszym ajnem. Powiedzia, e zgadza si ze mn we wszystkim, oprcz ostatniego punktu. Trzeba mimo wszystko zaproponowa co pozytywnego. W porzdku powiedziaem oto kilka pozytywnych idei. Istniej oglne zasady tworzenia programw obliczonych na masowy sukces. Na przykad, naley przedstawi upragniony cel jako co historycznie nieuchronnego (historia zmierza wanie tam, dokd chcemy) i odpowiadajcego pewnym niezmiennym cechom natury ludzkiej. Czego chcemy? My to znaczy oczywicie ludzie radzieccy. Chcemy zachowa wszystkie zalety radzieckiego stylu ycia, odrzuci wszystkie jego wady i na ich miejsce wprowadzi wszystkie zalety zachodniego stylu ycia. Oczywicie, ten ostatni rozumiemy po swojemu, tzn. jako obfito jada, odziey, i innych dbr, a take obecno wszelkich moliwych swobd. Tak wic hybryd utworzon z urojonych zalet komunizmu i kapitalizmu naley sformuowa jako idea, o ktry walczy bd najlepsi przedstawiciele narodu radzieckiego. Przecie to takie proste. Ale o to przecie walczylimy tam, w Moskwie! zawoa Rewolucjonista. Racja powiedziaem. Dobry program powinien utrwali na papierze to, o co toczy si walka w rzeczywistoci. A jeszcze lepiej to, co zostao ju osignite. W Moskwie w instytucie zazwyczaj planowalimy na przyszo to, co wykonalimy ju poprzedniego roku. I regularnie otrzymywalimy Sztandar Przechodni Komitetu Rejonowego partii, a ostatnim razem tytu Zakadu Pracy Socjalistycznej". Rewolucjonista wyszed. I znw pojawi si Entuzjasta. Zacz rozmow o wydarzeniach ni to w Boliwii, ni to w Chile. Jest mi wszystko jedno, o jakich wydarzeniach w jakim kraju gldzi: o jednych i o drugich nie mam pojcia. Ale Entuzjasta przeywa je z pasj. Miaem tego do i powiedziaem mu, e nie ma pojcia, co tam si dzieje. W odpowiedzi usyszaem, e ja te nie. Zgodziem si, ale dodaem, e nie wiem lepiej, ni on. Zada, abym mu wyjani sens moich sw. Chcecie przebudowywa wiat powiedziaem a z tak prost zagadk nie moecie sobie poradzi. Prosz, jeszcze jedna prymitywna, logiczna zagadka. Mwicie, e mieszkajc w Moskwie, bylicie bliej mierci ni tutaj. Zamy, e umrzecie jutro. Rnica czasu midzy Waszym yciem w Moskwie i jutrzejszym dniem jest wiksza od rnicy midzy Waszym przyjazdem na Zachd i jutrzejszym dniem. Dlaczego wic bylicie wtedy bliej mierci? Daj Wam sowo, e jeeli rozwiecie ten problem, to pozwol Wam przebudowywa wiat wedug Waszego uznania. Pozwol Wam nawet zaprowadzi w Zwizku Radzieckim prawidowy socjalizm. Entuzjasta nazwa mnie scholastykiem i sofist. Ale zaraz potem pojawi si artowni i rozmowa zesza na inny temat. Duo tu cudzoziemcw powiedzia artowni. Trzeba stworzy z nich parti i zacz walk o wadz. Po zdobyciu wadzy wygna z Niemiec wszystkich Niemcw. Znakomity pomys powiedziaem. Absolutnie realistyczny. Zapewniam Was, e do tej partii Niemcy polec. Maj silne poczucie winy i wstydz si za Niemcw. Poza tym, wycznie Niemcy zdolni s naleycie zorganizowa wygnanie Niemcw z Niemiec. Bzdura! obruszy si Entuzjasta. Jak mona wygna nard ze swojego kraju?! To bardzo proste. Mamy ju pewne dowiadczenie. Przypomnijcie sobie Prusy Wschodnie! A kogo osiedlicie na miejsce Niemcw? Oczywicie ydw! Na i Arabw! Przecie si wyrn wzajemnie! Nie byoby le. No, powiedzmy Niemcw ze Zwizku Radzieckiego i z NRD! A dokd wylecie tutejszych Niemcw? Na Syberi. Tam miejsca starczy dla wszystkich. Ale jeeli wysiedlicie Niemcw z Niemiec, to wszystko si tu zawali i cudzoziemcy wyjad z Niemiec. I wietnie! Na miejsce, ktre si zwolnio przesiedlimy Niemcw. A potem bdzie tu mona y spokojnie i dostatnio. SEN Inspirator by pospny i pijany. Co si stao? zapytaem go. Miaem zasadnicz rozmow. Powiedziaem, e chc w zasadniczy sposb ulepszy nasz prac na Zachodzie. A kierownictwo? Powiedziao, e obecna sytuacja jest najlepsza, gdy zadowala wszystkich, z wyjtkiem takich geniuszy", jak ja. Poza tym jest jeden wany powd, dla ktrego ulepszenie naszej pracy na Zachodzie kierownictwo uwaa za niewskazane.

 Jaki? Stosunek si. Na razie jest dla nas korzystny, ale wrogowie jako tego nie zauwaaj. Jeli zaczniemy pracowa znacznie lepiej, zmusi to przeciwnika do udoskonalenia jego dziaalnoci. A wtedy stosunek si zacznie si zmienia na nasz niekorzy. Logiczne, nie? Logika idiotw jest nie do przebicia. CENNY DOKUMENT O wicie przysano po mnie samochd po raz pierwszy od pocztku sprawdzania. Czyli musiao zaj co nadzwyczajnego. Okazuje si, e zjawi si kto nowy oficer KGB, ktry przyjecha tutaj w ramach jakiej delegacji i wybra wolno". Przywiz niezwykle cenny dokument" zapis rozmowy szefa KGB z generaem odpowiedzialnym za operacj Emigracja". Przesuchujcy mnie zayczyli sobie, abym si wypowiedzia na temat autentycznoci dokumentu". Jak chcecie powiedziaem opowiem wam tre dokumentu", nie czytajc go. , .Dokument" jest, rzecz jasna, autentyczny. Ale zrobiony specjalnie dla was. Dezinformacja? zapytali. Na odwrt odpowiedziaem informacja jak najbardziej dokadna. Jaka? zapytali. Z emigracj postanowiono skoczy powiedziaem. Przesuchujcy spojrzeli po sobie i zabrali nie przeczytany przeze mnie dokument". Ani sowa nie napomknli o zamachu. A i ja zachowywaem si tak, jakby nic specjalnego nie zaszo. RENCICI W parku sami rencici. Z pewnoci wszyscy s konserwatystami i reakcjonistami. Co w tym zego? Na wiecie mamy nadmiar postpowoci i rewolucyjnoci. Czyli rencici s w porzdku. Tylko rencici mog uratowa Zachd. Rencici to bya modzie, ktra jednak stracia modziecze zudzenia i nabraa zdrowego rozsdku. Maj czas na rozmylania. Maj dowiadczenie yciowe. Nie musz si nikogo ba, mog wypowiada si prosto i otwarcie. Ich ycie dobiega koca i dlatego zainteresowani s w kontynuowaniu ludzkiego ycia w nie zmienionych formach. Staruszkowie! Przyszo ludzkoci w waszych rkach! czcie si w walce przeciwko nadcigajcemu postpowi! Pewien staruszek domyli si po mojej gbie i ubraniu, e jestem cudzoziemcem i powiedzia swemu ssiadowi na awce jakie wistwo pod moim adresem. Jego piesek rzuci si wciekle na mnie. Swoj koncepcj co do staruszkw natychmiast, oczywicie, zmieniem na przeciwstawn. Cae zo ley w staruszkach! Precz ze staruszkami! W PENSJONACIE W Pensjonacie artowni i Cynik omawiaj problemy nowej wojny wiatowej. Ci tutaj te nie pgwki. Te przygotowuj si do wojny. Po cichutku, w tajemnicy. Do wielkiej wojny nie mona si przygotowywa w tajemnicy. Do wojny trzeba przygotowywa cay nard. Szczeglnie za modzie. Niechby si tylko co stao, a Zwizek Radziecki w cigu paru dni przeksztaci si w jeden wielki obz wojskowy. Ci tutaj potrzebuj dwch miesicy do walki ze sw modzie i z pacyfistami. W nowej wojnie masy ludnoci nie bd odgryway wielkiej roli. Bro atomowa... Przypumy na chwil, e wynaleziono sposb na zmian kursu rakiet przeciwnika, a nawet nakierowywanie ich z powrotem. Co wtedy? Wojna znowu stanie si wojn mas ludzkich w pierwszej kolejnoci. Entuzjasta wrci ze mietnika, gdzie wynis swoje miecie i zacz demagogicznie rozprawia na temat zachodnich odpadkw. Tutaj wyrzuca si na mietnik to, za co ludzie w Zwizku Radzieckim gotowi s paci wielkie pienidze i jeszcze wystawa w kolejkach. Mylicie, e tutaj nie znaj wartoci rzeczy? Znaj lepiej od nas. I dlatego wyrzucaj. Taniej jest wyrzuci, ni zachowa. Nawet jeli zachowa te odpadki, sytuacja na wiecie nie ulegnie widocznej zmianie. Na wiecie rzeczywicie yj miliony godnych i biednych wniosem mj wkad do dyskusji. Nie wynika z tego wcale, e syty i bogaty nard te powinien by biedny i godny. Nie jest win tych ludzi, e na wiecie pojawio si wiele milionw innych ludzi. Po co si pojawili? Do koca wieku ludno powikszy si jeszcze o setki milionw ludzi. Po co? Dlaczego ten nard ma si o nich troszczy? Kady nard ma prawo do walki o swoje istnienie i dobrobyt. W Waszych ekskrementach te mona znale skadniki odywcze, o ktre w innych czciach planety toczy si walka. I co z tego? atwo by humanist cudzym kosztem. Macie ju trzy marynarki. Oddajcie jedn biednym w Indiach i Kambody! Entuzjasta rzek, e ,,przeginam pa" i pobieg do toalety. W ostatnich dniach azi na rne przyjcia i ar po pi razy dziennie za darmo. Jeeli powiecie to publicznie powiedzia Cynik tutejsi bogacze ogosz Was reakcjonist i rasist. Tutaj wszyscy s za demokracj, rwnouprawnieniem, sprawiedliwoci i humanitaryzmem. Ale w sowach! Nie przeszkadza im to wykorzystywa gastarbeiterw i traktowa ich jak nisz ras. Maj tu pi milionw gastarbeiterw i dwa miliony swoich bezrobotnych. Ale sprbujcie tylko zmusi tych bezrobotnych do pracy na takich warunkach, na jakich pracuj cudzoziemcy! Wspczesne spoeczestwo potrzebuje wielkiej iloci ludzi, ktrych sytuacj porwna mona do sytuacji niewolnikw w Rzymie. Zarazem rodzi ona wielk ilo ludzi porwnywalnych do rzymskiego plebsu. Takie jest oglne

prawo. Dziaa ono rwnie u nas, tylko w ukrytej formie. Niezalenie od tego, co twierdz humanici, spoeczestwo nie moe istnie przez duszy czas bez hierarchii i nierwnoci. Nasze dowiadczenie jest najznakomitszym tego dowodem. CUDZE YCIE Malarz z on mieszka w pokoju obok. ciany s cienkie. Czsto sysz ich intymne rozmowy. S przekonani, e na Zachodzie przepierzenia midzy pokojami s dwikoszczelne i wyraaj si bez ceregieli. Potrzebujemy pienidzy mwi on. Mog pracowa jako modelka. Tutaj wymagaj innych proporcji. I masz ju swoje lata. Tylko bez chamstwa! Tutaj maj inne pojcie o modoci. Mog pozowa do aktw w szkole plastycznej. Albo gdzie prywatnie. Tutaj wszyscy s prywatni. A wszystkie modelki to prostytutki. To w Moskwie wszystkie modelki to prostytutki. Tutaj prostytutek starczy i bez modelek. Nierealne. Moe zaj si sprztaniem mieszka? Tutaj zajmuj si tym Turczynki. Ten go, ktry przyjecha wczoraj, to z pewnoci agent KGB. Tutaj wszyscy s ubekami. Dziwne, ale mnie ani razu nie wzywano, ani nie proponowano, bym kapowa. Rozumiesz co z tego? Mnie rwnie nie wzywano i nie werbowano. Cae to gadanie o radzieckich szpiegach jest wierutnym kamstwem. Przesta chrapa! Nie masz przecie siedemdziesiciu lat. W rzeczy samej, najwybitniejszy babiarz w historii, Casanova, pisa, e najprzyjemniejsz noc spdzi z siedemdziesicioletni hrabin. Kamstwo! Nic podobnego! Bya to po prostu jedyna noc w jego dojrzaym yciu, kiedy wyspa si do woli. Ha, ha, ha! Dure! Skreliem Malarza i jego on z mojej listy radzieckich szpiegw. BEZSENNO Nie mogem zasn. Przejrzaem ksik krytyka reymu radzieckiego, ktr si tutaj reklamuje jako wybitne dzieo. Napotkaem na takie stwierdzenie: rewolucj robi si po to, eby nikt nie rzdzi czowiekiem. Rzuciem ksik pod ko. Nastpnie przejrzaem program jakiego Zwizku Demokratycznego". Program skada si z pidziesiciu punktw. Jeden z punktw dotyczy zbirki pienidzy na rzecz Zwizku". Na tym punkcie twrcy programu chyba mogliby poprzesta, sformuowawszy go jednak dobitniej: dajcie fors!!! W programie mwi si, e wadza w kraju powinna nalee do caego narodu, tzn. wszystkich obywateli i tylko do nich". A troch dalej mwi si, e powinna nalee do wikszoci i by sprawowana przez Jej przedstawicieli". Ale przecie w Zwizku Radzieckim to wanie zostao ju dawno zrealizowane. Autorzy programu upieraj si przy dziaaniu w ramach obowizujcego prawa", a dalej mwi o jakich grupach niezalenych", nie biorc pod uwag tego, e te grupy mog by w ramach prawa zabronione. Przegldnwszy ten majstersztyk politycznego mylenia, rwnie rzuciem go pod ko.

SEN Nad ranem udao mi si zasn. Przynio mi si, e jestem na nadzwyczajnej naradzie w KGB. Na Zachodzie powstao nowe, otoczone tajemnic przedsibiorstwo i na naradzie omawiano, jak zdoby sekrety tego przedsibiorstwa. Wysuwano rozmaite propozycje: urzdzi marsz protestacyjny, zmusi opozycj do zoenia interpelacji w parlamencie, zmusi dziennikarzy do opublikowania demaskujcych materiaw, wysa terrorystw, wsadzi swoich ludzi, wywoa kryzys rzdowy, zaprosi do siebie specjalistw na sympozjum, zorganizowa midzynarodowy kongres... Krtko mwic, wymieniono wszelkie moliwe warianty. Potem oczy obecnych zwrciy si ku mnie. Niczego nie trzeba robi powiedziaem. Trzeba tylko troch poczeka, a sami odkryj przed nami swoje sekrety. Nawet bd prosi, bymy zechcieli je przyj. I zapac nam za to. Wszyscy uczestnicy narady gniewnie obruszyli si na mnie. To znaczy, e nie jestemy potrzebni! krzyczeli. To znaczy, e niczego nie mamy do roboty! Bi sukinsyna! To agent CIA!

ZYGZAK HISTORII Historia z zamachem szybko przycicha. Wszyscy zachowuj si tak, jak gdyby adnego zamachu nie byo. Jak gdyby kto wyda komend: milcze". Samemu zaczo mi si wydawa, e w szczliwy dzie" jest przypadkowym zygzakiem historii.

IDEA CENTRUM" Pisarz powiedzia, e idea stworzenia centrum, jednoczcego wysiki emigracji w krytyce Zwizku Radzieckiego, omawiana jest na najwyszym szczeblu". Oto gdzie mgbym wykorzysta moje zawodowe zdolnoci. Gotw jest o mnie zabiega.

PRZESUCHANIE W Zwizku Radzieckim bylicie w sytuacji uprzywilejowanej. Byem jedynie kandydatem nauk i starszym pracownikiem naukowym. Ale naleelicie do KPZR. Wikszo czonkw KPZR yje w warunkach ndzy. Bylicie w bliskich stosunkach z odpowiedzialnymi pracownikami aparatu KC i KGB. Nie przynosio mi to niczego, prcz kontaktw towarzyskich. Najbardziej wpywow osob by Inspirator. Mieszka w malutkim mieszkanku, zarabia niewiele wicej ode mnie i nie korzysta z adnych szczeglnych przywilejw materialnych. A i rang mia miesznie nisk. Tacy ludzie nigdzie nie zrobi wielkiej kariery. Czy jestecie komunist? Pojcie komunista" jest wieloznaczne. Jeeli, na przykad, posiadam par spodni, nie czuj si bogatym. Nie czuj si godnym, odywiajc si marnymi kartoflami. I nie czuj si sytym, jedzc wiey befsztyk. Bd rad, jeli dostan dobre mieszkanie. Lecz mog rwnie mieszka w malekim pokoiku. Mgbym wpisa moje imi do historii nauki. Lecz mog te rozdawa pomysy za darmo i byle komu, jak to robiem do tej pory. Pod tym wzgldem jestem prawdziwym komunist. Ale nie wierz w komunistyczny raj, a z marksizmu i radzieckiego stylu ycia kpi sobie okrutniej ni zachodni antykomunici i radzieccy krytycy reymu". Pod tym wzgldem komunist nie jestem.

PRAWDA Powinnimy powiedzie ludziom zachodnim nag prawd o naszym spoeczestwie mwi Pisarz. Dobrze, e nag mwi. Oni to lubi. Tutaj niczego si nie oglda, ani nie czyta, jeeli nie ma czego nagiego. Ja nie artuj. Ja rwnie nie. Zdarzya mi si taka historia: zaproszono mnie do pewnego instytutu badawczego, abym opowiedzia o podstawowych cechach radzieckiego spoeczestwa. Pokazano mi instytut, opowiedziano o organizacji jego pracy. Bywaem w centrach badawczych w Zwizku Radzieckim. W porwnaniu do oglnych warunkw w kraju, poziom ycia i warunki pracy wydaway mi si bajeczne. Ale to, co zobaczyem tutaj, oszoomio mnie. Teraz radzieckie centra zdaj mi si ubouchne. Na przykad, profesor, ktry mnie przyjmowa, ma zaledwie jedn laborantk. Ale zagadnienie, nad ktrym z ni pracuje, dorwnuje pod wzgldem swej doniosoci pracy caego radzieckiego laboratorium skadajcego si z pidziesiciu ludzi. Po zwiedzeniu instytutu wygosiem referat. atwo porwnywa mwiem rne kraje o tym samym ustroju spoecznym. Lecz porwnanie krajw o rnych systemach spoecznych i wydanie wyroku, ktry z nich jest lepszy, a ktry gorszy, jest spraw historii. Porwnajmy, na przykad, Wasz sytuacj (wskazaem na wspomnianego profesora) z sytuacj uczonego tego samego kalibru w radzieckim instytucie badawczym. Taki uczony ma u nas wasne laboratorium i minimum pidziesiciu podwadnych. (W tym miejscu wszyscy rozemieli si). Lecz powiedziaem spjrzmy na to pod innym ktem. Wy jestecie kierownikiem jedynie w stosunku do jednego czowieka, a Wasz radziecki kolega w stosunku do pidziesiciu. Uwzgldniajc miejsce Waszego radzieckiego kolegi w systemie radzieckim jako caoci, psychologicznie czuje si on generaem dowodzcym wielk jednostk i za takiego uwaaj go inni. Wyczuwacie rnic? Co lepsze: y, eby tworzy i podwysza wydajno pracy, czy te tworzy (przy czym niekoniecznie wysokojakociowo), eby y yciem spoecznym? Potem zacza si dyskusja, w ktrej oni dosownie rzucali gromy na swoje komfortowe i sterylne warunki pracy. Dowiedziaem si, e wielu pracownikw umiera z nudw. Duchowa depresja jest czym zwyczajnym. Niektrzy trafiaj do szpitala psychiatrycznego. To mieszne, ale wydaway si im dobrodziejstwem nasze zebrania, wsplne wyjazdy do kochozw, praca spoeczna i inne atrybuty ycia radzieckiego, ktrych my mamy powyej uszu. Uprzedziem ich, e realny, komunistyczny styl ycia jest w zasadzie pokus, lecz wanie na tej zasadzie przeksztaca si w now form upaszczynienia. Ale oni widzieli tylko pierwsz cz mojej formuy pokus. Sprbuj wic powiedzie im nag prawd! Takiej po prostu nie ma! Wasz przykad brzmi bardzo literacko. Nie macie nic przeciwko temu, e go sobie zapisz? Piszcie! Po to wanie jestecie pisarzem. OBIEKTYWIZM Zachd miota si midzy dwoma skrajnociami midzy skrajnym wyolbrzymianiem potgi wojskowej Zwizku Radzieckiego, a skrajnym wyolbrzymianiem jego bytowych niedostatkw. Ogldam w gazecie fotografie, ktre budz wraenie, jakoby Zwizek Radziecki by krajem zacofanym pod wzgldem gospodarczym, zaopatrzenia ludnoci, kulturalnym i przemysowym. Ale panowie, skd w takim razie osignicia w kosmosie, potga wojskowa, wybitni muzycy, sukcesy w sporcie itd? Radziecki styl ycia nie mieci si midzy wspomnianymi skrajnociami, lecz w zupenie innej

paszczynie. A w jakiej waciwie, tego nikt nie chce wiedzie. Strach przed obiektywizmem w rozumieniu ycia spoecznego to jedno z najbardziej uderzajcych zjawisk naszego super-naukowego wieku. Czy w ogle mona by obiektywnym? Oto pokazuj w telewizji film o zjedzie partii w Moskwie. Wraenie niesamowite. Szczeglnie wygld radzieckich przywdcw. Radzieckie urzdasy o tpych i tustych mordach wstaj i piewaj Midzynarodwk", trzymajc w rku kartki z tekstem zapomnianego przez wszystkich hymnu partyjnego. Oto wyj sowa hymnu: zwyciski powsta ludu ziemi, powstacie ktrych drczy gd". Spjrzcie na ich ryje! To ju nie twarz, ale ryj, pysk, jadaczka spoeczestwa komunistycznego w jej najbardziej wyrazistym wcieleniu. No, a miejscowi mieszkacy? Ogldali film zupenie obojtnie, nawet z pewn doz szacunku do tej mordy komunizmu. OBIEKT W zachodzcym socu Obiekt wyglda niczym czarodziejski zamek lub witynia. Nie, raczej jak statek kosmiczny. Lecz oto jego kontury rozpywaj si w mroku i na miejsce bajkowego widziada pojawia si straszne, czarne zawalisko.

WIDZIE I ROZUMIE Twoim zadaniem mwi Inspirator jest nie wiedzie, lecz rozumie. Wiedzy mamy pod dostatkiem, a rozumienia tyle, co kot napaka. Mj szef, na przykad, zna z imienia i z nazwiska wszystkie wybitne osobistoci Zachodniej Europy i wie o ich sekretach. I co z tego? Zachodni kremlinolodzy znaj szczegy ycia naszych przywdcw lepiej od nas, co im to daje? Nam potrzebne s nie klucze do Georges'a, Hermanna, Johna. Nam potrzebne s klucze do krajw, mas, procesw, epok. Do tego wiedza nie wystarcza. Do tego trzeba zrozumienia. Nie rozumie mona i z wielk wiedz. A zrozumie mona i z nik. Nie zamiecaj sobie gowy drobiazgami! Po prostu yj! Myl! Czekaj! A zrozumienie przyjdzie wczeniej, czy pniej. PLANY I OSIGNICIA Porzucaem Moskw z utajonym zamiarem poznania Europy Zachodniej i opracowania planu najszybszego i bezkrwawego opanowania jej przez Zwizek Radziecki. Przypuszczaem, e wystarcz mi na to dwa lata. Pniej zamierzaem przesa mj plan KGB. Chocia wcale nie jestem durniem, liczyem jednak na to, e mj plan wywrze tam silne wraenie i e otrzymam dobre stanowisko w systemie, ktry bdzie wprowadza mj plan w ycie. Nie liczyem na pierwsze miejsce w tym systemie. Liczyem na to, e zostan tajnym doradc kogo z nomenklatury, e bd gra rol tajnego geniusza przy jawnym idiocie. Moje plany okazay si utopi z dwch powodw. Pierwszym s terminy. Mieszkam tutaj prawie rok, lecz nie wiem prawie niczego o miecie, w ktrym yj. Jeeli w takim tempie bd poznawa Zachodni Europ, to potrzebowa bd na to tysica lat. Drugim powodem jest stopie zaufania do moich propozycji. Im lepiej rozumie bd Zachd, tym bardziej w stopie zblia si bdzie do zera. Pniej przestaem snu tego rodzaju plany. Wszelkimi dostpnymi rodkami staraem si uszczkn choby najmizerniejszy ksek od Zachodu, ktrego plany opanowania opracowywaem wczeniej. Staraem si daremnie. A przecie gdyby Zachd dowiedzia si o moich planach, z pewnoci cisnby mi ksek tustszy, poniewa nie byem dla niego odrzutem rozpadajcego si radzieckiego spoeczestwa, lecz przedstawicielem potnego mocarstwa. Zmczywszy si nieudanyi prbami uszczknicia kska, lecz odetchnwszy od utopijnych planw opanowania Zachodu, rzuciem si gow naprzd w nowe plany. Tyle e tym razem zaczem opracowywa plany osabienia Zwizku Radzieckiego i zmniejszenia jego wpyww na Zachodzie. Dlaczego jedynie osabienia i zmniejszenia? Poniewa tym razem postanowiem by nie utopist, lecz realist. Jako realista rozumiaem, e zniszczenie Zwizku Radzieckiego i cakowite powstrzymanie jego szturmu na Zachd jest niemoliwe. Swoje plany postanowiem posa CIA. Tym razem nie liczyem na adne stanowisko. Liczyem tylko na ksek nieco wikszy od tego, jaki rzuca mi si obecnie. Kiedy budowaem plany zdobycia Zachodu, zakadaem jedno: e Zachd jest mdry i e bdzie stawia opr radzieckiemu naporowi. Gdy jednak zaczem budowa plany obrony Zachodu, pozwoliem sobie na inne zaoenie, a mianowicie e Zwizek Radziecki jest mdry i bdzie niestrudzenie zabiega o realizacj swoich zamiarw wobec Zachodu. Ale ostatnio zaczem powtpiewa w suszno moich zaoe. Sia Zachodu ley nie w rozumie i gotowoci do obrony, lecz w gupocie i gotowoci do kapitulacji. Natomiast sia Zwizku Radzieckiego rwnie ley w jego gupocie i niezdolnoci do utrzymywania dostatecznie dugo wysokiego poziomu stanowczoci. Czyli zdecydowaem dla naukowej cisoci moje zaoenia naley zmieni na przeciwne. Ale wtedy... Wtedy nie potrzeba w ogle adnych planw, bowiem wszystko, co zachodzi w wiecie, zachodzi w penej zgodzie z tymi zaoeniami. Rzecz w tym, e idiotyzm tego, co si na wiecie dzieje jest wanie idealnym ucielenieniem genialnych planw. A wic zarzuciem plany obrony Zachodu. Niech wszystko toczy si tak, jak toczyo si bez twego wpywu! zdecydowaem. Rzecz nie w tym, e historia rozwija si nieprawidowo. Rozwija si prawidowo. W walce midzy dwoma potnymi idiotami nie ma miejsca dla mdrego karzeka. Zadusi go ktry z walczcych albo nawet obaj razem. Spoeczestwo nie jest zainteresowane w wielkich odkryciach, ktre mogyby wpisa twoje imi do historii nauki. Na odwrt, zainteresowane jest, aby ich nie byo. Jeste w sytuacji przybysza z kosmosu obojtnego, czyli wrogiemu

wszystkiemu, co ziemskie. A wic spadaj std z powrotem w twj Kosmos, tzn. w tw ndzn osobist skorupk i sied cicho! ROZMOWA Z PISARZEM Czy zauwaylicie, jak gwatownie zmienia si na gorsze stosunek Zachodu do naszej emigracji? O co chodzi? Kiedy pojawialimy si tutaj jako zwiastuni saboci radzieckiego ustroju i umacnialimy nadzieje na jego rychy rozpad z przyczyn wewntrznych. Teraz zjawiamy si jako zwiastuni siy radzieckiego ustroju, jako awangarda atakujcej armii. Budzimy w Zachodzie lk o jego wartoci i istnienie. Burzymy nadziej na upadek Moskwy wskutek jej wewntrznej niestabilnoci. No i dobrze! Oczywicie, e dobrze. Ale w takich wypadkach dziaa prawo przenoszenia reakcji z wroga silnego i realnego na sabego i rzekomego. Zachd zacz broni si nie przed radzieckim zagroeniem, lecz przed tymi, ktrzy prbuj wyjani istot i si tego zagroenia. Niestety, macie racj. Wedug moich obserwacji Zachd w ogle ugrzz w zakamaniu, dwulicowoci i samooszukiwaniu si. Tutaj kami wszyscy i we wszystkim. Kami na temat problemw rasowych i narodowociowych, na temat dysydentw, na temat pacyfistw... A co dzieje si w literaturze i z literatur!... A kinematografia!... Czy wiecie, do jakiego strasznego wniosku doszedem? To wanie jest prawdziwa, wysokorozwinita cywilizacja! Cywilizacja w zasadzie jest kamstwem, bowiem cywilizacja jest czym sztucznym. Prawda jest czym naturalnym. I dlatego zazwyczaj jest nieprzyjemna i straszna. Kamstwo cywilizacji jest zatajeniem prawdy. Na przykad, zgodnie z naturalnymi prawami bytu, przedstawiciele rozmaitych ras zazwyczaj nienawidz si wzajemnie. A co czyni cywilizacja? Wnosi do stosunkw rasowych kamstwo. Wszyscy udaj, e wszystkie rasy s rwne, e wszyscy d do midzyrasowej mioci i przyjani. Wszyscy jak jeden m potpiaj jako rasistw tych, ktrzy zwracaj uwag na pewne naturalne zjawiska midzy rasami. Albo inny przykad: zaludnienie kuli ziemskiej przekroczyo wszelkie naturalne normy. Po co? Czy od wzrostu iloci ludzi wzronie ilo szczcia na ziemi? Czy stopie postpu zaley wprost od liczby ludzi? W Rosji za czasw Piotra Wielkiego ludno liczya zaledwie dwanacie milionw. Potem, nie ogldajc si na nic, liczba ludnoci zacza rosn. Dlaczego? Dziki prawu paszczynianemu. Czowiek nabra materialnej i prestiowej wartoci dla dziedzicw. Ludzi zaczto pomnaa. Ale po co pomnaa ich teraz? Teraz trzeba ich likwidowa! Co Wy na to? Dobrze, e nas nikt nie syszy. Dosy si tutaj wszystkiego napatrzyem i naczytaem. Sztuka panujca na Zachodzie przewysza radzieck sztuk oficjaln jedynie bardziej wyrafinowan technik wykonania, jaskrawoci i opakowaniem. A jej istota sprowadza si do maskowania prawdziwego, zakulisowego ycia Zachodu i uromantycznienia go. Czowiek zachodni te jest uwikany w system masowego ogupiania, tylko w inny nieco sposb ni u nas. Zaczynam dostrzega, e radziecki system ogupiania pozostawia takim ludziom, jak my, wicej swobody w zachowaniu wasnej duchowej osobowoci. Tam przynajmniej protest przeciwko masowemu ogupianiu daje w rezultacie jego przeciwiestwo wydzielenie si indywidualnoci. A tutaj protest taki jest po prostu elementem samego systemu ogupiania. MANIA HISTORYCZNA Malarz naby farby podobne do olejnych, ktre jednak schn byskawicznie. Skary si, e te farby przetrwaj zaledwie pidziesit lat. A jemu potrzebne s farby, ktre przetrwaj stulecia. Potrzebne mu materiay wieczne. Kiepski malarz, ktry jeszcze nie sprzeda ani jednego obrazu, pretenduje do wiecznoci. Pisarz, cho wyraa si o sobie do drwico, w istocie pisze nie na potrzeby chwili" lecz na wieki. Skd si bierze ta mania na wieki"? Z bliej nieokrelonego przeczucia, e nie bdzie nawet dziesicioleci. Mania ley w naturze naszego ustroju spoecznego. Musimy dy do absolutnego i penego dobrobytu, aby zaspokoi najbardziej prymitywne ludzkie potrzeby. Musimy marzy o ogromnym przewrocie w kulturze, aby wnie do niej choby mizerny realny wkad. Dlatego te nasi dysydenci i nastawieni krytycznie pisarze, ktrzy zdobyli na Zachodzie pewn popularno, choruj na mani Boga" zaczynaj wyobraa sobie, e s twrcami historii wiatowej. O naszych wodzach lepiej nie mwi! A w czym jestemy lepsi my, ja i mj sobowtr w Moskwie, Inspirator? Jego mowy w stylu tragedii antycznej przeladuj mnie do tej pory i do tej pory znajduj oddwik w mojej duszy. MYLI O WOJNIE Wojn wygra ten, kto po czysto wojskowych operacjach szybciej odbuduje jedno swego kraju i przeszkodzi w tym przeciwnikowi mwi Inspirator. Przygotowanie do wojny to przede wszystkim przygotowanie do tego, co bdzie po wojnie. Mamy cay instytut, ktry zajmuje si problemami organizowania i dezorganizowania ludnoci po przyszej wojnie wiatowej, a w szczeglnoci tym, jak odbudowa jedno i zarzdzanie swoj ocala ludnoci oraz jak zburzy ostatki jednoci ocalaej ludnoci wroga i podda j naszej kontroli. Takie problemy bada si z uwzgldnieniem wszelkich moliwych wariantw przyszej wojny. I, co najciekawsze, przygotowuje si specjalistw, ktrzy bd zajmowa si tym praktycznie, wyposaeni w odpowiednie informacje i penomocnictwa. W pierwszej kolejnoci, rzecz jasna, specjalistw dla kraju przeciwnika. Bdzie si ich stopniowo podsya na Zachd, gdzie osid przypuszczalnie w najmniej czuych miejscach. By moe otrzymaj zawczasu instrukcje co do tych miejsc i w takim wypadku ich rozmieszczenie nie odgrywa roli. Jeeli zdoamy przygotowa wystarczajco du ilo takich specjalistw i wysa ich na Zachd, problem ich

rozmieszczenia w ogle zniknie. Moliwe, e ci specjalici a do wybuchu wojny pozostan w Zwizku Radzieckim i wyrzuci si ich w wielkich ilociach na Zachd, kiedy rezultaty pierwszego uderzenia stan si widoczne. Na stole ley pyek mwi Inspirator. Nieuzbrojonym okiem w ogle go nie dostrzeesz. Ot istniej takich wanie rozmiarw bomby bakteriologiczne i psychologiczne, o sile wybuchu przewyszajcej stare bomby lotnicze o wadze jednej tony. Wystarczy p szklanki takich bombek, aby zupenie sparaliowa USA. Lecz kada taka mikroskopijna bomba na razie kosztuje kraj o wiele wicej ni stara bomba lotnicza o wadze jednej tony. Jeszcze kosztowniejsze jest przechowywanie takich bomb. Istniej trudnoci w transporcie i w racjonalnym wykorzystaniu. Plus sytuacje nieoczekiwane. Jednym sowem, aby rozwiza cay kompleks problemw zwizanych z takimi bombkami, potrzeba ogromnych rodkw, rozwoju caych dziedzin nauki i techniki, precyzyjnej technologu, elektroniki... Najgenialniejszych fundamentalnych odkry w tym kierunku ju dokonano. Lecz dla ich realizacji potrzebna nam jest zachodnia technologia i elektronika. Sowem, aby rozgromi Zachd, potrzebna nam pomoc samego Zachodu. Wybuch przyszej wojny wszyscy rozpatruj jako problem czysto techniczny i czciowo polityczny mwi Inspirator. Lecz wybuch wielkiej wojny zaley nie tylko od stanu techniki wojskowej, masy uzbrojenia i ambicji politykw i generaw. Zaley on od psychologicznego i ideologicznego stanu narodu. Dany nard powinien by psychologicznie gotw do wojny, aby jego przywdcy mogli rozpta wojn jakby z wasnej zachcianki i jakby nieoczekiwanie. Takiego narodu na razie jeszcze nie ma na wiecie. Ale nasz nard jest temu najbliszy. Krtko mwic, problem nowej wojny wiatowej jest problemem dla mylicieli w naszym rodzaju, a nie dla urzdnikw sub specjalnych. OBIEKT Mj Obiekt przybiera formy coraz bardziej nieziemskie, kosmiczne. Wyglda na to, e mieci si w nim bd instytucje zwizane z opanowaniem kosmosu. I dlatego zapewne budowniczowie wymylili tak fantastyczn a zarazem wzbudzajc lk form wywoujc poczucie ogromu Kosmosu, mistyczny strach przed Nieskoczonoci i Nieodwracalnoci. Wiee Obiektu gruj ju nad najwyszymi budynkami miasta. WIECI Z OJCZYZNY Entuzjasta wpad do mnie z oczami okrgymi ze strachu. Wy tutaj wylegujecie si wygodnie krzycza a na wiecie diabli wiedz, co si dzieje! Co si stao? zapytaem, wyskakujc z pocieli. Wojna? Nie, co znacznie gorszego! woa Entuzjasta. W Zwizku Radzieckim wprowadzono podatek od psw! Wyobracie sobie: podatek od psw! Usyszawszy to, nieco si uspokoiem. Na miejscu wadz radzieckich powiedziaem spokojnie wprowadzibym podatek od karaluchw. Wszystko bagatelizujecie powiedzia z wyrzutem a uwaano Was za dysydenta!... I rzeczywicie KGB chciao zrobi ze mnie dysydenta. Uwaam, e by to powany bd. Chcieli tego ze wzgldw czysto formalnych. Z tego punktu widzenia, rwnie i radziecki system obciony jest wszystkimi wadami wielkiego systemu. ZEBRANIE PARTYJNE Pisarz upojony wasn gadanin popeni niewybaczalny bd: wszed do mieszkania Damy, wziwszy mnie ze sob. Dama na mj widok zdziwia si niepomiernie. Pisarz zabra j do kuchni i zaczli szepta midzy sob na temat mojej nieoczekiwanej wizyty. Doszy do mnie sowa Damy: narada robocza", ,,wane problemy", powani ludzie". Pniej sowa Pisarza: zachca", wykorzysta", pomc"... Wreszcie chyba si dogadali. Dama wysza, promieniejca. Powiedziaa: jako o nas zapomnielicie", jako odgrodzilicie si", a czemu nie zdejmiecie palta", nie, nie, my Was tak zaraz nie wypucimy"! I wpuszczono mnie do salonu. Tutaj, oprcz znanych mi Ma, Profesora, dwch pracownikw . antyradzieckiej rozgoni, przewodniczcego miejscowego towarzystwa skupiajcego emigrantw i przewodniczcego miejscowego oddziau znanego zwizku emigracyjnego, obecnych byo jeszcze par kobiet i mczyzn. Przedstawiono mnie wszystkim oglnie. Kiwnli mi z daleka, nie podali rki i nie przedstawili si. Dama rzucia na mnie ostatnie trwoliwe spojrzenie. Przeniosa wzrok na siwego, chmurnego mczyzn. Ten z lekka kiwn. To kiwnicie wyjaniem sobie tak: nie bjcie si, to te nasz czowiek, niech si wciga pomalutku! Towarzysze!... Hi, hi, hi... przepraszam, panowie! zagaia Dama. Na porzdku dziennym naszej... narady... hi, hi, hi, mamy do omwienia problem jednoci i koordynacji dziaa w szeregach emigracji radzieckiej na Zachodzie. Referat wygosi... (A ja syszaem: zamknite zebranie partyjne radzieckiej grupy wywiadowczej w miecie M. uwaa si za otwarte. Referat wygosi czonek Bawarskiego Komitetu Rejonowego partii...). Siwy, nachmurzony mczyzna, nie spieszc si, wycign papiery z teczki. Przerzuci je. Tak, panowie, powiedzia dobrze postawionym gosem pracownika partyjnego co najmniej na szczeblu rejonu wszyscy doskonale rozumiej, jakie skomplikowane chwile przeywamy i jakie wane stoj przed nami zadania... NASZE TROSKI

Rzeczowy facet powiedzia Pisarz, majc na myli Siwego, kiedy wracalimy do domu. I w ogle byo to rzeczowe spotkanie. Przyjemnie jest uwiadomi sobie, e ludzie przepenieni s szczer trosk... O co? zapytaem. Jak chcecie, rozszyfruj Warn niektre idee referatu. Referent mwi na przykad o upadku prestiu Zwizku Radzieckiego na Zachodzie, o narastaniu antyradzieckiej propagandy na Zachodzie i o jej nowych formach. Wszystko jakby si zgadzao. Do niczego nie mona si przyczepi. Lecz upadek radzieckiego prestiu czy si znakomicie ze wzrostem jego wpywu faktycznego. Z jednej strony spada presti, z drugiej wzrasta wpyw. Ludzie w ten czy inny sposb zwizani z radzieckimi interesami na Zachodzie mog robi, co chc, w tym rwnie zajmowa si propagand antyradzieck. Ale t dziaalno trzeba organizowa i kierowa ni tak, by w ostatecznym rachunku przyniosa korzy Zwizkowi Radzieckiemu. Niektre akcje, majce na celu wzrost dziaalnoci antyradzieckiej, mog da rezultaty odwrotne od zamierzonych. Istnieje nauka manipulowania ludmi. Nauka nie mniej cisa ni fizyka. Istnieje te dowiadczenie. I kadry. Zadaniem KGB jest jedynie zna sytuacj i manipulowa ludmi. A oni ju sami zrobi wszystko, co potrzeba i to bez formalnej wsppracy z KGB. SPOWIED PISARZA Generalnie rzecz biorc, w wielu sprawach macie racj przyzna Pisarz. Zaraz po przyjedzie tutaj napisaem ksik. Co tam w niej nie spodobao si wydawcom. Poprosili, bym zrobi poprawki i podpowiedzieli, w jakim kierunku. Odmwiem. Ksik mimo to wydrukowali umowa podpisana bya wczeniej. Wydrukowali, a ksiki jakby w ogle nie byo. Znikna, zanim zdya si pojawi. A wic co za rnica? Albo nie drukuj (jak u nas), albo zabijaj j obojtnoci (jak tutaj). Teraz wolabym ju to pierwsze: przynajmniej przez jaki czas uchodzi si za bohatera. W Zwizku Radzieckim przyzwyczailimy si do tego, e wystarczy by ksika bya dobrze napisana, aby znalaza drog do czytelnika. Ksika moe sta si bestsellerem niezalenie od prasy czy krytyki, a nawet wbrew niej. Tutaj moecie napisa ksiki supergenialne. Jednak bez reklamy i prasy nikt ich nie bdzie czyta. Ani kupowa. A czytelnicy? U nas poykaj kilka ksiek dziennie. Czytaj do upojenia. A tutaj? Mam tu jednego znajomego. Czowiek bardzo inteligentny. Zaplanowa sobie... zwrcie uwag zaplanowa!... przeczytanie w czasie urlopu jednej szeroko reklamowanej ksiki. Jest on typowym przykadem tutejszego czytelnika. Swobody! Czy a tak wielu z nas s niezbdne? Jeli czowiek naprawd potrzebuje swobody, osignie j wczeniej czy pniej nawet u nas. Rzecz jasna dla siebie samego. Bo dla kog jeszcze? W Moskwie obecnie mona wydrukowa wszystko, co tylko si zechce. W tym celu trzeba spdzi cae ycie w rodowisku literackim i powici wiele si na to, aby wydrukowa, co si zechce. No i co? Pokonanie nie-swobody i osignicie zamierzonego celu w wyniku yciowej walki przynosi najwysz satysfakcj. Nawiasem mwic, gdybym w Moskwie wydrukowa ksieczk dwukrotnie mniej krytyczn od tej mojej nieszczsnej ksiki, to miabym rezonans nie tylko tam, ale i tutaj. I teraz mgbym j tutaj spokojnie opublikowa. Po dzi dzie patrz na nas, jak na co egzotycznego, odchodzcego od przyjtych norm. Dlatego za charakterystyczne cechy radzieckiego ycia uwaa si tutaj jedynie skrajnoci i zjawiska wyjtkowe, ktrych na Zachodzie brak. Wszyscy byliby zadowoleni, gdyby Zwizek Radziecki by w rzeczywistoci jednym wielkim obozem koncentracyjnym. Dlatego wanie nasza literatura obrachunkowa cieszya si tak bezprecedensowym powodzeniem. Jeli pisa o codziennych zjawiskach ycia radzieckiego, czytelnicy trac zainteresowanie: te zjawiska wystpuj u nich rwnie. A przecie wydawaoby si, e wanie wwczas powinno si zrodzi prawdziwe zainteresowanie, gdy mowa jest o nich samych. Trzeba mie za sob due dowiadczenie ycia w naszym kraju, aby zda sobie spraw, jak wane jest to, co oczywiste. Zmieni pogldy na dobrze znane zjawiska to te jest co warte! A jak lekcj wyniosem dla siebie? Tak sam, jak w Moskwie: pisa tak, aby moja pisanina zadowalaa tych, ktrzy tutaj rzdz losami naszej literatury. Moskiewski poziom jest obecnie dla mnie nieosigalny. Cae moje tamtejsze ycie byo niepisan umow z wadzami, kolegami po pirze, przyjacimi. Wyjechaem tutaj rwnie dziki tej niepisanej umowie. Moje mieszkanie a si roio od kapusiw. Udawaem, e tego nie dostrzegam i rozmawiaem z nimi, bdc pewnym, e moje sowa s gdzie rejestrowane i analizowane. Przyrzekem, e nie bd pcha si do polityki, ani pisa ksiek antyradzieckich, bd za to przyjanie wita wszelkich goci z Moskwy. Jednym sowem, daem im do zrozumienia, e jestem typowym radzieckim ajnem. Znalazszy si tutaj, prbowaem zdoby niezaleno. Po to tu wanie wiaem. Lecz ani si nie obejrzaem, kiedy znalazem si w takiej samej sieci spiskw. Tylko jeszcze mocniejszej i bardziej poniajcej. Nie sposb si z niej wyrwa nie ma dokd! Z niewoli jeszcze jest wyjcie: na wolno. Ale z wolnoci adnego wyjcia ju nie ma. Najstraszniejsze w tym wszystkim jest to, e Zachd przesta by tematem dla wielkiej literatury. Z punktu widzenia literatury Zwizek Radziecki to najbardziej interesujce zjawisko stulecia. Drzewo ycia wyrasta w Moskwie, a nie w Nowym Jorku, Paryu czy Londynie. Literatura rosyjska zyskaa niepowtarzaln szans opisania tego zjawiska... Nie demaskowania, a wanie opisania jego fenomenalnej zdolnoci do ycia. Dziki temu moe sta si wielk literatur! Nie jestem apologet radzieckiego ustroju. Doszedem jednak do wniosku, e wielka literatura rosyjska moe by obecnie jedynie apologetyczna, w adnym wypadku krytyczna. Skreliem Pisarza z mojej listy radzieckich agentw. Ciekawe, czy bd mg z tej listy skreli siebie? AGENT Zupenie si nie czuj agentem radzieckim. Zazwyczaj w ogle o tym zapominam. Miaem w Moskwie znajomego z wywiadu wojskowego. Mwi to samo. Podrzucono go (nazw go Agentem) na Zachd metod oenku. Pniej, w pewnym uzdrowisku, poznali par maesk z tego samego miasta. Nazw ich Mem i on. Agent zosta kochankiem ony.

Przypadkowo dowiedzia si, e ona pracuje w firmie realizujcej zamwienia wojskowe. Zrozumia, e trafia mu si gratka. W ogle trzyma si zasady, e albo trafi mu si gratka, albo nie, niezalenie od woonych wysikw. Tylko w kinie i w powieciach, gdzie wydarzenia wielu miesicy a nawet lat skomasowane zostaj do ptorej godziny, szpieg czuje si szpiegiem i postpuje tak, jakby w kadej minucie ryzykowa yciem mwi. A w yciu realnym wszystko jest rozcignite. Przeyem na Zachodzie dwa lata, zupenie zapomniawszy o tym, e jestem szpiegiem. Nawet kiedy dowiedziaem si, e ona ma dostp do tajemnic wojskowych, nie od razu wykorzystaem t moliwo. Zaproponowa jej kiedy wyjazd we dwoje do bardzo drogiego uzdrowiska. Potrzeba na to duo pienidzy powiedzia. Mona je zarobi w prosty sposb. Niechaj mu ona przyniesie z pracy wszelk makulatur, jaka nawinie si pod rk, a on j opyli za due pienidze jednemu kretynowi z jednej firmy". Zacza wic gorliwie przynosi mu makulatur" w takich ilociach, e nie nada z przesyaniem jej do Moskwy. Sam w tych dokumentach nie mg si rozezna. I nie chcia: przyzwyczai si bowiem do nierbstwa. Trwao to trzy lata. Wreszcie w Moskwie wrd tej makulatury" znaleziono pen dokumentacj nowego wanego wynalazku z dziedziny kierowania czogami. A teraz wyobracie sobie, e takich agentw s dziesitki. yj sobie zwykym yciem. adnego przestpstwa nie popeniaj. Czekaj dobrej okazji. Taka okazja trafi si nie wszystkim. Ale jeeli agentw jest duo, to na pewno ktremu si przytrafi. Przy czym agenci tego rodzaju niekoniecznie s przysyani z Moskwy. Sami obywatele krajw zachodnich za stosunkowo niedue pienidze mog sprzeda nam wszystko, czego dusza zapragnie. Ryzyko wpadki jest niewielkie. A system karny na Zachodzie jest na tyle saby, e nie ustrzee ludzi przed pokus. MOJE RDA ycie przeyem w Moskwie. Niejedn cystern wdki wypiem z pracownikami KC, KGB i innych wanych sub. Te s ludmi, do tego homososami, skonnymi do pijackiej serdecznoci i otwartoci. Czy zachodni agenci w Moskwie nie mogliby tego wykorzysta? Systematycznie nie! Do tego trzeba by wielu agentw. Przy tym musieliby y swobodnie, jak miejscowi mieszkacy. I sami by homososami, aby zyska dostp do dusz kolesi od kieliszka. Przekupi? Taki system te si na nic nie zda. W warunkach radzieckich nie tak znowu atwo wyda due pienidze. Ludzie majcy dostp do tajemnic dbaj o swoj pozycj i s kontrolowani. Prawdziwe sekrety znajduj si z dala od miejsc, gdzie mog dziaa zachodni agenci. A te sekrety, ktre s im dostpne to lipa albo bagatela, albo dezinformacja. Zreszt na co zachodnim agentom radzieckie sekrety, analogiczne to tych, ktre tutaj, na Zachodzie, zdobywaj agenci radzieccy? Dla Zachodu w Zwizku Radzieckim ciekawe jest co innego: mechanizmy spoeczne, dla agentw niepojte, lecz ktre z nieduym wysikiem poj mona i bez agentw. POKONUJ EUROP Co bycie zrobili, gdybycie byli szefem radzieckiego kierownictwa? Nic. Szef radzieckiego kierownictwa posiada jedynie widom i czysto symboliczn wadz. Przypumy, e macie wadz realn. W pierwszej kolejnoci przestaj oy na Kub. Moecie z ni robi, co wam si podoba. wietnie! To samo robi z Afryk i Azj. Moecie rwnie zabra wszystkich Arabw. Znakomicie! Gdybym si na tym zatrzyma, by moe przesuchujcy mnie zakoczyliby sprawdzanie i wyrazili zgod w sprawie mego zatrudnienia. Lecz poniosa mnie ambicja. Postpujc w ten sposb, nie przynosz najmniejszego uszczerbku mojemu krajowi. Wydarzenia w tych czciach wiata tak czy inaczej potocz si w kierunku wygodnym dla Moskwy. Bez mieszania si Moskwy potocz si nawet lepiej. W dodatku oddaj wam nasze kosztowne kopoty w Afryce, Azji i Ameryce aciskiej nie za darmo, lecz za zboe, miso, elektronik. I za niemieszanie si do naszej Europy wschodniej. Hm! Wszystkie siy kraju rzucam na polepszenie warunkw bytowych ludnoci, wychowanie modziey, zduszenie opozycji, modernizacj przemysu. No i oczywicie na wzmocnienie armii. Ha! Oywiam kultur. Rozszerzam kontakty z Zachodem. Wzmagam nasz pokojow infiltracj Zachodu. Stop! Wyczekuj momentu, kiedy Zachd zapacze si w swych sprzecznociach i ugrznie w Azji, Afryce, Ameryce aciskiej. I? I okupuj Finlandi, Szwecj, Norwegi, Austri, Holandi, Dani, Belgi. ?! Francj i Wochy rwnie. Jak miecie?! A dlaczegby nie, skoro to moliwe? Ale to przecie wojna wiatowa! No i co z tego? Wczeniej czy pniej wojna musi wybuchn.

 Ale to nieludzkie! Przecie jestem wyimaginowanym wszechpotnym radzieckim przywdc! A jakie jest Wasze osobiste zdanie na ten temat? Radzieccy przywdcy nie s na tyle mdrzy i zdecydowani, by przyj tak strategi. Moecie spa spokojnie. Rwnie i w przyszoci Zwizek Radziecki bdzie nie na swych barkach ciar swej obecnej gupiej polityki midzynarodowej. Na czym opiera si Wasz program wyimaginowanego przywdcy? Kiedy bokser przygotowuje si do decydujcego meczu, zrzuca zbdn wag, rozwija muskuy, koncentruje si psychicznie na przyszej walce i na przypuszczalnym przeciwniku. Przecie to oczywiste! Tak, oczywiste... BRONI EUROPY No, a gdybycie byli zachodnim politykiem dysponujcym realn wadz? Co bycie uczynili dla obrony Zachodu? Sprbowabym przeszkodzi radzieckiemu kierownictwu w obraniu strategii, jak przedstawiem wyej. Postarabym si zwali na ZSRR nowe, niemoliwe do zniesienia ciary wynikajce z aktywnoci w wiecie, wplta w nowe kopoty. Wzmocnibym wycig zbroje. Przeszkadzabym w rozwizaniu trudnoci wewntrznych. To oczywiste. Tak. Lecz jedno w tym wszystkim jest nieoczywiste Co? To, e wszystko jest oczywiste. SZTAFETA POKOLE Niesamowite mwi Cynik, czytajc rosyjsk gazet emigracyjn. W wieku stu dziewiciu szeciu lat zmar porucznik Leib-gwardii Jego Imperatorskiej Moci Siemionowskiego Puku... mieszne! Sto dziewidziesit sze lat, a raptem porucznik! Nie sto dziewidziesit sze, tylko dziewidziesit sze poprawia Maruda. Tak czy inaczej mieszne. Czyby te mumie miay jeszcze nadziej na powrt przeszoci? T gazetk wydaj modzi ludzie. Na nic ju nie maj nadziei, ale gotowi s wyraa nadziej na cokolwiek, byleby tylko za to pacono. Za pienidze te bym si zgodzi. DEMOKRACJA Uwaga! Zaczyna si audycja o pedaach! Powariowali ju zupenie! Homoseksualici te maj prawo do istnienia. Homoseksualizm sprzyja rozpadowi rodziny i niszczy podstawy spoeczestwa, wic spoeczestwo ma prawo broni si przed nim. W dodatku peday stanowi znikom mniejszo w spoeczestwie. W demokracji mniejszo te ma prawo do istnienia. Zaley jaka mniejszo. Gangsterzy i terroryci rwnie s w mniejszoci. Demokracja nie oznacza swobody we wszystkim. Jest jedynie okrelon form politycznej organizacji spoeczestwa. Jest to spoeczestwo praworzdne. O tym, jaka mniejszo ma prawo do istnienia, powinna decydowa wikszo. Wszystkie peday, ktrych miaem okazj oglda, byy straszliwymi wyrzutkami. Lecz jeeli chc istnie, niech istniej. Ale oni chc czego wicej. Narzucaj si spoeczestwu, zwracaj na siebie uwag i wcigaj normalnych ludzi w sfer swoich interesw. Spoeczestwo, powtarzam, rwnie posiada prawo broni si przed t zaraz. A w ogle, dyskutowa problem homoseksualizm w pojciach demokracji, to zniewaga dla tej ostatniej. Czy mona naszych radzieckich pedaw uwaa za bojownikw o prawa czowieka? A czym s gorsi od czonkw sekt religijnych? Jednak radziecki ustrj to ajno! WIECI Z OJCZYZNY Po audycji o pedaach, audycja o Zwizku Radzieckim. Oznacza to, e stosunkom ze Zwizkiem Radzieckim nadaje si tutaj due znaczenie. Zbiegli si wszyscy mieszkacy Pensjonatu. miejemy si, wzdychamy, klniemy, rozpoznajemy stare miejsca. Zachodni dziennikarz przeprowadza wywiad z prostym robotnikiem". Idioto! krzycz wszyscy w jeden gos. To to ubek, wida na kilometr! My wszyscy wygldamy jak ubecy wzdycha Maruda. Gdy pokazywano Was (mwi do Entuzjasty) w telewizji, wszyscy tutaj byli przekonani, e jestecie agentem KGB. Potem pokazywano jednak moskiewskie kolejki do sklepw, mwiono o trudnociach z zaopatrzeniem w

ywno i o nowych aresztowaniach. Uspokoilimy si: wszystko idzie normalnie. Jakie to ciekawe: wystarczy na krtki czas oderwa si od ojczyzny, a ju zaczyna si wydawa, e tam wszystko toczy si jako inaczej, chocia wiesz na pewno, e inaczej nie bdzie tam nigdy, choby nie wiem co. Troszeczk lepiej albo o wiele gorzej, ale nie inaczej. Przy czym ludzie obawiaj si nie tyle pogorszenia, ile polepszenia. To zrozumiae: gdy sytuacja si polepszy, emigracja traci sens. Wystarczy wadzom radzieckim polepszy sytuacj w kraju (do czego na nasze szczcie nie s zdolne), by samopoczucie emigracji ostro si pogorszyo. Jedyn jej duchow podpor jest wiadomo, e w Zwizku Radzieckim nie ma nic do arcia, a wsadzaj czciej ni dawniej". Twierdzenie drugie jest z gruntu faszywe: wsadza nie ma ju kogo. A jeeli w Zwizku Radzieckim nastpi radykalna poprawa warunkw yciowych, na Zachodzie wybuchnie psychologiczna i ideologiczna panika. Na koniec poinformowano o podwyce cen ywnoci w Zwizku Radzieckim. Ale si zacz bal! WIECI DO OJCZYZNY Przyszed Malarz, dumny i nieprzystpny: udao mu si wystawi kilka prac w jakiej zakichanej galerii. Wtpliwe, czy kto je kupi takich dbr tutaj peno. A do Moskwy napisze tak, jakby urzdzono mu wystaw w samym Luwrze. I jego znajomi malarze bd tam usycha z zawici. Rwnie Pisarz pisze do przyjaci i rodziny w Moskwie tak, jakby znajdowa si w centrum literatury wiatowej. To kamstwo. Lecz sprbujcie bez niego tutaj wyy! Sdz, e gdybym mia do kogo pisa do Moskwy, napisabym sowa, ktre stay si sztamp, e wolno wyzwala siy twrcze i pobudza nadzwyczajn energi"; przedstawibym moj socjologi mietnika jako przyczynek do nauki wiatowej. SOCJOLOGIA MIETNIKA Studia nad mietnikiem emigracji radzieckiej istotnie zaabsorboway mnie jako naukowca. Z radzieckiej emigracji mona wycign wnioski co do samego radzieckiego spoeczestwa, ktre j zrodzio. Tak samo z odpadkw ludzkiego ycia mona wycign wnioski co do samych ludzi i ich ycia. Zwyk metod obserwacji wzbogaciem metodami specjalnymi. Z kawaka stronicy nauczyem si odtwarza tekst caej stronicy, z aluzji dokopa si wiadomoci istotnych. Moja metodyka byaby wielkim dobrodziejstwem dla KGB. Mona by przynajmniej dziesiciokrotnie zmniejszy nakady na zbieranie i opracowywanie mietniskowej informacji. Kto wie, by moe t drog wpisz swe imi w histori nauki. Lecz oto w mej pamici pojawi si obraz Inspiratora i rozwia moje rowe marzenie. NASI WROGOWIE Twoja podstawowa wada polega na tym, e jeste urodzonym wynalazc mwi Inspirator. Cae szczcie zreszt, e takich ludzi jest mao na wiecie. A co w tym zego? Rzeczywicie. Jako o tym nie pomylaem. Ale wracajmy na ziemi! Myl, e z twoich tutejszych dowiadcze wycigno nauczk i nie bdziesz tam swojej wady przejawia. Pamitaj o aksjomacie naszego zawodu: agent nie jest twrc, lecz burzycielem. Wiem. Myl sobie o tym wszystkim tylko tak, dla zabawy. Nie wykrcaj si! Mnie nie oszukasz. Sam jestem w jeszcze gorszym pooeniu. Widz przecie, e naszemu kierownictwu wystarczyoby wykona par prostych ruchw, aby t gr wygra. Wygra spokojnie, bez szumu, bez sensacji. Znam jednak a nadto dobrze istot naszego systemu i naszego kierownictwa. Oni do takich ruchw nie s zdolni. Gdybym wyoy teraz najwyszym przywdcom mj plan, udowodniwszy matematycznie jego twierdzenia i tak by mi nie uwierzyli. Powiem wicej: po prostu nie dali by mi si wypowiedzie. Gdyby nawet wszyscy byli przekonani, e mam racj, zamknliby mi usta, zanim zaczbym mwi. Dlatego musimy by sprytni. Wpierw trzeba przechytrzy swoich, eby potem przechytrzy obcych. Innej drogi, bracie, nie ma. Zachd nie jest na razie naszym wrogiem kontynuowa Inspirator. Na razie naszym wrogiem jest kierownictwo, oraz nasi agenci na Zachodzie. Pierwsi nie s zdolni wznie si do poziomu naukowego rozumienia rzeczywistoci i naukowo uzasadnionych rachub politycznych. Drudzy za wypeniaj nasze plany po radziecku, tzn. chaturz, oszukuj, zajmuj si nie tym, czym naley, pozoruj dziaanie. Oto charakterystyczny przykad: z pewnego pastwa zachodniego wydalono jako szpiegw pardziesiciu naszych pracownikw ambasady, konsulatu, przedstawicielstw handlowych i towarzystw kulturalnych. Sensacja wiatowa! Gniewne artykuy. Protesty. Demonstracje przed naszymi przedstawicielstwami. Bezprecedensowa antyradziecka kampania. To jest to, co na powierzchni i co rzuca si w oczy. Wrd naszych przywdcw panika! Jedna tajna narada za drug! Kupa ludzi stracia stanowiska. Rezolucje. Nakazy. Instrukcje. Jednym sowem obd! Nasza agentura zawalia Moskw doniesieniami w takim samym duchu. Co jednak dziao si w gbi wydarze i co mona byo wykry i oceni jedynie przy pomocy rodkw naukowych? A to wanie, e wystarczyoby troch cierpliwoci i kilka mao znaczcych gestw (na przykad aluzja, e najwysze kierownictwo krytycznie ocenia postpowanie niektrych odpowiedzialnych osb oraz zmiana tych osb na inne) a liczne firmy, z ktrymi wsppraca bya dla nas bardzo wana, podpisayby z nami kontrakty. Wane osoby w pastwowych i wojskowych instytucjach tego kraju day do zrozumienia, e s gotowe pracowa dla naszego wywiadu. Lecz nasz ocen sytuacji potpiono, nasz projekt efektywnego wykorzystania tej zewntrznie nieprzyjemnej sytuacji odrzucono, nasi agenci na miejscu zachowali si tak, e zerwali werbunek wspomnianych osb. W rezultacie kraj nasz ponis ogromn strat nie tylko na powierzchni procesu

historycznego, lecz i w jego gbi. Mgbym poda ci przykady, kiedy pozorny zewntrzny sukces by zwizany z rzeczywistymi ukrytymi stratami. Takich wypadkw s setki. Przestudiowalimy je, wypracowalimy cise teorie potwierdzone faktami i praktycznie nie znajce wyjtkw. A jak si do tego odnosz i jak wykorzystuj? Lepiej nie mwi! Nasz operacj uporzdkowania Europy Zachodniej powinno si przeprowadzi na poziomie matematycznie dokadnych oblicze. Jak loty kosmiczne. I w zasadzie jest to moliwe. Lecz... MY JESTEMY WROGAMI Lecz nasza sytuacja jest tragiczna mwi Inspirator wiesz nie gorzej ode mnie, kto jest najgroniejszym wrogiem naszego ustroju: prawdziwy radziecki czowiek, ktry by swoj rzecz robi lepiej od innych. Staje si niebezpieczny dla tych innych" i ci narzucaj mu rol wroga caego systemu spoecznego. Najgroniejszy dla ustroju radzieckiego jest nie ten, kto wykorzystuje sprzyjajc sytuacj i staje si opozycjonist, lecz ten, kogo same spoeczestwo zmusza do zostania jego wrogiem i komu gwatem narzuca si t rol. Nieatwo obecnie odrni prawdziwych wrogw ustroju radzieckiego od mydlanych baniek dysydencji. Moe co si wyjani, kiedy te baki pkn. Musimy by na tyle sprytni, eby nie sta si wrogami sprawy, w ktr woylimy nasze dusze. OBIEKT Mj Obiekt zaczto pokrywa jakimi pytkami. Czasem byszcz niczym lustra, czasem wydaj si bkitne, czasem zociste. Nieuporzdkowany splot blokw i cylindrw nabiera ksztatu. Zadziwia mnie obecna miao architektw, ktrzy zdecydowali si na takie formy. W Moskwie za nic w wiecie na co takiego by nie pozwolono. PRZESUCHANIE Jak moe Was wykorzysta KGB? Raczej nijak. Dlaczego? Z powodu ich stosunkw wewntrznych. Potrzebna jest im fikcja sprawy, a nie sama sprawa. W dodatku takich, jak ja, jest zbyt wielu. Wykorzystanie kadego indywidualnie jest fizycznie niemoliwe. A jeli mimo wszystko sprbuj Was wykorzysta? Skoro dopuszczacie tak moliwo, to przechwycie inicjatyw! Co Wam przeszkadza? Nasze stosunki wewntrzne. Takich, jak Wy jest zbyt wielu. My tym bardziej nie moemy wykorzysta kadego indywidualnie. Niele powiedziane. Jeden-zero na wasz korzy! CENTRUM Centrum" zostao zatwierdzone. Przez kogo? Przecie tutaj nie ma KC! Widocznie przez tego, kto bdzie dawa pienidze. Dyrektorem zostanie Profesor, zastpc Dama. Entuzjasta uwaa, e bd potrzebowali zawodowego socjologa, a prcz niego nikogo tutaj nie ma. Prosi, aby o niego zabiega. Gotw jest wzi na siebie kierowanie oddziaem studiujcym radzieckich dysydentw. Gotw jest redagowa pismo. Centrum" z pewnoci bdzie wydawa pismo. Wtpi, czy mnie wezm do ,,Centrum" nie ma miejsca dla profesjonalisty w towarzystwie szarlatanw. Lecz chciabym si tam dosta. Mimo wszystko to jaka praca. Zaczepiwszy si w Centrum" mgbym sobie potem poszuka lepszego miejsca. Maruda rwnie prosi, by go urzdzi w Centrum". Wymagania ma minimalne: moe pracowa jako str, sprztacz, goniec. URODZINY PISARZA Pisarz ukoczy szedziesit lat. Caa mylca cz emigracji zebraa si w jego mieszkaniu. Jedli, pili, awanturowali si jak w Moskwie. Rozmowa te w moskiewskim gucie o wszystkim na wiecie, chaotyczna, miejscami mdra, a ogem gupawa. Poziom ycia maj wysoki, trzeba im to odda! Kiedy to wanie mona im zabra! Przyszo Zachodu zaley od modziey. Bardzo mdrze. Powiem wicej: zaley od niemowlt. Bez artw! Spjrzcie na zachodni modzie! Rozpuszczona. Rozhisteryzowana. Chaos ideologiczny. Buntuje si przeciw spoeczestwu konsumpcyjnemu, a w gbi duszy sama chce posiada wszystko, lecz od razu i bez pracy. Pragnienie jak najbardziej zdrowe. Ja bym te nie odmwi. Przearli si, sukinsyny! Gdybymy mieli cho poow tego, co oni maj!...

 My widzimy idea przyszoci nie w czasie, lecz w przestrzeni na Zachodzie. Czekanie w czasie jest zbyt dugie, a w przestrzeni mona przyj i wzi. Kiedy na kadego obywatela zachodniego bdzie przypada dwch radzieckich szpiegw, sami oddadz. Wtedy ludzie zachodni bd jedzi po ywno do Moskwy. Dziwi si, dlaczego tutaj nie potrafi rozpozna naszych szpiegw. Przecie to takie proste: po gbie. Maj demokracj. Jeeli wedug paszportu nie jeste Chiczykiem i nie mona udowodni formalnie, e jeste Chiczykiem, to nie jeste Chiczykiem, choby by Mao-Tse-Tungiem. Z gby moesz by samym szefem KGB. A jeeli wedug papierkw jeste dysydentem, to jeste dysydentem. Obserwowaem dzisiaj demonstracj mwi Pisarz. Ciekawe widowisko. Naleaoby opisa typowego demonstranta, jego psychik i warunki jego ycia. Sprbujcie! mwi. Lecz jeli wybierzecie jednego demonstranta i sprbujecie zanalizowa go jako co indywidualnego zmuszeni bdziecie pozostawi na boku fakt jego uczestnictwa w demonstracji, jego przynaleno do tego rnorodnego i czasowo ograniczonego skupiska ludzi. Jeli natomiast bdziecie rozpatrywa oddzielnego demonstranta jako przedstawiciela tego skupiska ludzi, zmuszeni bdziecie pozostawi na boku jego cechy i warunki indywidualne. Sdzicie, e takie zjawiska nie zasuguj na uwag? Zasuguj, ale w miar. Na tak demonstracj wystarczyoby, na przykad, par linijek opisu czego innego, powiedzmy przey takiej indywidualnoci, jak Wy. Chyba macie racj. Moje osobiste wraenia z tej demonstracji s dla literatury waniejsze, ni psychologia uczestnikw demonstracji. Odzwierciedli psychologi uczestnika demonstracji poprzez psychologi czowieka, ktry nie ma najmniejszego wyobraenia o yciu i psychologii tego uczestnika demonstracji do czego takiego zdolni s jedynie czonkowie Zwizku Pisarzy Radzieckich. Lubi to nasze do niczego nie zobowizujce gadanie. Nie ma si dokd spieszy. Dla ciebie czas to nie pienidz, lecz nic. Uchod, czasie, precz, tra si bez sensu! Czy rzeczywicie bez sensu? Bez zysku owszem. Ale nie bez sensu. To to nasze ycie. ycie w ogle jest tylko strat czasu. Do domw rozchodzilimy si nad ranem. onierze Specjalnego Batalionu jeszcze pi. Po parku z uporem biegaj grubi Niemcy, zrzucaj nadwag. Niemcy to w ogle nard genialny. Jeeli si za co bior, robi to dobrze i powanie. Obecnie zrzucaj nadwag. W cigu p roku wszyscy razem wzici zrzucili wag ludnoci caej nadbatyckiej republiki radzieckiej. MY I ZACHD Entuzjasta prbowa dosta si na przyjcie do Prezydenta. Dugo zawracali mu gow i wreszcie odmwili. Wciek si. Wrzeszczy, e takiej biurokracji nie ma nawet w Moskwie, e gdyby zechcia spotka si z Breniewem, wczeniej czy pniej dopiby swego. Suchajc wrzaskw Entuzjasty, przypomniaem sobie o jednej z metod przyjmowania zwykych ludzi przez najwysze osobistoci naszego kraju, ktra zostaa opracowana przez psychologw naszego instytutu. Pragncemu audiencji wyznacza si dzie i godzin przyjcia. Wita go jeden z przedstawicieli Najwyszej Osobistoci i prosi uprzejmie o przejcie do drugiego pokoju. W tym pokoju nie ma adnych portretw, adnych okien. Tylko st i dwa krzesa. Przedstawiciel Osobistoci uprzejmie prosi petenta, by usiad i wyoy istot swojej proby, czy skargi, zanim pjdzie do Osobistoci. Ten opowiada z entuzjazmem. Po wysuchaniu Przedstawiciel proponuje Petentowi przejcie do innego pokoju. Dokadnie takiego samego, jak poprzedni. Tam dokadnie taki sam Przedstawiciel prosi Petenta, aby wyoy sedno swojej proby, zanim pjdzie do Osobistoci. Petent powtarza, lecz ju z mniejszym entuzjazmem i nie tak szczegowo. Potem Przedstawiciel prowadzi Petenta do nastpnego pokoju, gdzie czeka ta sama procedura. Zazwyczaj na trzecim etapie Petenta ogarnia strach i prosi, by go puci do domu. Puszcza si go. Rzadko kto dociera do pitego pokoju. Zreszt pokoje s tylko dwa. I zaledwie dwch Przedstawicieli. Lecz ju na trzecim etapie Petent traci zdolno identyfikowania ludzi i rzeczy. Niedawno o tej metodzie opowiedzia mi ze zgroz w oczach pewien radziecki dysydent w Moskwie. Udaem, e sysz o tym po raz pierwszy i poradziem dysydentowi zdemaskowanie zbrodniczego systemu". Powiedzia, e niestety nie ma adnych formalnych dowodw na jego istnienie. Mia racj. Nikt z osb, wobec ktrych go zastosowano, nie wygada si o nim. Dlaczego? Dlatego, e zalecalimy stosowa t metod jedynie w stosunku do inteligentw. Robotnika i chopa na tak delikatn psychologi" zapa si nie da. Wobec nich stosuje si metody prostsze, na przykad metod sobowtrw. W czasach stalinowskich opowiada mi pewien stary moczymorda robotnicy ze szczegln ochot rwali si do Budionnego i Woroszyowa. On te sprbowa kiedy dosta si do Budionnego z prob o popraw warunkw mieszkaniowych. Towarzyszcy mu urzdnik by pijany i zamiast do pokoju, gdzie mia go przyj Budionny, zaprowadzi go do pokoju, gdzie dyurowao okoo dwudziestu Budionnych". Pili piwo, grali w warcaby i domino, klli i chichotali. Byo to najstraszliwsze widowisko, jakie Moczymordzie dane byo oglda w yciu. Najpierw go pobito, potem odwieziono do domu wariatw. Kiedy po paru latach stamtd wyszed, jego opowiadaniom nikt nie wierzy.

OBIEKT Mj Obiekt w ponad poowie pokryto jak wykadzin. Wyglda jak istne cudo. To bdzie najpikniejszy budynek, jaki kiedykolwiek widziaem. Czekam z niecierpliwoci, kiedy go ukocz. Staram si odgadn jego przyszy wygld w

detalach i moje przewidywania sprawdzaj si. Wymylam sobie, na przykad, e tak a tak cz naleaoby zakry, a takiemu i takiemu miejscu nada taki to a taki ksztat, i na nastpny dzie moje yczenia speniaj si. Odgadem zamys budowniczych. I ju widz, jak bdzie wyglda Obiekt w ostatecznym ksztacie. Bdzie to zmaterializowana bajka. WYZNANIE ARTOWNISIA Objechaem cay wiat mwi artowni. Napatrzyem si na naszych braci i na nasze wpywy w wiecie. Musz przyzna, e jestemy nosicielami strasznej epidemii. Jeszcze troch i zarazimy wiat tak, e i za sto lat si nie wyleczy. Zaraamy wiat cynicznie, nieustpliwie, systematycznie, wiadomi, e jestemy nosicielami wielkiego postpu. Niesiemy chorob niczym najlepsze zdrowie. Przez sam fakt naszego istnienia wszystkim zachodnim gadzinom dajemy pewno, e s na swoim miejscu i e przyszo naley do nich. Z kadym dniem ronie we mnie nienawi do nas samych. Podchodzimy do mostu. onierze Batalionu Specjalnego wyskakuj ze swoich pontonw i z krzykiem wya na brzeg. Tym razem s uzbrojeni: mieli powane bojowe wiczenia. Suyem w wojsku powiedzia artowni. Analogiczne rzeczy robio si u nas nie lepiej. Ale nie w tym rzecz. Tutaj chaturz na serio. Wojska zachodnie, jakkolwiek strugayby wariata i tak wydaj si operetkowe. Armia radziecka, niezalenie od nieudolnoci, gupoty, chatury, robienia z gry" balona i innych radzieckich cech, jest armi prawdziw, armi do mordowania innych nawet za cen wasnej klski. Zwizek Radziecki w ogle jest ogromn armi, ktra poprzez sam nasz sposb ycia szykuje si do wojny nie na arty. Nie chc, eby zwyciya. Skreliem artownisia z mojej listy radzieckich agentw. Jeeli tak dalej pjdzie, to kto na tej licie zostanie? NASZE PROBLEMY Moemy wysa na Zachd tysice agentw mwi Inspirator. Kady z nich z osobna wart jest ledwie grosik. Lecz w systemie... Wiesz przecie, e radziecki system nie jest w stanie utrzymywa duej wysokiego poziomu organizacyjnego. Jakie jest wyjcie? Jak doprowadzi do tego, aby system skadajcy si z elementw niepewnych by dostatecznie pewny? Jedn z metod jest hierarchia systemw, ze stopniowym przejciem od kompletnie niezorganizowanego do kompletnie zorganizowanego na szczycie piramidy. Wiem. Teoretycznie zostao to udowodnione. Lecz trzeba sprbowa zrealizowa to w praktyce. Bdzie to pierwszy eksperyment tego rodzaju. No i oczywicie wielki wkad do nauki. Moim rozmowom z Inspiratorem nie przydawaem nigdy wielkiego znaczenia. Byy to (z mego punktu widzenia) rozmowy dla samych tylko rozmw. Pogadalimy, mniej lub bardziej przyjemnie spdzilimy czas i na tym koniec. Lecz takie rozmowy prowadzio i prowadzi wiele tysicy ludzi. Koniec kocw wynikaj z nich pewne ludzkie dziaania. Dowodem na to dziesitki tysicy naszych agentw na Zachodzie. Ja sam te tutaj jestem. Wolno sdzi, e nie dla wtpliwoci i samoanalizy, lecz w konkretnej sprawie. Wspomnij moje sowa mwi Inspirator stworzymy na Zachodzie tak siatk agenturaln, e nawet za tysic lat historycy dziwi si bd, jak z tego ajna udao si nam ulepi tak potny gmach. Jeli wygramy przysz wojn a wygra j musimy to w pierwszej kolejnoci nie dziki czogom i rakietom, a dziki naszej agenturze. Przysza wojna bdzie przede wszystkim wojn szpiegw. My jestemy jej prawdziwymi onierzami i generaami. NIE MIE Na ulicach peno modych, piknych kobiet, gotowych odda si w dowolnej chwili, przy czym za darmo. Ale adna z nich nie naley do mnie. Trzeba posiada pewne minimum pienidzy, eby posi kobiet dostpn nawet bez pienidzy. Jeeli nie masz pienidzy, wida to po tobie od razu. A kobieta gotowa odda si bez pienidzy dowolnej istocie z pienidzmi, tobie nie odda si z tej prostej przyczyny, e nie ma w tobie pieninej substancji. W Moskwie analogiczn rol peni sytuacja spoeczna jednostki. Kobiety wyczuwaj w mczynie t substancj i oddaj si gratis samej substancji jako takiej. Mj intelekt, ktry przynis mi zwycistwa nad moskiewskimi kobietami i by czci substancji mojej sytuacji, tutaj nie wart jest zamanego grosza. Tutaj trzeba samemu dopaci, eby kto zechcia dostrzec twj intelekt. Intelekt staje si tu kapitaem jedynie w oparciu o kapita, podobnie jak w Moskwie przeksztaca si on w co spoecznie znaczcego jedynie w oparciu o sytuacj spoeczn. Na Zachodzie mdrala bez pienidzy jest jak mdrala bez stanowiska w Moskwie. W Moskwie uwaaem si za rozpustnika. Tutaj czuj si cnotliwy. Okazuje si, e nasz stosunek do seksu okrela nie tyle nasza praktyka seksualna, ile cay system naszego stosunku do dbr materialnych. WOJNA I POKJ Jak ogoszono w gazetach i w telewizji, wiczenia wojskowe zakoczyy si sukcesem, pomimo trudnych warunkw atmosferycznych, mianowicie mawki. Jeden onierz uton, polizgnwszy si na mokrych od deszczu kamieniach. Odbyy si wielotysiczne demonstracje protestacyjne przeciwko ofiarom wicze (jak to rozumie?) i przeciwko militaryzacji kraju.

Demonstranci nieli transparenty, ktre brzmiay tak, jakby je zatwierdzono w Moskwie w KC KPZR. Czciej od innych migao haso Lepiej by czerwonym, ni martwym". Tysice modziecw w wieku poborowym palio karty rejestracyjne (nie wezwania, a tylko karty rejestracyjne) przed gmachem ministerstwa Obrony. W wyniku starcia z policj zgino dwch policjantw, a okoo dwudziestu zostao rannych. Ciekawe, e w starciach bray udzia przede wszystkim osoby nie majce nic wsplnego z poborem modziey do wojska. A w ogle nie byo adnego poboru. Pewien trzydziestoletni student", ktry przyjecha tutaj z pnocy kraju z zamiarem wzicia udziau w walce z faszystami", uciekajc przed policj wpad pod autobus. Chocia bardzo moliwe, e to on zabija policjantw, cay kraj widzi w nim ofiar policyjnej samowoli. Pogrzeb ofiary" przeksztaci si w wielk demonstracj. Do miasta zjechay ju dziesitki tysicy ludzi ze wszystkich zaktkw kraju. NASZE MOLIWOCI Spotkaem Dam z Siwym. Dama z Mem (i oczywicie Siwy) nie byli na wieczorze u Pisarza w emigracyjnej hierarchii zajmuj wysz pozycj. Tutejsza pozycja Damy z Mem odpowiada pozycji partyjnych dygnitarzy szczebla rejonowego w Zwizku Radzieckim. Siwy najwyraniej zmierza do pozycji wanej osobistoci w aparacie KC lub KGB. A Pisarz i najznakomitsi jego gocie w najlepszym wypadku osignli poziom profesorw, pukownikw, pracownikw komitetu rejonowego lub kierownikw sklepw. Dama i Siwy ucieszyli si na mj widok, jak na widok starego przyjaciela, ktrego dawno si nie widziao (i, na szczcie, wicej si nie zobaczy). Nie przywizuj do tego wielkiego znaczenia, bowiem w naturze homososa ley rwnie przejawienie niekiedy radoci na widok osoby, ktrej si nie lubi i nie chce widzie. Postanowilimy pj co zje". Zajlimy stolik w najdalszym kcie restauracji, przy cianie. Siwy, zgodnie ze starym szpiegowskim przyzwyczajeniem, usiad tak, eby nie mie nikogo za plecami, a widzie ca sal i wszystkich wchodzcych i wychodzcych. Siwy zamawia. Zamawia to, co najtasze widoczny rezultat demoralizujcego wpywu Zachodu. Mgby przecie szarpn si po moskiewsku" pomylaem. Tak czy inaczej zadasz rachunku, a firma" zwrci ci za wydatek subowy". artowni opowiada, e istnieje tu caa specjalna technika drobnych oszustw. Na przykad, jeli da kelnerowi par marek, to wystawi rachunek opiewajcy na sum dwukrotnie wysz od wydanej. Co powiecie na temat tych dugowosych"? zapyta Siwy, wskazujc na grup zaronitych modych ludzi, ktrzy zwalili si wanie do restauracji. Jakie s przyczyny obecnych niepokojw wrd modziey? Niedawne wiczenia wojskowe. Ale to tylko powd, a nie przyczyna. Nie ma sensu doszukiwa si przyczyn. Par dni temu grupa modych ludzi zaja pusty dom niedaleko Pensjonatu. Przyczyny tego zjawiska? Kryzys mieszkaniowy? Przecie w Moskwie o takim kryzysie" mymy nawet nie marzyli. Rozmawiaem z okupantami". Oni bardzo chtnie udzielaj wywiadw i pozuj dla telewizji. Jedna dziewczyna wzia udzia w okupacji budynku dlatego, e zabra j ze sob jej kochanek. Druga jest jedyn crk bogatych rodzicw. Maj ogromn will. Nie zauwayem wrd nich ani jednego studenta, ktry by si porzdnie uczy. Na moje pytanie na ten temat, rozemieli si. Jeden student ma ju ponad trzydziestk. Wtpi, czy ukoczy uniwersytet. Krtko mwic, mona znale pewne przyczyny, ktre tego czy owego skoniy do udziau w takiej akcji. Niemoliwe jest to jednak w stosunku do zjawiska jako takiego. Nawiasem mwic, policja postanowia tym razem da okupantom" spokj. O wicie wszyscy jako sami si ulotnili. Ludzie potrzebuj odczu zainteresowanie ogu. Obojtno czasem zabija takie ruchy. Chcieli sprowokowa zajcia z policj, aby zwrci na siebie uwag. Takie starcia s niebezpieczne jedynie dla policji, a nie dla buntownikw". Tu ciekawe jest co innego... Co mianowicie? Obecno zbdnego materiau ludzkiego dla tego rodzaju zjawisk masowych i wyjtkowo sprzyjajce warunki. adnego komsomou! adnego KGB. Liberalna policja. rodki transportu, odzie, jedzenie, klimat, demokracja, uwaga prasy... Ilo ludzi, ktrzy nie maj niczego do roboty, ktrym si nie chce pracowa, ktrzy nudz si i pragn mocnych przey, jest tu ogromna. Szczeglnie modziey. Silny pd do tworzenia ywioowych ugrupowa. A dla wielu niepokoje spoeczne s sposobem spdzenia czasu, biznesem, samopotwierdzeniem. I co z tego wynika? T mas atwo manipulowa. Jeeli da im cele i umiejtnie nimi pokierowa, to mona tgo narozrabia. Na przykad przerwa budow elektrowni atomowej lub lotniska wojskowego, zakci pobr modziey do wojska i budow nowych instalacji rakietowych... W zasadzie, dla kadego z gry obranego celu mona zorganizowa ruch masowy. Wystarczy przejawi inicjatyw i minimalny wysiek organizacyjny. Wystarczy par godzin, by zorganizowa ywioow demonstracj" lub bunt z udziaem kilkuset ludzi. W cigu tygodnia mona zorganizowa demonstracj dziesitkw tysicy. W cigu miesica mona przygotowa dosownie huragan demonstracji i buntw. Syszelicie o zamieszkach w F.? Jedynie pi procent wszystkich uczestnikw stanowi tamtejsi mieszkacy. Inni w cigu trzech dni pozjedali si ze wszystkich stron kraju. Jasne, e im goniejsza awantura", tym wyszy status spoeczny jej uczestnikw, a take poziom zainteresowania prasy. Do awantury", w ktrej uczestnicz dziesitki tysicy ludzi, trzeba zawczasu przygotowa telewizj, debaty parlamentarne, wywiady z prominentami. Trzeba zaprosi do dyskusji pisarzy, profesorw, duchownych i wszelkich innych mionikw autoreklamy i zabawy w duchowych przywdcw. To aden problem. Wielu z nich gotowych jest samemu dopaci, byle by zwrci na siebie uwag. Widz, e nie macie o nich wysokiego mniemania.

 Baza intelektualna wszelkich ruchw masowych zawsze jest bardzo nieznaczna. Poziom przywdcw takich ruchw jest adekwatny do poziomu mas: inaczej nie zostaliby przywdcami! Rozum potrzebny jest przywdcom jedynie po to, by przeobrazi si w durni odpowiednich dla masy durniw, oraz zdoby moliwo gadania gupstw z inteligentnym wyrazem twarzy. Kelnerka przyniosa rachunek. Siwy przestudiowa go dokadnie. Bez tego si tutaj nie obejdzie powiedzia. Tutaj szanuj drobiazgow pedanteri. Przekonawszy si, e rachunek si zgadza Siwy poprosi o kwitung" z piecztk i wzmiank, e to wydatek subowy". Kiedy wychodzilimy z restauracji, ulic wali tum krzyczcej modziey, rozbijajc witryny, przewracajc stoliki w kawiarni. Modzi ludzie z naszej restauracji rwnie zerwali si z miejsc, bez zapacenia wybiegli na ulic i pognali za wszystkimi. Podszed do mnie nieznajomy pies i poliza mnie. Potem zjawi si rozgniewany waciciel psa i obruga mnie. PSY Miejscowe psy do czsto reaguj na mnie zupenie inaczej, ni ich waciciele. Ujrzawszy mnie, z daleka rzucaj si w moim kierunku, rw si ze smyczy. Jeeli uda si im zerwa ze smyczy lub dopa mnie, nim powstrzymaj ich waciciele, to li mi rce lub twarz, patrz prosto w oczy, skoml radonie i umiechaj si. Waciciele gniewaj si, gwid na nie i odcigaj. Psy opieraj si, wyj aonie, a potem dugo jeszcze ogldaj si za mn. Lubi je. Rozumiemy si wzajemnie. Gdy tylko si urzdz, w pierwszym rzdzie sprawi sobie psa. Lecz takiego jak ja bez smyczy. LUDZIE Nie zapominaj o niezmiernie wanym czynniku historii, jakim jest wkroczenie tego i Czarnego wiata w wiat Biaych mwi Inspirator. Tylko my zdolni jestemy obroni wiat Biaych przed tym niebezpieczestwem. Dlatego te zgodnie z prawem historii powinnimy pokona Zachd. Pokona, aby uratowa. Jeeli Zachd si nie podda, to zginie. Poddawszy si, odrodzi si na nowo. Pokonawszy Zachd, sami mu si poddamy takie jest oglne prawo sztafety cywilizacji. Trzeba, bracie, myle duymi historycznymi odcinkami! Nie dniami i latami, lecz epokami! Idealizujesz nasze rol sprzeciwiem si. Nie uwzgldniasz natury naszego spoeczestwa i naszego czowieka. Wiem, co przedstawia sob nasze spoeczestwo: pode spoeczestwo. Wiem co przedstawia sob homosos: pod istot. Nie jestemy w stanie zmieni naszego bagna i nas samych, przystosowanych do ycia w bagnie. Potrafimy jedynie wynale ratunkowe kamstwo o naszym bagnie i wmwi to kamstwo innym. Ale eby to kamstwo byo wieczne, musimy zniszczy materia porwnawczy przepikne, yciodajne rzeki, jeziora, morza. Takim wydaje si nam Zachd. Jego istnienie drani nas i boli. eby wznie si ponad Zachd, musimy poniy go i zniszczy. Moemy uratowa Zachd przed tym i Czarnym Niebezpieczestwem, narzucajc mu nasz wiat, nie Biay jednak, a Szary. Chciae powiedzie: Czerwony? Co za rnica: Czerwony, to znaczy szary. To take oglne prawo historii, potwierdzone licznymi faktami i nie znajce wyjtkw. Najpotniejsze drzewa wyrastaj przecie z ziemi. Najjaskrawsze kwiaty maj korzenie w ziemi. Zgoda jestemy brudem, gnojem i tym podobne. Lecz jestemy gleb. Zrozum, Zachd sam narzuci sobie pta, ktrych nie jest w stanie zerwa: humanitaryzm, demokracj, prawa czowieka... Ale my nie bdziemy cacka si z nikim ani z czarnymi, ani z tymi, ani z czerwonymi. Jeeli bdzie trzeba, nie zatrzymamy si przed niczym. I Zachd o tym wie. CENTRUM O stworzeniu Centrum" ogoszono w prasie. Profesora mianowano z tej okazji czonkiem Akademii Nauk ZSRR (rzecz jasna byym), chocia nie by nawet profesorem. Dam mianowano profesorem. Ci, oczywicie, kamstw tych nie prostuj. Ja adnych propozycji pracy w Centrum" nie otrzymaem. Nie otrzymaem nawet osobistego zaproszenia na uroczyste otwarcie Centrum". Entuzjasta takie zaproszenie otrzyma. Patrzy na wszystkich z gry. Cieszy si, e mnie do Centrum" nie wzito i radoci swej nie ukrywa. Mwi, e chocia jestem zawodowym socjologiem, to jednak ta sprawa" w Moskwie stoi na tak niskim poziomie, e on, Entuzjasta, faktycznie orientuje si w socjologii lepiej od wszystkich radzieckich socjologw razem wzitych" (to jego wasne sowa). W Pensjonacie temat Centrum" omawiany jest burzliwie. Cae to Centrum" to tylko prezent dla KGB! Wprost przeciwnie! Tak jest: prezent od KGB. Nie uprawiajcie sofistyki! Zorganizowaliby lepiej specjalne centrum Radziecki Styl ycia". Zorganizowa by w nim ycie, jak w Zwizku Radzieckim. Sprzedawa wycieczki. Sukces byby oszaamiajcy. Wtpi. Ludzie na Zachodzie mog przecie w kadej chwili pojecha do samego Zwizku Radzieckiego. Wycieczki s tanie. I oglda to, co im si pokae. Mieszka w cieplarnianych warunkach. A tu mogliby poy yciem ludzi radzieckich.

 Ja te wtpi w sukces takiego centrum. Aby w peni y radzieckim stylem ycia, nie wystarczy nawet roku. Czasem nie wystarczy nawet dziesiciu lat. Poza tym zwiedzajcy centrum bd w nim mieszka z nadziej na szybkie opuszczenie centrum. A prawdziwe radzieckie ycie wyklucza wszelk nadziej na wyrwanie si ze. A w jaki sposb uwzgldnicie w takim centrum wychowywanie i urzdzenie dzieci, karier, wyksztacenie? Na co specjalne centrum? O wiele prociej opisa ycie w Zwizku Radzieckim zgodnie z prawd... Zgodnie z prawd nigdy nie znaczy prociej! I na takim opisie pienidzy si nie zrobi. A tutaj mona zbi fors. W takim razie zgodnie z prawem biznesu trzeba oszukiwa! eby centrum przynosio dochd, ludziom powinno y si przyjemnie w warunkach strachu. Czyli strach powinien by dekoracyjny. Zgadza si. O tym wanie mwi. eby ludzie mieszkali nie w Zwizku Radzieckim, lecz jak gdyby w Zwizku Radzieckim. W ten sposb Centrum" bdzie uczy nie Zwizku Radzieckiego, a jak gdyby Zwizku Radzieckiego. SZCZERA ROZMOWA Rozmowie naszej przysuchuje si nieznajomy czowiek. Gdy umilklimy, poprosi, abym powici mu kilka minut. Chce pogada ze mn na osobnoci. Nie dla prasy, lecz prywatnie. Powiedziaem, e wolabym dla prasy. Puci moje sowa mimo uszu i poprosi o wyjanienie, czym moje pogldy rni si od pogldw innych radzieckich emigrantw. Po pierwsze tym, e ja posiadam pogldy, a oni nie powiedziaem. A po drugie? Gwn orientacj wiadomoci. Zachodni sowietolodzy i dziennikarze wsplnie z radzieckimi opozycjonistami i krytykami reymu" wymylili nowe kamstwo o Zwizku Radzieckim na miejsce kamstwa oficjalnego. To nowe kamstwo suy wadzom tak samo dobrze, jak kamstwo oficjalne. Nie rozumiem. Jak krytyka reymu radzieckiego moe suy reymowi? Rwnie jest zason dymn, tyle e innego koloru. A kolor zasony dymnej skrywajcej przeciwnika nie gra roli. Gdzie gwarancja, e zason dymn nie s Wasze sowa? Gwarancj jest Wasz zdrowy rozsdek. Odrzucie przesdy! Mylcie samodzielnie! Prawda jest prosta, jeeli samemu gboko si zastanowi. A prcz tego prawd gosz tylko samotnicy. Jestem samotnikiem. Mwilicie o atakujcym przeciwniku. Co macie na myli? Przysz wojn? Nie. Rozpoczty ju przez Zwizek Radziecki atak na Zachd. Pokojowe na razie przenikanie masy ludzi radzieckich w ciao Zachodu. Ostatnia emigracja... To przecie niepowane! Wszystkich mamy w kartotekach! Dostp do najwaniejszych dla ycia spoeczestwa wzw jest przed nimi zamknity lub przynajmniej ograniczony. Oni wcale nie potrzebuj dostpu. Oni ju aktywnie przyczyniaj si do stworzenia zasony dymnej. Najwaniejsza jest obecno w ciele wroga... Co mog zrobi? Obliczcie, ile si wymaga kontrolowanie i izolowanie pojedynczego czowieka w normalnych warunkach? A dziesiciu ludzi? A tysic? A setki tysicy? Zwrcie si do matematykw zajmujcych si zagadnieniami spoecznymi, a oblicz Wam, ilu potrzeba na pit kolumn", ktra, gdy zajdzie potrzeba, moe zdemoralizowa cay kraj! Sdzicie, e w Zwizku Radzieckim ju to obliczono? Oczywicie. I zrealizowano? W kadym razie prawie. Wybaczcie, ale to s fantazje. Bardzo Was prosz, podajcie moje fantazje" do wiadomoci ogu, albo choby wzbudcie zainteresowanie nimi w krgach, ktre... To bdzie trudne. Potrzebne s powane dane, eby... A dla wytworzenia zasony dymnej adnych powanych danych nie potrzeba. W tym przypadku faktw jest a nadto. Dla kadego kamstwa mona nazbiera tyle faktw, ile si zechce. Powiedzcie, jak nard radziecki odnosi si do zjawisk opozycyjnych? Generalnie rzecz biorc, negatywnie. Dlaczego? Przecie krytyka reymu jest uzasadniona! dania opozycjonistw s naturalne i uzasadnione! Zaley z jakiego punktu widzenia. Z waszego, zachodniego tak. Lecz z punktu widzenia ludnoci ZSRR dania opozycjonistw to dania przywilejw, ktre dla mas ludowych s niedostpne. Nie rozumiem. Prosz mi to wyjani! To, czego daj radzieccy opozycjonici, wydaje si naturalne z punktu widzenia Zachodu, gdzie wszystko to istnieje. Lecz w masie ludnoci radzieckiej, dla ktrej wszystko jest niedostpne, dania opozycjonistw wywouj jedynie rozdranienie. Jedynie niewielka cz ludnoci moe zosta dopuszczona do tych przywilejw. Jasne jest, e korzystaj z nich ci, ktrzy potrafi uszczkn ksek, wykorzystujc swoj pozycj spoeczn. A to mona osign zgodnie z normami spoecznymi, a nie wbrew nim. atwo oburza si na pewne fakty ycia radzieckiego, siedzc tutaj, na Zachodzie. Sprbujcie zadouczyni daniom opozycjonistw tam, w warunkach radzieckich. atwo by altruist i humanist cudzym kosztem. Bdcie dobroczycami na wasny rachunek, moe wtedy zrozumiecie, o co chodzi!

 Ale przecie dania dysydentw atwo zaspokoi. Na przykad prawo do emigracji. Ilu ludzi ze Zwizku Radzieckiego moe przyj Wasz kraj? O ile mi wiadomo, macie tu okoo dwch milionw bezrobotnych. To s nasze problemy, nie wasze. Stosunek do dysydentw z kolei to nasz, a nie wasz problem! Opowiem Warn pewn pouczajc histori. W Zwizku Radzieckim kadego lata wysya si wiele milionw ludzi na wie do prac niwnych. Sam te nieraz tam jedziem. Pewnego razu w naszej brygadzie pojawi si opozycjonista. Mwi, e takie wyjazdy na wie s przymusow i niewolnicz prac, e warunki pracy s straszne. I na znak protestu nic nie robi. Jak oceniacie jego postpowanie? Dzielny czowiek. Gdyby wszyscy poszli za jego przykadem, to... To sytuacja ywnociowa w kraju byaby jeszcze gorsza. Dla Was ten czowiek jest dzielnym bojownikiem o wolno, o prawa czowieka i inne pikne rzeczy. Dla nas by po prostu pasoytem i demagogiem. Na pocztku znosilimy go, a potem wyrzucilimy z brygady. Jak moglicie?!... Brygada otrzymaa okrelone zadania. A on zgrywa si na dzielnego i pryncypialnego bojownika o demokracj, ale naszym kosztem. A oto inny przykad. Wczoraj w telewizji wystpowa radziecki emigrant. Barwnie opowiedzia o swej walce z reymem" z powodu swego auta. Powiedzcie, czy pragnienie posiadania auta jest u tego byego radzieckiego czowieka naturalne? Oczywicie! A czy wiecie, ile ten czowiek zarabia? eby z takich zarobkw uzbiera na samochd, potrzeba stu lat. Nie artuj, zostao to dokadnie obliczone. Skd on wzi pienidze? Ludzie radzieccy wiedz skd. Dla nich ten czowiek jest zwykym oszustem. Zachd o tym nie wie. I nie chce wiedzie. Niewane dla was, skd czowiek ma pienidze. Wane, e je posiada i e chce mie samochd. A samochodw, nawiasem mwic, w Zwizku Radzieckim produkuje si niewiele. Dlaczego umoliwi posiadanie samochodu dentycie, ktry ma nielegalne dochody, a nie innym, na przykad profesorom, artystom, pisarzom? Macie samochd? Podarujcie wic go dysydentowi w Moskwie, pragncemu mie samochd zgodnie z normami zachodniego, a nie radzieckiego spoeczestwa! Bronic prawa tego czowieka do posiadania samochodu w Moskwie, nie walczycie wcale o prawa czowieka i demokracj, lecz o to, aby spoeczestwo radzieckie przyznao temu czowiekowi cz dbr, ktra mu si wedug norm panujcych w spoeczestwie radzieckim nie naley, on na ni nie zasuy. Walczycie tym samym o przywileje dla tego czowieka, wbrew sprawiedliwoci. I tak jest ze wszystkim, cznie z wolnoci sowa, prasy i sumienia. Ale przecie powinnimy jako wpywa na ludzi radzieckich! Oddziaywujc na Zwizek Radziecki, Zachd realizuje swj cel: osabia swego wroga. Metod oddziaywania jest kuszenie nieznacznej czci ludnoci zachodnimi przyntami i pobudzanie jej do walki z reymem". Przy czym wane jest nie tyle to, by spoeczestwo radzieckie orientowao si na Zachd (demagogiczna maska), ile to, by osabo od wewntrz i by Zachd stworzy w nim sobie co w rodzaju pitej kolumny". Na tym wanie polega istota zachodniej operacji w Zwizku Radzieckim nazwanej ruchem dysydenckim". Wadze radzieckie odpowiedziay na to seri operacji, wrd ktrych najwaniejsz bya operacja Emigracja". A teraz wycignijmy wnioski... Ja to widz inaczej. To Wy nieprawidowo pojmujecie spoeczestwo radzieckie, radzieckie przywdztwo, radziecki ruch opozycyjny! Pozwlcie, e Warn to wyjani...

MY I ZACHD Tamtego dziaacza politycznego, o ktrym mwi Inspirator, mimo wszystko zabito. Zachd w panice. Przesuchujcy mnie nie daj pozna po sobie, e ich ostrzegaem, a sam nie chc im o tym przypomina. Moje myli biegn w innym kierunku. Tutaj panika. Gdyby co takiego wydarzyo si w Zwizku Radzieckim, reakcja byaby odwrotna: jeszcze cianiej zewrzemy szeregi, wzmocnimy, zwikszymy!... Poza tym dziwne, dlaczego temu zwykemu politykowi nadano rang wielkiego? Tutaj w zasadzie nie moe by wielkich politykw, bowiem ich wpyw na rzeczywisty bieg wypadkw jest minimalny, wadz maj niewielk, podlegaj krytyce, prasa dyskredytuje ich i uziemia, wybiera si ich wedug takich zasad, e czciej myl o swojej sytuacji osobistej, ni o sytuacji swoich krajw. Szef zapyta mnie, co sdz na temat tego zabjstwa. Znakomicie udany eksperyment odpowiedziaem spokojnie. Jak to, eksperyment?! wytrzeszczy oczy Szef. Wyobracie sobie, co zacznie si dzia u was, jeeli zaatwi si dziesiciu takich wielkich politykw" naraz powiedziaem spokojnie. Szef nie odpowiedzia. Nawiasem mwic. Zwizek Radziecki powiedziaem rozpocznie wojn z Zachodem, kiedy spadn tutaj niegi. Zachd bdzie sparaliowany i... Szef poszed sobie bez poegnania. OTWARCIE CENTRUM" Otwarcie Centrum" odbyo si w nastroju uroczystym, jak podkreli w swoim sowie wstpnym Profesor. W wystpieniu Profesora byo to jedyne miejsce zasugujce na uwag: inauguracja Centrum bardzo przypominaa uroczyste zebranie w radzieckiej instytucji z okazji oficjalnego wita, jubileuszu, puszczenia w ruch, wrczenia orderu lub przechodniego Czerwonego Sztandaru... Brakowao tylko portretw klasykw marksizmu i przywdcw partii i rzdu, popiersia Lenina, czerwonych flag i transparentw. Lecz my, latami wytrenowani w ogldaniu atrybutw naszych uroczystoci, z atwoci wypenilimy ich brak za pomoc swojej wyobrani. Nasz wyobrani uskrzydlio to, e zebrani

powitali burzliwymi oklaskami posanie do Centrum" od Pisarza Ziemi Rosyjskiej. W posaniu zawarte byy dokadne wskazwki dla Centrum" i caej radzieckiej emigracji (a jednoczenie dla prezydentw wszystkich krajw wiata, dziaaczy kultury i zwykych obywateli), co czyni i dokd prowadzi ludzko. Wskazwki sprowadzay si do nastpujcych kamieni wgielnych programu ratowania Rosji, czyli caej ludzkoci: l) nie yj w kamstwie! 2) sowo Bg" pisz z duej litery! Potem odczytano posanie od Wielkiego Dysydenta ze Zwizku Radzieckiego, rwnie powitane burzliwymi oklaskami i powstaniem wszystkich z miejsc. W depeszy mwio si, e sytuacja jest brzemienna w skutki. Potem odczytywano inne depesze okolicznociowe. Oklaskiwano je, lecz ju nie wstawano. Siedzcy obok mnie artowni powiedzia, e brakuje tylko depeszy od KC KPZR i KGB. Poczekajcie! powiedziaem wszystko jeszcze jest moliwe. I nie omyliem si. Profesor odczyta wyjtki z gazet radzieckich w stylu: jak nasi wrogowie oceniaj nasz szlachetn dziaalno dla dobra...", przy czym na sali podnis si taki szum, e trzeba byo przywoywa zebranych do porzdku. Dama, sprawujca funkcj przewodniczcego zebrania, powiedziaa z wyrzutem, e to jednak nie zebranie partyjne w radzieckiej instytucji i e mona by troch ciszej. Wrd zebranych nie brakowao przedstawicieli zachodnich wywiadw i antyradzieckich organizacji. Zauwayem przynajmniej dziesiciu ludzi, co do ktrych byem stuprocentowo pewny, e s z KGB i ponad dwudziestu, co do ktrych byem pewny w ponad pidziesiciu procentach. Nastpnie wystpia Dama z referatem zasadniczym o zadaniach Centrum. Referat, przygotowany zawczasu, odczytywaa mimowolnie naladujc obecnego Sekretarza Generalnego KC KPZR. Nie ja jeden to zauwayem. Lecz przestao to mieszy. Gdzie jestemy? zapyta mnie artowni. Na zebraniu partyjnym?! Signijcie wyej powiedziaem. Co najmniej na konferencji partyjnej caego rejonu. Panowie! zacza swj referat Dama i zadowolona, e udao si jej przeskoczy niebezpieczne miejsce, umiechna si. W poczuciu wielkiej odpowiedzialnoci za losy rodzaju ludzkiego, postpu i demokracji, nasze Centrum rozpoczyna sw dziaalno od... Nakreliwszy sytuacj midzynarodow i sytuacj w Zwizku Radzieckim, Dama dokonaa swego rodzaju sprawozdania z dziaalnoci emigracji radzieckiej w cigu ostatnich paru lat (w cigu ostatniej piciolatki, jak zauway artowni). Stwierdzia, e z kadym rokiem radziecka emigracja ronie w si, e powsta wielotysiczny kolektyw bojownikw do walki przeciwko reymowi radzieckiemu, e trzykrotnie wzrosa produkcja antyradzieckiego sowa drukowanego, a dziesiciokrotnie liczba spotka powiconych problematyce antyradzieckiej, wzrosa rwnie koordynacja pracy poszczeglnych grup, umocnia si solidarno wszystkich trzech fal emigracyjnych... Osignicia przejawiy si ze szczegln si w tym, e... Lecz oddajc sprawiedliwo sukcesom osignitym w walce z reymem radzieckim (Dama przesza do krytycznej czci referatu) i doceniajc nasze pozytywne dowiadczenia, powinnimy jednoczenie ostro i rzeczowo wskaza na wady i braki w naszej pracy... Naley koniecznie zwiksza!... Zdecydowanie zaprzesta!... Odkrywa istniejce rezerwy!... Pokonywa bariery!... Wykorzystywa pomysy racjonalizatorskie!... Wprowadza w ycie ...Popiera czyny spoeczne!... Kompleksowo!... Samo ycie dyktuje nam nowe metody!... Uniesieni wsplnym porywem wykrzykna na zakoczenie Dama my, radzieccy emigranci, ofiary reymu radzieckiego i bojownicy o prawa czowieka, bdziemy twardo i nieustpliwie walczy o!... ...Tytu przedsibiorstwa pracy antykomunistycznej do gono dokoczy artowni. Zasyczano na nas.

MY I ZACHD Po zebraniu prominenci udali si do restauracji, aby obla wydarzenie. Oczywicie na rachunek Centrum", tzn. na rachunek miejscowego podatnika. Pisarza nie zaproszono. Poczu si dotknity. Zachowywa si jak moskiewski partyjny poszukiwacz prawdy, ktrego nie wybrano do egzekutywy, jak kto obraony, kto widzi swoj wyszo nad otoczeniem w tym, e go obrazio. Dlaczego Was nie zaprosili? spyta, dostrzegszy mnie w tumie niezaproszonych. To bardzo dziwne. Tak si o Was staraem. Chocia z moim zdaniem nie za bardzo si tutaj licz. Chodcie, pjdziemy do nas, ona nakarmi nas lepiej od restauracji! onierze Batalionu Specjalnego na pontonach, jak zawsze, w jaskrawopomaraczowych kamizelkach, wracali do swoich komfortowych koszar. Patrzcie krzykn Pisarz. Co to takiego?! onierze. A co oni nosz? Kamizelki ratunkowe. Po co. Przecie wody jest po kolana. Aby bardziej przypominao sytuacj bojow. A dlaczego s bez broni? To zachodni onierze. Broni nie potrzebuj. Myl, jak by ocale. A dlaczego kamizelki maj takie jaskrawe? eby przeciwnik zauway ich z daleka i przesta strzela. artujecie sobie? Ani troch. Tutaj wszystkich interesuje jeden problem: dokd ucieka w wypadku wkroczenia armii radzieckiej i jak najwygodniej przed ni kapitulowa. Dziwne. Przed nami nigdy nie sta problem, jak y pod panowaniem Niemcw. Wojowalimy z nimi. A w pierwszej kolejnoci wyrzucalimy niepotrzebne rodki samoobrony mask przeciwgazow, hem, bagnet. Jak lubi powiada nasz politruk, onierz powinien mie przy sobie tylko to, co pozwala mu jak najszybciej dobiec do swej mierci.

 Dobrze powiedziane. Politruk zgin. Ja byem trzykrotnie ranny, walczc o Zwizek Radziecki. Ale gdyby teraz armia radziecka wkroczya tutaj, poszedbym na ochotnika bi si przeciwko niej. ona Pisarza poczstowaa nas kolacj po moskiewsku. Pisarz powiedzia, e dobrze, i nie poszlimy do restauracji: dostaje nadkwasoty od restauracyjnego jada. Potem ogldalimy w telewizji zupenie pusty, lecz technicznie znakomicie zrobiony film. Pisarz powiedzia, e sztuka zachodnia w ogle charakteryzuje si nieadekwatnoci formy do treci. Okazale o niczym, na tym polega caa rzecz. A u nas, w Moskwie, na odwrt: ubogo o wielkim. Kiedy wracaem do domu, na ulicy nie byo ani jednego przechodnia. W Moskwie o tej porze ulice s pene ludzi. Niedaleko Pensjonatu zrwna si ze mn samochd policyjny: przez pewien czas posuwa si rwnolegle do mnie, potem nagle ruszy do przodu z du prdkoci. Stre porzdku doszli zapewne do wniosku, e nie przedstawiam sob zagroenia dla ich demokratycznego spoeczestwa. SEDNO SPRAWY Noc mija bezsennie. Aby skrci sobie czas, wspominam rozmowy z Inspiratorem. Nie naley przecenia potgi naszej sieci agenturalnej na Zachodzie mwi Inspirator. W ogle nie trzeba przecenia naszego wpywu na Zachd. Nie naley sdzi, e Zachd jest atwowierny, mikki i bezbronny. Tam te s ludzie rozumujcy i rzeczowi, zajmujcy si oprawami radzieckimi". Krtko mwic, precz z detektywistyczn i ideologiczn bzdur, rozumujmy zdrowo i trzewo! Zachd to caa machina. I jeeli ta machina potoczya si w pewnym okrelonym kierunku, to adna radziecka polityka w stosunku do Zachodu i adna agentura na Zachodzie nie s w stanie zawrci jej z tej drogi. Problem przedstawia si nastpujco: czy ta machina toczy si, oglnie rzecz biorc, w podanym przez nas kierunku, czy te nie; a jeeli tak, to co moemy zrobi, aby toczya si tam nadal, przy czym szybciej, gniotc na swej drodze tych, ktrzy przeciwstawia si bd jej ruchowi. Nasza dziaalno da wyniki tylko wwczas, jeli odpowiada oglnym tendencjom historii w tym ley sedno sprawy. Musimy ustali z cakowit pewnoci, czy tak jest, czy nie. Informacji o tym, co dzieje si na wiecie, mamy a nadto. Od wszelkiego rodzaju specjalistw i ekspertw nie moemy si opdzi. Im wicej informacji, im wicej ekspertw, tym mniej pewnoci, e rozumiemy rzeczywisto dostatecznie prawidowo i gboko. Obecnie potrzebujemy na gwat paru zaledwie ludzi, zdolnych specjalistw zasugujcych na nasze zaufanie. Potrzebujemy prawdziwych geniuszy. Przed nami najwikszy bj w dziejach mwi Inspirator. Od niego zalee bdzie, czy ostaniemy si na wieki, czy zejdziemy z kart historii jako chwilowy zygzak i curiosum. Wszystko stawiamy na jedn kart. Nasze siy nie s bezgraniczne. Na razie mona jeszcze wybra drog: albo zamykamy si w sobie i przeksztacamy si w twierdz obronn, albo rozlewamy si po ziemskim globie i przenikamy we wszystkie jego zakamarki. Wybr drogi zaley od tego, czy prawidowo zrozumiemy bieg historii, czy te nie; czy uwierzymy w nasz jej koncepcj, czy nie. Jak dotychczas, dziaamy zgodnie ze starymi ustaleniami i z rozpdu, tzn. na lepo. A co bdzie, jeeli ta droga prowadzi do katastrofy? Zaczynamy traci pewno siebie i ogarnia nas lk. Nie jestemy ju zdolni do ostatecznej realizacji genialnie opracowanych i obliczonych planw. Niechtnie wprowadzamy je w ycie i chtnie zarzucamy je w poowie drogi. We, na przykad, operacj Afganistan"! Wtpi, czy operacj Emigracja" doprowadzimy do koca. By moe starczy nam wytrzymaoci na operacj Polska". Lecz ta sprawa jest jeszcze najprostsza. A i tam z gry dochodz gosy w rodzaju skoczy z tym i basta". Potrzebujemy obecnie czego takiego, czego w swoim czasie dokonali Marks, Lenin i Stalin razem wzici. Jest ironi historii, e obecnie czego takiego mona dokona tylko w tajemnicy. Funkcje intelektualne geniusza historycznego peni moe obecnie jedynie taki agent, jak ty i redni urzdnik Organw, jak ja. Natomiast za wiele lat... Za wiele lat pomylaem sobie za takiego geniusza uznany zostanie ten, kto w odpowiednim momencie wypowie choby setn cz tego, co dzi powiedziaby geniusz prawdziwy. W dodatku nie stoimy przed problemem wyboru drogi: skazani jestemy na to, co dzieje si niezalenie, a czasem wbrew naszej woli. Geniusz potrzebny jest tylko po to, by zaspokoi nasz pust ciekawo. Ja zaspokoiem j w zupenoci. Dla mnie wszystko jest jasne, przy czym na wiele wiekw naprzd. Wreszcie, w naszych czasach geniusz skupia w sobie niezliczone szare ludzkie masy speniajce prymitywne funkcje. Dzisiejsze komputery to materializacja geniusza naszej epoki! A wynikami pracy geniusza posuguj si, jak zawsze, degeneraci i aferzyci. Uczniowie w tutejszych szkoach nie znaj nawet tabliczki mnoenia, lecz wszyscy umiej posugiwa si komputerami nieco tylko wikszymi od pudeka zapaek. Przywdcy radzieccy z trudnoci sylabizuj cudze teksty i nie s zdolni nauczy si posugiwa szkolnymi komputerami. A rozwizuj problemy epokowe.

OBIEKT Jedno tylko jasne wiateko majaczy na mrocznym horyzoncie mego ycia (zaczynam si piknie wyraa, czy to nie symptomatyczne?!) mj Obiekt! Szczeglnie piknie wyglda wczesnym rankiem, gdy wschodzi soce. Staje si tak promiennie radosny, e chce si paka z zachwytu. Najoczywiciej to witynia nowej czystej Religii! Przebywa w niej bdzie mody i radosny Bg! NADZIEJE

Rankiem zadzwonia Dama. Kierownictwo Centrum" powiedziaa uroczycie (w jej gosie syszaem komitet partyjny"), nosi si z zamiarem wczenia Was. Na razie, rzecz jasna, bez wynagrodzenia. e tak powiem... spoecznie (w tym miejscu zachichotaa po moskiewsku). Chodzi o cykl wykadw z socjologii dla pracownikw Centrum". Poza tym przygotowujemy zbir artykuw. Czy nie moglibycie dla nas czego napisa? Honorarium na razie nie pacimy. Wydawszy ostatnie grosze na przybory do pisania, zasiadem do stou. Zgodniay pracy, tworzyem z pasj. Nastpnego dnia artyku by gotw. ARTYKU Trzeba by wyrafinowanym dialektykiem, aby zrozumie istniejce realnie spoeczestwo komunistyczne (a takim jest ono wanie w Zwizku Radzieckim). Ale o dialektycznym sposobie mylenia albo zupenie zapomniano, albo, w swej karykaturalnej formie, stao si ono przedmiotem artw ze strony wszelkiej maci uczonych, nieukw i snobw, albo te w formie spaszczonej i strywializowanej weszo do ideologii pastwowej jako jej integralna cz. Pogarda dla dialektycznego sposobu mylenia jest pierwsz powan przeszkod na drodze do poznania realnego komunizmu. Obecnie wielu ludzi myli, mwi i pisze na temat radzieckiego (i w ogle komunistycznego lub socjalistycznego) spoeczestwa. Lecz wszyscy utonli w bagnie zwykych codziennych pasji, ambicji i interesw. Jedni broni tego spoeczestwa za cen utraty prawdy, inni krytykuj je za t sam cen. Jedni patrz na oczyma cierpitnikw, inni oczami prorokw. Jedni kosztem wybranej tematyki chc sprawi wraenie ludzi mdrych i szlachetnych, inni, ukazujc bolczki tego spoeczestwa, chc uszczkn dla siebie ksek dbr materialnych, jeszcze inni proponuj reformy, a pobone yczenia przedstawiaj jako realne. Nikt nie chce spojrze na to spoeczestwo po prostu z punktu widzenia intelektualnej ciekawoci, nie dajc pierwszestwa adnej apriorycznej doktrynie, nie stajc po stronie adnej (choby postpowej") kategorii spoecznej ludzi, nie wysuwajc adnych programw wybawienia ludzi od bolczek tego spoeczestwa i zbudowania jakiego prawdziwego socjalizmu (czy te komunizmu) z ludzk twarz". Niezdolno do neutralnej, intelektualnej ciekawoci jest drug powan przeszkod na drodze do zrozumienia realnego komunizmu. W tym krtkim artykule prbuj wyoy pogld na realne spoeczestwo komunistyczne czowieka mylcego dialektycznie, dla ktrego spoeczestwo to nie jest ani zem, ani dobrem, i ktry nie chce mu dyktowa, jakim by powinno, zgodnie z jego polityczn demagogi, czy mani wielkoci, ktry przyjmuje je jako fakt obiektywny, wart przynajmniej zainteresowania si nim z grubsza. SKUTKI W Centrum" artyku wywoa popoch. Profesor stwierdzi, e to prowokacja KGB. Dama powiedziaa, e takiej podoci si po mnie nie spodziewaa. Los artykuu zosta przesdzony. Lecz eby uwiarygodni demokratyzm Centrum", dano go do oceny Entuzjacie. Entuzjasta przyszed do mnie jaki powany, nie chichoczc jak zwykle, z min wadcy losw. Powiedzia, e dano mu do czytania mj artyku i ma na ten temat wypowiedzie swoje zdanie. Kategorycznie nie zgadza si z moj koncepcj. Jeeli radykalnie nie przerobi mego artykuu, zmuszony bdzie go odrzuci. Zapytaem, jak tam bdzie z wolnoci sowa? W jaki sposb zamierza budowa prawidowy socjalizm ze wszystkimi swobodami obywatelskimi, w tym z wolnoci sowa, skoro przejawia tak nietolerancj w stosunku do pogldw innych i to jeszcze yjc w spoeczestwie, gdzie wszystkie te obywatelskie swobody istniej. My powiedzia (prosz zwrci uwag: ju my"!) nie przeszkadzamy Warn w publikowaniu Waszych pogldw w innym miejscu. I nie bdziemy Was represjonowa, jak w Zwizku Radzieckim. Lecz nasze (ju nasze!) pismo (ju pismo"!) posiada swoje polityczne oblicze (ju posiada, chocia jeszcze nie wyszo!). My nie moemy...!

WOLNO SOWA Przetumaczyem artyku na niemiecki i posaem do dziennika znanego ze swego ,,obiektywizmu". Po dwch tygodniach otrzymaem odpowied odmown. Zainteresowaem si, w czym rzecz. Okazuje si, e zwrcono si do Centrum" z prob o wypowiedzenie si na temat artykuu. Dama wysaa im druzgocc recenzj Entuzjasty. Przypomniaem temu ostatniemu, co mwi na temat tego, e oni" nie przeszkadzaj mi w publikowaniu moich pogldw w innym miejscu. Speszy si pocztkowo, zacz chichota i ple co bez zwizku. Potem, poczuwszy wano swej osoby, przemwi jak jaki wszechpotny gigant. Walka jest walk rzek. Nie zatrzymamy si przed niczym, lecz otworzymy wiatu oczy na... Nie chciao mi si sucha, na co waciwie te karzeki zamierzaj otwiera wiatu oczy: spniaem si na kolejne przesuchanie. Jeste samotnikiem rozmylaem po drodze i dlatego skazany jeste tutaj na ndzn egzystencj. W Zwizku Radzieckim moge pozwoli sobie na bycie niezalenym samotnikiem, bowiem bye czci oficjalnego kolektywu, oficjalnej partii, ktra legalnie i otwarcie przyswoia sobie funkcje mafii. Nie byo w tym dla ciebie nic poniajcego. Poniewa radziecka mafia jest wszechmocna, w stosunku do takich jak ja bywa czasem wielkoduszna. A poniewa miejscowe mafie s ograniczone i sabe, dlatego s bezlitosne i draliwe. Wic wykreliem Dam i Profesora ze swojej listy radzieckich szpiegw.

CODZIENNO

Alians Entuzjasty z Centrum" nie uda si. Zawali ich swoj makulatur. Bohatersko si przed nim broni, ale on wylewa pomyje na Profesora, Dam i cae to taaajstwo". Przekonuje mnie, e zmuszono go do odrzucenia mego artykuu, proponuje wysa artyku do pisma pani Anty. Ma pewne widoki na kompromis z ni. Oczywicie bd jakie nieporozumienia. Przecie to Zachd, a nie Moskwa! Wolno sowa! Powiedziaem, e antykomunistyczny dziennik rozwijajcy teori prawidowego komunizmu bdzie sensacj na miar wiatow. Rysuje si tylko problem: co uwaa za prawidowy lub nieprawidowy komunizm i czy aby prawidowy komunizm nie okae si nieprawidowym antykomunizmem? Entuzjasta chrzkn z pogard i polecia zaplanowa pierwszy wsplny programowy numer dziennika. Kto kogo przebije w paranoi? Czyby paranoicy radzieccy przewyszali zachodnich? BITWA Z REYMEM Wielki Dysydent ogosi godwk! owiadczy dumnie Entuzjasta. W Zwizku Radzieckim obecnie krucho z zaopatrzeniem, wic czyn Wielkiego Dysydenta podchwyci cay nard powiedzia Cynik. Ja nie artuj obrazi si Entuzjasta. On ogosi godwk na znak protestu. Przeciwko radzieckiej interwencji w Afganistanie? Przeciwko odmowie przez wadze pozwolenia na wyjazd jego synowej do USA. A to dure! Radzieccy generaowie przeksztacili opozycjonistw w drobne zrzdy. Wielki Dysydent przypomina olbrzyma walczcego ig do szycia. A przeciw czemu, sam nie wie. Cynik trafi w dziesitk. Wiele lat temu w Komitecie Intelektualistw zastanawiano si nad tym, jak zmusi wielkich dysydentw do zajmowania si bagatelnymi sprawami, do grzebania si w drobiazgach. Jeeli porwna sprawy Wielkiego Dysydenta ze skal caego kraju i jego historycznymi problemami, to uwaga Cynika o olbrzymie z ig do szycia zamiast miecza jest nadzwyczaj celna. Tragedia radzieckiego ruchu opozycyjnego polega na tym, e jest on zawsze nieadekwatny do wymiarw historii. A Zachd, rozdmuchujc do niebywaych rozmiarw drobne sprawy dysydentw, jeszcze t nieadekwatno potguje. Z okazji godwki Wielkiego Dysydenta w Pensjonacie zjawili si dziennikarze. Pensjonariusze, z wyjtkiem Cynika, szalej z zachwytu. Ja odmwiem wypowiedzi. Nastpnego dnia wywiad z pensjonariuszami" ukaza si w gazetach, z pominiciem wypowiedzi Cynika. I to ma by wolno sowa! kl Cynik. Jeszcze par takich przypadkw i stan si zaartym obroc radzieckiego systemu. DUSZA I MZG HISTORII Na Zachodzie sdzi si, e mzgiem i dusz naszych historycznych de s najwysi przywdcy partyjno-pastwowi mwi Inspirator. To kardynalny bd. Dusz i mzgiem naszej historii jeste ty, ja i miliony innych przedstawicieli elity intelektualnej. Jestemy rozsiani w spoeczestwie, ukryci za kulisami widocznego goym okiem historycznego spektaklu. Jest nas wielu. Lecz brak nam dostatecznej jednoci organizacyjnej i elitarnej solidarnoci. A bez panujcej i monolitycznej elity wielkich problemw historycznych nie rozwiesz. Kraj nasz posiada jedn jedyn si, zdoln do wyonienia takiej elity: nas, Organy! Lecz mamy na to za mao czasu i zbyt kiepsk reputacj. Trzeba si spieszy i radykalnie zmieni nasz status moralny. W tym celu naley wrci do metod stalinowskich. Zachodni kretyni boj si naszych jastrzbi", niedobitkw stalinowskich", starcw" i pokadaj nadzieje w gobiach", liberaach", modych". A ba si naleaoby akurat na odwrt nas. Zreszt, dusz stalinizmu rwnie byli modzi. Gdzie oni s, ci modzi geniusze myl sobie. Zniknli bez ladu. Ich nazwiska nigdy nie pojawi si na kartach historii. Czynimy tytaniczne wysiki, by spoeczestwo wykorzystao choby drobn czstk naszego geniuszu; geniusz w ogle oznacza sub ludzkoci. Spoeczestwo wykorzystuje nas niechtnie, za to chtnie karze nas za nasze zdolnoci. Nie myl, e jestem stalinowcem mwi Inspirator. Chc tylko powiedzie, e jak dotd stalinizm rozpatrywano z boku" (oczami zachodnich obserwatorw) albo te pod ktem aparatu wadzy Stalina i systemu represji. Nadszed czas spojrze na stalinizm od dou, tzn. widzie go jako zjawisko masowe, jako wielki historyczny proces uaktywnienia milionw ludzi z prawdziwych dow spoecznych w kierunku wyksztacenia, kultury, twrczoci, aktywnoci. To prawda, e wielu zgino. Lecz jeszcze wicej ocalao, zasadniczo zmienio sposb ycia, podnioso si, pdzio ycie ciekawsze w porwnaniu z przeszoci. By to kulturowy i duchowy istotny wzlot nie majcy precedensu w historii. We wszystkich podstawowych aspektach ycia by to istotny proces twrczy. Nie zosta jeszcze naleycie oceniony. Myl, e oddanie mu penej i obiektywnej sprawiedliwoci wymaga bdzie caych stuleci. To, co mamy obecnie, jest ubstwem, szarzyzn i nud w porwnaniu z okresem stalinowskim. Ale my obaj nie jestemy historykami, lecz ludmi czynu i myli mwi Inspirator. Wiesz, dlaczego zaczem mwi o stalinizmie? Gdyby jaki nowy Stalin da mi na jakie dwa, trzy lata peni wadzy w mojej dziedzinie i uprzedzi, e za te dwa, trzy lata zostan rozstrzelany, przyjbym t propozycj. Chciabym chocia raz w yciu wla m myl i wol do strumyczka wielkiej historii. Za Stalina byo to moliwe. Wiem, e rzecz nie w osobowoci Stalina, lecz w charakterze samej epoki, ktra zrodzia rwnie i Stalina. Ale przyzwyczailimy si personifikowa epoki, wiza nieziszczalne nadzieje z konkretnymi osobistociami.

LABORATORIUM TWRCZE Dzisiaj Pisarz rozmawia ze mn tak, jakby wybrano go na sekretarza komitetu partyjnego lub przewodniczcego egzekutywy POP. Mia po temu powane powody: udzieli wywiadu jakiej gazecie. Przy czym wywiadu nie o kopotach z cenzur w Moskwie i nie o swobodzie twrczej na Zachodzie, lecz o jego, Pisarza, warsztacie twrczym. Do ju z t polityk mwi dumnie, patrzc w sufit Przecie jestem czowiekiem sztuki! Jestem mistrzem sowa! Mwienie o moich metodach twrczych jest dla mnie waniejsze! Czy wiecie, jakie pytanie najbardziej mnie zaskoczyo? ona Pisarza, przysuchujca si z kuchni naszej rozmowie, rozemiaa si. Nie domylicie si za nic na wiecie powiedziaa. Zapytali uprzedzi j Pisarz czy nie stosuje dopingu. A on zapyta ich wtrcia zdecydowanie ona co to jest doping? Wyobraacie sobie, jak si mieli? Pisarz znw przej inicjatyw. Powiedzieli, e my, Rosjanie, wszyscy mamy ostry dowcip, e moja odpowied bdzie sensacj dla czytelnikw. Mwili, e zamieszcz to na tytuowej stronie wraz z jego portretem przerwaa mu ona. Potem powiedzieli przerwa jej Pisarz e podobnie, jak wszyscy Rosjanie, pijam wdk. A ja zapytaem ich... A on zapyta: czyby wdka bya dopingiem? Przecie to narodowy rosyjski napj w rodzaju waszej CocaColi! SUKCES Wydrukowali, sukinsyny! krzyczy Entuzjasta, wymachujc emigracyjnym pisemkiem i swoim artykuem. To pierwsza powana praca w nauce wiatowej o radzieckim ruchu dysydenckim! Czytajcie!! Wybaczcie, ale nie mog! Postanowiem... Wiem, ale nie podzielam... To nie po koleesku! Dobra! Poddaj si. Rzucam okiem na dzieo Entuzjasty. Ju od pierwszych wierszy rysuje mi si jasny obraz: typowe radzieckie mydlenie oczu. Wedug takich samych zasad tworzy si wszystkie radzieckie sprawozdania. I chocia artyku niby to zawiera prawd, to jednak w caoci bije z niego typowo radzieckie kamstwo. Bomba! Radzieckiemu ustrojowi pozostay do ycia ju tylko minuty. Wy bycie tylko artowali! Nie na arty, lecz na pacz mi si zbiera. al mi, e spoeczestwo komunistyczne yo sobie tak krtko i e wkrtce zniknie na zawsze. OPINIA CYNIKA Entuzjasta jest przekonany, e przynajmniej tysic egzemplarzy pisma z jego artykuem zostanie wysanych do Zwizku Radzieckiego i jego wpyw na ruch wyzwoleczy" wzronie jeszcze bardziej. Cynik powiedzia, e zgadza si z Entuzjast, bowiem znany mu jest system przerzucania literatury antyradzieckiej do ZSRR. Mao tego, przekonany jest nawet, e KGB nie bdzie stawia szczeglnych przeszkd, gdy ceni warto takiej makulatury i wie, jaki naprawd wywiera wpyw na ruch wyzwoleczy" rozczarowanie, znudzenie, pogard, rozdranienie (co w rodzaju: tam ju powariowali kompletnie!). Ot wpyw Entuzjasty na ruch" ronie, lecz w tym wanie kierunku! On za na miejscu KGB zaczby w Moskwie wydawa specjalny biuletyn, w ktrym drukowaby dziea mdrcw w rodzaju Entuzjasty bez jakichkolwiek komentarzy. Nazwaby ten biuletyn Paranoicy w subie komunizmu". Zreszt cay ten idiotyzm jest zupenie w zachodnim stylu. Tutaj teraz wariuj z powodu przepowiedni niejakiego Nostradamusa. Drukuje si tysice ksiek i artykuw. Epidemia oszukastwa i szarlatanerii. A do przeczytania ksiki powanie analizujcej rzeczywiste perspektywy i stawiajcej powane prognozy nie zmusisz nikogo, nawet si.

ROZPACZ Wzmianka Cynika o Nostradamusie dotkna mojej rany duchowej. Ile to pienidzy wiat wydaje na szarlataneri i tego rodzaju spekulacje! A przecie tysiczna cz tych rodkw wystarczyaby na opracowanie teorii naukowej, pozwalajcej stawia wiarygodne prognozy na przyszo. Nie idiotyczne przepowiednie, kiedy i na jak chorob zdechnie ten czy inny radziecki dygnitarz i kto przyjdzie na jego miejsce, lecz przepowiednie istotnych tendencji w yciu wielkich grup ludnoci, krajw, blokw pastw. Id o zakad, e wraz z nieduym zespoem ludzi mgbym choby z czystej ciekawoci stworzy teori przewidywania wanych krokw przywdztwa radzieckiego na najblisze dziesi-dwadziecia lat i zbudowa elektronowy model Zwizku Radzieckiego, ktry pozwoliby wykorzysta ogln teori w odniesieniu do konkretnych faktw. Ale... Ale sysz drwicy gos Inspiratora bodliwej krowie Bg rogw nie daje! To dobrze, e ci tam nic nie wychodzi. Liczylimy na to. Skoro wiedzielicie z gry, e bd o tym myle, to po co mnie wypucilicie? pytam. Nie wszyscy jestemy idiotami mwi. Wiemy, e zjawiska psychiczne nie s czym ustalonym na zawsze, czym nieruchomym i niezmiennym. Szkoda, e nie zdyem pokaza ci pewnego naszego agenta, uwaanego za wzr mstwa, oddania, niezachwianej wiary w nasze ideay oraz innych cnt. Opowiedziaby ci szczegowo, czym s te cechy w yciu realnym, tzn. rozcignite w czasie na wiele lat. Wpad, ale wytrzyma i nas nie wyda. Lecz okresw duchowego upadku i gotowoci do zdrady nie miewa wcale rzadziej od okresw podniesienia na duchu i pragnienia dochowania wiernoci. Powiedziaby ci, e takie cechy jak mstwo i powicenie byy jedynie jedn ze stron i tendencji w jego yciu psychicznym, a take rezultatem

zbiegu okolicznoci. Pewnego razu twardo postanowi zdekonspirowa si i zaprzeda przeciwnikowi. Lecz przeszkodzi mu w tym sam przeciwnik. Tak wic agent sta si w kocu bohaterem wskutek zbiegu okolicznoci. Istniej przykady odwrotne, gdy agenci posiadajcy wysze, zdawaoby si, kwalifikacje moralne od tamtego agenta, zostawali zdrajcami i nie dochowywali wiernoci. Sowem, w wiadomoci intelektualnie rozwinitego i wyksztaconego czowieka, tj. inteligenta, z biegiem czasu pojawiaj si wszelkie logicznie uzasadnione skonnoci do paskudztwa. Wane jest to, e ilo rozmaitych wariantw sytuacji, w ktrych moe znale si inteligent i liczba moliwych rzeczywistych realizacji jego stanw wewntrznych s niewielkie. atwo je z gry wyliczy i przewidzie. No, ale na tym sam ju poamae sobie zby. BITWA Z REYMEM Przywdcy pastw zachodnich zwrcili si do Breniewa z prob o zezwolenie Synowej na wyjazd na Zachd. Pensjonariusze tryumfalnie zacieraj rce: niby to wadzom radzieckim dano bobu! Cynik powiada, e jeeli wadze radzieckie speni t prob, to przestanie je szanowa. Entuzjasta zapowiedzia, e jeeli Cynik rwnie w przyszoci szanowa bdzie wadze radzieckie, to on przestanie szanowa Cynika i nie poda mu rki. WIDOK Z GRY Zdarzyo si to na dugo przedtem, zanim zostaem wczony do operacji ,,Emigracja". Razem z Inspiratorem siedzielimy w Nationalu", pilimy piwo, gadalimy o gupstwach. Psioczyem na nasze najwysze przywdztwo z powodu jego niezdolnoci do rozwizania, wydawaoby si, zupenie prostych zagadnie. Wszystko, co dzieje si wok nas, wyglda zupenie inaczej, jeeli spojrze na to nie z dou, lecz z gry powiedzia. Jeli chcesz, umoliwi ci spojrzenie na wiat z gry. Na jednej z dacz KC zbierze si najlepsza cz naszej elity kulturalnej. Poka filmy o wszystkich aspektach ycia w najwaniejszych czciach globu ziemskiego, zrobione gwnie na zamwienie sub specjalnych Zachodu i zdobyte przez nasz wywiad, a take filmy wykonane przez naszych wywiadowcw. Odbdzie si cykl informacyjnych wykadw bez jakichkolwiek ideologicznych korekt i cenzury. Nastpnie uczestnicy sympozjum na podstawie otrzymanych informacji omawia bd problemy o znaczeniu epokowym. Jeeli to dowiadczenie si uda, podobne sympozja odbywa si bd regularnie. Rzecz jasna, zgodziem si. W cigu trzech dni otrzymalimy tyle informacji, ile nie nazbieralimy w cigu caego poprzedniego ywota. A przecie wielu uczestnikw sympozjum regularnie jedzio za granic. Bylimy zagubieni i dosownie przygwodeni tym, co zobaczylimy i usyszelimy. Dopiero po tygodniu odzyskaem poprzedni spokj i zdolno do trzewego mylenia. Pod koniec sympozjum doszedem do nastpujcych wnioskw: ogldajc wiat z gry, mona zobaczy, e toczy si walka ogromnych mas ludzkich o samo fizyczne przetrwanie. Z tego punktu widzenia komunistyczny system organizacji ludzi w wydaniu radzieckim jest najlepszy. Najlepszy nie dla ycia ludzi w systemie, a dla wyycia danej grupy w walce z drug. W porwnaniu z Japoni (i czciowo z Chinami) jest on naturalny i oparty na cechach ludzkiej natury. Nie wymaga tak ostrego treningu dla ciaa i ducha jak w Japonii. Obywa si bez cisej dyscypliny pracy, starannoci i dokadnoci w wykonaniu. System typu japoskiego zakada niezawodno wszystkich elementw skadowych i kontrol nad wszystkimi warunkami funkcjonowania. Nasz system skada si z elementw zawodnych, funkcjonujcych w warunkach nie poddajcych si kontroli. Mamy wasne metody kontroli, organizacji i niezawodnoci. S one mimo wszystko bardziej tolerancyjne i bardziej ludzkie od metod stosowanych w systemie typu japoskiego, s blisze duchowym osigniciom cywilizacji zachodniej. W kocu orientujemy si przecie na Zachd. Nasze przywdztwo, nie ogldajc si na nic, kroczy jedyn waciw drog. Tworzy u siebie w kraju warunki do rozwoju takiego rodzaju produkcji i kultury, jaki jest adekwatny do ludzkich moliwoci. Zmierza ku temu, aby od Zachodu wzi wszystko, czego nie jestemy w stanie wyprodukowa sami. Nie naladowa Zachodu jak Japonia, lecz bra tam gotowe! Japonia konkuruje z Zachodem, a my nie. My go wykorzystujemy. Wreszcie, przywdztwo nasze dy przede wszystkim do rozwoju potgi wojskowej kraju, podporzdkowujc temu celowi wszystkie pozostae. Przygotowywanie kraju do przyszej wojny i czynienie w wiecie wszystkiego, co moe sprzyja zwycistwu w tej wojnie oto epokowe zadanie naszego przywdztwa. Spojrzae na wiat z gry powiedzia Inspirator. Co bymy mogli zrobi sensownego, uwzgldniajc to wszystko, czego si dowiedziae? Jedno powiedziaem a mianowicie: uparciej i skuteczniej robi wszystko, co robio si do tej pory! Tylko choby troch podwyszy jako tego! Strzelie w dziesitk powiedzia. Ja i ty jestemy tutaj jedynymi, zdrowo mylcymi ludmi. Czy wiesz, e nawet nasi najwysi przywdcy trac gowy, gdy si ich cho w minimalnym stopniu zaznajamia z rzeczywistym stanem rzeczy? I zaczynaj ple gupstwa nie gorzej, ni zgromadzone tu najlepsze mzgi naszego spoeczestwa. Naszych przywdcw powinno si uczy zasad przewodzenia od podstaw i to cynicznie, bez ideologicznej papki. Przydaby si nowy Stalin. Bo inaczej moemy przegra nasz wiatow bitw wskutek niezdolnoci pjcia do koca w realizacji naszych genialnych planw. Jeeli na horyzoncie zamajaczy ci nowy Stalin powiedziaem daj mi zna! Bd mu suy lepo, by mnie za to rozstrzelano. Niestety powiedzia na razie to niemoliwe. A nasze zdolnoci nie wystarczaj nawet do tego, by skada lipne sprawozdania urzdnikom redniego szczebla. PRAWDA I KAMSTWO

Pisarz ma ca bibliotek literatury antyradzieckiej, obrachunkowej, sowietologicznej, kremlinologicznej i tym podobne. Wiadomoci o radzieckim spoeczestwie czerpie gwnie z tej wanie literatury, nie za ze swego yciowego dowiadczenia. To ostatnie okazao si nadzwyczaj mizerne, tak zreszt jak u wszystkich innych (poza nielicznymi wyjtkami) krytykw reymu i demaskatorw. Nie przestaj si dziwi lepocie ludzi, ktrzy kpali si w oceanie faktw radzieckiego ycia, lecz prawie niczego ze nie zrozumieli. Trzymam oto w rku ksik znanego krytyka radzieckiego systemu i stalinizmu, do popularnego w dysydenckich krgach Moskwy. Armia Czerwona pisze w byy radziecki funkcjonariusz partyjny nie chciaa wojowa (w czasie wojny z Niemcami), nard pragn upadku wasnego rzdu. A dalej: niedostwu Stalina odpowiadao niedostwo reymu. Gupstwa w takim stylu i nonsensy na prawie kadej stronie. Co o tym sdzicie? pytam Pisarza. Oczywicie, bzdura! mwi. Sam od pierwszych dni wojny byem na froncie. Rwalimy si do boju. Ale te uwagi to drobiazg. Najwaniejsze, e opis struktury wadzy i systemu jest tu... Jeszcze wiksz bzdur! powiadam. Mwi to Warn jako specjalista. Te ksieczki s obliczone na ignorantw o okrelonym nastawieniu. Ich poziom intelektualny jest nie wyszy od poziomu pierwszego lepszego partyjnego aparatczyka. A ich rola polega, obiektywnie rzecz biorc, na tym, aby zamula mzg zwykego zachodniego obywatela na temat spoeczestwa radzieckiego. Co robi? pyta Pisarz. Demaskujcie mwi ale mdrze i celnie! Przeylicie w Rosji szedziesit lat. Bralicie udzia w kolektywizacji, w wojnie, w powojennej walce ze stalinizmem... Napiszcie o tym wszystkim, ale zgodnie z prawd! Nie wydrukuj mwi. A wydrukowawszy, rozgromi jako prowokacj radzieckiego agenta. No c, w takim razie gajcie! mwi. Nie potrafi westchn. KOLEJE LOSW Maruda powiesi si. Dowiedziano si o tym dopiero na trzeci dzie, gdy z jego pokoju zaleciao fetorem. Poproszono nas o milczenie w tej sprawie, aby nie psu oglnego, harmonijnego obrazu emigracji. Nawet nie trzeba nas byo namawia. Ju tego samego dnia zapomnielimy o Marudzie. Jak by go w ogle nie byo. Wykreliem Marud z mojej listy radzieckich agentw, jak rwnie z mej pamici. BITWA Z REYMEM Wadze radzieckie pozwoliy Synowej na opuszczenie Zwizku Radzieckiego. Cynik owiadczy, e jest rozczarowany. Myla, e wadze radzieckie skadaj si z prawdziwych tyranw, a ci okazali si sabeuszami. Entuzjasta ucisn Cynikowi do. A ja wykreliem Cynika z mojej listy radzieckich agentw. A W TYM CZASIE Zachd wituje z okazji wielkiego zwycistwa si demokracji. Jeszcze by nie witowa! Synowa otrzymaa pozwolenie na opuszczenie niekochanej Ojczyzny! C to za wielkie wydarzenie! Co dzieje si w tym samym czasie w gbinach ycia radzieckiego? Na to Zachd macha rk. Z jego punktu widzenia adnych gbin w yciu radzieckim nie ma i by nie moe. C moe by gbszego od pragnienia synowej porzucenia zaciankw bolszewizmu?! A jeeli w tym samym czasie, korzystajc z szumu", wadze zlikwidoway kilku prawdziwych, lecz nikomu (oprcz KGB) nieznanych bojownikw przeciw reymowi", to si nie liczy. Poniewa Zachd o tym nie wie (a i wiedzie nie chce), naley uwaa, e nic takiego w ogle si nie zdarzyo. Par lat temu by podobny wypadek. Inny Wielki Dysydent toczy wwczas bohatersk walk z reymem o moliwo zadzwonienia do Francji. W trzy godziny po ostrym protecie wiatowej opinii publicznej pozwolono Wielkiemu Dysydentowi na rozmow z Paryem. W rozmowie tej potwierdzi, e istotnie zabroniono mu tej rozmowy. Zachd wtedy rwnie witowa swoje zwycistwo. A w pewnym miecie na prowincji zlikwidowano w tym samym czasie pewn grup terrorystyczn". O tym wypadku wygada mi si po pijanemu znajomy ledczy z KGB. Opowiedzia take, e czonkowie grupy prbowali nawiza kontakty z dziennikarzami zachodnimi i stoecznymi liderami opozycji. Lecz ci uwaali, e tamci s prowokatorami KGB. Sytuacja nader korzystna! Nasi czoowi dysydenci nie mogli nawet dopuci do siebie myli, e oprcz nich samych jest w Rosji kto inny, zdolny walczy przeciwko reymowi" i do tego jeszcze na ochotnika, nie liczc na to, e na Zachodzie bdzie si o nim mwi.

KOLEJE LOSW Cynik dosta prac w maym miasteczku na pnocy Niemiec. Oblewalimy to przez cay dzie. Jak si urzdz, zaraz napisz powiedzia na poegnanie. Przyjedajcie! Pienidzy teraz bd mia jak lodu. Popijemy jak trzeba, po moskiewsku! Pogadamy. Nie tracie ducha! Wkrtce i wasz los si wyprostuje.

BITWA Z REYMEM Na pierwszych stronach gazet szczegy godwki Wielkiego Dysydenta. Gdzie na dziesitych stronach informacja, e Zwizek Radziecki zwikszy dostawy broni do budujcych socjalizm krajw Afryki i posa dalsze dwadziecia tysicy onierzy do Afganistanu.

artowni mwi, e Wielki Dysydent nauczy si godowa. Moe wykorzysta teraz swoje dowiadczenie i ogosi now godwk, dajc... dajc wycofania wojsk radzieckich z Afganistanu! krzykn Entuzjasta. Dlaczego rozmienia si na drobne?! powiedzia artowni. Jest waniejszy powd: arwka w korytarzu si przepalia.

PRZESUCHANIE Jak mona osabi i zburzy system radziecki od wewntrz? Pozwlcie, e najpierw przytocz Warn pewn przypowie, a potem ide ogln. Mgbym, niczym Chrystus, ograniczy si do samej tylko przypowieci. Lecz, jak uczy historia, nawet najblisi uczniowie Chrystusa nie rozumieli jego przypowieci, a nastpne pokolenia interpretoway je i tak i siak. My, Rosjanie, od czasw bajkopisarza Kryowa mamy pikny obyczaj: nadawa szerszy wymiar nawet najbardziej prymitywnym przypowieciom. Co prawda, to te mao pomaga: ludzie mimo to niczego nie rozumiej. Za to sumienie mamy czyste. ya sobie dobra, inteligentna rodzina radziecka. M i ona, uczeni. Mieszkanko, rzecz jasna, ciasne. Rodzice umarli w mieszkanku stao si swobodniej, janiej, radoniej. Lecz niemal szczliwa para miaa pewn niewygod podstarza babci. Babcia liczya sobie pod dziewidziesitk, a umiera ani mylaa. Krzepka bya starucha, eby j szlag trafi! Nawet jeszcze jakie zby zachowaa. Zby zdrowe, jak u konia. I y spokojnie, jak si to mwi, nie dawaa! Inteligentni maonkowie postanowili wic zamorzy przeklt staruch godem. Lecz nie od razu, tylko stopniowo. Wyliczyli odpowiedni racj. M pracowa w wanym instytucie, racj obliczyli na maszynie liczcej. Ach, co dziao si ze staruch tego na adnym filmie grozy si nie zobaczy! ta, chuda, dzwonica koskimi zbami, bdzia po pokoju przez ca dob w poszukiwaniu czego do zjedzenia. Ale... Ale oczekiwany efekt nie nastpi. Miny trzy miesice, jeszcze trzy miesice, i jeszcze trzy. Starucha nawet jakby si wzmocnia. Pokazali j lekarzowi. Ten babci opuka, ostuka. Powiedzia nastpnie kochajcym wnukom, e niczym mumia egipska tysic lat przeyje. I maonkw ogarn strach. Co robi? Dowiedzieli si o pewnym Mdrym Czowieku leczcym nieuleczalne choroby i radzcym w sytuacjach bez wyjcia. Ach, ludzie, ludzie! powiedzia Mdry Czowiek. Czy wiecie, co na wiecie najsilniejsze? Dobro! Pokochajcie wasz babulek, otoczcie j opiek, kurk kupcie, a jeszcze lepiej kaczuszk! Niech je na zdrowie! I yjcie sobie w spokoju! Przeklli maonkowie Mdrego Czowieka ostatnimi sowy. Ale co robi? Postanowili sprbowa tak czy inaczej nie mieli niczego do stracenia. Tak wanie zrobili. A trzy dni pniej pochowali ukochan babci. To znaczy, e Zachd, eksportujc do Zwizku Radzieckiego ywno i instalacje techniczne, postpuje prawidowo? Racj mia Chrystus: suchaj, a nie sysz! Pomoc Zachodu nie polepsza sytuacji ludnoci radzieckiej, uatwia jedynie wadzom ich wysiki na rzecz umocnienia wojskowej potgi kraju. Spoeczestwo radzieckie jest bardziej skomplikowane od staruszki. Jak miar i kombinacj dobra i za naley zastosowa do spoeczestwa radzieckiego, aby zaspokoio wasze skryte marzenia, trzeba dopiero wyliczy i to z uwzgldnieniem natury i stanu staruszki". Dla zachodnich sowietologw, kremlinologw, pracownikw sub wywiadowczych, dziennikarzy, krytykw reymu i emigracyjnych dyletantw to zbyt twardy orzech do zgryzienia. A dla kogo nie? Jeeli znajdzie si taki czowiek, to jego zgryz. Moecie uwaa to za kalambur. Czy w Centrum" rozwi to zadanie? Nigdy i w adnych warunkach! A Wy moglibycie to zorganizowa? Mgbym, ale mi nie pozwol. Kto? Wszyscy, ktrzy maj z t spraw do czynienia. A jest ich legion. No ale przecie bez udziau wielkiej iloci ludzi niczego si w naszych czasach nie dokona. Racja. Ale potrzebna jest do tego intelektualna dyktatura nielicznych, lecz naprawd uzdolnionych i zczonych wsplnym deniem do naukowego sukcesu ludzi. To czysto radziecka idea. Tutaj mamy demokracj. Takiej demokracji to i w Zwizku Radzieckim w brd. Ale na prawdziw dyktatur i tam, niestety, wielki deficyt.

ZNOWU O PRZYSZOCI W Centrum" odbywa si sympozjum, powicone ustrojowi spoeczno-politycznemu Rosji po upadku wadzy radzieckiej. Zebrali si specjalici z caego wiata. Z czystych nudw rwnie mnie tam zanioso. Znalazem si na referacie jednego z czoowych teoretykw emigracji. Gwna teza referatu Rosja powinna (wanie powinna!) powrci do stanu po-lutowego", ale jednoczenie przed-padziernikowego". Burzliwe oklaski natchny referenta do nowych gupstw. Gospodarka prywatna ma niepodwaaln przewag nad uspoecznion rzuca na sal swoje niepodwaalne" argumenty. Na przykad, w Zwizku Radzieckim w rkach prywatnych znajduje si zaledwie jeden procent ziemi uprawnej, a jarzyn produkuje si na niej wicej ni w kochozach i sowchozach. Czy trzeba czego bardziej przekonywujcego?! Scentralizowane kierowanie gospodark przeszkadza w rozwoju przemysu i w postpie technicznym. Upad system planowania. Planw si nie wypenia. W kraju panuje chaos. Ideologia marksistowska zbankrutowaa. Nikt ju w marksizm nie wierzy. Zamt ideowy uderza w monolit spoeczestwa. Wszechobecna korupcja staa si gwn si okrelajc postpowanie ludzi. Poznikali ideowi bojownicy o komunizm. Degradacja kultury...

Zbierao mi si na wymioty. Po cichu wymknem si z audytorium. Doczy do mnie jaki facet. Po to trzeba byo emigrowa, eby sucha takich idiotw! powiedzia. Oni sdz, e jeeli na danej dziace produkuje si tyle a tyle jarzyn, to bdzie si produkowao dwa, trzy, cztery razy wicej na dwukrotnie, trzykrotnie, czterokrotnie wikszej dziace. Siy czowieka s ograniczone. Na dziace dwukrotnie wikszej wyprodukuje on, by moe, zaledwie ptora raza wicej. A od pewnego momentu wzrost uprawianego areau nie bdzie odgrywa roli albo dziaa bdzie w kierunku odwrotnym. Rwnolegle do wzrostu powierzchni dziaek wzrasta powinna ilo wciganych w gospodark ludzi. A co z problemem przechowywania, zbytu, dostawy, konkurencji?! O jakim ideowym krachu systemu radzieckiego oni mwi? kontynuowa Facet. Tutaj miliony ludzi gotowe s w kadej chwili zdradzi wszystkie wartoci cywilizacji zachodniej. Ja tu jestem ju dziesity rok. Nie spotkaem jeszcze ani jednego ideowego obrocy tych wartoci. Ideowi obrocy Zachodu pojawi si mog tylko wrd nas, ludzi radzieckich. BEZ WYJCIA Wyszlimy na ulic. Oto, gdzie ley przyszo Zachodu powiedzia Facet, wskazujc na grupy studentw. Czy Zachd potrafi rozcign nad nimi kontrol? Zreszt, to nie nasza sprawa. Mamy swoje kopoty. Mamy tu chmary spekulantw erujcych na rosyjskiej tematyce, a Rosjan wrd nich prawie nie ma. Spoeczno zachodnia prawdziwych Rosjan nie uznaje. Tutaj uzna mona kadego, tylko nie prawdziwego Rosjanina. Panuje tu jaki utajony strach przed Rosjanami. Ludzie zachodni w gbi duszy pragn, abymy pozostali na poziomie matrioszek*, baaajek, samowarw, czastuszek i prysiudw. Zoszcz si, gdy wykazujemy w czym sw wyszo. Staraj si to przemilcze, pomniejszy lub zdyskredytowa. A u siebie sami robimy wszystko, aby zaszkodzi naszym, ktrzy pragn kim zosta. Oni tu gadaj o Rosji pyn sowotok Faceta a co oni wiedz o Rosji prawdziwej? Jeeli nazwiecie rosyjskiego czowieka apciarzem", zapytaj: a co to takiego apcie? Przeprowadzilimy kiedy w najguchszych zaktkach Rosji ankiet. Wikszo zapytanych odpowiedziaa, e nigdy w yciu nie widziaa apci. Cakiem do niedawna wszyscy Rosjanie byli przekonani, e kartofle rosy na rosyjskiej ziemi od wiek wiekw. Wydawao si, e czowiek rosyjski powsta wanie w wyniku przejcia naszych zwierzcych przodkw od misoernoci do kartofloerstwa. Jeszcze kilka lat, a w Rosji zatryumfuje pogld, e kartofle rosn w Ameryce i to na drzewach, a Rosja produkuje czogi, rakiety i sputniki. Nard rosyjski sw przyszo ju otrzyma. I dlatego przyszo jest * malowane lalki rosyjskie, wkadane jedna w drug (przyp. t.) mu obojtna. Ma ju swoj historyczn orientacj. Zmieni j moe jedynie kataklizm. A w ogle los narodu rosyjskiego nie jest wcale problemem rosyjskim. Jest problemem tych, ktrzy boj si, e w narodzie rosyjskim przebudz si jego ukryte siy i przystpi do walki o nalene jego rozmiarom miejsce w historii ludzkoci. Te gaduy uwaaj, e s Rosjanami. Ale eby by Rosjaninem, nie wystarczy mwi po rosyjsku, wyrosn w rosyjskim rodowisku, czyta rosyjskich pisarzy. Trzeba czego wicej: losu czowieka rosyjskiego. A tego wanie oni nie chc. Wol pdzi los ludzi zachodnich, ktrzy s jedynie specjalistami od tematyki rosyjskiej. Panuje pogld, e my, Rosjanie, skonni jestemy do nostalgii. Rzecz jednak nie w nostalgii, a w czym innym. W czym do tej pory nie mog si zorientowa. Dopiero gdy znalazem si tutaj, poczuem, czym bya dla mnie Rosja i co straciem. Straciem bezpowrotnie. Gdyby sta si cud i mgbym tam wrci, nie odrodziaby si ju moja poprzednia wi z Rosj. Gdy raz zostanie rozerwana, nigdy nie odbuduje si jej na nowo. Jestem przekonany, e wiadomo tego rozerwania byaby jeszcze boleniejsza, gdybym powrci. Tutaj przynajmniej pozostaje jaka nadzieja, e mona przywrci przeszo. Powrciwszy za do Rosji, trzeba by si rozsta rwnie i z t ostatni nadziej. Dobrze rozumiem tych emigrantw, ktrzy w swoim czasie szli do Rosji na pewn mier, nie biorc pod uwag wszelkich gronych faktw i ostrzee. Zdaj sobie spraw, e Rosja, do ktrej tutaj tskni, w rzeczywistoci dawno ju nie istnieje. Ale nie osabia to tsknoty. Na odwrt, jeszcze bardziej j potguje, czy si z ni tsknota za bezpowrotnie stracon przeszoci. Wiem, e nasze rosyjskie ycie w przeszoci te byo koszmarem. A od uwiadomienia sobie tego robi si jeszcze tskniej. I nie wida adnego wiateka prowadzcego ku przyszoci. Szlimy wziutkimi uliczkami miasta zapchanymi do granic moliwoci przez samochody. Specjalny samochd policyjny holuje oto wspaniaego Mercedesa" zaparkowanego w miejscu zabronionym. To mieszne powiedzia Facet na Zachodzie peno jest aut, a nie ma ich gdzie parkowa. U nas samochodw jest mao, a miejsca dla nich, ile dusza zapragnie. Co gorsze? Suchaem Faceta i byo mi przyjemnie, e w swoim losie nie jestem samotny. Wymienilimy numery telefonw. Nastpnego dnia zadzwoniem pod numer, ktry mi da. Odpowiedziano, e taki czowiek tu nie mieszka. MJ BD W Moskwie prbowaem stworzy naukow teori spoeczestwa komunistycznego. Nie dla szerokich rzesz ludnoci, lecz dla uytku subowego wewntrz ograniczonego krgu elity intelektualnej. Rkopis mi odebrano. Przeprowadzono dokadn rewizj domu w poszukiwaniu rkopisw. Zobowizano mnie, e wicej w tym kierunku pracowa nie bd i nie bd rwnie rozpowszechnia moich idei. Motywowano te tym, e inaczej nasze dokumenty z adnotacj Do uytku subowego stan si dostpne ogowi, a moja teoria zacznie odgrywa rol antyradzieckiej propagandy. Moja idea,

e wady naszego spoeczestwa s wynikiem i przejawem jego zalet, uznana zostaa za nienaukow i wrog ideologicznie. Jeeli podstawy spoeczne s dobre, to powinny by dobre wyrastajce na tych podstawach przejawy ycia. Czyli wady s chwilowe i nieadekwatne do samej istoty naszego ustroju spoecznego. Przyznaem si do mych bdw i na par lat zakonserwowaem mj aparat mylowy. Zgodziwszy si na propozycj Inspiratora i otrzymawszy pozwolenie na dziaanie wedug wasnego uznania, postanowiem wykorzysta t, zdawaoby si, niepowtarzaln okazj we wasnym interesie. Osobom, majcym ze mn do czynienia, daem odczu, e posiadam wasn obiektywn teori na temat radzieckiego spoeczestwa i potrafi lepiej od innych zorganizowa naukowe badania nad tym spoeczestwem. By to bd nie do naprawienia. Tutaj te potrzebne jest mobilizujce kamstwo, a nie ziejca pesymizmem prawda. W mojej idei jednoci zalet i wad komunizmu moi tutejsi krytycy pomijaj akcent uwypuklajcy wady i widz jedynie potwierdzenie zalet. Z ich punktu widzenia gupie skutki spowodowane s gupimi przyczynami i dlatego komunizm nie moe posiada jakichkolwiek istotnych zalet. Czyli moja naukowo obiektywna teoria jest proradzieck propagand. KOLEJE LOSW Entuzjasta otrzyma Sozial-Wohnung" dwupokojowe mieszkanie za niewielki czynsz. Odgraa si, e sprowadzi z Moskwy ca mas krewnych i przyjaci: KGB z przyjemnoci wyrzuci z kraju kilku jeszcze pasoytw, schizofrenikw, rencistw i co zrozumiae swoich agentw. A Niemcy z ich bolejcym sumieniem" zaszli tak daleko, e nie s w stanie si temu przeciwstawi. W pakowaniu rzeczy pomagali Entuzjacie wszyscy obecni pensjonariusze. Za cay ten okres zdrowo obowi si na miejscowych wyprzedaach. A z Moskwy udao mu si w jaki sposb wywie ca biblioteczk ksiek, w tym dziea zebrane Marksa, Engelsa i Lenina. Wraz z wyprowadzk Entuzjasty w Pensjonacie stao si ciszej i jeszcze bardziej pusto. ARTOWNI Z naszego kolektywu" w Pensjonacie pozostay tylko pary maeskie Malarza i Dysydenta, ktrych prawie nie widuj i artowni. artowni czeka na wiz wjazdow do USA. Bdzimy razem po miecie i przepijamy wszystko, co mamy w kieszeniach. Opowiada zabawne, moskiewskie historyjki. Mniej wicej w takim duchu: Mieszkaem w najbardziej dysydenckim rejonie Moskwy mwi. Dom nasz by prawie zupenie dysydencki z nielicznym tylko wyjtkami. KGB, rzecz jasna, urzdzao u nas rne numery, naog idiotyczne. Czy moecie mi wyjani, dlaczego Oni Tam s takimi idiotami? Gdyby mi zlecili t spraw, w cigu p roku z dysydentw zrobibym Brygad Pracy Komunistycznej. W naszej klatce mieszka pewien go nalecy do wspomnianych wyjtkw. Sekretarz egzekutywy POP w swojej instytucji. Pitro niej mieszka N. W KGB postanowiono urzdzi N. prowokacj, podsun mu dolary, przeprowadzi rewizj i oskary o machinacje walutowe. Agenci KGB pomylili pitra (u nas to nic nadzwyczajnego) i podsunli dolary sekretarzowi partyjnemu. ona Sekretarza robia generalne porzdki i znalaza dolary. Jako uczciwi komunici zataili to i nastpnego dnia polecieli do Bieriozki" *. Tam ich zatrzymano. KGB bardzo si na nich pogniewao. Sekretarza obcito na kolejnych wyborach do egzekutywy. A N. zada od Sekretarza odpowiedniej sumy jako kompensaty, gdy dolary miay si znale w jego mieszkaniu. Gdyby je znalaz u siebie (a znalazby z pewnoci), to nie daby si zapa. Koszmar nieprawda?! * radziecki odpowiednik polskiego Pewexu" (przyp. t.) OBIEKT Budowa zakoczona. Widz teraz na wasne oczy, co to takiego Doskonao Absolutna. Ale co bdzie znajdowa si w tym Czarodziejskim Zamku, wityni, Siedzibie Boga, Statku Kosmicznym, Paacu Pikna i Szczcia?... MARIA Pisarz skary si na kryzys twrczy. Gdybym mia wany temat i ostry wtek mwi machnbym w cigu paru miesicy tak powie, e... Opowiem Wam pewn moskiewsk historyjk. Moecie wysnu z niej powie mocniejsz ni u Kafki. y sobie w Moskwie uczony. W modoci zakocha si w kobiecie, ktra nie chciaa wyj za niego zam. Zwano j Mari. Prbowa si powiesi, lecz go odratowano. Wieszajc si, dozna seksualnej rozkoszy. Z kobietami dotd (pniej rwnie) nie mia do czynienia. Potem wynalaz maszyn. Maszyn szczegln, miosn. Nazwa j Maria". Gdy odczuwa zew pci, szed do swej Marii", wiesza si, potrzeb sw zaspokaja, a Maria" ratowaa go. y sobie z ni gdzie okoo lat trzydziestu. By jej bezgranicznie wierny. Przemawia do niej pieszczotliwymi sowy. Przynosi jej kwiaty. Czasami kci si z ni. Zarzuca jej ozibo. By zazdrosny. Podejrzewa o zdrad. Skd o tym wiadomo? Z jego dziennika. Jego ulubiony ucze i najbliszy wsppracownik przeczyta kilka stronic i domyli si istnienia Marii". Wybrawszy odpowiedni moment, Ucze sam wstpi w zwizek z Mari". Potem w dzienniku Nauczyciela zaczy

pojawia si coraz czciej skargi na ozibo Marii". A wreszcie zacza unika z nim kontaktw. Wolaa modego Ucznia ni starego Nauczyciela. Nasta dzie, w ktrym Maria" nie zechciaa uratowa swego uprzykrzonego kochanka. To, oczywicie, w duchu fantastyki naukowej? Macie racj. Wymyliem to specjalnie w literackim celu. A jak byo naprawd? Ucze zazdroci Nauczycielowi i chcia zaj jego miejsce. Odkrywszy Mari" popsu w niej malek cz skadow. To banalny krymina. Literatura poledniego gatunku. Dla powanej twrczoci z historii tej nie wysczy si nawet stroniczki. Jeli ten wtek Wam si nie podoba, mog zaproponowa inny, ostro socjalny, powiedzmy, jak obroni Zachd albo te co w istocie oznacza to samo jak go pokona? JAK OBRONI ZACHD? Co Zachd moe przeciwstawi armii radzieckiej, jeeli ona si tutaj zwali? Po pierwsze: przeciwko kademu czogowi dziesi trybun, z ktrych obrocy Zachodu bd swobodnie krytykowa... nie, nie Moskw, bro Boe!... krytykowa swj ustrj spoeczny i swoje rzdy. Niech onierze radzieccy widz, jaka tu wolno! Po drugie: wzdu wszystkich granic Zachd urzdzi wyprzeda za superniskie ceny, a jeszcze lepiej za darmo, rzeczy i produktw, jakie si ludziom radzieckim nie niy. Niech widz, jaki tu wysoki poziom ycia! A na czele zachodnich wojsk pjd chmary terrorystw walczcych, Bg wie o co, studentw, zbuntowanych dzieci. Ludzie radzieccy ujrz istoty, ktre zamiast twarzy maj damskie nylonowe poczochy i lekko zadr ze strachu. Potem za studenci rzuc si zajmowa na mieszkania mao zasiedlone czogi i armia radziecka si zatrzyma. A gdy kupa dzieciakw z dzikim wrzaskiem runie na czogi, przewracajc je i rzucajc butelkami z palcym si pynem, armia radziecka w panice ucieknie na Syberi. A na wyzwolonej ziemi rosyjscy emigranci (czyli ydzi przy poparciu strzelcw otewskich) odbuduj monarchi i prawosawie. JAK POKONA ZACHD? Z drugiej strony, Europ zachodni mona wzi goymi rkami. W tym celu naley wszelkimi sposobami rozszerza najrniejsze kontakty z Zachodem. Zdziesiciokrotni emigracj. Wzmocni j o element dysydencki. W tym celu uruchomi trzeba w kraju masow produkcj dysydentw. Zaoy dla dysydentw specjalne, rwnie wysze, instytucje naukowe. Drukowa popularne broszury i ksiki o tym, jak zosta dysydentem. Propagowa dysydencj w prasie i telewizji. Urzdza specjalne sympozja i zjazdy, regularn wymian dowiadcze. Wprowadzi dla pocztkujcych dysydentw bezpatn nauk jzykw obcych i techniki obcowania z przedstawicielami zagranicznych sub wywiadowczych. Po zdaniu egzaminw kocowych kierowa dysydentw na praktyk do karnych obozw pracy o zaostrzonym regulaminie. Po odbyciu wymaganego okresu wydawa wiadectwa Dysydent dyplomowany" i wacicieli takich dyplomw wysya do Europy zachodniej lub USA. Przy wysyaniu na Zachd dawa dysydentom pen swobod dziaania. Caa reszta sama si zaatwi. Za dziesi lat Zachd sam podniesie rce, przystanie na wszelkie warunki, bylemy tylko ograniczyli nasz emigracj i oboplnie korzystne kontakty. Wtedy zaproponujemy mu nasz ustrj komunistyczny. Pisarz powiedzia, e te wtki te s dla literatury poledniego gatunku, tzn. dla satyrykw i humorystw. A on tworzy literatur powan. Musi dry gbiej. Dobra si do najskrytszych tajnikw duszy ludzkiej. Marzy, by dokona gbokiej analizy przey genialnego pisarza, ktry znalaz si na wygnaniu i pozbawiony zosta...

ELITA INTELEKTUALNA Do domu wracam znajom mi tras wzdu rzeki. Woda w rzece znikna prawie zupenie, wic onierze Batalionu Specjalnego bd musieli ustawi swe pontony na kkach. Wydaje mi si, e idzie obok mnie Inspirator i rozwija swoje szalone idee. Inteligencja powiada jest niejednolita, poniewa staa si obecnie zjawiskiem masowym. Twj Pisarz jest typowym przedstawicielem nieudolnej, ambitnej i zachannej masy inteligentw. Jest nawet lepszy od wielu innych. Nie jest durniem. I jak przystao na rosyjskiego czowieka przey kopoty i nacierpia si. W onie inteligencji znajduje si bardzo nieliczna grupa rzeczywicie stanowica mzg i geniusz spoeczestwa elita intelektualna. Jeli dobrze pogrzeba w mechanizmach naszego spoeczestwa, napotka si z pewnoci na rezultaty dziaa elity intelektualnej. Masa inteligencka ten fakt ukrywa, poniewa ona to w pierwszym rzdzie eksploatuje sw elit i pasoytuje na niej. Przyswaja sobie jej osignicia, zafaszowujc sytuacj kultury w spoeczestwie. Ma potnego sojusznika wadz. Wadza rwnie cile strzee tej tajemnicy, bowiem uzurpuje sobie funkcj intelektu: wadza powinna wydawa si nie tylko uosobieniem silnej woli, lecz i mdroci. Co dziaoby si z armi, gdyby wszystkim stao si jasne, e plan nadchodzcego starcia zosta opracowany przez grup modszych oficerw na czele z kapitanem, ktry nie potrafi nawet poda komendy naprzd marsz!"?! Wemy machin stalinowskich represji. Nasi demaskatorzy przypisuj wszystko Stalinowi i jego zausznikom. A w rzeczywistoci machina represji nie byaby w ogle moliwa bez inteligencji, a w ostatecznym rachunku bez elity intelektualnej. Zostaa zaprojektowana, obliczona, stworzona i puszczona w ruchu przez wyrafinowanych inteligentw. Sam

wchodziem w skad komisji studiujcej ten wanie aspekt stalinowskich represji. Gdybym opowiedzia ci, kto z naszej inteligencji i w jaki sposb przyoy do tego rk, nie uwierzyby! Na szczcie dla historii, wszystkie lady zostay zatarte. A nasi potomkowie bd mogli jedynie spekulowa na temat faktycznej roli inteligencji w zbrodniach epoki stalinowskiej. Zreszt, roli inteligencji w ich ideologicznym uzasadnieniu nie da si ukry. Represje stalinowskie to sprawa przeszoci. A ycie idzie naprzd. W olbrzymim organizmie, jakim jest nasz kraj, tworz si wci cyklopowe mechanizmy dla rozwizania problemw nie mniej wanych, ni problemy czasw stalinowskich. Mylisz, e problemy te rozwiza mona siami instytucji oficjalnych? Kraj przygotowuje si obecnie do wojny wiatowej. Nie moesz sobie nawet wyobrazi, jak gigantyczna robota w zwizku z tym odchodzi. A kto j wykonuje? Kto tworzy idee? Oczywicie, porednikiem midzy elit a spoeczestwem jest masa inteligentw. Ca nasz inteligencj zmusilimy do pracy dla naszych celw. Wykorzystujemy rwnie na bezprecedensow skal inteligencj zachodni. Dam ci jeden z wielu tysicy przykadw: na Zachodzie wysza ksika krytyka naszego spoeczestwa. W tym samym czasie ukaza si przekad ksiki akademika N. Pracownik naszej ambasady wie z gry, kto bdzie pisa recenzje z tych dwu ksiek, co do tego mamy niezliczone i niezawodne rda informacji, ktre nas nic nie kosztuj. Bywa, e sami podsuwamy odpowiednie osoby, a te wychodz nam chtnie naprzeciw. Odbywa si rzekomo przypadkowe spotkanie dyplomaty z przyszym recenzentem. Dyplomata daje do zrozumienia, e w Moskwie zamierza si przetumaczy ksik recenzenta. Dalej wszystko dzieje si samo. Ukazuje si za recenzja o ksice krytyka reymu i znakomita o ksice radzieckiego akademika. A co to za ksiki, sam wiesz. WTPLIWOCI Czy aby nie przeceniamy roli elity intelektualnej w naszym Wielkim Ataku na Zachd? mwi, mylami zwracajc si do Inspiratora. W spoeczestwie wspczesnym toczno od intelektualistw. Zwykli ludzie, ktrych intelektualici uwaaj za ignorantw i durniw, maj w rzeczywistoci intelekt zupenie wystarczajcy do rozwizania wszystkich problemw wspczesnego ycia. W rozumieniu tych problemw intelektualici nie przewyszaj ich ani na jot. Raczej przeciwnie. W praktyce, yjcych i dziaajcych ludzi przewyszaj jedynie pod wzgldem gadulstwa. Gdyby intelektualici zajli miejsce przywdcw spoeczestwa, byoby o wiele gorzej, bowiem nie maj ani poczucia rzeczywistoci, ani zdrowego rozsdku. Swka s dla nich waniejsze od rzeczywistych praw i tendencji procesw spoecznych. Psychologiczna zasada intelektualistw wyglda tak: moglibymy wszystko zorganizowa jak najlepiej, ale nam nie daj. A sytuacja faktyczna wyglda tak: oni mogliby zorganizowa ycie jak najlepiej jedynie w warunkach, ktre praktycznie s nie do zrealizowania i dlatego nie s zdolni do dziaania nawet na poziomie znienawidzonych przez nich liderw spoeczestwa. Przywdcy faktyczni podporzdkowuj si strumieniowi ycia i dlatego co tam jednak robi. Intelektualici s niezadowoleni z tego, e strumie ycia nie poddaje si ich wadzy. Uwaaj go za nieprawidowy. S niebezpieczni, bowiem wygldaj na mdrych, bdc w rzeczywistoci zawodowo wyrafinowanymi gupcami. Na przykad taki problem: czy grupa geniuszy moe zaplanowa kierownictwu genialn polityk? Twierdz, e nie. A dlaczego? Jedn rzecz jest zamys i plan. Drug warunki ich realizacji. Geniusze planuj abstrakcyjnie, tzn. w oderwaniu od niewanych" sytuacji yciowych. Inaczej nie byliby geniuszami. Czy geniusz z otoczenia szefa KGB moe wzi pod uwag, e radzieccy szpiedzy w jakim rejonie Europy bd zajmowa si pijastwem, oszukiwaniem, intryganctwem, chatur, krtko mwic postpowa, jak normalni ludzie radzieccy? Oczywicie nie! Ten, kto bdzie wychodzi z takich zaoe, do grupy geniuszy dopuszczony nie zostanie. Za dziaajcy praktycznie" szef odpowiedniego dziau KGB, ktrego wszyscy geniusze uwaaj za formalist i idiot, zna z dowiadczenia warto sieci szpiegowskiej w nadzorowanym przeze rejonie. Zgadza si z genialnymi planami intelektualistw, ale robi wszystko po swojemu. I przynajmniej osiga pewne wyniki. A wic kto jest w rzeczywistoci geniuszem? Mwisz, e inteligencja zachodnia nam suy? Wierz, e moesz przytoczy tysice takich przykadw, jak ten o recenzjach. Ale to drobiazgi! Z tysica myszy nie zoy si jednego sonia! Racja sysz kpicy gos Inspiratora nie zoy si. Ale po co skada? Nam nie s potrzebne sonie. Nam potrzebne s wanie myszy! A jeszcze lepiej szczury! Miliony szczurw! I to szczurw wyksztaconych i inteligentnych! PODEJRZENIE Wszelka maszyna mylca psuje si, jeli nie da jej karmy do mylenia. Dotyczy to rwnie mnie. Trac punkty oparcia i spoeczn orientacj. Rzucam si z jednej fantazji w drug, nie umiejc si na adn zdecydowa. Teraz zaczyna mi si wydawa, e to wszystko czcza gadanina, e w rzeczywistoci toczy si gra poda i brudna. Lecz nie ja gram. Gra si mn. Graczami s kontrwywiady radziecki i zachodni. Ten ostatni widzi we mnie wan posta z KGB, ktra przybya na Zachd z misj specjaln. Pierwszy daje drugiemu do zrozumienia, e jego podejrzenia nie s bezpodstawne. Dla drugiego wygodny jestem jako obiekt, przy pomocy ktrego moe zademonstrowa swoje zawodowe mistrzostwo i zasuy na pochwa gry. Dla pierwszego jestem wygodny jako rodek odwrcenia uwagi od naprawd wanych postaci. I jako zasona dymna. Jestem jedynie kart w grze, ktr jeden z graczy podrzuci drugiemu, aby ten j przebi i by zadowolony ze swego rzekomego zwycistwa. Graczowi temu rzekome zwycistwo wystarcza, a jego przeciwnik gotw jest ponie rzekom klsk, aby zatai faktyczne zwycistwo. Obu za nie obchodzi obiektywna prawda i sprawiedliwo, lecz ich wasne dziaania, ocenione przez nich samych jako sukces. Ode mnie osobicie w grze tej nic nie zaley. Mogem rzeczywicie mwi i robi wszystko, na co miaem ochot. Los mj zosta przesdzony ju przez sam fakt wybrania mnie do tej roli.

Racja! sysz gos Inspiratora. Po to, aby wybra do danej roli odpowiedniego aktora, potrzebny jest dobry reyser. ZAMIAR Pragn tylko jednego: wyrwa si z cudzej gry i zosta postronnym obserwatorem. Widzie i rozumie niczego wicej mi nie trzeba. Z zawodu i powoania jestem czowiekiem pojtnym. Moje cae dotychczasowe ycie mona okreli jednym sowem: rozmylanie". Tutaj ze zwykych zjawisk ycia nic dla mnie praktycznie nie wynika. Staem si czystym organem poznania. I okazao si, e w roli czystej myli jestem ludziom najmniej potrzebny. W dodatku homosos ma osobowo jedynie jako czstkowa funkcja kolektywu. Rola myli czystej bya moj rol w radzieckim kolektywie. Jako czowiek rozumny mog istnie jedynie uczepiwszy si penowartociowego radzieckiego kolektywu. My to wiemy sysz gos Inspiratora. Gdy zostaniesz postronnym obserwatorem, lepiej zrozumiesz co si dzieje. A gdy Ci cakiem sparaliuje, wycigniemy do ciebie bratersk do naszego radzieckiego kolektywu. KOLEJE LOSW Malarz podj dorywcz prac w firmie produkujcej zabawki na choink. Mwi, e jako gwny artysta. Wyranie podbija sobie cen: takiego radzieckiego stanowiska pracy tutaj nie ma. Po cichutku zebrali z on manatki i niesprzedane obrazy. Wyjechali, nie poegnawszy si z nikim. SZPIEG STULECIA Wczesnym rankiem Inspirator zajecha po mnie subowym samochodem, co robi tylko wyjtkowo. Na Zachodzie powiedzia, gdy znalelimy si poza Moskw byle zera chtnie kreuj na wielkie osobistoci. Nie umiejcego rysowa malarza ogaszaj najwikszym malarzem stulecia, straszn bab miss wiata, podrzdnego reysera filmowego wielkim nowatorem, gupawego pismaka najwikszym mdrcem. Tak samo jest w naszym wiecie szpiegowskim. Kog to nie ogaszano najwybitniejszym szpiegiem stulecia! A jak tak dokadnie zbada, co zdziaali ci geniusze szpiegostwa, to a dziw bierze, dlaczego w ogle zwrcono na nich uwag. Prawdziwy geniusz ujawnia si dopiero po upywie stuleci. A do tego, by nasza epoka zdoaa oczyci si z wszelkiego miecia i obnaya swoich prawdziwych geniuszy, potrzeba a tysicleci, bo miecia zebrao si co niemiara. Ale skoczmy z rozmowami na tematy oglne. Dzi poka ci najbardziej niepozornego radzieckiego szpiega na Zachodzie. Po godzinie znalelimy si w willowej dzielnicy i brnlimy przez boto w stron malekiego domku zagubionego wrd wieo wybudowanych wspaniaych dacz. Na spotkanie wyszed niepozorny staruszek. Wkrtce siedzielimy na tarasie ze zgni podog, pilimy przywiezion przez nas wdk, zagryzalimy przywiezion przez nas kiebas. Inspirator poprosi gospodarza, aby opowiedzia co ze swojej przeszoci. Ten machn rk: e to niby niczego takiego nie dokona, o czym warto by opowiedzie. Wanie o tym opowiedzcie! upiera si Inspirator. Staruszek niechtnie zacz mwi. Przed wojn szpiegw radzieckich w Niemczech byo wielu. A informacje od nich napyway w ilociach gigantycznych i to ze wszystkich sfer spoeczestwa niemieckiego. Trzeba byo te informacje opracowywa i kierowa do Moskwy. adnej techniki elektronicznej wtedy nie byo. Rwnie i rodki cznoci nie byy takie, jak obecnie. Wanie z powodu zej organizacji opracowywania i przekazywania informacji zaczy si wpadki. Caa nasza sie szpiegowska znalaza si w miertelnym niebezpieczestwie. Wtedy to kto gdzie wspomnia o zabawnym chopaczku w pewnym instytucie badawczym. Chopaczek konstruowa i reperowa superskomplikowan aparatur, byskawicznie rozwizywa w gowie matematyczne amigwki, nad ktrymi doktorzy nauk lczeli niekiedy miesicami, zapamitywa od jednego spojrzenia cae stronice gazet i robi inne sztuczki" ku uciesze naukowcw instytutu. Chopaczka wzito do odpowiedniej instytucji, czego tam poduczono, przerzucono do Niemiec i dosownie schowano pod ziemi. Przey dwa lata do wojny i ca wojn w piwnicy, gdzie niedaleko Berlina. Do jego zada naleao opracowywanie, kondensowanie i maksymalnie ekonomiczne kodowanie potnego potoku szpiegowskich informacji. W cigu paru miesicy doszed do takiej doskonaoci, e byskawicznie okrela stopie wanoci dokumentu, wrd wielu tysicy stronic wynajdywa te zasugujce na uwag, kondensujc informacje czasami do paru zaledwie wierszy. Po wojnie chciano go na wszelki wypadek rozstrzela, lecz w kocu postanowiono da mu spokj. Do 1958 roku siedzia w samotnej celi na ubiance. Potem go zwolniono, dano mizern rent i ten oto domek. Niczego, co przeszo przez jego gow w tamtych latach, nie pamita. Nie pamita rwnie swojego systemu pakowania informacji". Czyby Oni pchali mnie do analogicznej roli pomylaem sobie, wysuchawszy historii Staruszka. Twoje zadanie bdzie bardziej skomplikowane odgadn moj myl Inspirator. Wymaga wyksztacenia, erudycji, nawykw pracy naukowej. I, oczywicie, Twoich szarych komrek. Przecie Ciebie te uwaaj za mylc maszyn. Ale na domek pod Moskw nie licz! Nasza aktywno na Zachodzie daje wyniki mwi Inspirator w drodze powrotnej do Moskwy. Lecz za jak cen? To garstwo, e nie kosztuje nas ani kopiejki! Wprost przeciwnie, to nas kosztuje kopiejeczk! Jeszcze troch, a bdziemy do niej dopaca. Nasz prac na Zachodzie trzeba gruntownie zmieni. Naszym zadaniem tutaj jest przekona o tym kierownictwo. Twoim dowiedzie si w tym celu wszystkiego, czego dowiedzie si nie sposb z gazet, czasopism, ksiek, tajnych dokumentw. Szkoda, e brak nam czasu na omwienie szczegw. A dokd si pieszy? zapytaem.

Operacja Emigracja" swoje zrobia powiedzia. Kazano nam si zwija. I to w momencie, kiedy moglimy wycign z niej maksymalne korzyci! No, na mnie czas! Chod, poegnamy si! Przykro mi rozstawa si z Tob: kochaem Ci i kocham jak brata. Ale zrozum mnie dobrze: jeste mym gwnym atutem! A, by moe, ostatnim atutem! egnaj! KOLEJE LOSW Pisarz otrzyma sta posad w antyradzieckim wydawnictwie. Jest w sidmym niebie. Cho pensja mizerna, za to gwarantowana. A praca nietrudna czytanie rkopisw i wydawanie o nich opinii. Nietrudna z punktu widzenia straty czasu i siy, lecz wana (jego zdaniem) z punktu widzenia wpywu na los literatury rosyjskiej tutaj, na Zachodzie. Teraz moe odda si powanej twrczoci literackiej. Teraz gry bdzie przenosi. Jednym sowem, nie popada w mroczny pesymizm! Wczeniej czy pniej trudne czasy min. A przecie i ciebie w najlepszym wypadku czeka co podobnego, mylaem sobie, suchajc piejcego z zachwytu Pisarza. I ty otrzymasz w kocu ndzne pod kadym wzgldem minimum i bdziesz wmawia otoczeniu i sobie samemu, e nie ma adnych podstaw do pesymizmu, e wczeniej czy pniej min trudne czasy. W drodze do Pensjonatu przysza mi do gowy taka myl: a co bdzie, jeeli zaartuj sobie z Pisarza, napisz co i pol do jego wydawnictwa? Pod pseudonimem, rzecz jasna. Przecie mimo wszystko to dobry czowiek. Nie chc go stawia w niewygodnej sytuacji. W cigu jednej nocy napisaem opowiadanie. Temat miao nastpujcy: agent radziecki dostaje si na Zachd w postaci dysydenta. Chce dobrze pracowa. W tym celu musi zosta agentem zachodnich sub tajnych. W KGB podejrzewaj go o zdrad i zamierzaj zlikwidowa. Zachodnie suby tajne dopatruj si w tym chytrej gry KGB i te zamierzaj zlikwidowa agenta. Wtedy ten chwyta si za rodek ostateczny: zaczyna chaturzy, kama, wykrca si, sowem postpowa jak normalny homosos. Koczyo si tym, e wszystkie wywiady tego wiata uznay go za swego i awansowa zarwno w Moskwie, jak i na Zachodzie. A poniewa na Zachodzie bez erotycznych scen nie mona wyobrazi sobie teraz nawet posiedzenia rzdu, pogrzebu czy aktu terroryzmu, wic i ja wzbogaciem opowiadanie o scenki tego rodzaju. Niemal na kadej stronie bohater spkuje z przepikn nieznajom (wzrost sto siedemdziesit, talia szedziesit, tyek sto szedziesit, piersi po dwa kilo kada), przy czym wykorzystuje nie on j, lecz ona jego, zachwycajc si rosyjsk wydolnoci. Teraz rozumiem mwi dlaczego Rosjanie wytrzymali wojn z Niemcami! Posaem to opowiadanie do wydawnictwa. Zaczem wyczekiwa. Mijay dni. Tygodnie. Pisarz wyjecha w kolejn podr na wykady". Szczeglnych nadziei z opowiadaniem nie czyem. By to raczej art. art si nie uda. Do diaba z nim! I w ogle zapomniaem o moim literackim debiucie.

PROBLEMY Najbliszym mi czowiekiem jest teraz Wacicielka. Pomaga mi w sprawach bytowych (bielizna, jedzenie), a o yciu zwykych szarych ludzi opowiada rzeczy, ktre maj pierwszorzdne znaczenie z socjologicznego punktu widzenia, na co nikt jednak nie zwraca uwagi. Wyjania mi teraz, jak naley oszczdza na komunikacji. Wedug jej oblicze wychodzi pidziesit fenigw zaoszczdzonych na tydzie, dwie marki na miesic, dwadziecia cztery marki na rok, dwiecie czterdzieci marek w cigu dziesiciu lat... Dwa tysice czterysta marek w cigu stulecia! uzupeniam jej obliczenia. Lecz my, Rosjanie, wynalelimy jeszcze potniejsze formy oszczdnoci: chodzimy na piechot. To nam zaoszczdza pi marek tygodniowo, dwadziecia marek miesicznie... Za sto lat uzbiera si ogromna suma. Mona bdzie kupi dom. Wacicielka bierze moje sowa powanie. Zgodnie z oficjaln statystyk siedemdziesit procent tutejszych rodzin posiada zaledwie jedn szczoteczk do zbw: oszczdzaj. Tu oszczdzaj na wszystkim tak, e a si sabo robi! A my wydajemy ca pensj, od pierwszego do pierwszego, nie przydajc przyszoci tak przygniatajcego znaczenia. Co lepsze? Gdyby wadze radzieckie byy troszeczk mdrzejsze, mogyby w cigu kilku lat podnie poziom ycia ludnoci na tyle, e odpadyby wszelkie wtpliwoci co do zalet takiego czy innego sposobu ycia. To wanie jest najpotniejsza radziecka bro, a kierownictwo radzieckie nie potrafi jej wykorzysta.

KOLEJE LOSW artowni dosta pozwolenie na pobyt w USA. Teraz wszystko bdzie okej! powiedzia na poegnanie. Przyjedajcie do Stanw! Tam atwiej si urzdzi. Boj si, e mnie std nie wypuszcz powiedziaem. Kto? zdziwi si. Oni powiedziaem. Jacy Oni? zapyta. Nie wiem powiedziaem. Oni zawsze i wszdzie s Oni. ZACHD Skad pensjonariuszy cakiem si odnowi, z wyjtkiem mnie i Dysydenta z on. Nie chce mi si zawiera znajomoci z nowymi pensjonariuszami. Oni te mnie unikaj. Widocznie kto ich uprzedzi, e ze mn naley by ostronym. Z Dysydentem rwnie nie utrzymuj adnych kontaktw. Rankiem bezszelestnie przelizguj si przez hall na ulic, a pnym wieczorem do swojego pokoju. I to wszystko. Wyleguj si caymi dniami w ku albo ogldam telewizj. Wychodz tylko po papierosy i eby co zje. No i oczywicie na przesuchania. Doceniem wreszcie warto telewizji dla socjologa pragncego studiowa Zachd. Oto czego si dowiedziaem w cigu jednego tylko dnia: dziaacz kocielny wzywa do

duchowej jednoci, widzc w tym jedyn desk ratunku. Bawanie! mwi jeeli istnieje w ogle deska ratunku, to nie w jednoci, lecz w rozdwiku! Potrzebujemy jasnoci, a nie mtniactwa! Potrzebujemy wyranych form, a nie rozpywajcych si konturw! Lepsza szczera wrogo, ni faszywa przyja! Jeszcze jedna para radzieckich tancerzy postanowia nie wrci do Zwizku Radzieckiego. Poniewa niewracajcy stali si zjawiskiem codziennym, wadze radzieckie powinny ich uzna oficjalnie. Do ankiet, ktre obywatele radzieccy wypeniaj przed wyjazdem za granic, naley doda punkt: czy zamierzacie pozosta na Zachodzie, a jeeli tak, to w jakim kraju i z jak motywacj? Dyskusja na temat mordercy, ktry zabi ca rodzin skadajc si z piciu osb: czy uwaa go za poczytalnego, czy te nie. W dyskusji udzia bior luminarze nauki, medycyny, prawa, literatury, dziennikarstwa. W rzeczywistoci adnego problemu nie ma. Przez pidziesit lat zabjca by czowiekiem normalnym, a tu nagle pojawiy si wtpliwoci. A tymczasem konsekwencje przestpstwa zostay z gry wzite pod uwag: kary mierci nie ma, cae to zawracanie gowy z wyjanianiem jego stanu psychicznego (czyli sanatorium) i tak dalej. Wszystkim, ktrzy zaangaowali si w t spraw, opaca si, by trwaa jak najduej artykuy, wystpienia w telewizji, honoraria. Pewien rencista umar w swoim mieszkaniu prawie trzy lata temu, ale dopiero teraz to odkryto w zwizku z remontem wodocigu. Czowiek by martwy przez prawie trzy lata, a wszystkie operacje ycia codziennego zaatwia bank. Gdyby wodocig si nie popsu, by moe jeszcze przez par lat nie odkryto by, e umar. Znw dyskusja. Jedni widz w tym zalety systemu bankowego, inni wadliwo kapitalizmu. Porwali siedmioletni dziewczynk. daj dwch milionw okupu. Porwali generaa. Z jakich wzgldw do tej pory adnego okupu nie daj. Podoyli bomb na dworcu kolejowym. Ponad pidziesiciu zabitych. Ciekawe, e terroryci zachodni jako nie zajmuj ambasad radzieckich, nie zabijaj urzdnikw radzieckich przedstawicielstw, ani radzieckich dyplomatw, w ogle nie dotykaj niczego, co jest w jaki sposb zwizane ze Zwizkiem Radzieckim. A dlaczeg to? Zachodni mdrale dopatruj si w tym dowodu, e terroryci dziaaj na rozkaz Moskwy. Gdyby tak istotnie byo, Moskwa w pierwszym rzdzie rozegraaby widowisko z zamachem na co radzieckiego. Uczniowie buntuj si. Powd buntu: dziewczynka, ktrej wydao si, e zaniono jej ocen o jeden stopie, popenia samobjstwo. Uczniowie klas starszych daj liberalizacji systemu szkolnego (chocia i tak wyczyniaj tam, czego dusza zapragnie) i atwiejszego programu nauczania (chocia tutejszy program jest a mieszny w porwnaniu do szk moskiewskich). Oraz co samo przez si zrozumiae daj demilitaryzacji (!!) Europy zachodniej i zniesienia w ogle suby wojskowej. Uczniowie klas modszych skar si, e podwyszono ceny cukierkw i ciastek. Gdyby rzd wydawa mniej na zbrojenia, a wicej na istotne potrzeby spoeczestwa powiedziaa siedmioletnia kruszyna to sodycze byyby tasze! Tum dziennikarzy i dorosych rozmawiajcych z dziemi burzliwie j oklaskiwa. MY A po nocach sucham rozmw w pokoju, gdzie przedtem mieszka Malarz z on. Nie chc ich tutaj przytacza. Bo o czym mog mwi ludzie radzieccy, ktrzy pod byle pretekstem wybrali si z godnej i ubogiej rosyjskiej prowincji do baniowo bogatego i jaskrawego Zachodu? Ale czasami w ich rozmowach dwicz zowieszcze nutki. Bez jzyka nie damy sobie tutaj rady. Nauczymy si. A jak nie, to przeyjemy i bez jzyka. Iwan siedzia tu przez dziesi lat, a po ichniemu nie nauczy si nawet wdki zamawia. Iwan o mao nie wpad z powodu nieznajomoci jzyka, sam mi o tym opowiada. Zdoby jakie bardzo wane tajne dokumenty i chcia wysa je do Moskwy. Zapakowa. Przyszed na poczt. A tam nie przyjmuj przesyki, podsuwaj mu jaki papierek i ka wypeni. Zerkn na papierek i zrozumia tylko, e daj od niego napisania imienia, nazwiska, adresu i czego tam jeszcze. Ankieta! pomyla zgodnie z radzieckim przyzwyczajeniem. Uzna, e to wpadka. Ogarna go panika. Postanowi przyzna si. Nie ma w tym niczego strasznego. Wielu tak zrobio, a potem pomimo to dobrze pracowali. Poszed na policj. Otworzy paczk, pokaza dokumenty. Palcem stuka si w piersi: Ich bin sowjetisz szpion". Na policji powiedziano, e to nie ley w ich kompetencji. Nikt nie wiedzia, gdzie znale sub bezpieczestwa. Zebra si tum. Kto powiedzia, e tutaj s dwie suby bezpieczestwa: cywilna i wojskowa. Jeeli dokumenty s tajemnic wojskow, naley i do tej drugiej, a jeeli przemysow, to do tej pierwszej. Wybucha zaarta dyskusja na temat tajemnic politycznych: czy s wojskowe, czy cywilne? Na szczcie znalaz si jaki dobry czowiek mwicy troch po rosyjsku (by u nas w niewoli). Wyjani Iwanowi, w czym rzecz i co robi. Okazuje si, e przesyka bya za cika. Mona j byo rozdzieli na dwie czci i posa osobno. Ale to kosztuje o caych czterdzieci fenigw wicej. To niepraktyczne. Lepiej wysa jako paczk, wypeniwszy w tym celu inny papierek. A kosztowa bdzie nawet dziesi fenigw taniej. Czy wiesz, co byo w tej historii najprzykrzejsze? Iwan mwi, e czu si jak kompletny idiota, a ci ludzie patrzyli na niego z gry jak na typowego rosyjskiego durnia. Nie szkodzi. My im jeszcze pokaemy, jacy z nas durnie! PODSUMOWANIE Znowu rzucam si na gazety. I znowu spluwam, przegldajc, co pisz w nich o bloku radzieckim. Wybieraj fakty odpowiadajce ich apriorycznym zaoeniom, interpretuj te fakty zgodnie ze swoimi wyobraeniami o socjalistycznym spoeczestwie i swoimi pobonymi yczeniami. Gdyby zadano ode mnie teraz sprawozdania dla KGB, gdzie miabym w

kilku wierszach zawrze najwaniejsze moje obserwacje, ograniczybym si do nastpujcych uwag: Zachd nie tylko nie moe poj istoty naszego spoeczestwa, ale aktywnie tego unika! Radzieckie suby zajmujce si Zachodem miao mog to przyj za aksjomat swej dziaalnoci do czasu nowej wojny wiatowej. Wszyscy zachodni specjalici od bloku radzieckiego i razem wzici s zasadniczo niezdolni do prawidowej oceny demograficznego i militarnego potencjau bloku radzieckiego. Zdolni s jedynie do miotania si midzy rnymi skrajnociami, natykajc si czasem przypadkowo na suszne idee, nie bdc jednak w stanie doceni i wykorzysta wasnych trafnych domysw. Oficjalna ideologia radziecka jest blisza prawdy w pojmowaniu rzeczywistoci ni wszystko, co zobaczyem tutaj, na Zachodzie. Jest ona le sformuowana i znieksztacona przez dorane cele propagandy, co pozwala zachodniej niekontrolowanej paplaninie spoglda na ni z gry. Elementarna prawda wyglda czsto jak monstrum w porwnaniu z wysoko rozwinitym bdzeniem. Ideologia radziecka, ktra w czasach poststalinowskich ulega wpywom Zachodu, zyskaa co nieco pod wzgldem formy sownej, lecz stracia wiele ze swej istoty. Nasze moskiewskie wyobraenia o Zachodzie, oglnie rzecz biorc, odpowiadaj prawdzie i na Zachd warto wyjeda nie w celu poznania Zachodu, lecz w celu poznania samych siebie i oceny wasnych moliwoci. KOLEJE LOSW W Pensjonacie najmniej rzucali si w oczy Dysydent z on. I oto zupenie przestali pojawia si w hallu i nie spotykaem ich wicej po drodze do toalety i mietnika. Nie zdziwi si, jeeli Dysydent okae si Wielkim Rybakiem Mtnej Wody, o ktrym mwiem kiedy Cynikowi. Bardzo co jest szary i nudny. I niepozorny. Podczas gdy tutejszy kontrwywiad grzebie si we mnie, Wielki Rybak, cicho i niepostrzeenie wlizn si, gdzie chcia i rozwin skromn dziaalno jako komrka rakowa w ciele spoeczestwa zachodniego. Wpezamy w ciao wroga niczym cmentarne robactwo. Rwnie i ja marz o pozostawieniu czerwia poerajcego swoje otoczenie i zatruwajcego je swymi wydzielinami.

PRAWDZIWE OBLICZE Powiedziaem, e sprzykrzyy mi si przesuchania. Oni powiedzieli, e nie jest dla nich cakiem jasne moje ,,prawdziwe oblicze". Nigdy go nie odkryjecie do koca powiedziaem. Tego problemu nie da si logicznie rozwiza. Gdyby tak wzi mnstwo ludzkich postpkw i mnstwo odpowiadajcych im stanw wewntrznych, to wedug pierwszych mona by z du doz prawdopodobiestwa sdzi o drugich. Prawdziwe oblicze" masy ludzi odbija si dokadnie w masie ich czynw. Lecz midzy poszczeglnymi ludmi a ich poszczeglnymi czynami takiej zgodnoci zazwyczaj nie ma. Jestem przedstawicielem masy. Jako indywiduum nie posiadam oblicza. Jakie zamiary moe mie robak nasadzony na haczyk? powiedziaem. Zamiary ma rybak i ryba. Dobra! powiedzieli. W porzdku, pora... jak si to mwi po rosyjsku?... si zwija"! Mamy do Was ostatni prob: dajcie nam na pimie krtki opis czowieka radzieckiego! ...Opisa homososa! daj, abym rozwiza zadanie, za rozwizanie ktrego za wiele dziesicioleci, czy nawet stuleci, ludzi uznawa si bdzie, za wielkich uczonych! A jak nagrod otrzymam za to ja? No, niech bdzie. Toncy, jak si to mwi, brzytwy si chwyta. Sprbuj rozwiza im to epokowe zadanie.

HOMOSOS Homosos to homo sovieticus albo czowiek radziecki jako rodzaj istoty ywej, a nie jako obywatel ZSRR. Nie kady obywatel ZSRR jest homososem. Nie kady homosos jest obywatelem ZSRR. Sytuacje, w ktrych ludzie postpuj jak homososi, trafiaj si w najrniejszych epokach i w najrniejszych krajach. Ale czowiek, ktry wada mniej lub bardziej penym zestawem cech homososa, ktry przejawia je systematycznie oraz przekazuje z pokolenia na pokolenie, stanowic w danym spoeczestwie masowe i typowe zjawisko, jest produktem historii. Jest to czowiek zrodzony przez warunki istnienia komunistycznego (socjalistycznego) spoeczestwa, bdcy nosicielem zasad istnienia tego spoeczestwa, samym swoim sposobem ycia zachowujcy stosunki wewntrz-kolektywne tego spoeczestwa. Po raz pierwszy w historii czowiek przeksztaci si w homososa w Moskwie oraz w sferze jej wpyww w Zwizku Radzieckim (Moskowii). Homosos jest wynikiem przystosowania si do okrelonych warunkw spoecznych. Dlatego nie mona go zrozumie poza jego rodowiskiem naturalnym, tak samo, jak po ruchach ryby wyrzuconej na piasek lub rzuconej na patelni, trudno sdzi cokolwiek o niej jako istocie pywajcej w wodzie. Trzeba wzi pod uwag charakterystyczne i typowe sytuacje normalnego sposobu ycia masy homososw i postawi pytanie: jak w danej sytuacji postpi normalny homosos? Z odpowiedzi na takie pytanie wyniknie opis homososa jako szczeglnego rodzaju czowieka przynalenego do szczeglnego rodzaju spoeczestwa. Wemy, na przykad, wspczesnych homososw yjcych w Moskowii. Podwyszono ceny ywnoci. Czy homosos bdzie urzdza demonstracje protestacyjne? Oczywicie nie. Homosos przyuczony do ycia w stosunkowo kiepskich warunkach i gotw spotka si z trudnociami, cigle wyczekuje czego jeszcze gorszego, jest pokorny wobec zarzdze wadz. Jak zachowa si homosos, gdy trzeba bdzie otwarcie (tzn. w swoim kolektywie, na zebraniu) wyrazi swj stosunek do dysydentw? Oczywicie poprze dziaania wadz i potpi akcje dysydentw. Homosos usiuje przeszkodzi tym, ktrzy naruszaj przyjte normy postpowania, podlizuje si wadzom i solidaryzuje si z wikszoci wspobywateli akceptowanych przez wadze. Jak reaguje na militaryzacj kraju i na wzrost radzieckiej aktywnoci w wiecie, wliczajc w to tendencje interwencjonistyczne? Ca sw dusz popiera kierownictwo, wada bowiem standardow, indoktrynowan wiadomoci, poczuciem odpowiedzialnoci za kraj jako cao, gotowoci do ofiar i

gotowoci przeznaczania innych na ofiary. Oczywicie homosos jest rwnie zdolny do niezadowolenia ze swej sytuacji, a nawet do krytyki panujcych w kraju porzdkw oraz wadz. Ale w odpowiednich formach, na swoim miejscu i w stopniu nie zagraajcym w sposb odczuwalny interesom organizmu spoecznego. Rwnie i to mona powiadczy wskazujc charakterystyczne sytuacje i charakterystyczne sposoby postpowania homososw. Z caej serii takich charakterystycznych pyta i odpowiedzi wyniknie opis czowieka, przynalenego do socjalistycznego (komunistycznego) spoeczestwa i wygodnego z punktu widzenia jego jednolitoci i jego interesw jako caoci. Przytoczone wyej porwnanie homososw do ryb jest jednostronne. Homosos w odrnieniu od ryb sam jest nosicielem i strem swego spoecznego rodowiska naturalnego. Nie wynika to jednak z cech homososa jako indywiduum, lecz z jego cech jako przedstawiciela masy homososw zorganizowanych w jednolit cao. Wsplnym wysikiem homososi wynajduj, podtrzymuj i uznaj za rozsdn pewn ilo najbardziej fundamentalnych zasad swego skupiska. Na bazie tych zasad wyrasta ich spoeczne rodowisko naturalne, do ktrego przystosowuj si z pokolenia na pokolenie. Jako indywidua, przystosowuj si zarwno do samych siebie, jak i do masy indywiduw tworzcej spoeczne nadindywiduum. rodowisko spoeczne homososa jest w takim samym stopniu niewyobraalne bez homososa, jak i on bez niego. Homosos nie jest zespoem samych tylko wad. Dysponuje rwnie wieloma zaletami. A cilej, dysponuje on cechami bdcymi zalenie od okolicznoci i kryteriw wartociowania ju to zaletami, ju to wadami. Jedna i ta sama cecha w pewnych warunkach przejawia si jako dobro, a w innych jako zo. Dla jednych jest zem, dla innych dobrem. Wrd masy homososw wykry mona wszystkie oglnoludzkie charaktery, ale w specyficznie socjalistycznych (komunistycznych) formach i proporcjach. Odzwierciedlajc w sobie cechy waciwe swojej spoecznej caoci, homosos jest jednoczenie li tylko funkcj czstkow tej caoci. Narniejsze funkcje komunistycznego kolektywu ucieleniaj si w poszczeglnych jego czonkach, ktrzy si rzeczy staj si nosicielami tych funkcji. Std bior si rozmaite gatunki homososw wewntrz jednej i tej samej rodziny homososw". W spoeczestwie homososw istniej wasne kryteria oceny cech i postpowania poszczeglnych jego czonkw. Kryteria owe w wikszoci wypadkw zgodne s z analogicznymi kryteriami przyjtymi w spoeczestwach innego typu. Nosz one charakter sytuacyjny. Z tego punktu widzenia homosos jest tak gitki i plastyczny, e wydaje si zupenie pozbawiony krgosupa. Wada stosunkowo du amplitud waha spoeczno-psychologicznych stanw i ocen. Posiada jednak rwnie zdolno osigania pewnego rednio-normalnego stanu. Na przykad, homosos moe uwanie wysucha waszej mowy demaskujcej bolczki radzieckiego spoeczestwa i zgodzi si z wami w zupenoci. Lecz prosz nie spieszy si z wyciganiem wniosku, e udao si wam go wyrwa spod dziaania propagandy i nawrci na wasz wiar. Moe wam sam przytoczy mas przykadw utrzymanych w duchu waszej przemowy, a nawet wypowiedzie si o swoim spoeczestwie jeszcze ostrzej. Lecz od tego wcale nie przestanie by homososem. Istota jego si nie zmieni. Jedynie znikomy procent homososw daje si zapa na haczyk" takiej propagandy. Ten procent mona wyliczy a priori: odchylenia takie s norm w kadej masie ludzkiej. Homosos moe na przykad, szczerze zgodzi si na wspprac z wami. Lecz prosz nie pieszy si z gratulowaniem sobie sukcesu. On doniesie na was natychmiast i tak samo szczerze. Wyjtki bywaj i tutaj. Ale s to wanie wyjtki, ktrych wielko rwnie wyliczy mona a priori. Dla spoeczestwa homososw ta wielko ma praktycznie nike znaczenie. Odchylenia tego rodzaju zostaj rycho odkryte przez kolektyw homososw oraz wadze i w kocu ulegaj likwidacji. Spoeczestwo oczyszcza si, zostawiajc miejsce dla chwilowo ukrytych zjawisk takiego samego rodzaju. Jeeli spojrze na postpowanie homososa z punktu widzenia abstrakcyjnej moralnoci, to wydaje si on by istot zupenie amoraln. Zgadza si homosos nie jest istot moraln. Ale nie zgadza si, e jest istot amoraln. Jest istot przede wszystkim ideologiczn. A na tej zasadzie moe by zalenie od okolicznoci moralny albo amoralny. Homososi nie s zoczycami. Jest wrd nich wielu ludzi dobrych. Lecz dobry homosos to taki, ktry nie ma moliwoci wyrzdzania za innym ludziom albo te specjalnie tego nie lubi. Lecz jeli tak moliwo otrzyma lub zostanie zmuszony do wyrzdzenia za, postpi gorzej od skoczonego niegodziwca. Jak na razie cechy homososa najwyszy stopie dojrzaoci osigny w ludziach radzieckich o stosunkowo wysokim poziomie kultury i wyksztacenia, a take w rodowisku najbardziej aktywnej spoecznie czci ludnoci, szczeglnie za w sferze zarzdzania, nauki, propagandy, kultury i szkolnictwa. Ta cz wysoko-rozwinitych homososw wywiera z kolei wpyw na pozosta cz ludnoci, a take na zewntrz. Zarazki homosotii szybko rozpezaj si po caym wiecie. Jest to najgbsza choroba ludzkoci, bowiem przenika do samych podstaw istoty ludzkiej. Jeeli czowiek poczu w sobie homososa i wchon jad homosotii, wyleczy go z tej choroby jest jeszcze trudniej ni przywrci do zdrowia zatwardziaego alkoholika lub narkomana. Homosos nie oznacza degradacji. Przeciwnie, jest on najwyszym produktem cywilizacji. Jest nadczowiekiem. Uniwersalnym. Jeeli to konieczne, zdolny jest do wszelkiego wistwa. A jeeli to moliwe, zdolny jest do kadej cnoty. Nie ma tajemnic, ktrych by nie wyjani. Nie ma problemw, ktrych by nie rozwiza. Jest naiwny i prosty. Jest pusty. Jest wszechwiedny i wszechobecny. Jest przepeniony mdroci. Jest czsteczk wszechwiata noszcego w sobie cay wszechwiat. Jest gotw na wszystko i do wszystkiego. Jest nawet gotw na lepsze. Oczekuje na lepsze, cho w nie nie wierzy. Ma nadziej na gorsze. Jest Niczym czyli Wszystkim. Jest Bogiem udajcym Diaba. Jest Diabem udajcym Boga. Tkwi w kadym czowieku. Czowieku! Przyjrzyj si sobie, a ujrzysz w sobie samym przynajmniej embrion owego ukoronowania stworzenia. Ty sam jeste homososem. YJ!

Zaniepokojenie Zachodu radzieckim zagroeniem wyraa si w tym, e coraz czciej pokazuj w telewizji onierzy. Ci coraz natarczywiej mwi, e nie chc umiera, e chc y, e uczestnicz w ruchu bojownikw o pokj. Jeszcze si wojna nie zacza, a ci ju daj pokoju. Nikt jeszcze nie zgin (jeeli nie liczy tamtego upitego piwem bawana, ktry umyli sobie uton w suchym miejscu), a ci ju wyj o woli ycia. Pragnienia ycia uczy si nie potrzeba. Nie potrzeba rozumu, ani mstwa, by wypowiedzie to prymitywne, zwierzce pragnienie, rozdte przez rodki masowego ogupiania do rozmiarw epokowej ideologii. Histeria strachu przed mierci stanowi ideologiczny rodek manipulacji ludmi, i to ludmi zachodnimi (w stosunku do ludzi radzieckich rodek ten jest nieefektywny), a jest to rodek radziecki. Zosta dokadnie przemylany we wszystkich ogniwach radzieckiego aparatu wadzy i zatwierdzony na najwyszym szczeblu jako zaoenie oglne a do wybuchu nowej wojny wiatowej. Nie widz w tym niczego zdronego, e chcecie y zwracam si mylami do onierzy walczcych o pokj. Ale nie godzi si mczynie o tym myle, a tym bardziej mwi gono! Jeeli obrocy spoeczestwa myl jedynie o wasnej skrze, wiadczy to o jego intelektualnej i moralnej degradacji. A gadanina o pokoju jest najtaszym i najbardziej beznadziejnym rodkiem zachowania pokoju. Stara zasada: Chcesz pokoju szykuj si do wojny!" zachowuje sw wymow rwnie i dzisiaj. Jeeli chcesz y gotuj si na mier!

GOTUJ SI NA MIER! W naszych czasach problem ten jest dla wszystkich aktualny. Nawet w wypadku wojny atomowej miliony ludzi bd miay wystarczajco duo czasu, eby uwiadomi sobie, e to ju koniec. My, homososi, mamy bogate dowiadczenie historyczne w tym wzgldzie. Przyzwyczailimy si do tego to-ju-koca" i gotowimy powita go po raz kolejny niczym uchwa drogiego KC KPZR majc na celu podniesienie stopy yciowej na nowe nieosigalne wyyny. Jestemy gotowi podzieli si z wami naszym dowiadczeniem. W Zwizku Radzieckim stosuje si nastpujc metod leczenia alkoholikw: daje si im specjalne lekarstwo. Jeeli czowiek wypije po tym co alkoholowego, umrze. Uprzedza si o tym alkoholikw. Gdzie w rodku kuracji urzdza im si imitacj mierci daje im si troch wdki, aby sami przekonali si o rzeczywistym miertelnym zagroeniu. I rzeczywicie zaczyna si agonia. Ale umrze do koca im si nie pozwala, ratuje si ich. Szkoda jak twierdz niektrzy specjalici. Po przyjciu penej dawki lekarstwa uratowa czowieka ju si nie da, nawet jeli przyjmie tylko jeden gram alkoholu. Co prawda, nie byo jeszcze ani jednego wypadku, by alkoholicy po tym wszystkim zdoali si wyleczy. Co poniektry czeka, a lekarstwo przestanie dziaa i zaczyna pi w dwjnasb. Wikszo jako tak si urzdzaa, e zaczynali pi na dugo zanim przestao dziaa. Jednak rzecz nie w tym. Niektrzy w wyniku kuracji przyzwyczajaj si do picia wycznie z imitacj mierci. Mwi, e w Moskwie powstao tajne stowarzyszenie mionikw picia na granicy mierci. Socjolodzy przeprowadzili ankiet wrd wielu ludzi, ktrzy dowiadczyli imitacji mierci. Na pytanie, czy si nie bali, odpowiadali miechem. Wikszo twierdzia, e najprzyjemniejszy w caej procedurze by powrt do ycia i to do ycia trzewego. Tak imitacj mierci mona by urzdzi zachodnim uczniom i onierzom, a potem urzdnikom pastwowym. Oczywicie, przedtem trzeba ich bdzie nauczy picia wdki. Ale to ju, jak pokazao dowiadczenie naszego wielkiego kraju, aden problem. Zamiast gazocigu z Syberii do Europy Zachodniej mona by zbudowa wdocig. adnych protestw przeciwko niemu na Zachodzie nie bdzie. Pienidzy dadz nam dwa razy wicej. A z punktu widzenia opanowania Zachodu wdocig bdzie dwukrotnie efektywniejszy. Wystarczy go zamkn, a Zachd sam przypeznie na czworakach do Moskwy leczy kaca. Jeli za chodzi o teoretyczne przygotowanie si na mier, to mog wam zaproponowa kilka zasad oglnych, jakie wywiodem w oparciu o moje osobiste dowiadczenia jako homososa. BD SPOKOJNY O PRZYSZO LUDZKOCI! Czowiek to gadzina, ktra wyyje w kadych warunkach. W cigu ostatnich dwustu lat ludno Chin wzrosa dwudziestokrotnie, a Rosji dziesiciokrotnie. A ilu ludzi tam zlikwidowano! Po przyszej wojnie wiatowej ludno kuli ziemskiej, z wyjtkiem biaych Europejczykw i biaych Amerykanw, podwoi si. Ciesz si z tego! I zdychaj z tak sam wiar w wietlan przyszo, z jak czyni to rosyjscy alkoholicy, ktrych leczy si wspczesnymi metodami z nieuleczalnego narodowego losu! GWID NA PRZYJA! Mj bliski przyjaciel pisa donosy na mnie i innych, ale robi to tak, e podejrzenie padao na mnie. Mj najlepszy przyjaciel Inspirator powici mnie dla swoich maniackich planw. Pamitaj: im silniejsza przyja, tym straszniejsza zdrada! NIE KOCHAJ! Kochaem raz w yciu i mnie kochano, ale bya to mka. Uosabialimy dla siebie wzajem niemono prawdziwej mioci, i wzajemna nienawi wkroczya w nasze dusze na wieki. Pamitaj: im czystsza i silniejsza mio, tym boleniejsze rozczarowanie! PORZU AMBICJE! Pewnego razu na polecenie KC przeprowadziem wraz z grup wsppracownikw i przy niewielkich nakadach bardzo zoone i ciekawe badania. Woyem w nie wiele wysiku. Myl, e byo to moje najwiksze osignicie naukowe. Komisja specjalna, w ktrej skad wchodzili wielcy uczeni, daa mu najwysz ocen. Akademik N. powiedzia, e gdyby mona byo poda te badania do wiadomoci publicznej, znalazyby si we wszystkich podrcznikach socjologii jako jedne z doniolejszych w historii socjologii. Wyniki moich bada wczone zostay do tajnych dokumentw bez podawania mego nazwiska. Otrzymaem premi jednomiesiczn pensj. Potem wypeniaem wielokrotnie analogiczne zadania ju bez premii i bez pochwa. Pamitaj: im wicej tworzysz, tym mniej uszczkniesz dla siebie. NIE UFAJ NIKOMU! Nie znaem ani jednego czowieka, ktry by mnie w czym nie oszuka albo na moich oczach nie oszuka kogo innego. Pamitaj: im bardziej ufasz ludziom, tym cyniczniej zostaniesz oszukany. Zrozumiawszy to, zauwa, e jeste sam. No a w samotnoci y dugo nie mona.

UCZ SI TRACI! Im wicej stracisz, tym lej ci bdzie i ku mierci. Sam straciem wszystko. Nie id, a gnam! Pdz w poczuciu niewakoci! UCZ SI NIE POSIADA! Opanowaem t nauk doskonale. Miaem tak mao w yciu, e nie musiaem uczy si nie mie. Spjrzcie na Entuzjast i zadryjcie na myl o jego losie! Wczeniej mia tylko jedne portki, ktre nosi dziesi lat. I by dzielnym bojownikiem przeciwko reymowi radzieckiemu. Obecnie ma pidam, trzy pary spodni i maszynk do golenia. Wzdraga si przy byle szelecie, podejrzewajc w nim podstpny zamiar Moskwy pozbawienia go drogocennego ycia. NIE MYL O POTOMSTWIE! Potomkom los nasz jest obojtny. Nawet nasze najlepsze zamiary potomkowie poczytaj za gwat, a nasze najwysze osignicia za gupot i nieudolno. Spjrzcie na Entuzjast! Sprowadza tutaj kup swoich i cudzych krewnych. Zapamitajcie moje sowa: wkrtce zobaczycie go wrd bojownikw o przeksztacenie Europy zachodniej w stref bezatomow", a jego smarkatych wnukw w grupie zbuntowanych drugoroczniakw, dajcych obcicia wydatkw na zbrojenia o miliard marek, aby kuchen" i cukierki staniay o fenig. NAUCZ SI PATRZE NA SIEBIE Z DYSTANSU. A wwczas wyda ci si komiczne, e taka mizerna istota potrafi wzbudzi w sobie potny strach przed mierci. Zobaczysz, e strach przed mierci nie ma nic wsplnego z pragnieniem ycia. Kto rzeczywicie pragnie y, ten nie boi si mierci! Boi si ten, kto czeka na mier. Wiedz jedno: martwym jest obojtne, e po ich mierci ycie trwa nadal. I za kadym razem, kiedy sobie o tym przypomnisz, nie zapominaj powiedzie sobie, e gotw jeste umrze. Lepiej to robi bez tragicznego patosu, spokojnie, nawet z umiechem. W kocu wczeniej czy pniej wszyscy zdechniemy. Jeeli o mnie chodzi, gotw jestem umrze choby zaraz. Poznaem wszystko. Nie mam niczego do stracenia. Nie pozostao mi nic drogiego, nic witego, nic tajemniczego. Gotw jestem zapaci za ycie odpowiedni cen. Uwaam t zapat za sprawiedliw. Ale... Wanie w tym Ale" zawiera si istota naszej nauki o mierci. Gotowo czowieka na godne powitanie mierci, a pokora przed obliczem mierci, to dwie rne rzeczy. W pierwszym wypadku czowiek walczy do ostatniego momentu, w drugim wpada w panik i kapituluje. Opowiem wam krciutk przypowie, ktr usyszaem w Moskwie od pewnego nieznajomego pijaczyny. W pocztkach wojny mwi nasz oddzia zosta rozbity i okrony. Zrozumielimy, e to koniec. Trzeba si podda postanowili niektrzy z nas tak czy inaczej z nami kaputt". Trzeba bi si do ostatka postanowili inni tak czy inaczej z nami kaputt". Prbowalimy przekona tych pierwszych, lecz bez rezultatu. Byli sparaliowani strachem przed mierci. Porzuciwszy bro rzucili si ku wrogowi, aby podda si. Cz z nich jako tchrzw i zdrajcw zabilimy sami, pozostaych dobili Niemcy. My za walczylimy. Ach, jak emy si wtedy bili! Ilu wrogw posalimy na tamten wiat! I niektrzy z nas ocaleli. A po co? zapyta z umieszkiem pewien pocztkujcy, krytycznie nastawiony alkoholik. Dla zasady odpowiedzia pijaczyna dla samej mskiej dumy! Po prostu tak sobie! Jak gin, to z muzyk! Tote przyznawszy mierci sprawiedliwo i wypracowawszy w sobie gotowo do wyzionicia ducha, powiedz sobie na zakoczenie owo wspaniae, yciodajne ale"! Powiedz sobie po rosyjsku: Jak gin, to z muzyk!". I bij si o ycie! Nie pro, nie bagaj, a bij si!!

KOLEJE LOSW Powrci Pisarz. Zgodnie z moskiewskim zwyczajem, wpadem do niego nieproszony. Mia kup ludzi w domu. Jedli, pili, wydzierali si, potem Pisarz poprosi o cisz i zacz gono czyta... moje opowiadanie. Obserwowaem reakcj goci. Niektrzy miali si. Czasem oburzali. Czasem wzdychali. Pytali, kto jest autorem. Autor nieznany powiedzia Pisarz. Bdziecie drukowa? spyta kto. W adnym wypadku. Pod wzgldem literackim opowiadanie jest sabe. Ukierunkowanie ideowe nam nie odpowiada. Przypomniaem sobie w tym miejscu sztampowe moskiewskie oceny w rodzaju naukowo (artystycznie) wtpliwe, ideowo wrogie". Nie mogem powstrzyma si od miechu. Spojrzano na mnie z wyrzutem. Znalazszy si na Zachodzie deklamowa Pisarz zrozumiaem, e Zachd pozosta za nami w tyle. Orodek rozwoju literatury znajduje si nie tutaj, a w Rosji. Rosja nabierze nowych si i nastpi literacki wybuch. My za powinnimy go przygotowywa. Dlatego musimy bezlitonie rozprawia si z tak oto, za pozwoleniem, twrczoci (pomacha moim rkopisem) obniajc poziom rosyjskiej literatury! Panowie, przeszlimy przecie przez szko Zwizku Pisarzy Radzieckich! Byy reyser filmowy, weteran wojny, powiedzia, e sceny erotyczne s dobrze opisane. Gdyby dano mu pienidze, zrobiby z nich sensacyjny film. A ogem rzecz biorc, Zachd nie docenia ukrytych moliwoci erotycznych narodu rosyjskiego. Zaraz po wojnie pewien zalany rosyjski saper zaszed do burdelu burdeli nie zdono jeszcze zlikwidowa. Stwierdzi, e nie wyjdzie stamtd, dopki nie sprbuje wszystkich bez wyjtku... no, powiedzmy, kobiet i dopki nie zadowoli ich od pierwszego strzau". Wyjanio si, co mia na myli, kiedy... no, powiedzmy, kobiety zaczy z krzykiem ucieka z burdelu, zakrywajc rkami swe zdrone miejsca. My, Rosjanie, pokaemy jeszcze kim jestemy! Zajmiemy jeszcze nalene nam miejsce w kulturze wiatowej! Czybym znowu musia wcza ich na list radzieckich agentw? pomylaem sobie. Nie, nie warto! Z tych wyrzutkw radzieckiego spoeczestwa dobrej sieci szpiegowskiej i naszej pitej kolumny" na Zachodzie zrobi si nie da. Potrzeba do tego homososw wyszej jakoci. KONIEC SPRAWDZANIA

Przesuchujcy byli dzisiaj niezwykle przyjemni. Poczstowali mnie kaw i papierosami. Powiedzieli, e sprawdzanie zostao zakoczone i mog teraz spokojnie czeka, a los mj si zadecyduje. Maj nadziej na najlepsze. Troch mi smutno: przesuchania stay si wan czci mego ycia. Na poegnanie opowiedziaem im historyjk o tym, jak zdemaskowano w Moskwie szpiega zachodniego, ktry za cikie pienidze zdoby supertajne rysunki jakiego wojskowego szmelcu, po czym okazao si, e na Zachodzie s one ju nieaktualne i e zostay zdobyte za jeszcze wiksze pienidze przez szpiega radzieckiego. Zamiewali si do ez. Klepali mnie po ramieniu. Mwili, e my, Rosjanie, jestemy wietne chopaki". A co zrobili z tym zachodnim szpiegiem? zapytali. Wymienili na radzieckiego powiedziaem. onierze Batalionu Specjalnego wypucili powietrze z pontonw i kamizelek ratunkowych, starannie je poskadali i szykowali si do kolacji. Wkrtce niektrzy z nich pojad wasnymi samochodami do swoich dziewczyn lub do rodziny, inni pojad wzi udzia w demonstracji bojownikw o pokj, jeszcze inni zwal si na ko w pasiastych piamach. onierze w eleganckich piamach ostoja Zachodu, na ktrej mona polega... Sprawdzian skoczony. Najtrudniejsze za mn. Nie trzeba ama sobie wicej gowy nad nierozwizywalnymi problemami, udowadnia co nie do udowodnienia i zaprzecza temu, co niezaprzeczalne. Do jakiej konkluzji doszy ich wspaniae komputery po opracowaniu nieobojtnej sumy informacji otrzymanych ode mnie i o mnie? Mgbym t konkluzj przepowiedzie zawczasu i to bez tytanicznych wysikw, jakie w to woono. Szkoda, e nie zaproponowaem im tego jako naukowego eksperymentu. Zreszt tak czy inaczej nie podaliby mi wyniku eksperymentu, albo powiedzieliby, e si pomyliem. Nie mog dopuci myli, e jaki ndzny homosos moe konkurowa z ich wspania technik, z podem ich wielkiego kolektywnego intelektu. S przekonani, e we wspzawodnictwie midzy czowiekiem a maszyn, przyszo naley do maszyny. Nie znaj homososw. My za jestemy przekonani, e we wspzawodnictwie midzy homososem a maszyn, przyszo naley do homososa. Jak maj podj decyzj, w przypadku takich wnioskw, jak wniosek co do mojej osoby? Wykorzysta mnie jako? Pozostawi samemu sobie? Rzuca kody pod nogi, pki nie zniszcz czowieka? No, ale to ju ich sprawa, nie moja. Ja swoj rol odegraem.

MAJACZENIE Do Pensjonatu wrciem pno. Waciciel dugo nie chcia otworzy. Zagroziem, e zwrc si do policji. Zlitowa si nade mn, ale uprzedzi, eby to byo ostatni raz. Tu nie Rosja, tu musi by porzdek! Noc mczyy mnie koszmarne sny. Pojawi si Inspirator. Swoj rol odegrae prawidowo powiedzia. Wytrzymaj jeszcze troch i wykaraskasz si! Zostaniesz wielkim czowiekiem. Zostaniesz penomocnym przedstawicielem wadzy radzieckiej na Europ Zachodni. A jeli Oni rwnie tak widz moj rol? zapytaem. Co wtedy? Inspirator znikn, nie odpowiedziawszy. Zawitao. Przypomniaem sobie o moim obiekcie i rzuciem si do okna. Byszcza na bkitnym niebie tak niesamowit piknoci, e a dech mi zaparo. Ale co to? Na najbardziej widocznym miejscu ostro odcinao si sowo: BANK.

Monachium, 1981.

POSOWIE do polskiego wydania Homo sovieticus Wielu Czytelnikw czsto utosamia mnie z moimi literackimi bohaterami i przypisuje mi ich pogldy, ktrych czsto nie podzielam. Podobnie przedstawia si sprawa z niniejsz ksik. Kategorycznie sprzeciwiam si takiemu podejciu. Gwnym bohaterem ksiki jest agent radziecki, ktry chce w jaki sposb urzdzi sobie ycie na Zachodzie. Stara si wic, jak tylko potrafi, zamci w gowie zachodniemu kontrwywiadowi. Dlatego to obok wielu prawidowych i mdrych myli wypowiada rwnie wiele bzdur. Pozostawiam Czytelnikowi do oceny, co w jego sowach jest prawd, a co kamstwem. Natomiast o stanowisku samego autora Czytelnik dowiedzie si moe z wczeniej opublikowanych moich ksiek, takich jak: Komunizm jako rzeczywisto" (1981), My i Zachd" (1981), Bez iluzji" (1979), jak rwnie z licznych wywiadw. Dla przykadu: mj bohater twierdzi, e ostatnia radziecka emigracja zostaa przeksztacona w akcj

KGB. Taki pogld kry w Moskwie jeszcze wiele lat temu. Istniej nawet entuzjaci, ktrzy w ogle s zdania, e ostatnia emigracja radziecka bya cakowicie sprowokowana i zorganizowana przez KGB. Ja natomiast uwaam, e takie pojmowanie emigracji radzieckiej jest KGB na rk. Maskuje bowiem w w najwyszym stopniu doniosy i niewygodny dla wadz radzieckich fakt, e emigracja zostaa wymuszona, e wadze radzieckie musiay na ni przysta. Przywdcy radzieccy nie s a takimi idiotami, eby zezwoli KGB na operacj zadajc reymowi radzieckiemu olbrzymi cios polityczny i moralny. Gdyby mogli jej unikn, zrobiliby to. Mj bohater jako agent radziecki stara si zaciemni t stosunkowo prost sytuacj. Ale nie czyni tego tak wulgarnie, jak wskazani wyej zwolennicy pojmowania emigracji jako dziea rk KGB; on nie jest durniem. Gwn jednak spraw, na ktr chciabym zwrci uwag Czytelnika, jest cel ksiki. Celem ksiki jest nie opis radzieckiej emigracji, lecz opis czowieka radzieckiego. Wybraem dla mego bohatera sytuacj emigranta i agenta radzieckiego z tej prostej przyczyny, e pozwolia mi najlepiej, w ramach moich literackich moliwoci, zrealizowa moje zadanie: opisa czowieka radzieckiego. Pozwol sobie raz jeszcze wrci na chwil do tego tematu. C to takiego homo sovieticus", w skrcie homosos"? Czy jest to zjawisko czysto radzieckie albo nawet rdzennie rosyjskie? Czy jest to tylko czasowe skaenie natury ludzkiej, czy te nowy etap w ewolucji rodzaju ludzkiego? Takie i jeszcze inne pytania zadaj mi czytelnicy mojej ksiki Homo sovieticus". Rzecz jasna, nie jestem w stanie krtko na te pytania odpowiedzie. Ogranicz si wic do wyjanienia samego pojcia homosos". Homosos jest zjawiskiem oglnoludzkim, a nie tylko radzieckim, a tym bardziej narodowym, rosyjskim. Wybraem termin homosos" z tej prostej przyczyny, e yem przez dugi czas w ZSRR, i ludzie radzieccy dostarczali mi konkretnego materiau do obserwacji. Zwizek Radziecki okaza si tutaj nowatorem, zrodzi bowiem homososw jako zjawisko masowe i wyznaczy im dominujc rol w procesie formowania wiadomoci spoecznej i spoecznej psychologii. Tutaj wanie homosos sta si najbardziej charakterystycznym i adekwatnym ucielenieniem samej istoty nowego komunistycznego spoeczestwa. Spoeczestwo to zostao po raz pierwszy w historii zbudowane w ZSRR i tutaj po raz pierwszy osigno dojrzao. Jednake ludzi tego typu spotka mona obecnie rwnie w innych krajach socjalistycznych. Niektre za cechy homososa z atwoci dostrzec mona u ludzi na Zachodzie, ktrzy jednak w caoci jak na razie rni si od homososw lub te nie doroli" jeszcze do ich poziomu. Pojawiajce si na wiecie spoeczestwo komunistyczne w pierwszym rzdzie stawia przed sob zadanie wychowania nowego czowieka", ktry nastpnie, przez sam fakt swego istnienia, bdzie ochrania i umacnia nowy ustrj. Prosz przeprowadzi uwan i dostatecznie dug obserwacj przecitnego radzieckiego (produkcyjnego, robotniczego) kolektywu w jego dziaaniu. atwo zauway, e homososw cz niektre cechy wsplne, lecz e s przy tym dosy rozmaici. Ich podobiestwo uzalenione jest od wsplnych im warunkw egzystencji, za ich rozmaito nie tylko i nie tyle od rnic osobowoci, ile od rnic penionych przez nich funkcji w kolektywie. Homosos jest istot kolektywistyczn. Odzwierciedlajc w sobie cechy spoecznej caoci, do ktrej naley w pierwszym rzdzie swego kolektywu homosos jest zaledwie czstkow funkcj owej caoci. Najrozmaitsze funkcje komunistycznego kolektywu ucieleniaj si w poszczeglnych jego czonkach, ktrzy staj si nosicielami tych funkcji. Z tej przyczyny przecitny homosos odczuwa sw osobowo (wasn indywidualno) jedynie jako czonek kolektywu, nie za sam w sobie. Homosos realizuje swe zdolnoci i poytkuje swe siy jedynie w ramach kolektywu. I tak samo dziki kolektywowi otrzymuje yciowe dobra i osiga yciowe sukcesy. Wszystko to do takiego stopnia wchodzi czowiekowi w krew, e jego pozycja w kolektywie i stosunki z innymi czonkami kolektywu staj si decydujcym czynnikiem w jego yciu duchowym i materialnym, a nawet celem samym w sobie. Gwnym regulatorem postpowania homososw jest konformistyczna postawa, ktr nazywam kalkulacj socjaln. Wyjani krtko, co mam na myli. W yciu wielkich skupisk ludzkich mona wyodrbni najrniejsze aspekty: ekonomiczny, polityczny, kulturowy i inne. Dla zrozumienia istoty spoeczestwa komunistycznego niezmiernie wane jest wyodrbnienie aspektu spoecznego, tj. tego wszystkiego w yciu ludzi, co zostao uwarunkowane ju przez sam fakt zgrupowania ludzi w pewn cao, jak rwnie przez wszystko, co konieczne dla istnienia tej grupy jako caoci. Chodzi tu, na przykad, o rozbicie na grupy, zjednoczenie si grup w bardziej zoone kolektywy, podzia na kierownikw i podwadnych, hierarchia kierownikw itd. Z tego punktu widzenia tworz si okrelone reguy postpowania w stosunkach midzyludzkich i w stosunku do kolektyww, do ktrych si naley. W tym wanie zawiera si kalkulacja socjalna, e ludzie w yciu i w najwaniejszych sytuacjach kieruj si owymi zasadami. Wszystkie normy i zasady postpowania funkcjonuj na podstawie i w zalenoci od norm i zasad sfery spoecznej. W tej liczbie rwnie zasady moralnoci. Kalkulacja socjalna nie jest czym przypominajcym kalkulacj akademick, tzn. nie jest zjawiskiem czysto intelektualnym. Ludzie, dziaajcy zgodnie z zasadami kalkulacji socjalnej, najczciej w ogle nie zastanawiaj si nad swym dziaaniem i jego skutkami. Zasady te s im wszczepiane przez cay system edukacji i wychowania, przez ideologi i sam praktyk dnia codziennego. To tylko my, spogldajc z dystansu, moemy odnie taki typ postpowania do sfery spoecznej, za dominujce regulatory nazwa kalkulacj socjaln". Oto prosty przykad dla wyjanienia sprawy: jeeli dyrektorowi fabryki da moliwo wyboru midzy wprowadzeniem jakiego wynalazku, co wie si z ekonomicznymi korzyciami, ale i z grob utraty zajmowanego stanowiska, a odrzuceniem wynalazku z gwarancj zachowania a nawet widokiem na popraw wasnej pozycji to w wikszoci wypadkw dyrektor zdecyduje si na to drugie. Analogicznie dzieje si w innych dziedzinach ycia, nie wyczajc polityki, kultury, stosunkw osobistych. Oczywicie homososi nie postpuj wycznie pod ktem kalkulacji socjalnej. Czynw pyncych z kalkulacji w oglnej masie ludzkich postpkw nie ma a tak wiele. Lecz one to wanie okrelaj typ spoeczestwa i adekwatnego do

czowieka. Kalkulacja socjalna czyni z homososa osobnika dobrze przygotowanego do wielce nieatwych warunkw jego egzystencji. Homosos jest uniwersalny. Gdy trzeba, zdolny jest do kadej podoci. Pod warunkiem oczywicie, e nie bdzie za to ukarany. Gdy moe, zdolny jest do kadego dobrego uczynku, jeeli zostanie on waciwie oceniony przez kolektyw lub kierownictwo. Homosos jest istot, z ktrej w zalenoci od potrzeby i sytuacji mona ulepi wszelkie podane spoecznie postacie. Jest uniwersalnym materiaem, dla przyszej, historycznej twrczoci rodzaju ludzkiego. Przyjrzyjcie si uwanie samym sobie i rozejrzyjcie si dookoa, a dostrzeecie rwnie i tu, na Zachodzie, przynajmniej zarodki i niektre cechy tej gronej tendencji w rozwoju ludzkoci. Aleksander Zinowiew Monachium, 1983

Portret dysydenta jako czowieka sowieckiego Rozmowa Georgea Urbana z Aleksandrem Zinowiewem

GEORGE URBAN Kwestionowa Pan w swoich ksikach i wykadach wszystkie prawie zachodnie interpretacje systemu sowieckiego; przytacza Pan rozmaite argumenty, aby pokaza, w jakich punktach interpretacje te s bdne i dlaczego okazay si niedostateczne. Kwestionuje Pan jednak nie tyle wyniki poszczeglnych bada nad spoeczestwem sowieckim, co i w tym najwiksze Pana wyzwanie sam, jakby przyrodzon, zdolno zachodnich komentatorw do jakiegokolwiek zrozumienia tego systemu. Powtarza Pan wielokrotnie, ze uczony zachodni, jakkolwiek gbokie jego rozeznanie w sowieckiej historii i ideologii, jakkolwiek bystry umysowo lub obdarzony wyobrani historyczn, napotka tutaj na wieczn

zagadk. Aby zrozumie system sowiecki, musi si sugeruje Pan by jego czci. Tylko od wewntrz mona zdoby klucz niezbdny naszej analizie. ALEKSANDER ZINOWIEW Pojcia, ktre s stosowane w analizie spoeczestw zachodnich, trac warto przy prbie badania innych. Posugujc si pojciami i kategoriami zachodnimi trudno zrozumie dwunastowieczne spoeczestwo hinduskie, lub chiskie z szstego wieku przed Chrystusem. Twierdz, e spoeczestwo sowieckie rni si zasadniczo od spoeczestw zachodnich. Wszelka prba zrozumienia go, jeli ma by skuteczna, wymaga specyficznych ram pojciowych, wieych modeli umysowych i nowego sownictwa. Innymi sowy, wszelka takiego rodzaju prba zakada kompletnie now teori i metodologi. Postaram si to wyjani na kilku przykadach. Wemy sowo partia". Komunistyczna Partia Zwizku Sowieckiego jest na pozr parti, podobnie jak partia socjaldemokratyczna (SDP) w Niemczech lub partia konserwatywna w Wielkiej Brytanii. Lecz s to dwa zupenie rne zjawiska. KPZR nie jest parti" w adnym zachodnim tego sowa znaczeniu. Nie jest zjawiskiem politycznym. Jest motorem i nadzorc panujcego systemu. Nie mona te twierdzi, e system sowiecki jest zjawiskiem politycznym". URBAN Nie jest zjawiskiem politycznym? ZINOWIEW Nie. Spoeczestwo komunistyczne nie jest zjawiskiem politycznym, poniewa polityka" w sensie, w ktrym rozumie si to sowo poza Zwizkiem Sowieckim tam nie istnieje. Polityk mona najprociej okreli jako tkank konfliktowych stosunkw midzy niezalenymi w wielkiej mierze aktorami, ubiegajcymi si o czstk wadzy lub o ca wadz w pastwie. Partie komunistyczne w Europie zachodniej s rzeczywicie partiami politycznymi. Lecz w momencie, gdy partia komunistyczna dochodzi do wadzy, jej polityczny charakter si ulatnia i nabiera ona charakteru spoecznego. Przeobraa ona ca struktur spoeczn, eliminujc przy tym samo pojcie wszelkiej walki o wadz, i sam moliwo powstania i przetrwania niezalenych si, ktre mogyby tak walk prowadzi. Jest dla mnie oczywiste, e zjawiska spoeczne mona podda analizie naukowej tylko z wewntrz badanego spoeczestwa, poruszajc si wewntrz warunkw i kategorii pojciowych, ktre w nim obowizuj. Ponadto wnioski trzeba wyciga poczynajc od najmniejszej jednostki, ktra w nim funkcjonuje. Zrozumienie spoeczestwa feudalnego lub kapitalistycznego musi mie za podstaw zrozumienie samodzielnej posiadoci feudalnej lub kapitalistycznej jednostki produkcji. To samo obowizuje w analizie Zwizku Sowieckiego. Trzeba zrozumie jego podstawow jednostk samorzdny ,,kolektyw", ktrym moe by grupa uniwersytecka, kolektywne gospodarstwo rolne, szkoa, czy co podobnego nim si prbuje wycign jakiekolwiek uyteczne wnioski na temat systemu sowieckiego. Takie za zrozumienie, powtarzam, wymaga wiedzy od wewntrz, nowych narzdzi pojciowych i nowego sownictwa. URBAN Niepokoi mnie troch myl, e zrozumienie rzeczywistoci sowieckiej wymaga posiadania wewntrznej wiedzy". Twierdzenie takie byo uywane ju dla tylu zych spraw, ze nie sposb go przyj bez dalszych wyjanie: ideolodzy nazistowscy twierdzili, e ta specjalna chemia, ktra sprawia, i lud niemiecki dojrza do narodowo-socjalistycznej odnowy, jest niedostpna dla nie-niemieckich umysw. Podobnie mwili woscy faszyci, a obok nich wielu innych prorokw i obrocw rzekomej niepowtarzalnoci takiego czy innego ustroju, duszy narodowej itp. Pana nacisk na wiedz wewntrzn" wydaje si te sprzeczny z roszczeniem, i szuka Pan cile naukowego zrozumienia spoeczestwa sowieckiego. Chemik czy fizyk, ktry by utrzymywa, e teorie jego zrozumie i sprawdzi mog wycznie bruneci liczcy 179 cm wzrostu, urodzeni w wiosce Ryczyw w roku 1947, byby wymiany przez kolegw. ZINOWIEW Pana porwnania mijaj si z celem. Komunizm jest to nowy typ spoeczestwa, poniewa zasadniczo zmieni charakter stosunkw spoecznych. Ani faszyzm, ani hitleryzm tego nie zrobiy. To byy pewnego rodzaju polityczne reymy, ale nie nowe typy spoeczestw. A wic angielski uczony kapitalistyczny moe bez specjalnej empatii wietnie zrozumie charakter woskiego faszyzmu, lecz nie bdzie on w stanie, patrzc z zewntrz, zrozumie spoeczestwa komunistycznego. URBAN Powiedzia Pan jednak, e spoeczestwo polityczne" wymaga kilku niezalenych aktorw walczcych midzy sob o wadz polityczn. Ot w niemieckim spoeczestwie narodowo-socjalistycznym, lub we Woszech Mussoliniego, takich niezalenych aktorw nie byo. Partia nazistowska, a take, w mniejszym stopniu, faszystowska, peniy role motorw i nadzorcw wszystkiego, co w pastwie si dziao, dokadnie tak samo, jak partia komunistyczna w Zwizku Sowieckim. Partie te nie toleroway opozycji. Dlaczego wic mwi Pan, e faszyzm i hitleryzm byy reymami politycznymi", nie za spoeczestwami pod wieloma wzgldami porwnywalnymi z komunizmem sowieckim? Wydaje si, ze zajmuje Pan wyranie oficjalne stanowisko sowieckie, wedug ktrego kapitalizm, faszyzm i hitleryzm nale, e tak powiem, do jednego gatunku, podczas gdy komunizm jest gatunkiem odrbnym. My, na Zachodzie, mylimy oczywicie, e jest przeciwnie, e spoeczestwa komunistyczne, hitlerowskie i faszystowskie, wanie jako jednopartyjne systemy totalitarne maj duo wiecej wsplnego ze sob anieli jakiekolwiek z nich z brytyjsk demokracj parlamentarna, powiedzmy, lub z systemem francuskim. ZINOWIEW Faszyzm by zjawiskiem politycznym", cho jednopartyjnym, albowiem nie pociga za sob zasadniczych zmian w strukturze spoeczestwa. Nie prowadzi do zasadniczej reorganizacji stosunkw spoecznych, mimo e i niemiecka i woska odmiana zawieray niewtpliwie tendencje anty-arystokratyczne i rwnociowe URBAN stary sowiecki frazes, jeli mog na chwil Panu przerwa ZINOWIEW Kade spoeczestwo, staroytne czy wspczesne, moe by zrozumiane tylko poprzez wasne kategorie. Narzdzia analizy, odpowiednie do rozumienia staroytnego Egiptu, s nieodpowiednie do rozumienia spoeczestwa feudalnego w powiedzmy trzynastowiecznej Francji.

To wszystko, co chciaem powiedzie. Spoeczestwo sowieckie take wymaga specyficznego podejcia i jzyka, poniewa doprowadzio do gruntownych jakociowych przemian socjalnych. Potrzeb zrozumienia spoeczestwa sowieckiego od wewntrz opieram na pewnych pokantowskich i poheglowskich ideach, ktre podkrelaj, jak wane jest utosamienie si z przedmiotem obserwacji, zanim porwnuje si go z innymi zjawiskami i narzuca mu oceny. URBAN MyliPan zapewneo Diltheyu i jego filozofii Verstehen" ZINOWIEW Midzy innymi, tak. Musimy wpierw zrozumie od wewntrz podstawow komrk spoeczestwa sowieckiego samodzielny kolektyw. Potem musimy stara si rozpozna prawa, ktre kieruj oddziaywaniem midzy t komrk a innymi. Ma si rozumie, zaczynamy od najatwiej rozpoznawalnych; zrobiwszy to, posuwamy si stopniowo do bardziej skomplikowanych. Podstawowa regua, ktr trzeba pamita, polega na tym, by nie da si zbi z tropu przedwczesnymi porwnaniami. Analiza nasza musi opiera si na podstawowych cechach systemu sowieckiego jako samodzielnych, immanentnych zjawiskach. Pniej dopiero moemy snu porwnania z Wochami faszystowskimi, czy z czym tam chcemy. URBAN Rozumiem. Ale dlaczego Pan utrzymuje, e kompetentny uczony we Francji lub w Stanach Zjednoczonych nie moe zdoby si na do wyobrani i przenikliwoci, aby wczu si w system sowiecki? Najlepsz (moim zdaniem) histori literatury angielskiej napisao dwch Francuzw1. Czy mona rozsdnie twierdzi, e uczeni tacy jak George Kennan, Merle Faisond, Leonard Schapiro czy Ronald Hingley okazali si niezdolni do takiego skoku rozumu i wyobrani? ZINOWIEW System sowiecki jest sui generis. Jest bardzo trudno zrozumiay nawet dla tych, ktrzy si w nim urodzili i wychowali. Musimy pamita, jak nieprawdopodobnie dugi okres czasu moe upyn midzy fizycznymi lub spoecznymi zjawiskami a ich naukowym zrozumieniem. Ludzie yli przez miliony lat nie rozumiejc natury cienia. Mechanika Newtona jest odkryciem do niedawnym, a co dopiero teoria wzgldnoci Einsteina. Spoeczestwo kapitalistyczne istniao przez wieki, lecz jego struktura i prawa, ktre nim kieruj, zostay odszyfrowane i naukowo opisane dopiero w wieku dziewitnastym. Spoeczestwo komunistyczne jest bardzo mode. Caa jego historia obejmuje zaledwie szedziesit pi lat. Trudno wic poj je z zewntrz. Poza tym zachodni uczeni badaj je stosownie do wasnego wyksztacenia, wasnych wartoci i poj. Wszystko to prowadzi do znieksztacenia i niezrozumienia. Zastanwmy si z kolei nad moj wasn zdolnoci do zrozumienia rzeczywistoci sowieckiej. Urodziem si w systemie sowieckim w kilka lat po rewolucji padziernikowej. Uczszczaem do sowieckich szk i uniwersytetw, a podczas wojny suyem w czerwonym lotnictwie. Spdziem trzydzieci lat ycia na badaniu spoeczestwa sowieckiego, opracowujc wasn logik i metod, aby studia te byy uyteczne. Jestem prawdopodobnie jedynym czowiekiem na wiecie, ktry stworzy wasne kategorie socjologiczne dla zrozumienia spoeczestwa sowieckiego w oparciu o dowiadczenie ycia w nim, poznawanie ludzi z kadego szczebla drabiny spoecznej (przez kilka lat pracowaem w fabryce), i obserwowania ich poziomych i pionowych przemieszcze. URBAN A jak podsumowaby Pan swoj teori? ZINOWIEW Nie twierdz, e stworzyem teori pen i sprawdzaln. Pooyem tylko podstawy czego, co mogoby, w cigu, powiedzmy, dwch, trzech wiekw, sta si ogln teori naukow, ktra miaaby warto opisow i bya stosowalna praktycznie. Zarysy mojej teorii znajduj si w ksice Komunizm jako rzeczywisto. URBAN Nie wtpi jednak, e zechce Pan w toku naszej rozmowy wskaza zarysy swojej hipotezy. Tymczasem chciabym podkreli swj niepokj, kiedy sysz, e aby zrozumie spoeczestwo sowieckie i obchodzi si z nim, trzeba, jak Pan mwi, by jego czci. Przypomina mi si (absurdalny) wywd kryminologiczny, e aden sdzia, ktry sam nie popeni morderstwa, nie ma prawa sdzi mordercy, nie jest bowiem w stanie utosami si z psychiczn sytuacj, ktra sprawia, e prawomylny obywatel przemienia si w morderc. Porwnanie nie bardzo wyszukane, niemniej jednak oddaje chyba moj myl. ZINOWIEW Spoeczestwo komunistyczne jest empirycznym faktem. Badania naukowe wymagaj obserwacji faktw empirycznych takich, jakimi s. W spoeczestwie sowieckim fakty te s dostpne dowiadczeniu tylko od wewntrz. URBAN Chce Pan powiedzie, e s one niedostpne dla uczonych zachodnich e ludzie ci, wskutek oddalenia swego punktu obserwacyjnego, nie s w stanie autentycznie opisa sowieckiego spoeczestwa. ZINOWIEW By moe s w stanie; do tej chwili jednak nikt tego nie zrobi. Wemy, dla przykadu, ulubion zachodni interpretacj spoeczestwa sowieckiego pochodzc bezporednio od Soenicyna: mianowicie, e czowiek sowiecki traktuje Parti i Wadz jako obcy system, ktrego nienawidzi i ktry pragnie obali. To po prostu nie zgadza si z rzeczywistoci. URBAN Czy Soenicyn, Pana zdaniem, myli si kompletnie mwic to, co mwi to samo, co mwi i mwio wielu zachodnich komentatorw niezalenie od niego i dugo przed nim? ZINOWIEW Oczywicie. URBAN Jakie wic, Pana zdaniem, s te prawdziwe fakty dotyczce nastawienia sowieckiego czowieka do systemu komunistycznego? Czy popieraj oni ten system jako przez nich samych wybrany ?

ZINOWIEW Nie byoby waciwe, gdybym wypowiada tego typu polityczne sdy. Oczywicie, e system jest akceptowany. Jestem naukowcem. Moim zadaniem w tej roli jest opisanie i zrozumienie tego systemu. Aby si dowiedzie, jaki jest naprawd stosunek ludzi do partii i wadzy, trzeba zbada struktur spoeczestwa sowieckiego; i to te zrobiem. Opisuj i analizuj fakty empiryczne takie, jakie znajduj. Wemy jako punkt wyjcia podstawow grup spoeczn komrk i jako przykad instytut naukowy. Ot okazuje si, e sama ta grupa jest ogromnie skomplikowanym zjawiskiem. Jest w niej dyrektor, wicedyrektor i grupa wyszych wsppracownikw. Instytut dzieli si, powiedzmy, na pi wydziaw. Kady wydzia skada si z kilku sekcji, z ktrych kada z kolei ma wasnego szefa, pracownikw, sekretarza partyjnego i innych funkcjonariuszy. Ponadto okazuje si, e liczba osb do pewnego stopnia ogranicza wydajno kadej z tych grup. Jeli mamy w sumie stu pracownikw, bdziemy najprawdopodobniej potrzebowa dziesiciu grup, aby skutecznie kierowa podziaem pracy, kontrol i kierownictwem. Okazuje si, e w sytuacji, gdzie kilka wikszych grup ze sob wsppracuje, aby osign jaki spoeczny lub produkcyjny cel, kontrola nad projektem pozostaje w rkach maych klik w kadej grupie, a w kocu rodzi si hierarchia elit, o specyficznych cechach, przy czym ich wzajemne stosunki podlegaj prawom. Trudno jest je odnale, niemniej jednak prawa takie istniej. URBAN Sugeruje Pan, jak mi si wydaje, nie tylko e Soenicyn nie ma racji, ale e struktura spoeczestwa sowieckiego jest rzeczywicie w zgodzie z pragnieniami i umysowoci ludzi sowieckich. ZINOWIEW Nie. Tu chodzi nie o ludzkie pragnienia, lecz o prawa spoeczne. Struktury i korelacje, ktre obserwuj, nie s zalene od ludzkich cech uczestnikw. Korelacje przeze mnie ustalane maj moc praw natury. Daj si zastosowa do wszystkich ludzi i dowolnie wielkiej iloci osb wszdzie. URBAN Ma Pan na myli spoeczestwa komunistyczne typu sowieckiego ? ZINOWIEW Tak, prawa te mona stosowa wszdzie tam, gdzie wasno prywatna zostaa zlikwidowana a przemys i rolnictwo upastwowione. Wszdzie tam, gdzie warunki te rzeczywicie panuj, niechybnie zrodz si struktury spoeczne identyczne jak te, ktre widzimy w ZSRR. URBAN A wic jest to prawo uniwersalne? ZINOWIEW Tak wszystkie prawa dotyczce spoeczestw komunistycznych s uniwersalne tam, gdzie komunizm jest rzeczywistoci. URBAN Czy czuje si Pan dobrze wypowiadajc tak stalinowsk tez? ZINOWIEW Jestem, i zawsze byem, antystalinowcem. To Pan wie. Ale t tez utrzymuj nie jako stalinowiec czy antystalinowiec, lecz jako naukowiec, ktry wnioski swoje opiera na dowodach empirycznych. URBAN Pana prawo uniwersalne", bez wzgldu na jego naukowe uzasadnienie, wprowadza mnie w pewien niepokj, poniewa tyrania Stalina nad Europ rodkowo-wschodni i jego pretensja do przewodnictwa w wiatowym ruchu komunistycznym opieray si na twierdzeniu, e sowiecki model komunizmu jest uniwersalnym modelem socjalistycznych lub komunistycznych spoeczestw. Tote mamy powody, aby traktowa Pana prawo" z pewn doz ostronoci. ZINOWIEW Prawa komunizmu zrealizowane w spoeczestwie sowieckim s uniwersalne, natomiast ich stosowanie i wyniki mog by rne. Jeli porwna komunizm w praktyce na Ukrainie, w Gruzji i w Rosji, okae si, e s midzy nimi wielkie rnice. Mao tego, gruziski typ komunizmu jest bardziej oddalony od moskiewskiego ni np. polski, i mona przypuszcza, e rnice te tumaczy klimat, historia narodowa i inne poszczeglne cechy narodowe lub regionalne. Jeli natomiast pomin czynniki zewntrzne i spojrze na komunizm w jego stanie czystym, w warunkach, e tak powiem, laboratoryjnych, prawa komunizmu oka si wane zawsze i wszdzie. Nie przeczy temu fakt, e warunki yciowe przecitnego czowieka s o wiele lepsze w Gruzji anieli w Rosji, ani te fakt, i Wgier znajduje si w nieporwnywalnie lepszej sytuacji mieszkaniowej, ywnociowej, kulturowej itp., anieli jego odpowiednik w Czechosowacji. Porwnawszy jednak organizacj fabryki w Gruzji, w Czechosowacji, w Rosji i na Wgrzech widzimy, e strukturalnie s one identyczne i e stosunki spoeczne, ktre z nich powstaj, s te takie same. URBAN Wydaje mi si, e podkrela Pan znaczenie czego abstrakcyjnego: mwi Pan, ze w warunkach laboratoryjnych komunizm przybieraby identyczne formy niezalenie od tego, gdzie by by stosowany. Ot dla wikszoci z nas taka abstrakcja ma niewielkie znaczenie, poniewa wietnie wiemy, e dopki spoeczestwo skada si z ludzi, a nie z automatw lub z genetycznie zmajstrowanych czowiekopodobnych tworw, dopty nie osignie si nigdy warunkw laboratoryjnych. Zawsze si tam wedrze element ludzki, ktry rozwodni, zanieczyci i omieszy wszelk prb osignicia czystej" formy komunizmu. Nawet rewolucja kulturalna Mao Tse-tunga, przeraajco czysta forma inynierii spoecznej, ulega temu losowi. Ja osobicie podkrelibym to, co Pan powiedzia o Wgrzech, gdzie ywno jest obfita, mieszkania na komunistyczne warunki stosunkowo dostpne, ycie kulturalne swobodniejsze anieli w jakimkolwiek innym kraju komunistycznym, i gdzie nawet wyjazdy za granica s w pewnym stopniu tolerowane. Ot korzyci te nie wynikaj, jak Pan sugeruje, z narzucania cech narodowych na komunistyczne struktury spoeczne (cho odgrywaj tu rol wgierskie umiejtnoci i dowiadczenie), lecz raczej z cichej ale stanowczej woli Wgrw, by poprawia reguy i zmienia prawa" sowieckie, a faktycznie odwraca si tyem do obu bez wyraania tego otwarcie. Skoro wic ja (i zakadam, e Pan take) interesuj si

dobrobytem i szczciem moliwe najwikszej iloci ludzi, a nie realizacj abstrakcyjnej, nieskazitelnej formy komunizmu, pochwalam eksperyment wgierski, poniewa wydaje mi si dowodzi, i kluczem sukcesu komunizmu jest porzucenie komunizmu. ZINOWIEW Oczywicie, patrzc na spoeczestwo ludzkie globalnie trzeba uwzgldni i liczy si z prawie nieskoczon iloci powika. Ale mnie nie interesuj czynniki zewntrzne; nie interesuj mnie tradycje narodowo-historyczne, kultura ani religia. Jako logik i socjolog opisuj w formie abstrakcyjnej pewne zjawiska, ktrych istnienie stwierdziem w komunistycznych spoeczestwach. Opisuj komunizm w jego idealnej formie. Nie przecz, e jego realizacja moe si rni zalenie od danego kraju. Ale moim zadaniem jest skonstruowanie modelu, a w tym celu musz posuwa si krok po kroku. Staraem si opisa sw metod w ksice Komunizm jako rzeczywisto. Utrzymuj, e wszelka analiza systemu sowieckiego musi zacz si od uoglnie. Zakadam istnienie pewnych oglnych praw, ktre wyraam w swoistych dla mojej metody jzyku i kolejnoci logicznej. Ustaliwszy te prawa, rozwijam je przy pomocy empirycznych dowodw, pki nie osign wzgldnie penego opisu funkcjonowania spoeczestwa sowieckiego. Jest to niezmiernie mudny przebieg. Ot zachodni badacze Zwizku Sowieckiego, szczeglnie ci, ktrzy s do niego wrogo nastawieni, zawsze si spiesz. Gotowi s proponowa natychmiastowe analizy i oceny. Twierdz niektrzy z nich, e system sowiecki jest totalitarny" w sensie Niemiec hitlerowskich; inni, e jest on niestabilny"; inni znw, e ulegnie wasnym sprzecznociom wewntrznym, itd. Lecz s to opinie oparte jedynie na domysach, niepenej wiedzy lub po prostu na niezrozumieniu. Odzwierciedlaj potrzeby dziennikarstwa i propagandy i nie zgadzaj si z rzeczywistoci, tak, jak widzi kompetentny uczony. Moja metoda natomiast jest naukowa; jej celem jest wykrywanie faktw, a nie wypowiadanie ocen.

II
URBAN Prowadzi to do bardzo szerokiego pytania, ktrego nie bdziemy mogli poruszy w trakcie tej rozmowy: czy nauki spoeczne s naukami" i czy jakiekolwiek badania dotyczce ludzi mog lub powinny by wolne od wartociowania. Nie wchodzc w te powikania chciabym powiedzie, e wielu Pana czytelnikw zrozumie Pana naukow neutralno w stosunku do systemu sowieckiego jako jego milczc aprobat; co wicej, posu si oni skdind sensownym argumentem, mianowicie e wolne od ocen badanie systemu, ktry doprowadzi do gwatownej mierci milionw ludzi i do okupacji poowy kontynentu europejskiego, jest typowym przykadem tego, co nazywamy la trahison des clercs, a wic w rzeczywistoci wcale nie jest wolne od ocen. Tak samo dobrze (cign oni dalej) mona by przeprowadzi analiz systemu hitlerowskich obozw koncentracyjnych ich struktury spoecznej, hierarchii, powiza z innymi organami narodowosocjalistycznego systemu, itd. nie tracc czasu na niemiy fakt, e obozy te istniay po to, by gazowa, pali, godzi, wiesza i rozstrzeliwa ludzi. Szanuj Pana oddanie bezinteresownoci i neutralnoci nauki". Niemniej Pana obiektywne podejcie do tematu tak brzemiennego cierpieniem budzi we mnie pewien niepokj. W roku 1983 po prostu nie mona wypowiedzie sowa sowiecki" nie mylc jednoczenie Guag". ZINOWIEW Nie po raz pierwszy sysz tego typu zarzut, lecz Paska krytyka jest nieuzasadniona i wiadczy o pewnej naiwnoci. Zarzuty skierowane przeciwko mnie s na og sformuowane w nastpujcy sposb: w swoich badaniach naukowych opisuj spoeczestwo sowieckie jako normalne zjawisko. Ci, ktrzy mnie krytykuj mwi dokadnie to, co Pan przed chwil powiedzia: mianowicie, e zakada to moj aprobat systemu sowieckiego. Lecz taki wniosek jest absurdalny. Pojcie normy" nie zawiera adnej oceny, jest w peni neutralne. Znaczy po prostu standard miary" URBAN owszem, oglnie biorc ma takie znaczenie. Ale w etyce znaczy take regua prawidowego zachowania", a w aksjologii miara oceny wartoci" ZINOWIEW Ale skoro wyranie wykluczyem ze swoich bada etyk i aksjologi, nie ma powodu marnowa czasu na rozwaanie drugorzdnych znacze. Norma" w nauce jest pojciem neutralnym. Mwic, e spoeczestwo sowieckie jest zjawiskiem normalnym, chc powiedzie tylko, e zwaywszy charakter komunistycznego spoeczestwa, spoeczestwo sowieckie jest normalne; po szedziesiciu szeciu latach jest w penej zgodzie z czystym modelem komunistycznego spoeczestwa. Czy moi krytycy okazaliby zdziwienie, gdybym owiadczy, e jadowity w z penym kompletem zbw jadowych w dungli poudniowoazjatyckiej jest normalnym zjawiskiem"? Jestem pewien, e nie. W jadowity byby zjawiskiem anormalnym na ulicach Londynu, ale nie w Indiach. Ot moje twierdzenie dotyczce spoeczestwa sowieckiego jest tego samego typu. Omawiam to wszystko bardziej szczegowo w swojej ksice Komunizm jako rzeczywisto, wic nie bd dalej tumaczy. URBAN Czy w takim razie normalne" spoeczestwo komunistyczne zakada, jako normalny warunek swego istnienia, masowe stosowanie przemocy przez pastwo? ZINOWIEW Nie interesuj mnie powikane pocztki spoeczestwa sowieckiego ani te specyficzne rosyjskie warunki, ktre panoway w okresie midzywojennym i naday mu ksztat. Opisuj struktur spoeczestwa sowieckiego takiego, jakim jest, nie za jego przypadkowe narola. URBAN Jeli nawet masowe uycie siy naley do przypadkowych naroli, jest to czynnik dla normalnych ludzi waniejszy od jakiejkolwiek innej cechy spoeczestwa sowieckiego. Bd co bd Pana uwagi na temat rzekomej nieudolnoci zachodnich badaczy Zwizku Sowieckiego wywouj we mnie ostry sprzeciw. Wemy na przykad jedn z najwiarygodniejszych (i najbardziej szanowanych) analiz codziennych mechanizmw spoeczestwa sowieckiego, Smolesk pod wadz sowieck Merle Fainsoda. Jest to dokadna, szczegowa analiza systemu sowieckiego, opierajca si na ogromnej iloci sowieckich dokumentw i napisana przez amerykaskiego uczonego gboko zaznajomionego z kultur

Zwizku Sowieckiego i z jzykiem rosyjskim. Czy chce Pan powiedzie, e obraz systemu sowieckiego namalowany przez Fainsoda jest niedostateczny lub mylcy? ZINOWIEW Badanie faktw nie wystarczy. Co innego mie znajomo faktw, a co innego umie rozpozna prawa spoeczne. Faktw jest peno. Zadaniem nauki nie jest ich kolekcjonowanie, lecz ich interpretacja. W czasach Newtona kady wiedzia o tym, e jabko spada, i kady wiedzia, e istnieje jaka sia , ktra kieruje ruchem planet dookoa Soca i ruchem Ksiyca dookoa Ziemi. Lecz sama ta sia bya niewidzialna; Newton umia jednak dostrzec to, co kryo si za tymi faktami, na pozr nie zwizanymi ze sob, i dowid, e przyczyn wszystkich tych zjawisk jest jedna i ta sama sia cienie powszechne. Podobnie, gdy si usiuje zrozumie spoeczestwo sowieckie, trzeba zacz od hipotezy i zrobi z niej teori naukow o mocy przewidywania rwnie dobrej jak prawo mechaniki Newtona. Ot teraz zastanwmy si, czy dziea amerykaskich sowietologw speniaj te wymagania. Czy jest Pan w stanie wymieni choby jedn ksik, ktra skutecznie przewidziaa jakiekolwiek nowe wydarzenie, nawet najprostsze, w spoeczestwie sowieckim? Ludzie Zachodu, ktrzy zajmuj si Zwizkiem Sowieckim, nie s naukowcami w cisym znaczeniu tego sowa i std niczego nie rozumiej. URBAN Jest to bardzo pochopne uoglnienie. Nie chc spiera si z Panem w dziedzinie, gdzie Pana rozeznanie jest bez wtpienia lepsze od mojego, wiem jednak, e nawet ci zachodni uczeni, ktrzy najbardziej ufaj opisom ilociowym i konstruowaniu modeli w naukach spoecznych wahaliby si twierdzi, e jakiekolwiek prawo" dotyczce ludzkiego zachowania mogoby mie tak sam moc przewidywania co prawo cienia Newtona. ZINOWIEW W zasadzie moe. Mnie interesuje czysty model spoeczestwa komunistycznego. Zachodnie interpretacje rzeczywistoci sowieckiej opieraj si na osobistych wraeniach, analogiach historycznych, moralnych upodobaniach oraz innych nie-naukowych czynnikach. Wszystko to odrzucam. URBAN Da Pan do zrozumienia, e zachodnia interpretacja sowieckiego spoeczestwa jako totalitarnego " zajmuje wane miejsce na Pana czarnej licie. A jednak o tym wanie przez dugie lata pisali i myleli ludzie tacy jak George Kennan, Zbigniew Brzeziski, Carl Friedrich, Hannah Arendt, Karl Deutsch i inni. I aden z nich nie mia najmniejszych wtpliwoci, e spoeczestwo sowieckie jest totalitarne. Czy ci wszyscy ludzie byli w bdzie? ZINOWIEW e byli w bdzie", jest to ostro powiedziane. By moe nie byli w bdzie wedug swoich wasnych kryteriw; lecz ja tych kryteriw nie przyjmuj. Moja teoria prowadzi mnie do matematycznego modelu spoeczestwa komunistycznego. Wprawdzie udowodnienie jej zajmie duo czasu i wymaga bdzie setek specjalnie kwalifikowanych badaczy, a nawet po jej ukoczeniu luka pomidzy abstrakcyjn prawd a konkretnym zastosowaniem moe okaza si bardzo wielka, niemniej jednak prawa wynikajce z mojej teorii maj moc praw fizyki. S to obiektywne, uniwersalne prawa. URBAN Wydaje mi si, e w tym, co Pan mwi, jest podstawowa sprzeczno. Ot utrzymujc, i spoeczestwo sowieckie mona zrozumie tylko od wewntrz, twierdzi Pan zarazem, e spoeczestwo to podlega sprawdzalnym, uniwersalnym prawom. Czy to drugie Pana twierdzenie nie czyni pierwszego nonsensownym? Jakie bowiem sprawdzalne, uniwersalne prawo jest dostpne tylko dla grupy uprzywilejowanych obserwatorw, dla tych, ktrzy jak Pan urodzili si i wychowali w systemie sowieckim? ZINOWIEW Nie twierdz, e trzeba mie jak specjaln intuicj, aby odkry klucz do rzeczywistoci sowieckiej; twierdz jednak, e nie sposb zdoby rozeznania w dowodach empirycznych, jeli si nie jest czci sowieckiego spoeczestwa. URBAN Ale czy to nie na jedno wychodzi? Znaczy to przecie, e nie-sowieccy uczeni s z definicji niezdolni do zrozumienia tego spoeczestwa. Czy zachodni uczony byby w stanie je zrozumie z zewntrz systemu sowieckiego posugujc si Pana metodologi? ZINOWIEW Moja teoria wymaga, aby punkt obserwacyjny by wewntrz sowieckiego spoeczestwa. URBAN A wic zachodni uczeni musz Pana teori przyj na wiar? ZINOWIEW Nie, moja teoria jest dla nich dostpna. Ale czy posuguj si t metod, czy jak inn, tak czy inaczej musz wzi jako punkt wyjcia obiektywny, empiryczny obraz rzeczywistoci sowieckiej widziany z wewntrz. Nie mam na ten temat pogldw dogmatycznych. Dowiadczenie pokae, czy to jest moliwe, czy nie. Jak dotd nie widz adnych znakw, e jakikolwiek zachodni uczony byby gotw przej metodologiczn zmian. Metody, ktre stosuj teraz, jeli w ogle jakie stosuj, s aosne. Ich oceny s chaotyczne. Pozwoli Pan, e wymieni jeden przykad. Przed drug wojn wiatow dowdztwo armii Hitlera przestudiowao fakty. Rozumieli oni si i saboci Zwizku Sowieckiego lepiej nawet anieli sami przywdcy sowieccy. Niemcy mieli doskonay serwis informacyjny i dokadne sposoby ocen; wiedzieli wszystko na temat sowieckich moliwoci przemysowych; wiedzieli, ile mielimy czogw, karabinw i samolotw, i ile moglimy wyprodukowa; znali nasz system zaopatrzenia, stan naszych drg i kolei, gotowo naszych jednostek w Armii Czerwonej i w lotnictwie, rozmiary naszych zapasw ywnoci, itp. A mimo to Hitler i jego pomocnicy popenili podstawowe bdy przy szacowaniu naszych moliwoci militarnych i siy oporu bdy, ktre kosztoway ich przegran wojn. URBAN Jak by Pan okreli te bdy? ZINOWIEW Niemcy znali fakty, ale fakty, jak ju powiedziaem, nie wystarczay, poniewa nie mieli metody rozumienia i korelowania tych faktw.

URBAN Czy wic chce Pan powiedzie, e pominli takie nieuchwytne oprawy jak duch" oporu Rosjan w obliczu ataku nieprzyjaciela? ZINOWIEW Bynajmniej. Chodzi o to, e nie opracowali naukowej metody korelowania faktw dotyczcych militarnych i przemysowych moliwoci Rosji z mas innych czynnikw oraz zintegrowania ich w cao. Tym sposobem mieliby wiarygodny obraz si i saboci systemu sowieckiego. Lecz nie zrobili tego. Kraje zachodnie, nawet zachodnie wywiady, popeniaj te same bdy teraz. Niedugo po moim wydaleniu ze Zwizku Sowieckiego przyszo do mnie trzech zachodnich dentelmenw. Panie Zinowiew", powiedzieli, czytalimy Pana ksiki i artykuy i podziwiamy Pana teorie. Chcielibymy od Pana formu na zniszczenie systemu sowieckiego." C, powiedziaem im: Nie mam nic przeciwko pracowaniu na wasze usugi. Pracowa mog dla wszystkich i dla kadego. Politycznie jest mi to obojtne. Mgbym pracowa dla wadz sowieckich tak samo dobrze, jak dla was. Jestem naukowcem, profesorem uniwersytetu. Spdziem trzydzieci lat na badaniu spoeczestwa sowieckiego; osignem wyniki. Jedyn moj ambicj jest, aby wyniki te byy znane na wiecie jako 'wyniki Zinowiewa', a teoria moja jako 'teoria systemu sowieckiego Zinowiewa'. Moj teori moecie si posugiwa jakkolwiek chcecie, ale zaznaczam, e ja tak samo nie chc zniszczy systemu sowieckiego jak Zachodu. Ot, jeli chcecie zapozna si z moj teori, dajcie mi dziesiciu lub pitnastu utalentowanych studentw; zaatwcie, eby spdzili trzy lata pod moim kierownictwem, i zapewnijcie im moliwo przekazania swej wiedzy dalszym grupom modych badaczy, kiedy nadejdzie na to czas. Jeden z nich opracuje w kocu model komputerowy sowieckiego obywatela, a moe nawet i spoeczestwa." Nie spodobao si to moim trzem rozmwcom. Jak dugo to wszystko potrwa?", spytali mnie. Odpowiedziaem: Okoo piciu lat". To byo dla nich za dugo. pieszyli si. Chcieli, abym natychmiast dostarczy im magiczn formu. Spakowali wic manatki i poszli. Nie zrozumieli, tak samo jak Niemcy przed nimi, e otrzymanie wiarygodnej formuy wymaga dugotrwaego i wytrwaego naukowego wysiku. URBAN To niesychana historia. Pana naukowy" neutralizm zgadza si z rozumowaniem niemieckich ekspertw od pociskw w czasie wojny; niektrzy z nich zdecydowali si pojecha do Stanw Zjednoczonych, aby tam kontynuowa prac, podczas gdy inni pojechali do Zwizku Sowieckiego, aby tam robi to samo. Nie przeszkadzao im, ze Zwizek Sowiecki by krajem tak samo zniewolonym, jak Niemcy pod Hitlerem. Dla nich wane byo jedynie budowanie wikszych i lepszych pociskw. Powracajc jednak do bdnej oceny Zwizku Sowieckiego ze strony nazistw; Hitler nie by jedynym, ktry nie doceni sowieckiej siy oporu. W Anglii i w Stanach Zjednoczonych take istniay obawy czsto otwarcie wyraane e Zwizek Sowiecki niedugo bdzie si opiera wietnie wyekwipowanym i dowodzonym wojskom Hitlera. Nie mona te powiedzie, e obawy te byy nieuzasadnione: caa potga ZSRR z najwikszym trudem tylko, i ogromnym kosztem, zdoaa narzuci sw wol malutkiej Finlandii podczas kampanii zim 193940 r. Lecz kiedy Stalin w kocu zwrci si przeciwko Niemcom, jako przyczyny sukcesu byy wyliczane jego osobiste dowdztwo, rosyjski patriotyzm, oraz angielskie i amerykaskie dostawy wojenne. Nikt poza zachodnimi komunistami i innymi wielbicielami systemu sowieckiego nie twierdzi, e Hitler lub Zachd nie doceniali siy spoeczestwa sowieckiego. ZINOWIEW Patriotyzm ma dwa ostrza: pozytywne i negatywne. Tak te rozmiary sowieckiej machiny wojennej mogy byy odegra rwnie dobrze negatywn jak i pozytywn rol. Wszystko zaley od wielu niewojskowych czynnikw, trudnych do zrozumienia i wyliczenia, a wynikajcych z natury systemu sowieckiego. Hitler nie mia formuy, za pomoc ktrej mgby te czynniki uwzgldni w swojej ocenie si sowieckich; dlatego si przerachowa. Zachodni sowietolodzy nadal powtarzaj te same bdy. Nie majc odpowiedniej metody, niezdolni s do wiarygodnego szacowania cakowitego potencjau wojskowego ZSRR. URBAN Ale zostamy na chwil przy moim przykadzie. Zachodni historycy twierdz, e ZSRR wygra wojn z trzech gwnych przyczyn. Po pierwsze, Hitler zrazi do siebie przyjazn mu ludno Rosji i Ukrainy. Kiedy wojska niemieckie dotary na Ukrain (taka jest argumentacja), byy witane jako wyzwoliciele. Dopiero bestialstwa polityki nazistowskiej wobec Sowian i wyjtkowa brutalno niemieckich wadz okupacyjnych na sowieckim terytorium wzmocniy sowiecki opr. Czy przyjmuje Pan t argumentacj? ZINOWIEW Nie, czynnik ten nie odegra adnej roli. URBAN Drugim czynnikiem miaoby by odwoanie si Stalina do rosyjskiego patriotyzmu i nacjonalizmu; fakt, e zjedna dla siebie si duchow Kocioa Prawosawnego; fakt w kocu, e przypomina o przeszych wielkich wyczynach wojsk rosyjskich oraz przywrci wojskowe stopnie i insygnia. Trzecim czynnikiem miaaby by ogromna pomoc okazana armii sowieckiej przez Angli i Ameryk, w formie czogw, ciarwek, karabinw, samolotw, surowcw i innych dostaw. Czy te czynniki Pana zdaniem odgryway rol? ZINOWIEW Nie, wszystkie te wyjanienia s bardzo dalekie od prawdy albo wrcz absurdalne. Historyczny przebieg wojny by ogromnie skomplikowany. Hitler popenia bdy, Stalin popenia bdy, Roosevelt popenia bdy i Churchill popenia bdy; ograniczajc si jednak do wojny sowiecko-niemieckiej moemy powiedzie z grubsza, e bdy popeniane po obu stronach nawzajem si kasoway. Powtarzam: wane byo to, e Hitler le oceni charakter i oglny potencja systemu sowieckiego. Tragedia ley w tym, e zachodni obserwatorzy i zachodnie rzdy powtarzaj teraz bdy Hitlera.

Zaproszono mnie niedawno na konferencj na temat natury wadzy sowieckiej. Jednym z wspuczestnikw by wybitny zachodni specjalista od spraw militarnych. Wiedzia, jak si nazywa kady sowiecki genera na wyszych pitrach si zbrojnych. Zna ich funkcje, wiedzia o ich zawodowych zazdrociach, o wyposaeniu kadej z rozmaitych jednostek Armii Czerwonej, zna ich si w czasie pokoju i mobilizacji wiedzia wszystko. Jednej rzeczy jednak nie by w stanie wyliczy z caej tej imponujcej masy informacji, jedynej rzeczy wanej: siy Zwizku Sowieckiego w caoci. Zapewniem go, e gdyby mieszka w Zwizku Sowieckim, odkryby, e wikszo sowieckich uczonych nie jest w stanie wyliczy czonkw Politbiura, nie mwic ju o KC, lecz mimo to wiedz oni dokadnie, na czym ten system polega. Dlaczego? Ot oni rozumiej, e w systemie sowieckim jednostka si nie liczy. Liczy si tylko sam system, a sam system mona zrozumie tylko przez naukowe badania. Zachodni sowietolodzy napisali tomy na temat sukcesji w sowieckim kierownictwie. Mimo to podczas ostatnich miesicy przed upadkiem Chruszczowa nie udao im si zauway najmniejszego nawet poruszenia w sowieckim krajobrazie. Podobno nie byli w stanie poda adnych uytecznych informacji na temat nastpcy Breniewa. Wielu z nich stawiao na Czernienk jako na najbardziej prawdopodobnego nastpc. Cech nauki jest zdolno przewidywania. Zachodnia sowietologia jest dzieem hochsztaplerw. URBAN Czy Pan sam umia przepowiedzie zachowanie si sowieckiego systemu? ZINOWIEW Tak. Nie jestem w stanie przepowiada z matematyczn dokadnoci, ale mog przepowiedzie pewne tendencje. URBAN Na przykad? ZINOWIEW Przypumy, e jeden z krajw NATO, lub same Stany Zjednoczone, zajmuj Iran albo interweniuj w jakich krajach afrykaskich. Posugujc si swoim matematycznym modelem Zwizku Sowieckiego jako potgi wiatowej umiem przepowiedzie, jakiego typu kroki podejmie w odpowiedzi na to Kreml, np. wejcie do Pakistanu, wprowadzenie w ycie umowy sowiecko-syryjskiej, zwikszenie presji na Afryk Poudniow, itp. URBAN Ludzie zajmujcy si analiz systemw maj pikny zwyczaj przepowiadania rzeczy oczywistych. W jaki sposb wadze federalne Stanw Zjednoczonych rozdziel fundusze przeznaczone na opiek spoeczn w rejonach upoledzonych?" taki by temat kosztownego projektu badawczego, kiedy ja byem na Uniwersytecie Poudniowej Kalifornii. Dwa lata i kilkaset tysicy dolarw pniej, zesp badaczy ogosi piorunujc przepowiedni, e wadze federalne wybuduj szkoy w dzielnicach murzyskich, gdzie szk byo mao, oraz szpitale w okolicach, gdzie opieka lekarska bya niedostateczna! A kiedy wadze federalne w kocu ogosiy swj plan budowania szk i szpitali w okolicach, gdzie byy one potrzebne, moi koledzy-znawcy analizy systemw powiedzieli z umieszkiem dobrze poinformowanych: A widzisz." Pana przepowiednia wydaje mi si w tym samym stylu. Kady mody funkcjonariusz angielskiej lub francuskiej suby zagranicznej niezdolny do przewidzenia takich sowieckich manewrw, jakie Pan wymieni, miaby powanie zagroon szans awansu. ZINOWIEW Robi Pan z tego co zbyt atwego. Konstrukcja modelu matematycznego to bardzo skomplikowana i fachowa sprawa. Mgbym Pana nauczy swojej metody, gdybym mia do dyspozycji par lat URBAN Sugeruje Pan, e bybym szybkim uczniem czy powolnym? ZINOWIEW Z dwoma latami musiaby Pan by szybki. URBAN Czy moglibymy za pomoc Pana metody zrozumie, powiedzmy, spoeczestwo francuskie przed rewolucj francusk albo po niej? ZINOWIEW Mona by, posugujc si moj metod naukow, opracowa teori spoeczestwa francuskiego. Ale moja wasna teoria nie jest do tego odpowiednia. Ma zastosowanie tylko do spoeczestw komunistycznych. URBAN Czy moe ona w takim razie wytumaczy chiskie spoeczestwo komunistyczne? ZINOWIEW Nie, nie moe. Chiskie spoeczestwo nie jest czysto komunistyczne. Klasycznym wzorem jest spoeczestwo sowieckie. Niektre z moich twierdze da si, oczywicie, zastosowa do Chin, Wgier, Rumunii i innych krajw Europy Wschodniej, oglnie jednak rzecz biorc moj teori mona stosowa tylko do spoeczestwa sowieckiego. URBAN Czy nie przyzna Pan jednak, i dziesi lat maoistycznej rewolucji kulturalnej skuteczniej przybliyo Chiny do egalitarnego modelu komunistycznego anieli jakiekolwiek wydarzenia w Zwizku Sowieckim w cigu szedziesiciu szeciu lat jego historii? ZINOWIEW Nie znam spoeczestwa chiskiego, wic nie bd si na jego temat wypowiada. Ale jest jeszcze jedna przyczyna, z powodu ktrej mojej teorii nie mona zastosowa do Chin. Wedug mojej teorii kady system spoeczny jest ograniczony w rozmiarach. Jeli rozmiary systemu wychodz poza te ograniczenia, nastpuje jedno z dwojga: albo system ten wypracowuje wasne podsystemy mniejszych rozmiarw, i w ten sposb przetrwa, albo tego nie zrobi, a w tym wypadku sam siebie zniszczy. Mog udowodni z pewnoci twierdzenia matematycznego, e Chiny nie mog sta si efektywn potg wiatow dlatego wanie, e maj za duo ludnoci. Miliardowe spoeczestwo jest za trudne do opanowania i kierowania.

URBAN Jaki jest Pana zdaniem optymalny rozmiar efektywnego spoeczestwa? ZINOWIEW Wystarczy okoo 200 milionw. Chiny mogyby sta si wielkim pastwem, jeliby wymordoway co najmniej poow swej ludnoci. Istniej pewne konkretne, sprawdzalne matematyczne korelacje, ktre podaj grne (i dolne) granice efektywnego spoeczestwa. Istnieje take, ma si rozumie, wiele innych matematycznych korelacji, ktrych mgbym Pana nauczy, jeliby Pan zechcia zosta przez pewien czas moim studentem: na przykad rachunek zdolnoci systemu do podejmowania decyzji, jego stabilnoci, granicy podejmowania ryzyka przez kierownictwo, itp. Niestety moja teoria jest jeszcze w kilku miejscach saba, tak e nie jestem w stanie dostatecznie wytumaczy wszystkiego, co bym chcia. URBAN Czy przewidzia Pan sowieck inwazj Afganistanu na mocy swoich oblicze? ZINOWIEW Tak, na wykadzie w Klubie Amerykaskim w Monachium. URBAN Dlaczego wiat nie zosta poinformowany o Pana przepowiedni? ZINOWIEW Tego nie jestem w stanie Panu powiedzie. URBAN A wic ma Pan teori, ktra jest (a) z natury dostpna tylko dla ludzi stale przebywajcych w Zwizku Sowieckim; (b) specyficzna dla sowieckiego typu spoeczestwa komunistycznego, i (c) dla spoeczestwa komunistycznego o rozmiarach takich, jakie ma obecnie spoeczestwo sowieckie. Wszystko to mnie niepokoi, w szczeglnoci dlatego, ze Pana nacisk na naukowo" przypomina troch pretensje dziewitnastowiecznego scjentyzmu. Jako czowiek sowiecki przez trzydzieci lat obserwowa Pan sowieckie spoeczestwo z ogromn empati i poczuciem humoru, opisywa je szczegowo z przenikliwoci i rozeznaniem. Wydawaoby si, e tutaj ley Pana najwaniejszy wkad do dyskusji o spoeczestwie sowieckim a nie w jakim matematycznym modelu specyficznym dla Zwizku Sowieckiego, dla sowieckich ludzi, i koniec kocw moe dla jednego tylko sowieckiego czowieka: Pana samego. ZINOWIEW Tutaj myli si Pan kompletnie. Moja teoria jest cile opracowana na podstawie moich wasnych dowiadcze i myl, e mam prawo mwi kategoriami swojej teorii, poniewa dotyczy ona ycia i mierci ludzkoci: Zwizek Sowiecki sta si bardzo powanym wrogiem wiata zachodniego i my musimy powici czas, energi i pienidze, aby tego wroga lepiej zrozumie. Jest bardzo moliwe, e moja teoria bdzie wykorzystana w jednym tylko przypadku. To by mnie w najmniejszym stopniu nie zmartwio. Zwizek Sowiecki jest pod wieloma wzgldami podobny do systemu mechanicznego. Wikszo faktw dotyczcych spoeczestwa sowieckiego mona policzy i woy do komputera. Kiedy pojawi si niebezpieczestwo wojny, bdziemy na mocy mojej teorii w szczliwej sytuacji, ktra pozwoli nam zmierzy" system sowiecki w dosownym tego sowa znaczeniu. Przypumy, e nastpna wojna miaaby by nuklearna: wtedy rozeznanie w tym, ktry z systemw ma wiksze moliwoci przetrwania, sowiecki czy zachodni, jest dla nas spraw o podstawowym znaczeniu. URBAN I Pan moe nam powiedzie, ktry ZINOWIEW Jest to moliwe; o tak, niewtpliwie. Nasze obecne komputery nie mog sobie jeszcze z tym poradzi, ale jak tylko znajdzie si komputer, ktry umie zachowa w pamici kilkaset zmiennych wtedy bdzie mona to zrobi. URBAN W jaki sposb oblicza si powicenie, ducha, si nacjonalizmu? ZINOWIEW Jest to trudne, ale do zrobienia. III URBAN Wemy praktyczny przykad. Genera Sir John Hackett, w ksice pt. Trzecia wojna wiatowa, przewiduje, e po ograniczonej wymianie nuklearnej i patowej wojnie konwencjonalnej w Europie rodkowej, Zwizek Sowiecki rozamie si na skadowe czci pod naciskiem narodowego separatyzmu. Jak w tej sytuacji obliczyby Pan ukraiskie, litewskie lub uzbeckie denie do niepodlegoci narodowej? ZINOWIEW Jest to absurdalny scenariusz. Genera Hackett chce, aby Zwizek Sowiecki si rozpad, i przepowiada przebieg rzeczy stosownie do wasnych pragnie. URBAN Czy chce Pan powiedzie, e duch niepodlegoci narodowej nie istnieje w nie-rosyjskich czciach ZSRR? ZINOWIEW Tak. URBAN e w ogle nie istnieje? ZINOWIEW Owszem, istnieje, ale jest za saby, by mia jakiekolwiek znaczenie. Trzeba widzie rzeczy tak, jakimi naprawd s: z jedynym wyjtkiem maych republik batyckich, ktre waciwie s przez tradycj i kultur niemieckie, wszystkie inne nie-rosyjskie narody i narodowoci zyskuj na powizaniach z Rosj. Dajmy przecitnemu Ukraicowi lub Azerbejdaninowi moliwo oderwania si od Zwizku Sowieckiego i odmwi! Oczywicie, zawsze znajd si malutkie mniejszoci nacjonalistw i dysydentw, ktre myl inaczej, ale ogromna wikszo nie chce mie nic wsplnego z narodow niepodlegoci. Za wiele by ich to kosztowao.

URBAN Mwi Pan. jeli mog tak powiedzie, jak habsburgski obroca status quo w roku, powiedzmy, 1913. ZINOWIEW Bynajmniej tak nie jest. Mwi o status quo, ktry jest rzeczywicie przyjty. Wemy Azerbejdan: wielu z nich mieszka w Moskwie i Leningradzie, na uprzywilejowanych stanowiskach, we wspaniaych mieszkaniach, posya dzieci do uprzywilejowanych szk, itd. yj z ziemi Rosjan. Dla nich Rosja jest koloni. URBAN Czy wic rusyfikacja nie-rosyjskich republik, o ktrej tak wiele pisano, jest Pana zdaniem take mitem ? ZINOWIEW Jak najbardziej. Nie-rosyjskie republiki nie zostay zrusyfikowane" w starym imperialnym sensie tego sowa. Przeciwnie: jedn z najbardziej znaczcych cech rewolucji padziernikowej bya kolonizacja Rosji i narodu rosyjskiego. Bolszewicy bali si biednych mas rosyjskich. atwiej im byo przesiedli grupy Ukraicw, Tatarw, Gruzinw i temu podobnych, i wada pastwem w oparciu o te o wiele atwiej manipulowane, wykorzenione mniejszoci. Nawet dzisiaj (kiedy ta antyrosyjska tendencja jest odwracana) w Moskwie, w Leningradzie i w innych wikszych miastach Rosji co najmniej poowa wyszych elit w partii, w rzdzie i w administracji nie jest rosyjska. Na licie sowieckich pisarzy, generaw lub akademikw jest niewiele rosyjskich nazwisk. Pozostae s typowo ukraiskie, itp. Do stosunkowo niedawna ludno rosyjska bya upoledzon czci imperium sowieckiego; tak te byo za czasw carw. Skadaa si z chopw przypisanych do swych wiosek, orzcych ziemi, dostarczajcych armii misa armatniego i w oglnoci zdanych na wykonywanie najniszych czynnoci za pac pachokw. W wyniku tego ogromna wikszo ludzi, ktrzy naszym krajem rzdz i nadaj ton jego kulturze w literaturze, muzyce, prawie czy nauce jest etnicznie nierosyjska. Po rewolucji wymordowano okoo trzy miliony inteligencji rosyjskiej. Potem, przy kolektywizacji w latach 1928 32, wymaro okoo 15 milionw chopw rosyjskich podstawa naszego narodu. Dopiero teraz, powoli, ludno rosyjska zaczyna swj proces emancypacji i moe ubiega si o bardziej wpywowe stanowiska. Ale do niedawna wadze Rosji nie byy wadzami rosyjskimi. Waciwie nie byo w Rosji (ani w Zwizku Sowieckim) wadz rosyjskich od Piotra Wielkiego. Nasz carat co najmniej od Piotra by zgermanizowany przez maestwa. Mona wic miao twierdzi, i kada mniejszo narodowa korzystaa z uprzywilejowanej pozycji w porwnaniu z ludnoci rosyjsk e traktoway one Rosj jako koloni. Na przykad, kady nard i kada narodowo maj sw Akademi Nauk. Nie ma jednak rosyjskiej Akademii Nauk. URBAN To samo mona powiedzie o partii komunistycznej. Wszystkie republiki maj wasne partie komunistyczne, ale nie ma rosyjskiej partii komunistycznej. ZINOWIEW Tak, to prawda. URBAN Ale o tym zjawisku uczeni tacy jak Leonard Schapiro mwili: to dlatego, e dominujca organizacja, Komunistyczna Partia Zwizku Sowieckiego, jest faktycznie rosyjsk parti komunistyczn. ZINOWIEW To nieprawda. KPZR nie bya nigdy zjawiskiem rosyjskim. Dzi tylko okoo dziesiciu procent czonkw sowieckiej Akademii Nauk to Rosjanie, podczas gdy poowa caej ludnoci sowieckiej skada si z Rosjan. To samo si tyczy KC, KGB, wojska, itd. W caej elicie sowieckiej reprezentacja Rosjan jest bardzo saba, tak samo zreszt jak i kultury rosyjskiej w Zwizku Sowieckim. URBAN Wszystko to przeczy prawie wszystkim pisanym i ustnym dowodom, ktre dotychczas na ten temat widziaem. Przez dziesi lat, za Breniewa, wszyscy czonkowie Sekretariatu KC byli Rosjanami, mimo e tylko w 60 procentach partia skada si z Rosjan. Cae tomy pisano o rusyfikacji republik rodkowej Azji, pastw batyckich, Ukrainy. Nie bd przytacza dowodw, ktre na to istniej, poniewa s one zbyt dobrze znane. Czy chciaby Pan powiedzie, e wszystko to jest nonsensem? ZINOWIEW Nie tylko chciabym, ale wanie to mwi. Republiki te nie zostay zrusyfikowane" w adnym tego sowa znaczeniu. URBAN Czy wic w rzeczywistoci jest przeciwnie? ZINOWIEW Tak. Jeli si jedzie do Zwizku Sowieckiego z pewnymi wyobraeniami a priori, zawsze si znajdzie na nie dowody URBAN ale czy nie jest te prawda, e jeli si podchodzi do systemu sowieckiego z pewnym uoonym ju matematycznym modelem, na niego take zawsze znajdzie si dowody? ZINOWIEW Jeli Pana aprioryczne wyobraenia polegaj na tym, e konflikty narodowe doprowadz do upadku systemu sowieckiego, wrci Pan stamtd z grub teczk dowodw", wiadczcych o istnieniu takich konfliktw. Niektrzy zachodni uczeni s przekonani, e alkoholizm doprowadzi do mierci Zwizku Sowieckiego. Jeden absurd jest rwnie dobry jak drugi. URBAN Ale przyzna Pan przecie, e istnieje rusyfikacja jzykowa?

ZINOWIEW Ale skd. Wprawdzie kady obywatel sowiecki musi si uczy rosyjskiego, nie mona jednak nazwa tego rusyfikacj". By moe wprowadzia Pana w bd manifestacja, ktra miaa niedawno miejsce w Gruzji i ktra jest dzi czysto przytaczana jako dowd na to, i wrd Gruzinw istnieje powszechna niech do jzyka rosyjskiego i Rosjan. Ale to nieprawda. Ustalono ju, e bardzo niewielu uczestnikw manifestacji wada jzykiem gruziskim. Kady natomiast Gruzin mwi po rosyjsku, co te ley w jego wasnym interesie, poniewa Gruzin, kiedy jedzie do Moskwy sprzedawa swj towar, spekulowa na czarnym rynku lub wyda swoj ksik, potrzebuje rosyjskiego, a nie gruziskiego. Gruzja jest ma republik. W Zwizku Sowieckiem lingua franco jest rosyjski. URBAN Skoro wydaje si Pan mwi autentycznym gosem imperializmu, pozwoli Pan, e zaznacz, i take w Indiach brytyjskich, gdzie jzyk angielski by rzeczywicie przyjty przez hinduskie szczepy i narodowoci nie tylko jako lingua franca, lecz take jako warunek wyksztacenia, awansu w zawodzie i sukcesu w biznesie, Brytyjczycy szeroko argumentowali, e przynaleno do imperium brytyjskiego lepiej suy dobrej administracji publicznej i ekonomicznym interesom Indii, anieli niezaleno od niego. Niemniej, kiedy przyszo co do czego, hinduska inteligencja szkolona w systemie brytyjskim wolaa niezaleno od dobrej administracji i korzyci ekonomicznych i zmusia Brytyjczykw do wycofania si. Innymi sowy, jakkolwiek silnymi motywami byyby dla Gruzinw ich wasne kulturowe lub ekonomiczne interesy, nie mona si spodziewa, e zaniechaj denia do niepodlegoci narodowej tylko przez to, e trzewo kalkulujc wiodoby im si moe najlepiej pod wadz rosyjsk gdzie chodz do rosyjskich szk, itd. anieli pod wasn. Narody nie dziaaj w tak racjonalny sposb jak ju widzielimy z rozkadu imperiw kolonialnych po wojnie. ZINOWIEW Lecz to, co Pan mwi na temat rusyfikacji jest absurdalne. Jzyk rosyjski jest powszechnie przyjty w Zwizku Sowieckim URBAN Tak samo by (i jest) przyjty angielski w Indiach. ZINOWIEW Przyjcie jzyka rosyjskiego nie jest rusyfikacj. Z ca pewnoci mog powiedzie, e twierdzenie odwrotne jest blisze prawdy. Wemy na przykad Ukrain, ktr znam, poniewa czsto tam bywaem jako egzaminator doktorantw. Kady wyksztacony Ukrainiec mwi po rosyjsku; mwi te po ukraisku. Rosjanie nie skolonizowali Ukrainy. Co wicej, dla Rosjanina dostanie pracy na Ukrainie jest prawie niemoliwoci, podczas gdy w Rosji okoo 60 procent gwnych stanowisk zajmuj Ukraicy. By okres, kiedy 70 procent rosyjskich akademikw byo ydami, podczas gdy ydzi stanowi tylko jeden procent sowieckiej ludnoci. Kiedy wysunito moje nazwisko jako rosyjskiego kandydata do czonkostwa Akademii Nauk, oficjalna polityka Akademii gosia, e w zasadzie naleao teraz przyjmowa wicej Rosjan. Rada szczegowo mnie wypytywaa, czy jestem ydem, czy Rosjaninem. Jestem, jak Pan wie, Rosjaninem, lecz mimo oficjalnej polityki Akademii wybrano yda. I wydaje mi si, e przyczyn tego jest to, o czym ju wspominaem w rozmowie z Panem: e wadze sowieckie w gbi duszy boj si Rosjan. Czuj si lepiej z wykorzenionymi mniejszociami. URBAN Jak wic Pan tumaczy wielkorosyjski szowinizm Stalina, ktrym zasuy na pamitn przestrog Lenina w 1922 roku? Lenin, jak Pan pamita, ba si, e Konstytucja Zwizku nie uchroni nie-Rosjan przez tym typowym Rosjaninem, szowinist, ktry bdzie gwaci ich prawa, a ktry z natury jest chamem i gwacicielem, klasycznym typem rosyjskiego biurokraty." ZINOWIEW Po pierwsze Stalin ani nie by Rosjaninem, ani te nie sta si typowym rosyjskim czowiekiem". Po drugie, Lenin by w tym czasie chorym czowiekiem i mwi duo bzdur. A tak czy inaczej jego przestroga miaa w kontekcie wczesnych lat dwudziestych specyficzne znaczenie, jakiego nie ma ju dla nas. Bez sensu jest porwnywanie rzeczy niepodobnych. URBAN A co Pan powie o sawnym hodzie, ktry Stalin zoy podczas uroczystoci zwycistwa 24 maja 1945 r. rosyjskim ludziom", bez ktrych wytrwaoci wojna mogaby by przegrana? ZINOWIEW Tak, Stalin rzeczywicie zoy ten pamitny hod. By to typowy przykad jego natchnionego ideologicznego oportunizmu. Dla mnie te byo to pamitne wydarzenie, poniewa skonio mnie do napisania satyrycznego wiersza opublikowanego teraz w wietlanej przyszoci ktry mnie zaprowadzi do wizienia. Lecz cokolwiek Stalin powiedzia w pochwale ludu rosyjskiego w 1945 r., niewiele czasu mino zanim ucisk narodu rosyjskiego zacz si od nowa. Obozy znw zapeniy si rosyjskimi oficerami, onierzami i intelektualistami, a lud rosyjski znalaz si w sytuacji kolonialnej. Istnieje te w Zwizku Sowieckim skonno wrd maych narodw i grup mniejszociowych do szerzenia pogosek, e s one le traktowane e jest przeciwko nim uprzedzenie", poniewa s Gruzinami, Azerbejdaninami czy ydami. Ale to jest mit. Opowiem Panu historyjk. Dwch ydw sowieckich spotyka si na ulicy w Moskwie. Pierwszy pyta drugiego: No i jak ci si powodzi? Nnnnnienie zzza dddoobrze odpowiada drugi silnie si jkajc. Ale dlaczego? Co si stao? Zzzooozoyyem pppppoodanie o pppraac jajaako ssssspiispiiker w tttetelewiiizz zji sssssosowieeckiej i nnnnniee wzieewzili mmmmmnie, bbbboo jejeestem yydem. URBAN Czy chce Pan powiedzie, e wszelkie uprzedzenia i wszelki antysemityzm to zmylenia?

ZINOWIEW Nie. Zwizek Sowiecki jest wielkim krajem. Tu i tam istniej uprzedzenia przeciwko muzumanom, Ormianom, ydom, itd., ale nastawienie antyydowskie (ktre trzeba odrni od antysemityzmu, poniewa Azjaci rodkowi czsto s semitami) s zjawiskiem ostatnich dwu czy trzech dziesicioleci zjawiskiem, ktre roso wraz z powoln lecz postpujc emancypacj Rosjan. W miar, jak wzrastay ich moliwoci ubiegania si o prac, roso te uczucie, e udzia ydw na lepszych stanowiskach by nieproporcjonalnie wielki w stosunku do liczby ydw sowieckich. Przed drug wojn wiatow ydzi byli w naszym kraju ludmi uprzywilejowanymi i pod niektrymi wzgldami uprzywilejowanymi s nadal: mog wyemigrowa, jeli naprawd tego chc, podczas gdy Rosjanin czy Tadyk nie mog. URBAN Czy musz Panu przypomina histori pogromw rosyjskich; antysemityzm Stalina; spisek lekarzy"; prawdziwy sens kampanii antysyjonistycznych", kary za emigracj ydowsk, dyskryminacj i osobist nienawi, ktr przecitny yd sowiecki musi znosi ze strony przecitnego Rosjanina czy Ukraica codziennie, przez cae ycie? Wymowny jest sam fakt, e w swoim dowodzie osobistym jest klasyfikowany jako yd z narodowoci". ZINOWIEW Rosjanie nigdy nie byli antysemitami. Przeciwnie nawet, pod wieloma wzgldami zawsze woleli ydw od swoich. Kiedy tylko Rosjanie mieli okazj wybrania szefa jakiej grupy czy dyrektora jakiego zakadu, a mieli wybr midzy Rosjaninem a ydem wybierali yda. Bya to stara rosyjska tradycja, a przyczyn jej byo to, e Rosjanie nie mieli wiele upodobania we wadzy. ydzi natomiast byli do niej skonni, i robili to dobrze, poniewa byli kompetentni, mieli rozum i si woli. Od drugiej wojny wiatowej emancypacja Rosjan zrobia postpy i Rosjanie mieli ydom za ze ich przewag. Std mowa o rosyjskim antysemityzmie. Ale, jak mwiem, przed wojn prawie wszystkie katedry uniwersyteckie w Moskwie, Leningradzie i gwnych miastach prowincjonalnych byy zajte przez ydowskich uczonych, a Akademia take bya prawie wycznie ydowska. W tych czasach jednak znacznych stanowisk akademickich byo nie wicej ni kilka tuzinw, podczas gdy dzi te i porwnywalne stanowiska w przemysowych orodkach badawczych licz si na kilkadziesit tysicy. Nie ma po prostu tylu wykwalifikowanych ydw, aby mogli konkurowa ze 100 milionami Rosjan. URBAN A wic przyczyn antysemityzmu widzi Pan wyranie w tej wzrastajcej konkurencji o presti i dobre posady? ZINOWIEW Nie. Nie jest to bowiem tylko kwestia ydowska. Chodzi tu te o mafi. Rosjanie musz y z pewn iloci mafii", ktrych oczywicie nie lubi. Ormianie, gdziekolwiek by zamieszkali, zachowuj pewn mafijn lojalno grupow; maj j te Tatarzy, maj j Gruzini i maj j ydzi. W pewnym sensie rewolucja padziernikowa zalegalizowaa te mafie przez swj nacisk na rwno wszystkich ludw i kultur. Jedynym narodem, ktremu nie pozwolono domaga si uznania wasnej spoistoci i indywidualnoci byli Rosjanie. Gdy tylko nard rosyjski zacz stara si mwi swym wasnym, swoistym gosem, zaczyna si krzyk, e to nacjonalizm", szowinizm", nawet faszyzm". Czciowa przyczyna dzisiejszego antysemityzmu w Zwizku Sowieckim ley w mafijnym charakterze specjalnej spoistoci i ponadnarodowych wizi wrd ydw sowieckich. Korzystaj oni, podobnie jak Ormianie i inne narody i narodowoci mniejszociowe, ze szczeglnych przywilejw, ktrych Rosjanom si odmawia. To wywouje antysemickie uczucia, do ktrych ja osobicie odnosz si ze wstrtem. URBAN Czy powiedziaby Pan, e nacisk Stanw Zjednoczonych na emigracj ydowsk jako cz amerykaskiej polityki ekonomicznej pomg czy zaszkodzi ydom sowieckim? ZINOWIEW Zwikszy antysemityzm, a take, trzeba doda, utrudni ycie tej znacznej wikszoci ydw, ktrzy nie chc lub nie mog wyemigrowa. Jeliby Amerykanie i amerykaskie interesy ydowskie okazay dla da tatarskich, ormiaskich, ukraiskich i rosyjskich nawet uamek poparcia, jakim obdarzaj emigracj ydowsk, sytuacja ydw sowieckich mogaby by zupenie inna. URBAN Czy myli Pan, e wadze sowieckie pozwoliyby na cich emigracj ydw sowieckich bez nacisku Amerykanw? Czy nie straciyby w ten sposb zarwno dobrego psychologicznego koza ofiarnego od wewntrz, jak i uytecznej siy przetargowej w stosunku do Stanw Zjednoczonych? ZINOWIEW Nie jestem w stanie z ca pewnoci odpowiedzie na to pytanie. Mog natomiast powiedzie, e nasi ydzi, jeli chc emigrowa, powinni mie t moliwo choby dlatego, e ogromnie poyteczna rola, ktr penili jako nosiciele wiedzy, kultury i ekspertyzy jest ju wyczerpana. Zwizek Sowiecki ma dosy lekarzy, naukowcw i nauczycieli, aby mc si obej bez specyficznie ydowskiego wkadu do tych dziedzin. Lecz jeli emigracja okazaaby si niemoliwa, by moe nasi ydzi powinni mie szans bardziej rwnomiernej relokacji wewntrz obszarw Zwizku Sowieckiego, tak, eby przestali tworzy spoiste mniejszoci. Moe to zagodzioby wstrtne zjawisko antysemityzmu. URBAN Pena asymilacja mimo dowiadcze niemieckich? ZINOWIEW Jest to trudny temat, na ktry nie umiem kompetentnie mwi. Wystarczy jednak powiedzie, e w Zwizku Sowieckim znaczenie ekskluzywnoci narodowych szczliwie si zmniejsza. Ja sam uwaam si za Rosjanina i, jak Pan wie, dobrobyt i kultura narodu rosyjskiego bardzo mi le na sercu, poniewa by on przez wieki bardzo upoledzony. Lecz zarazem zdaj sobie spraw, e jako Rosjanin" nie mam w yach ani jednej kropli sowiaskiej krwi. Nie mog wic by rasist rosyjskim. Przodkowie moi przybyli do Rosji ze Szwecji i Finlandii, przyjli rosyjski jako swj jzyk i chrzest jako Rosjanie". Nie twierdz zatem, e utrwalanie grup narodowo lub rasowo czystych ydowskich, szwedzkich czy jakichkolwiek jest nakazem moralnym albo czym historycznie moliwym lub podanym. Wielu naszych ydw uwaa, e s Rosjanami bardziej, anieli sami Rosjanie. Nie sprzeciwiam si temu poczuciu.

URBAN Jednym z bardzo jaskrawych bdw Marksa bya jego niezdolno do przewidzenia roli rasy i nacjonalizmu. Czy nie popenia Pan (jako kto wychowany na marksizmie) identycznego bdu? Czy nie ma wrcz sprzecznoci midzy Pana poparciem dla emancypacji narodu rosyjskiego a Pana jednoczesnym lekcewaeniem roli jednolitoci narodowej? ZINOWIEW Nie. Nie ma tu adnej sprzecznoci. Nie d do jednolitoci narodowej. Moje zainteresowanie przyszoci narodu rosyjskiego jest to gboka troska o dobrobyt i kultur Rosjan jako ludzi, ktrzy weszli w wiek dwudziesty ze specyficzn przeszoci i histori. Nie ma w tym nic rasistowskiego. Wystarczy pomyle o najwikszym moe nazwisku w literaturze rosyjskiej, o Puszkinie, ktry ze strony matki mia w sobie krew abisysk, a cer mia tak ciemn, e mona go byo wzi za Afrykanina. Albo o Dostojewskim i jego polskim z kolei pochodzeniu. Nie ma dzi w cywilizowanym wiecie ras czystych; dodam, co wicej, e nie powinno ich by. A zatem moja sugestia, e nasza wasna ludno ydowska, speniwszy wietnie sw misj kulturaln, teraz ju moe rozcieczy sw Tosamo przez dobrowoln emigracj i asymilacj, nie jest bardziej antysemicka ni moja troska o rasowo wymieszany nard rosyjski jest antyrosyjska.

IV
URBAN A wic koniec kocw wracajc do naszego gwnego tematu widzi Pan Rosjan raczej jako ofiary systemu sowieckiego ni jako ludzi czerpicych ze korzyci? ZINOWIEW Nie pod kadym wzgldem i nie przez cay okres 66-letniej historii tego reymu. Przed Rewolucj 80 czy nawet 90 procent ludnoci rosyjskiej to byli chopi, ktrzy ledwo utrzymywali si przy yciu i stanowili najniszy szczebel drabiny spoecznej. yli oni podle, na poziomie niewiele wyszym od niewolnikw. Rewolucja przyniosa zmiany. Ja sam jestem z chopskiej rodziny. W wyniku kolektywizacji rolnictwa moi rodzice stracili wszystko, co mieli. A jednak: mj starszy brat zosta dyrektorem fabryki; drugi uzyska stopie pukownika; trzech pozostaych moich braci wyksztacio si na inynierw, a ja zostaem profesorem na Uniwersytecie Moskiewskim. Jednoczenie miliony chopw rosyjskich uzyskao formalne wyksztacenie, a niektrzy z nich uzyskali zawodowe kwalifikacje. URBAN Ale przecie szlicie do tych stanowisk po trupach wielu milionw chopw, systematycznie wygadzanych w latach 192932. ZINOWIEW Tak, jeli chce Pan to w ten sposb uj. Powiedziabym po prostu, e kolektywizacja rolnictwa stworzya wiele nowych moliwoci. Cae ycie kraju ulego radykalnym zmianom. URBAN Ale na tej samej zasadzie mona by powiedzie, e gazowanie ydw i Cyganw w Owicimiu byo radykaln form inynierii spoecznej, stwarzajcej wiele nowych moliwoci" ZINOWIEW Kolektywizacja rolnictwa stanowia konieczny etap rewolucji bolszewickiej. Bez niej kraj nasz by si rozpad. Rewolucja rosyjska zacza si w r. 1861 i dobiega do szczytu w r. 1917. Po prostu tak byo; kolektywizacja musiaa po niej nastpi. URBAN A zatem nawet teraz, jako dysydent w Europie Zachodniej, aprobuje Pan kolektywizacj z jej 15 milionami ofiar? ZINOWIEW Oczywicie, e tak. Aprobuj j bez zastrzee. URBAN Mimo jej straszliwych kosztw? ZINOWIEW Mimo tych kosztw. Kolektywizacja daa przemysowi wiele milionw robotnikw. A przemys dostarcza ludziom nowych moliwoci. URBAN Zastanawiam si, czy daa" jest tu odpowiednim czasownikiem. Czy nie wygadzano ich po to, aby opucili swe wioski, lub wrcz zmuszano ich do tego sil? ZINOWIEW Nikt ich nie zmusza" do pracy w przemyle. Oczywicie, zlikwidowano kuakw, ale dla normalnego chopa pozostanie na swojej ziemi byo zupenie moliwe. ycie w wielkich miastach miao jednak pokusy, ktrym trudno byo si oprze. ycie na wsi byo nudne i prymitywne. Moja rodzina ya z ziemi. Mielimy duy, wygodny dom. W Moskwie byo nas dziesicioro na jeden pokj o powierzchni dziesiciu metrw kwadratowych jeden metr kwadratowy na osob. Czy moe Pan sobie to wyobrazi? A mimo to wolelimy ycie w Moskwie. URBAN Czy nie jest jednak prawd, e Pana rodzice nie opuciliby swej wioski, jeeli ich ziemia nie byaby skonfiskowana? Przenieli si przecie w odpowiedzi na przymusowe wywaszczenie. ZINOWIEW Nie wiem. Na pewno nie wyjechali wskutek braku wyywienia. Wyjechali, bo w Moskwie kusiy ich lepsze moliwoci yciowe. Historycy mwi nam teraz, e exodus z wiosek by wynikiem godu i innych presji. By moe niektrzy wyjechali z tych powodw, wikszo jednak wyjechaa w poszukiwaniu lepszego ycia ycia kolektywnego w ramach sowieckich instytucji. URBAN Lecz ycie kolektywne, jeli tego wanie szukali, mona te mie w rolnictwie. Niektrzy z nas tu na Zachodzie byli pod wraeniem, e ci ludzie wanie od ycia kolektywnego uciekali. Czy w tej sprawie te bylimy w bdzie?

ZINOWIEW Ale wtedy jeszcze ycie kolektywne nie byo na wsi zorganizowane. Teraz ju jest, ale w latach 1920-tych i wczesnych 30-tych kolektywizacja rolnictwa bya dopiero w p drogi midzy starym systemem a nowym. Ale pomijajc ju to, w miastach ludzie mogli chodzi do bibliotek, do kina, uczy si jzykw, spotyka si ze sob. Mona tam byo znale rnorodno, rozrywki, kultur i lepsze pace. Pamita te trzeba, e rewolucja bya take wielk rewolucj kulturaln. Wielkie tragedie, o ktrych Pan wspomina, byy poczone ze zwikszonymi moliwociami yciowymi. URBAN Oglnie wic rzecz biorc wydaje si Pan aprobowa powiedzenie Lenina, e trzeba byo powici pokolenie ZINOWIEW Ani nie aprobuj, ani te nie dezaprobuj. Zajmuj stanowisko naukowe, ktre jest neutralne. To, co si stao, stao si. Moim zadaniem jest zaj si rzeczywistoci, ktra z tego powstaa, tak, jak jest teraz, a nie ocenia j. URBAN Mimo to jednak Pan j ocenia, poniewa mwic, e system sowiecki by si rozpad gdyby nie kolektywizacja, faktycznie popiera Pan ten system jako co, co jest warte zachowania, nawet kosztem 15 milionw ludzi. ZINOWIEW Najmniejszy nawet postp ma swoje koszta i swoje skutki. Niektre s pozytywne, niektre negatywne. Jak Pan wie, byem antystalinowcem. Byem aresztowany i uwiziony za swoj opozycj. Jednak jako naukowiec mog tumaczy, i tumacz, poparcie Rosjan dla Stalina. Byem antystalinowcem; a jednak musz powiedzie, e w wizieniu Stalina pierwszy raz w yciu miaem wasne ko, trzy posiki dziennie i porzdn odzie. Przedtem byem stale godny. Po wypuszczeniu znw chodziem godny. Okropny paradoks: antystalinowiec zmuszony mimo to utrzymywa, e czasy Stalina stanowiy wielk epok w historii! I nie ja jeden miaem to uczucie. Matka moja, ktra nienawidzia Stalina i wszystkie jego czyny, a do mierci trzymaa jego fotografi w Biblii. I podobnie miliony Rosjan. URBAN Przeytek z czasw caratu Stalin na miejscu ojczulka wszystkich Rosjan? ZINOWIEW Tego nie jestem pewien. Stalin reprezentowa dynamizm ycia, si zwykych ludzi. Kiedy umar, wraz z nim umara ta potga. Gdyby nie rewolucja, moja rodzina pozostaaby w swojej wiosce jako chopi. A tu mieli szans uczestniczenia w sile ludu. URBAN Czy swj stopie oficerski w lotnictwie uwaa Pan take za korzystn stron dynamizmu ycia pod Stalinem? ZINOWIEW Tak. Stalin oczyci Armi Czerwon. Cokolwiek mona by powiedzie na temat susznoci czy niesusznoci procesw Tuchaczewskiego i jego kolegw (a sam Tuchaczewski by bardzo zdolnym wojskowym), w wyniku czystki armia pozbya si starej klasy le wyksztaconych i nie do zapalonych onierzy, umoliwiajc wprowadzenie cakiem nowej grupy. Ja sam byem pord tych ostatnich modym porucznikiem, nieporwnanie bardziej (mog Pana zapewni) kompetentnym od oficera, ktrego miejsce zajem po jego aresztowaniu. URBAN Historycy wojskowi mwi, e gdyby Tuchaczewski i inni generaowie nie zostali rozstrzelani, kampania zimowa Stalina przeciwko Finlandii nie byaby tak nieudana. ZINOWIEW To absurdalne. Ponadto: gdyby Stalin nie zrobi czystki w Armii Czerwonej, Zwizek Sowiecki przegraby wojn z Hitlerem. Nasz kraj ocali nowy i lepszy sztab Armii Czerwonej i kompetencja nowej klasy oficerw. URBAN ycie stao si lepsze, towarzysze, ycie stao si weselsze". Nie mylaem nigdy, e spotkam sowieckiego dysydenta, ktryby popiera t sawn przechwak Stalina 50 lat pniej. ZINOWIEW Rzeczywicie, ycie byo wtedy niesamowicie fascynujce, chocia trudne. Znaem wielu ludzi, ktrzy wiedzieli, e lada chwila zostan rozstrzelani a ktrzy mimo to chwalili Stalina. Stalin by symbolem nadziei i energii. Jeden mj krewny wiedzc, e za rok mia zacz odsiadywa dugi wyrok wizienny, nagle (jak czsto si zdarzao za Stalina) zosta mianowany dyrektorem duej fabryki. Zapa t okazj, poniewa wyzwanie tego jednego, wspaniaego roku byo dla niego wicej warte anieli tysic lat spdzonych na spokojnym, nieurozmaiconym yciu. Wiem, e mnie zabij ale ten rok bdzie moim rokiem", powiedzia. Wypeniaa go wiadomo tworzenia historii. URBAN Czy reagowaby Pan i postpi tak samo jak on? ZINOWIEW O tak, i dzi nadal myl tak samo. Czterdzieci lat ju mino od moich dowiadcze jako oficera lotnictwa sowieckiego w czasie wojny. Chtnie oddabym te czterdzieci lat w zamian za tydzie mego dawnego ycia jako pilota samolotu myliwskiego. Jestem dzieckiem Rewolucji, o tym musi Pan zawsze pamita; rewolucja mnie ksztatowaa. Chodziem do szkoy w latach 1930-tych i wychowaem si na romantyzmie rewolucji. Rewolucja i wszystko, co si z ni czyo, stanowi dla mnie cay sens ycia. Nie znaczy to jednak, e popieram aktualny reym sowiecki. Nie: jestem czowiekiem lat 1920-tych i 30tych. URBAN Jest Pan, Panie Profesorze, typowym Czowiekiem Sowieckim, nawet bdc dysydentem Homo Sovieticus, tytu niedawnej Pana ksiki ZINOWIEW Jak najbardziej: jestem rzeczywicie czowiekiem sowieckim. Przeyem ponad szedziesit lat w spoeczestwie sowieckim i zawsze staraem si jak najlepiej mu suy: byem, myl, dobrym onierzem, dobrym

oficerem lotnictwa, dobrym profesorem oraz dobrym i pracowitym czonkiem swojego kolektywu. Pod tym wzgldem jestem Czowiekiem Sowieckim par excellence. URBAN A jednak swym bezlitosnym demaskowaniem psychologii spoeczestwa sowieckiego i Sowieckiego Czowieka zasuy Pan na wygnanie. Musz wic zakada, e pod pewnymi podstawowymi wzgldami nie jest Pan wcale Czowiekiem Sowieckim ZINOWIEW Ale jestem. Co nie znaczy, e nie krytykuj tego systemu. W Zwizku Sowieckim system ten jest wszdzie i cigle krytykowany na kadym szczeblu ale jest to krytyka z wewntrz systemu. Prawomocno samego systemu nie jest kwestionowana. Ludzie na Zachodzie myl czsto, e spoeczestwo sowieckie jest faktycznie ogromnym obozem koncentracyjnym. Ale to jest po prostu nieprawda. Niektre z moich tekstw satyrycznych byy pocztkowo wygaszane w formie publicznych wykadw. Przeczytaem na przykad rozdzia z mojej ksiki pt. Przepastne wyyny (jeszcze do tego na temat wadzy) jako wykad w Akademii Wojskowej. Jako suchaczy miaem dwustu generaw i wszyscy mnie oklaskiwali. W obozie koncentracyjnym to nie jest moliwe. Istnienie systemu sowieckiego przyjmuj jako fakt naturalny. Problemem moim jest, jak w tym spoeczestwie y. URBAN Niech Pan sobie wyobrazi, e moe Pan znowu zaj swoje stanowisko profesora na Uniwersytecie Moskiewskim i ze wszystkie Pana odchylenia zostay Panu po cichu wybaczone. Czy wrciby Pan do Zwizku Sowieckiego? ZINOWIEW Wrcibym natychmiast. Ale zrozumiejmy si: byem (jak ju wielokrotnie miaem okazj powtarza) zagorzaym przeciwnikiem Stalina i stalinizmu; niemniej to byo to caego mojego ycia. Walczyem za sowieckie spoeczestwo, ktrego przywdc by Stalin, i walczyem za nie dobrowolnie. Jednoczenie byem tak kompletnie zraony do samego Stalina, e nawet planowaem go zamordowa. URBAN Tak? ZINOWIEW O, tak. A mimo to zawsze, kiedy dostawaem od swoich przeoonych rozkaz ryzykowania yciem dla Stalina, robiem to bez wahania. URBAN A gdyby Pan wrci do ZSRR, do swego kolektywu", i zderzywszy si znowu z systemem zosta zamknity w szpitalu psychiatrycznym: czy wtedy uwaaby si Pan za osob psychicznie normaln, niesusznie uznan za nienormaln, czy obkan? ZINOWIEW Nie, nie uwaabym si za osob normaln. Bybym wtedy nienormalny. URBAN Ale nie dajmy si znowu wzi na lep normalnoci". Mona by Pana uzna za ,,nienormalnego" tylko w tym sensie, w ktrym kady, kto chce zreformowa spoeczestwo sowieckie jest uwaany za nienormalnego" przez wadze sowieckie. Ale przecie Pan by tego kryterium nie przyj. Czy nie byby Pan przekonany o swojej wasnej normalnoci, uznajc, e to raczej system jest nienormalny? ZINOWIEW Ale przecie w systemie, gdzie norm jest akceptowanie systemu takiego jaki jest, ja bybym rzeczywicie nienormalny. Bybym odchylecem. URBAN Ale czy Pan sam, w gbi duszy, uznaby si za psychicznie chorego? ZINOWIEW Uznabym fakt, e z punktu widzenia systemu jestem nienormalny. A skoro wewntrz sowieckiego systemu innego punktu widzenia by nie moe, przyjbym fakt, i jestem odchylecem, i ybym z tym. URBAN Nie chc tu za bardzo nalega, ale dla nas wanie ta nienormalno", dziki ktrej napisa Pan Przepastne wyyny i inne znane satyry na spoeczestwo sowieckie, stanowi gwarancj Pana normalnoci. Podziwiam Pana odwag i poczucie humoru, poniewa napisa Pan te satyry pomimo presji otoczenia sowieckiego, i my wanie to otoczenie uwaamy za chore. Czy mog Pana skoni do powiedzenia, jasno i klarownie, e w rzeczywistoci zgadza si Pan ze mn; w innym bowiem wypadku bybym zmuszony do zaoenia, e nie jest Pan w stanie rozrni pomidzy sob samym a przedmiotem swych bada? ZINOWIEW Spoeczestwo sowieckie jest tematem moich bada i zarazem moim waciwym otoczeniem. W kontekcie ycia sowieckiego moje ksiki wraz z ich autorem s zjawiskami nienormalnymi. URBAN Czy wic uwaaby si Pan za chorego i susznie umieszczonego w szpitalu? ZINOWIEW W danym i jedynym moliwym kontekcie tak, tak bym uwaa. URBAN Ale rozmawiamy teraz w Szkocji, daleko od tego kontekstu. I Pan tu jest wanie dziki temu, e Pan ten kontekst odrzuci.

ZINOWIEW Pana pytanie nie ma sensu poza kontekstem spoeczestwa sowieckiego, a zatem ja te nie mog da Panu odpowiedzi poza tym kontekstem. Szkocja nie jest Zwizkiem Sowieckim. URBAN A wic nie istnieje dla Pana niezalena moralno, poza tym systemem ZINOWIEW Nie istnieje od chwili, kiedy czowiek sobie uwiadamia, e yje w tym systemie. Moralno" zaley od oglnego wpywu otoczenia. Biedni nie mog by bardzo moralni". Moralnym", w Pana sensie, nie moe te by Czowiek Sowiecki. URBAN stara leninowska zasada ZINOWIEW po prostu opis rzeczywistoci sowieckiej, ktra widziana z zewntrz jest rzeczywistoci niemoraln. Zachodnia moralno nie naley do systemu sowieckiego. URBAN Zaczynam widn pod presj Pana dialektyki: nienawidzi Pan Stalina, a jednak go Pan kocha; by Pan gotw go zabi, a jednak gotw zarazem umrze za niego. Andriej Amalrik powiedzia mi kiedy, e cale spoeczestwo sowieckie jest psychologicznie nienormalne. Rozumiem, co mia na myli. ZINOWIEW Opisuj zupenie normalne zjawisko sowieckie. Walczyem za Stalina, kiedy wymagay tego moje obowizki oficerskie. Byem gotw powici swe ycie dla Stalina, dla moich przeoonych w wojsku i moich towarzyszy. Jeli ma si przywilej bycia oficerem w lotnictwie, chce si by dobrym oficerem. URBAN Rozumiem, e w pewnym sensie energiczny, zawzity mody czowiek, gotowy przyj kade wyzwanie, moe mie przyjemno z bycia dobrym onierzem niezalenie od tego, jakiej wadzy politycznej suy. W kocu wszyscy mielimy kiedy ambicje naleenia do wietnie wytrenowanej grupy modych ludzi, wymagajcej wszystkich naszych si. By moe to tego typu ambicja bya Pana motywacj za Stalina. ZINOWIEW Tak. URBAN Czy zastanawia si Pan kiedykolwiek, czy walczy Pan o Rosj, czy o komunizm reprezentowany przez Stalina? ZINOWIEW Nie. Moim obowizkiem byo spenia rozkazy. Niemcy byli moimi wrogami. Moim zadaniem byo walczy z nimi, i miaem z tego przyjemno. URBAN Czy zgadza si Pan, e w tym wypadku nie ma adnych moralnych podstaw do potpienia znacznej wikszoci niemieckich onierzy, ktrzy walczyli za Hitlera i rozumowali w dokadnie ten sam sposb: na wojnie wykonujesz rozkazy, i wykonujesz je chtnie, poniewa pierwszy twj obowizek jest wobec twojej ojczyzny, wobec twoich przeoonych i towarzyszy niezalenie od tego, czy aprobujesz swoich przywdcw, czy te nie. ZINOWIEW Nie mona tego tak porwnywa. W kadym razie, gdy tylko wojna si skoczya, zaczem krytykowa sowiecki system i wypracowaem najostrzejsz krytyk, jak dotychczas w Zwizku Sowieckim widziano. Ale trzeba zrozumie, e krytykowaem system od wewntrz. System sowiecki by moim domem, rodzin, yciem. Czy by dobry, czy zy, ja byem jego czci. Zmieni go nie byo w mojej mocy. Mam crk. Moe ona by za lub dobra, genialna lub gupia ale czy kocham j mniej, jeli jest gupia albo jeli nie dorosa do moich oczekiwa? Oczywicie, e nie. URBAN Wyranie wic nie chce Pan, aby system sowiecki zosta zniszczony? ZINOWIEW To mnie nie interesuje. Jednoczenie widz, jak powane niebezpieczestwo przedstawia system sowiecki dla wiata zachodniego, i chciabym pomc to niebezpieczestwo odwrci. Jestem przede wszystkim Rosjaninem, i chc, eby Rosjanie yli szczliwie i w dobrobycie. To wymaga rozkadu imperium sowieckiego. Wiem o tym. URBAN Chce Pan, aby rozpado si imperium, ale nie system komunistyczny. ZINOWIEW Skoro chc, eby Rosjanie uzyskali suwerenno jako niepodlege pastwo, logicznie musz chcie rozkadu imperium sowieckiego. System komunistyczny to inna sprawa. URBAN Czy Ukraina byaby czci Pana Rosji? ZINOWIEW Nie, pozwolibym Ukraicom zaatwia swoje wasne sprawy wedle ich uznania. Mnie interesuje tylko przyszo ludu rosyjskiego. Swoje ksiki pisz jako pisarz rosyjski dla rosyjskich czytelnikw. Chciabym, aby Rosjanie byli ludmi wyksztaconymi, kulturalnymi i pewnymi siebie, aeby mogli dzieli skarby kultury wiatowej i przyczynia si do jej rozwoju. Chciabym wycign Rosjan ze stanu zacofania i ujarzmienia, w ktrym yj od wiekw. Rosjanie nie mog osign adnej z tych rzeczy wewntrz imperium sowieckiego. URBAN Powiedzia Pan, e system to inna sprawa". Czy mam przez to rozumie, i system komunistyczny przetrwaby nawet, gdyby imperium sowieckie zostao zniszczone lub ulego rozkadowi z przyczyn wewntrznych?

ZINOWIEW Tak, ja przewiduj, e system by przetrwa. Jestem pewien, e system komunistyczny ma przyszo. Co wicej, jestem przekonany, e system komunistyczny obejmie z czasem ca ludzko. Ale imperium sowieckie zostanie zniszczone. URBAN Czy wic chciaby Pan, aby imperium sowieckie przegrao wojn, jako e byby to krok ku wyzwoleniu ludu rosyjskiego i niepodlegego narodowego pastwa rosyjskiego ? ZINOWIEW Tu nie chodzi o to, co ja bym chcia, ale jestem przekonany, e w wypadku trzeciej wojny wiatowej zarwno Zwizek Sowiecki jak i Stany Zjednoczone na swj sposb by przegray. Zwizek Sowiecki niechybnie rozpadby si na szereg maych i rednich pastw, co moim zdaniem na pewno byoby korzystne nie tylko dla ludzi w nim yjcych, ale i dla reszty ludzkoci. Imperium sowieckie jest w swej aktualnej formie wysoce niebezpieczne dla Zachodu. Powracam cigle do tego tematu, poniewa wydaje mi si, e kraje zachodnie nie doceniaj siy przetrwania, jak ma system sowiecki. Jako machina wojenna, ZSRR w porwnaniu ze wiatem zachodnim wychodzi lepiej, poniewa jest to imperium w stanie staej mobilizacji. Moe zniszczy Europ Zachodni i moe zniszczy Stany Zjednoczone cho ono samo w trakcie tego ulegnie zniszczeniu. URBAN Mwi Pan, jak gdyby trzecia wojna wiatowa bya nieunikniona. ZINOWIEW Jestem pewien, e jest nieunikniona. URBAN W okresie, powiedzmy, dziesiciu lat? ZINOWIEW Nie umiem przewidzie, kiedy; jedno natomiast mog powiedzie: Zwizek Sowiecki bdzie inicjatorem nastpnej wojny wiatowej. Sowa inicjator" uywam ostronie: nie twierdz, e ZSRR rozpocznie wojn, e tak powiem, na zimno", ale e do niej doprowadzi wzniecajc zamieszki w jednym miejscu, w innym popierajc antyzachodnie ruchy, itd. Polityka Zwizku Sowieckiego w Angoli, Etiopii, Afganistanie i ostatnio w Ameryce rodkowej prowadzi do wojny. Podczas kryzysu w Iranie Kreml mia niespotykan okazj do wywarcia nacisku na Zachd z pozycji siy. Przepuci j. Teraz potrzebuje co najmniej piciu lat, aby swoje rozmaite przewagi nad Zachodem skoncentrowa w jego najsabszych punktach. Szybko postpujce zbrojenie Stanw Zjednoczonych i wzrastajca na Zachodzie wiadomo realnego zagroenia sowieckiego mog oczywicie pokrzyowa rachuby Kremla. Ale wiem jedno: wadze sowieckie mog czeka. Jeli stosunek si za, powiedzmy, pi lat nie bdzie odpowiada rachubom sowieckim, wadze sowieckie poczekaj, a jaki kryzys w wiecie zachodnim podsunie im okazj. Imperium sowieckie nie atakuje ad hoc: jego potrzeba ekspansji jest wynikiem podstawowych cech jego filozofii i nie sposb jej zmieni. Zna taktyk odwlekania, ale permanentnych zmian nie cierpi. V URBAN Wspomnia Pan o stosunku si; najczciej spotykana opinia na Zachodzie gosi, ze jestemy le uzbrojeni i le przygotowani do jakiejkolwiek konfrontacji ze Zwizkiem Sowieckim. Czy podziela Pan to zdanie? ZINOWIEW I tak, i nie. Kady system ma swoje wasne charakterystyczne zalety i saboci. wiat zachodni skada si z pojedynczych pastw, kade z nich z wasnymi interesami i tradycjami. Po czci wie je NATO, lecz ich wzajemna wsppraca militarna wyranie jest nie do porwnania z wysoce scentralizowan, totalitarn struktur Zwizku Sowieckiego. Jednoczenie Zachd ma wiksz atwo przystosowania si, wicej gitkoci i wynalazczoci. Cztery lata, ktre spdziem w Europie zachodniej, coraz bardziej mnie przekonay, e w dziedzinie militarnej, a take kulturalnej i ekonomicznej narody zachodnie maj tyle odpornoci i tak kolosalne zasoby twrczego mylenia, e zachodni sposb ycia przetrwa kade zagroenie nawet moliw okupacj sowieck po przegranej wojnie. yjc w Rosji byem przekonany, e jestemy oglnie rzecz biorc lepiej przygotowani do wojny anieli nasi przeciwnicy. Teraz nie jestem ju pewien, czy to prawda. Cywilizacja zachodnioeuropejska jest ywym organizmem. Umie przey trudne okresy, wyzdrowie po chorobach, i rozwija si w wielu nowych kierunkach. Nawet komunizm przyjby cywilizowane i liberalne formy, gdyby dotar kiedykolwiek do Europy zachodniej. URBAN Czy chce Pan powiedzie, e chocia zachodni sposb ycia" mgby przey przegran wojn, nasz zachodnioeuropejski ustrj spoeczny by nie przetrwa ? ZINOWIEW Wierz, e z wojn czy bez wojny zachodniego typu demokracja liberalna przetrwa dugo; myl natomiast, i zachodnie formy socjalizmu i komunizmu bd si rni od tego, co mamy w ZSRR. Nie mona zmusi Francuzw, Amerykanw czy Wochw, by yli jak Rosjanie: by tolerowali obozy, przymusowe roboty, cenzur, ndzn stop yciow, propagand ideologiczn i ca reszt. Po prostu na to si nie zgodz. URBAN Mwi Pan jak eurokomunista ZINOWIEW Nie odpowiadam po prostu na Pana pytania. URBAN Przedstawi mi Pan do optymistyczny obraz si i odpornoci spoeczestwa zachodniego. Co myli Pan na temat ZSRR? Powtarza Pan kilkakrotnie, ze Zwizek Sowiecki zagraa zachodniemu wiatu.

ZINOWIEW Tutaj znowu trzeba rozway typowe siy i saboci systemu. Zwizek Sowiecki jest silny, poniewa jest w stanie cigej mobilizacji; jest obozem wojskowym. Kady czowiek sowiecki zdolny do suby ma wojskowa rol jako szkolony rezerwista w siach zbrojnych. W wypadku mobilizacji nie trzeba mu mwi, co ma robi ani gdzie ma si uda: sam to wie, poniewa przeszed przez lata szkolenia i dyscypliny. URBAN Przeczytaem wanie ksieczk marszaka Ogarkowa, w ktrej apeluje on do ludzi sowieckich, aby przygotowali si psychicznie i fizycznie do wojny totalnej ZINOWIEW Tak ale nawet to nie jest potrzebne, poniewa ycie codzienne w Zwizku Sowieckim jest yciem surowej dyscypliny, ideologicznej propagandy, wicze paramilitarnych, itp. Reym sowiecki zawsze by i jest nadal w stanie wojny z nie-sowieckim wiatem. To jest jego wyrniajca cecha. URBAN co wszystko razem wiadczy o ogromnej sile militarnej systemu sowieckiego ZINOWIEW Tak, ale sia ta nie jest trwaa i nie przeksztaca si w sukcesy w sferze ekspansji imperialnej. Zaczn moe od tej drugiej sprawy. Kiedy sowietolodzy zachodni badaj potencja militarny Zwizku Sowieckiego, nie uwzgldniaj oni jednego niezwykle wanego czynnika, mianowicie charakteru Rosjan. W kraju nastawionym na podbicie wiata potrzebni s ludzie, ktrzy umieliby ten wiat podbi. Potrzebni s ludzie, ktrzy (susznie czy nie) czuj si wysi od reszty ludzkoci oraz maj si woli i zdolnoci organizacyjne konieczne do wadania prowincjami swego imperium. Brytyjczycy, a take, na swj sposb, Francuzi i Niemcy odznaczali si tymi cechami. Rosjanie natomiast ich nie maj. To nie jest rasa panw. Historia sprawia, jak ju wspominaem, e zawsze przegrywali. Nie przywieca im adna misja imperialna; nie roszcz sobie te prawa, w odrnieniu od Francuzw, do narzucania swej kultury mniej szczliwym narodom. Lecz wasi zachodni badacze spraw sowieckich, ze swymi modelami, tabelami i statystykami, nie rozumiej tej decydujcej cechy historii rosyjskiej i rosyjskiego ducha. URBAN Zastanawiam si, do jakiego stopnia jest Pan zaznajomiony z pogldami, ktre gosili na ten temat zachodni uczeni. George Kennan, na przykad, w trakcie rozmowy ze mn w 1976 r., wyrazi pogld niemal identyczny z tym, co Pan przed chwila powiedzia: Nie przypisuj Rosjanom politycznej i ideologicznej zdolnoci do kontrolowania setek milionw zachodnich Europejczykw. Europejczycy okazaliby si dla nich, dziki swej liczebnoci, swej historii i dowiadczeniu, o wiele mniej podatni na kontrol i dyscyplin anieli ludno Europy wschodniej... Niemcy ... mieli o wiele wicej ludzi sprawnych, zdolniejszych urzdnikw, i wiksz pewno siebie anieli Rosjanie w jakimkolwiek okresie. Kiedy najedali na jaki kraj, mieli ludzi, ktrzy znali jzyk, umieli przej kontrol nad sieci telefoniczn i kolejow, i byli nie tylko zdolni do wykonywania wielu innych zada, lecz take obdarzeni doz pewnoci siebie wystarczajc do zdobycia pewnego szacunku ludzi miejscowych. Rosjanie natomiast do adnej z tych rzeczy nie byliby zdolni. Podobne przykady mona by zacytowa z wypowiedzi innych historykw zachodnich, ZINOWIEW wietnie tym lepiej, jeli Kennan to wszystko powiedzia niezalenie od moich spostrzee na ten temat. Trzeba pamita, e Rosjanie nie s ludmi, ktrzy mogliby wada wiatem. URBAN Czy nie przyznaby Pan jednak, i dziewitnastowieczni sowianofile byli innego zdania e caa ich filozofia wrcz wywodzia si z ich przekonania, e nard rosyjski w tym wiecie mia misj, misj mesjanistyczn? ZINOWIEW Owszem, mwili to ale byo to i jest absurdalne. Tego typu misja zakada przewag kulturaln, a to jest wanie to, czego Rosjanie nigdy nie mieli. Przy braku przewagi kulturalnej i przekonania, e jeste uprawniony i wrcz zobowizany do utrwalania tej przewagi, wszelki imperializm misjonarski jest zudzeniem. Rosjanie s na og leniwi, le zorganizowani i brak im jakiegokolwiek poczucia dyscypliny i samodyscypliny. Ich denie do kontrolowania innych narodw i przewodzenia" wiatu wieci nieobecnoci. S by moe na tyle silni, aby uniemoliwi Amerykanom narzucenie wiatu wasnej hegemonii, lecz ich samych na to nie sta URBAN co te wielokrotnie powtarza Zbigniew Brzeziski, i jako osoba prywatna, i jako czonek administracji, dodajc na uytek amerykaskich neoizolacjonistw, e nie ma faktycznie innej alternatywy anieli amerykaskie przewodzenie wiatu. ZINOWIEW Rosyjska nieudolno i wrcz niech do narzucania przywdztwa jest niesamowita. Pamitam, e podczas mojej kariery wojskowej byem niezdolny do narzucania swojej woli wasnym podwadnym. Pomylaby Pan, e miaem pod komend cay szwadron lotniczy. Skde. Miaem pod sob trzy, trzy (!) osoby a nie byem w stanie powiedzie tej nieszczsnej trjce podwadnych, co maj robi. Kady z nich szed wasnymi drogami. Pniej, w Moskwie, byem przez krtki czas przewodniczcym mojego kolektywu uniwersyteckiego, ale porzuciem to jako co bardzo niemiego. URBAN Niemiego w jakim sensie? ZINOWIEW W tym sensie, e nie umiaem kontrolowa ludzi, ktrzy do niego naleeli. Co wicej, nie chciaem tego robi. Jestem typowym Rosjaninem: nie miaem najmniejszej ochoty rozporzdza tymi ludmi. Wiedziaem, e kady z nich mia inne skonnoci i potrzeby psychologiczne. Dlaczego ja mam ich ujarzmia? Zgodzi si Pan zapewne, i nie jest to nastawienie, ktre prowadzi do ekspansji imperialnej i tworzy zadowolonych imperialistw.

URBAN Niemniej pod koniec wojny, kiedy Armia Czerwona posuna si na zachd, na wszystkich szczeblach wojsk sowieckich duo byo mowy o parciu do Atlantyku" zamiast zatrzymania si na anglo-amerykaskich liniach. Czy nie by to powszechny wyraz ambicji imperialistycznej? ZINOWIEW Mam dwie uwagi. Parcie do Atlantyku" byo moe w tym czasie hasem w armii sowieckiej, ale mwimy w tej chwili o charakterze Rosjan. Nie wszystkie sowieckie oddziay wojskowe skadaj si z Rosjan, a sztab wojsk sowieckich nie jest nawet teraz zdominowany przez Rosjan jest w wikszej mierze ukraiski. Po drugie, haso to rzuci Stalin, ktry by Gruzinem. Nie mona wic twierdzi, e parcie do Atlantyku stanowio imperialne denie Rosjan. Tak czy inaczej sam pomys by groteskowy, poniewa podbj wiata nie by czci psychologicznego szkolenia Armii Czerwonej. Ta wojna bya defensywna. Nie bylimy przygotowani do wadania Europ zachodni. URBAN Co by byo, gdyby inny przywdca o elaznej woli, podobny troch do Stalina, doszed do wadzy na Kremlu w warunkach wojennych czy nie mgby on poprowadzi za sob imperium i Armii Czerwonej (motywowanej uczuciami podobnymi do tych, ktre Panu przywiecay, kiedy walczy Pan przeciwko Hitlerowi) do ekspansji imperialnej pod hasami obrony? I czy ten ekspansjonizm nie byby take w wikszej mierze automatycznie rosyjski? ZINOWIEW Nigdy wicej nie moe doj do wadzy w ZSRR posta typu Stalina. Stalin by zjawiskiem wyjtkowym. By dzieckiem Rewolucji: reprezentowa modo spoeczestwa komunistycznego i by dla nas niewtpliwie najwiksz postaci dwudziestego wieku. Rewolucji da pocztek Lenin, ale ten nowy twr dopiero pod Stalinem zacz si rozwija, dowiadcza radoci ycia i prbowa osign te czsto nieosigalne cele, po ktre sigaj modzi ludzie w kadej epoce i w kadej cywilizacji. URBAN Czy nie ma Pan naprawd na myli tego: stalinizm by co prawda okropny dla tych, ktrzy byli we uwikani, ale ja miaem lat osiemnacie, troch pienidzy w kieszeni, soce wiecio i dziewczyny byty adne? ZINOWIEW Pana wyobrania jest bogatsza od mojej dialektyki. URBAN Powiedzia Pan przed chwil, e sia sowiecka nie jest trwaa ZINOWIEW Tak. Chciaem przez to powiedzie, e podczas gdy spoeczestwo zachodnie mona trafnie porwna ze zdrowym organizmem w peni zdolnym do wyzdrowienia, system sowiecki jest chory i atwo jest go wepchn w chorob nieuleczaln, poniewa ma on raka, raka spoecznego, w samym swoim centrum. Jest to spoeczestwo nietwrcze, zahamowane w rozwoju, umierajce. URBAN Znw nie umiem nady za Pana dialektykq. Podczas tej rozmowy powtarza Pan wielokrotnie (a take, oczywicie, wielokrotnie pisa w swoich ksikach), e system sowiecki jest bardzo silny, e jego potencja wojskowy jest na Zachodzie niedoceniany, i e jest on, oglnie rzecz biorc, symbolem spoeczestwa, jakie w kocu obejmie ca ludzko. A teraz znw mwi Pan, ze system sowiecki ma raka. Czy moe Pan mi wyjani swoje rozumowanie? Jeli system sowiecki jest tak saby dlaczego jest on tak silny? ZINOWIEW Jest to za obszerny temat. Charakter i przyszo spoeczestwa sowieckiego bdziemy musieli zostawi jako temat do innej rozmowy. VI URBAN Niech Pan sobie wyobrazi, e jest luty 1917 r. i e umie Pan przewidzie ofiary, ktre ma pocign za sob rewolucja padziernikowa: wojn domow, masowe rzezie kolektywizacji i Wielkiego Terroru, Guag, dojcie do wadzy Hitlera w wyniku bdnej oceny stanu Republiki Weimarskiej przez Stalina, itd. Czy nadal chciaby Pan, aby rewolucja padziernikowa miaa miejsce? Jest to pytanie, ktre Pan sam zada w ksice pt. wietlana przyszo, lecz na ktre odpowiedzia Pan w sposb dwuznaczny. ZINOWIEW Tak, walczybym dla rewolucji dzi albo jutro. Napisaem ca ksik na temat mojej opozycji wobec stalinizmu (wysza po rosyjsku latem 1983 r.); lecz gdybym mia wybiera midzy yciem w naprawd potwornych czasach Stalina a yciem w epoce agodniejszej i wygodniejszej, bez wahania wybrabym czasy stalinowskie. Nie chc si za bardzo powtarza. Powiem wic tylko raz jeszcze, e czasy Stalina byy czasami idealizmu, powicenia i nawet heroizmu. Mielimy w yciu cel i walczylimy o niego. Nieczsto w historii bywa to moliwe. URBAN Ale czy moe Pan sobie wyobrazi, przywoa sobie na nowo, krzyki torturowanych i umierajcych, wieszania i rozstrzeliwania, ktre (jak Pan przed chwil powiedzia) zdziesitkoway Pana rodakw za Stalina i Lenina, powodujc mier o wiele wikszej iloci ludzi anieli mg sobie przypisa Hitler we wszystkich swoich obozach koncentracyjnych i nadal utrzymywa, e rewolucja bolszewicka jest czym, o co walczyby Pan od nowa? ZINOWIEW Zdarzenia, ktre Pan opisuje, byy tragiczne, ale nie zbrodnicze. Rewolucja przyniosa szkolnictwo, sub zdrowia, awans spoeczny i nowy pocztek. Wszystko to ju przedyskutowalimy. Niektrzy ludzie zginli; innym si powiodo. Gdyby policzy ludzi, dla ktrych rewolucja stanowia wielk now szans, i tych, dla ktrych bya tragedi, zdumiaby si Pan, o ile wicej jest tych, ktrym rewolucja przyniosa korzyci, anieli tych, ktrzy na niej stracili.

URBAN A wic po przeliczeniu ludzkie ofiary byy w peni uzasadnione ZINOWIEW Ludzkie ofiary" to jest pojcie, ktre ju zawiera ocen moraln. Jest nie do przyjcia, kiedy mwimy o historii. Moralno nie ma tu nic do rzeczy. Historia posza torem, ktrym posza. Moim zadaniem jest przyj to do wiadomoci i przeprowadzi analiz skutkw URBAN jako czowiek sowiecki ZINOWIEW jako kto, kto urodzi si w spoeczestwie sowieckim i wie, e w cigu tysica lat nie da si go zniszczy. Musimy przyj je takim, jakim jest, stara si je ulepszy i wspy z nim jak najlepiej moemy. To jedno ma znaczenie dla mnie i dla ludzi sowieckich. URBAN Wydaje mi si, e jest Pan dwojako intelektualnie i emocjonalnie zwizany z systemem sowieckim, i e wskutek tego jest Pan przeze niemal zahipnotyzowany, jakby przez jaki nieodparty i ywioowy fakt. Czy jednak kto tak bardzo zaangaowany jak Pan jest w stanie rozszerzy nasze zrozumienie Zwizku Sowieckiego? Czy te moe zrozumienie to jest paradoksalnie zwikszone przez sam wanie fakt, e jest Pan zaangaowany? Nie jest w kocu codziennym wydarzeniem, eby znany dysydent przypomina nam o rzekomych siach i zaletach systemu, ktry skaza go na wygnanie. W tym te, e si tak wyra, pikantno stanowiska, ktre Pan zajmuje, i szczeglny powd Pana sawy. Czy zdaje Pan sobie spraw z tej roli? Czy te moe wypracowa j Pan sobie wiadomie, aby odrni si od innych wygnacw sowieckich i tym samym zdoby sobie miejsce na pierwszych stronach gazet? ZINOWIEW Jestem czowiekiem sowieckim i naukowcem, i pochlebiam sobie, e wiem, o czym mwi. Na pytanie, czy Pana zrozumienie sprawy zwikszone jest przez to, co mwi, czy te raczej przez fakt, e to ja to mwi, nie jestem w stanie odpowiedzie. Fakty s bardzo proste. Moemy, praktycznie rzecz biorc, wyj z zaoenia, e system sowiecki przetrwa a do koca historii ludzkoci. A wic pytanie, ktre musz sobie zada nie brzmi: Jak pozby si tego systemu?", poniewa wiem wietnie, e zrobi tego nie mog, lecz raczej: Jak skoni system do zaopatrzenia mnie w lepsze mieszkanie, wicej ywnoci, mojego miasta w lepszy system kanalizacji, itp.?" Tego typu pytania maj sens. A pastwo? A partia? Rwnie dobrze mona martwi si gbokoci morza lub ludzk miertelnoci. URBAN Ale gdzie w tym wszystkim podzia si rosyjski idealizm? Dziewitnastowieczna historia i literatura Pana kraju skadaj si na jedn wielk sag modych ludzi, bezinteresownych i pragncych czsto zupenie nierealnie uspokoi swoje sumienia przez ocalenie ludzkoci i ludu rosyjskiego. Bez nich wasza rewolucja padziernikowa byaby nie do pomylenia. A mimo to stoi tu przed nami wybitny rosyjski matematyk i filozof, ktry dziki swym satyrom na spoeczestwo sowieckie osign wiatow saw, i mwi nam, e wszystkie myli o zmianie w systemie sowieckim musz ograniczy si do lepszego systemu kanalizacji. Co by o tym pomylaa Wiera Zasulicz? ZINOWIEW Ach, ale przed rewolucj wiele rzeczy byo moliwych, ktre nie s moliwe teraz. Nie sposb by idealist, kiedy si stoi na autostradzie naprzeciwko nadjedajcej pidziesiciotonowej ciarwki. Sprawy materialne, o ktrych wspomina Pan z pewn pogard, nie s dla nas trywialne. Kiedy gwnym problemem yciowym jest dodatkowe pi metrw powierzchni mieszkaniowej, czy dostp do sklepu z ywnoci, czy te lekarstwo, ktre moe ocali ycie dziecka to, co na Zachodzie wydaje si trywialne, nabiera ogromnego znaczenia URBAN a wic system ten osiga swj cel zapewnia sobie przetrwanie po prostu utrzymujc ludno w biedzie. Jedna grupa socjologw mwi nam, e ndza prowadzi do niepokojw i rewolucji; inna, e paraliuje wol i prowadzi do biernej zgody. Pana interpretacja przypadku sowieckiego wydawaaby si popiera to drugie stanowisko. A jeli tak, to czstkowe nadgryzanie systemu nic nie pomoe. Pomc moe tylko cakowita zmiana. ZINOWIEW Jak ju powiedziaem, jest to co, co praktycznie rzecz biorc musimy wykluczy, nawet jako wynik wojny. Ndza jest w Zwizku Sowieckim ogromna, a dostawy ywnoci i innych niezbdnych rzeczy gorsze, anieli kiedykolwiek od czasw wojny. Trudno sobie wyobrazi, jak sytuacja mogaby si pogorszy. Wszystko to oczywicie ogranicza w ludziach zapa reformatorski do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Denia ambitniejsze s sparaliowane, a oznacza to take, gdy si uwzgldni wszechobejmujcy charakter pastwa komunistycznego, parali wszelkiego idealizmu i powicenia dla oglnego dobra, jakie widzielimy w dziewitnastym wieku. Niech Pan pomyli przez chwil o tym, w jaki sposb przecitny sowiecki student lub nauczyciel stara si polepszy sw sytuacj przez przyjcie na studia doktoranckie lub awans do stanowiska docenta. Ot nie bdzie on chcia przeciwstawi si samemu systemowi uniwersyteckiemu, nie mwic ju o systemie sowieckim. W rzeczy samej, oba te systemy s dla niego zupenie wygodne. C wic uczyni? Drobnymi, chytrymi krokami bdzie si posuwa wewntrz systemu. Zachowywa si bdzie tak, aby przekona przeoonych, i jest odpowiedni osob do awansu. Jak to zrobi? Zrobi to wrczajc odpowiednim ludziom prezenty" lub po prostu apwki, a nawet piszc donosy. W ksice Homo Sovieticus pisaem szczegowo na temat donosw. Teraz powiem tylko, e donosy s w spoeczestwie sowieckim powszechnie przyjt praktyk. Jest to sposb ycia zupenie naturalny. W cikiej walce o trwanie czowiek pomaga sobie jak moe. Dla przecitnego sowieckiego obywatela, modszego czy starszego, wane s: wyywienie, mieszkanie, odzie, obuwie, zdrowie i awans. Nie ma po prostu ani miejsca, ani dodatkowej energii na taki idealizm, jaki przywieca Rosjanom w dziewitnastym wieku.

URBAN Ale co si stao z tradycyjnym rosyjskim pragnieniem prawdy" z odmow przyjcia kamstwa goszonego przez wadze? ZINOWIEW Student wyraajcy opini, e system sowiecki lub partia opiera si na kamstwie, zostaby natychmiast wyrzucony z Komsomou. Jego szans zatrudnienia byyby powanie zagroone. Nie jest to wic dla niego moliwe. Poza tym wikszo modziey w peni akceptuje ten system, wcznie z oficjalnym zakamaniem, aczkolwiek, jak kada modzie, odnosi si krytycznie do takich czy innych jego stron. URBAN Aleksander Soenicyn postawi zasad przesta kama" na pierwszym miejscu wrd swoich da. Z tym zapewne by si Pan zgodzi? ZINOWIEW Jest to danie absurdalne. W systemie sowieckim nie sposb y bez kamania. Ale musimy przyjrze si uwanie temu sowu kama" i zastanowi si, co ono naprawd znaczy. Ot w zachodnim znaczeniu kamstwo" jest czym wyranie potpianym, poniewa jest to negacja prawdy. W ZSRR jest inaczej. W Zwizku Sowieckim yje okoo 50.000 pisarzy. Nie mog oni pisa prawdy" w znaczeniu zachodnim, niemniej tego co pisz nie mona te nazwa kamstwem. Sowiecka ideologia i zwyczaje okrelaj granice, ktrych pisarz musi si trzyma. Musi on si wysawia w ramach danej ortodoksji jzykowej. Ale jego czytelnicy dobrze znaj klucz do tej ortodoksji. Umiej odczyta, co autor ma na myli, chocia zachodnim czytelnikom moe si wydawa, e autor pisze kamstwa". Wszystko to Soenicyn za bardzo upraszcza. URBAN Powiedzia Pan przed chwil, e przyjmuje Pan system sowiecki jako fakt naturalny", ktrego Pan nie kwestionuje. Teraz wydaje mi si, ze chodzi o co wicej: o fakt naturalny, ktry wydaje si Pan popiera z nienaturalnym, jeli Pan pozwoli, zapaem jak na kogo, kogo reym sowiecki tak podle potraktowa. ZINOWIEW To, e zostaem w ten sposb potraktowany nie moe zmieni mojej zasadniczej oceny tego systemu. Jak Panu wiadomo, nie wahaem si nigdy ostro krytykowa rozmaitych jego stron. Potpiaem w nim braki ywnoci, okropn sytuacj mieszkaniow i wiele innych wad. yj teraz w Europie zachodniej. Mam wyywienia pod dostatkiem, mam porzdne mieszkanie i trzy ubrania, ale prosz mi wierzy, e oddabym to wszystko, i wicej, jelibym mg by znowu czci sowieckiego kolektywu. URBAN Na czym dokadnie polega dla Pana magnetyzm kolektywu" sowieckiego? ZINOWIEW ycie sowieckie jest przeniknite poczuciem wsplnego celu, co daje siln orientacj wraz z now, bogatsz wiadomoci. Czowiek czuje, e mimo wszystkich bdw jednak posuwa si naprzd. Nikomu na Zachodzie nie jest dane dowiadczy podobnego uczucia. URBAN Poczucie misji moe nawet fanatyzm? ZINOWIEW Jest to po prostu cay sposb ycia ycia kolektywnego. Homo sovieticus nie jest indywidualist, by moe nie jest nawet jednostk. Wszelka prba okrelenia go musi si zacz od odnotowania, e naley on do pewnej grupy i nie daje si poza ni pomyle. Na tym te, nawiasem mwic, polega moja wasna tragedia na Zachodzie. Nie mam grupy. Jestem jak ryba bez wody, podobnie jak wszyscy sowieccy ludzie, nawet najbardziej zagorzali dysydenci na wygnaniu. Mieszkajc w Londynie czy w Paryu, cigle nosz ze sob sowiecki system. URBAN Pisze Pan w Homo Sovieticus, ze sowiecki kolektyw jest najsprawiedliwszym systemem na wiecie". Nie tak wyobraamy sobie zazwyczaj kochoz czy stachanowowski zesp fabryczny. Przeciwnie, mylimy na og, e kolektyw sowiecki jest jednym z najbardziej niesprawiedliwych systemw w historii nowoczesnej, poniewa jego podstaw s surowa dyscyplina, kontrola myli, destrukcja osobowoci i bardzo niska stopa yciowa. Czy nie mamy racji? ZINOWIEW Mamy tu znowu spraw niezrozumienia. Czonkowie prymitywnego szczepu w Polinezji czy w Afryce s szczliwi, poniewa nale do kultury tego szczepowego spoeczestwa w sposb cakowicie zintegrowany. Nie s jednostkami". Pojcie indywidualizacji wydawaoby si im bezsensowne. Dla ludzi sowieckich take, zachodnie pojcie jednostki" jako istoty, ktra ma pewne prawa i zasuguje na szacunek niezalenie od spoecznego otoczenia, ktre j podtrzymuje, jest po prostu niezrozumiae. URBAN rzeczywicie, prawd jest, e chrzecijastwo byo przyjte pno i (w szczeglnoci) le na ziemiach rosyjskich ZINOWIEW nie interesuje mnie w tej chwili, czy tak byo, czy nie. Prawd jest natomiast, e pojcie jednostki jako dziecka Boego nosiciela nader wanego sumienia zniko zupenie z sowieckiego sposobu mylenia. Ludzie sowieccy wychowywani s od dziecistwa na zasadzie, e stanowi cz grupy, i po takim wychowaniu nie umiej myle o sobie w aden inny sposb. Bycie osobowoci" lub jednostk" kojarzy si z dziwacznoci, nieodpowiedzialnoci i lekcewaeniem bliniego. Wemy mnie samego za przykad. W moim Instytucie na Uniwersytecie Moskiewskim znaem bardzo wielu ludzi. Byem wiadom ich nastawienia w stosunku do mnie negatywnego czy pozytywnego i oni byli wiadomi mojego nastawienia w stosunku do nich. Bylimy do siebie przyzwyczajeni. Bylimy grup. Za kadego z nich oddabym ycie.

Porwnajmy to teraz z moim yciem w Europie zachodniej. Wykadam w wielu zachodnich krajach, pisz ksiki i artykuy i wystpuj w telewizji. Pisz o mnie: Zinowiew jest mdrym czowiekiem", Zinowiew jest wielkim satyrykiem", i tak dalej. Dostaj nawet listy od swoich entuzjastw. Ale czy cokolwiek z tego ma dla mnie wielkie znaczenie? Nie ma. Nie znaczy to dla mnie nic, poniewa yj w stanie intelektualnego odosobnienia, podobnie jak wikszo Francuzw, Amerykanw i Niemcw: kady w swoim przegrzanym, przesadnie umeblowanym getcie; kady walczcy z przygnbieniem i rozpacz, jakie wynikaj z sytoci, izolacji i braku wyszego, wsplnego celu. Lecz gdyby kto z sowieckiego Zwizku Literatw wyrazi opini, e uwaa mnie za dobrego pisarza to byoby dla mnie bardzo wane! URBAN Ale przecie sowiecki Zwizek Literatw to s ci sami ludzie, ktrzy wygnali Pana ze spoeczestwa sowieckiego i narzucili Panu poniajce ycie na Zachodzie. Jak wic moe Pan uznawa ich wyroki co do tego, czy Pana ksika jest dobra czy za? ZINOWIEW Ryby mog y tylko w wodzie, ptaki w niebie. Ja jestem ryba i nale do sowieckiego jeziora. Nie mog, jakkolwiek bym si stara, sta si ptakiem. Moe Pan uywa wszystkich swoich umiejtnoci, eby mnie przekona: Pole z nami: popatrz, jakie adne niebo, jak sonecznie", a ja nie bybym w stanie tego zrobi, poniewa nie jestem ptakiem. Std mj argument, e pochwaa ze strony sowieckiego Zwizku Literatw jest nadal jedyn rzecz, ktra ma dla mnie znaczenie. Jestem czowiekiem sowieckim. URBAN Bardzo to jednak dziwne, ze jako wygnaniec ze Zwizku Sowieckiego za antysowieckie zachowanie pragnie Pan mimo to nadal zdoby ideologiczne uznanie od tych samych ludzi, ktrzy doprowadzili do Pana upadku ". Tomasz Mann nie stara si zdoby od Goebbelsa pochway za ksiki, ktre napisa w Stanach Zjednoczonych. Pochway ze strony narodowosocjalistycznych uczonych czy dziennikarzy byy dla niego, przeciwnie, wysoce enujce. ZINOWIEW Ludzie sowieccy nie mog pozby si swojej tosamoci. Mog by dysydentami, mog mieszka za granic, mog by od stp do gw antysowieccy a jednak ich sowiecki charakter bdzie si rzuca w oczy we wszystkim, co robi i pisz. Najbardziej nawet szczera literatura antysowiecka pisana jest w takt ideologii sowieckiej w takt negatywny. URBAN Chce Pan powiedzie, e teraz, po szedziesiciu szeciu latach, dyscyplina i psychologiczna manipulacja narzucone sowieckiemu spoeczestwu odniosy wikszy sukces, anieli wikszo z nas gotowa by bya przyzna? George Orwell mia w kocu racj ZINOWIEW Tak, jakiekolwiek by byy tego powody Czowiek Sowiecki jest na zawsze Czowiekiem Sowieckim. URBAN wypowiada si Pan do zjadliwie na temat izolacji" zachodniego czowieka w swoim getcie". Kiedy pomyl o tych milionach obywateli sowieckich, dla ktrych jedyn, i w wikszoci wypadkw nieosigaln, ambicj w yciu jest minimum izolacji w formie mieszkania, ktrego nie musz dzieli z innymi. Pana pogarda dla nas nie brzmi zupenie przekonywajco. Nie znam sytuacji spoecznej, do ktrej Sartre'owskie powiedzenie pieko, to inni" jest stosowniejsze, anieli do sowieckiego kolektywu. ZINOWIEW Nie zgadzam si, ale ma Pan racj w jednym: im duej yj na Zachodzie, i im bardziej moje ycie w Zwizku Sowieckim oddala si i traci wpyw, tym pikniej wyobraam sobie sowiecki kolektyw. Przyznaj, e wpywa to nieodparcie na to, co myl teraz: skonno do zapominania o nieprzyjemnych stronach ycia w kolektywie. VII URBAN Jak zachowayby si, Pana zdaniem, sprzymierzone" wojska wschodnioeuropejskie w wypadku wojny Zwizku Sowieckiego z innym pastwem? Czy zwikszyyby czy osabiay potg sowieck? ZINOWIEW Z pewnoci zwikszyyby si ZSRR. URBAN Czy chce Pan powiedzie, e wojska wgierskie, czeskie i polskie dobrowolnie zaryzykowayby yciem, aby pomc swym gnbicielom? ZINOWIEW Ale to wcale tak nie jest. Jako przykad wemy Polsk. Spora cz ludnoci Polski jest przypuszczalnie niezadowolona z socjalistycznego reymu w aktualnej jego formie; niemniej ogromna wikszo Polakw akceptuje ten system. Inaczej nic by teraz z tego systemu nie zostao. URBAN Mwi Pan, jak gdyby nic si nie wydarzyo na Wgrzech w 1956 r. i w Czechosowacji w 1968 r., jak gdyby Polska nie zaznaa nigdy stanu wojennego ani samookupacji, ktre zostay jej narzucone. Przecie reymy wschodnioeuropejskie trwaj tylko dziki ZSRR, i niczemu innemu ZINOWIEW Nie docenia Pan siy przyzwyczajenia i interesw. Spoeczny status quo w Europie wschodniej zwizany jest z interesami ogromnej iloci ludzi na kluczowych stanowiskach: biurokracja, klasa oficerska, zawodowe elity zatrudniane przez pastwo wszyscy oni zawdziczaj mu swoje dobra. I ta oligarchia z pewnoci nie przeciwstawi si Zwizkowi Sowieckiemu, pki jest przekonana, e tam le jej interesy. URBAN Tutaj take Pana ocena nie zgadza si z dobrze poinformowan opini na Zachodzie. Pamitam rozmow z Deanem Rusk, byym amerykaskim sekretarzem stanu, na ten wanie temat. By on przekonany, e kraje wschodnioeuropejskie

powanie osabiyby wojskowe moliwoci Zwizku Sowieckiego przez sabota sowieckich linii komunikacyjnych, zatrzymywanie sowieckich dywizji, itp. ZINOWIEW Nic z tego nie byoby moliwe. Sabota kady onierz sowiecki codziennie uprawia sabota w swojej jednostce. W ZSRR jest to cakiem normalne; a jednak system trwa. URBAN Drobna kradzie, zaniedbywanie obowizkw i nieposuszestwo w czasie pokoju, to jedno. Zorganizowany sabota Armii Czerwonej na skal krajow w czasie wojny jest, wydawaoby si, czym zupenie innym. Najwaniejsze linie komunikacyjne Armii Czerwonej prowadz przez Polsk, Czechosowacj i NRD. Zbuntowana ludno polska lub czeska, nie mwic ju o niezadowolonej polskiej lub czeskiej armii, przedstawiaaby dla wadz sowieckich ogromne problemy. To wanie, midzy innymi, mia na myli Rusk. ZINOWIEW Scenariusz Pana sam w sobie brzmi do logicznie, lecz, jak si bliej przyjrze, okazuje si absurdalny. Generaowie Armii Czerwonej nie s jednak kompletnymi gupcami. Polskie, czeskie i wschodnioniemieckie jednostki wojskowe s tak blisko zwizane z sowieckimi dywizjami, e wszelkie ich niezalene dziaania s praktycznie wykluczone. Dostawy amunicji i ywnoci, rekonesans, moliwoci naprawy i wymiany maszyn we wszystkich tych sprawach zdane s na wojska sowieckie. Przede wszystkim jednak stanowi one cz szyku bojowego i struktury dowdztwa, tak e nieposuszestwo na wiksz skal, a tym bardziej ju powstanie na skal narodow, s wykluczone. Prosz pamita, e podczas sowieckiej inwazji Czechosowacji w 1968 r. wojska czeskie, ktre byy spore i dobrze wyekwipowane, odgryway rol bezradnych widzw, poniewa wedug zintegrowanego szyku wojskowego Paktu Warszawskiego byy zwrcone na zachd. Tak czy inaczej jest wysoce nieprawdopodobne, eby wojska ,,sprzymierzone" dostay rozkaz penienia wanej suby w pierwszych szeregach. Ich zadaniem bdzie wzmocnienie i zakoczenie ataku rozpocztego przez wojska sowieckie, wykorzystanie i skonsolidowanie przewagi, wykoczenie oporu i dostarczenie si okupacyjnych. Tego typu dziaania atwo kontrolowa. URBAN A Polacy? Czy oni nie stanowiliby miertelnego zagroenia dla sowieckich linii komunikacyjnych? ZINOWIEW Nie wojska wschodnioeuropejskie, z polskimi wcznie, s ju za bardzo zintegrowane, aby si na co podobnego zdoby. Za pno, o wiele za pno, na moliwo zrealizowania takich nadziei. Oczywicie, gdyby imperium sowieckie zaczo si rozpada wskutek niepowodze wojskowych, wewntrznego rozkadu, czy obu tych przyczyn, ludno Europy wschodniej prbowaaby utwierdzi sw suwerenno narodow i przyczyniaby si do upadku imperium. Wtedy dopiero wszystkie czynniki przez Pana wymienione miayby znaczenie ale, moim zdaniem, nie przedtem. Europa wschodnia odzyskaby sw niepodlego w wyniku zagady imperium sowieckiego: nie byaby jedn z gwnych przyczyn tej zagady. Pana pytania dotycz problemu wystarczalnoci": ile lojalnoci i posuszestwa ze strony wojsk wschodnioeuropejskich wystarczy, eby zapewni sprawne funkcjonowanie sowieckiej machiny wojskowej we wczesnych stadiach wojny? Jako konkretny przykad wemy moj wasn karier wojskow. Jak ju wspominaem, podczas wojny jak i po wojnie byem zawzitym wrogiem Stalina. Mimo to walczyem za niego jak wszyscy, poniewa byem oficerem Armii Czerwonej i walczyem za niego jak najlepiej umiaem i z penym oddaniem. Ot w przypadku Polski mona dostrzec podobn sytuacj: Polacy penicy sub w wojsku polskim mog nie lubi Rosjan, polskiego reymu, zdawienia Solidarnoci, itp. Lecz s przykuci do Paktu Warszawskiego. System ten trzyma ich za gardo, a to zapewnia, e ich lojalno bdzie wystarczajca. By moe Kreml nie jest w stanie wzbudzi we wschodnioeuropejskich wojskach entuzjastycznej obrony ZSRR, ale wsppraca bez entuzjazmu wystarczy. URBAN Pozostajc przy polskim przykadzie, istnieje argument nastpujcy: polskie siy zbrojne, a w szczeglnoci ZOMO, nie zawahay si przed uyciem przemocy przeciwko wasnym braciom i siostrom; o ile mniejsze byoby ich wahanie przed strzelaniem do Niemcw! ZINOWIEW Ma Pan racj. URBAN wiadectwo historii sugeruje, e w wypadku stanu zagroenia wojennego zachodnie pastwa sprzymierzone chciayby liczy na to, e Europa wschodnia osabi potg militarn ZSRR nie w zaawansowanym stadium jego rozpadu, lecz w fazie wczeniejszej. Czy myli Pan, e mona by to osign oznajmiajc na przykad Wgrom i Rumunom, e ci z nich, ktrzy pierwsi wystpi przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu zyskaj dotychczas nie rozstrzygnite prawo wasnoci nad jakim spornym terytorium? ZINOWIEW Nie wszystkie wschodnioeuropejskie roszczenia terytorialne musiayby poczeka, a ustali si los imperium sowieckiego, lub przynajmniej do chwili, w ktrej los ten byby bliski ustalenia. Do tego czasu adna propaganda nie moe by skuteczna. URBAN Zastanwmy si nad moliwociami osabienia systemu sowieckiego w sposb pokojowy. Jak wszyscy wiemy, Kreml odgrywa znaczn rol w popieraniu tzw. zachodnich ruchw pokoju, jeli nawet sam ich nie stworzy. ZINOWIEW Tak, ruch pokoju" jest ostatecznie sowieck broni, jakkolwiek porednio bro ta byaby przez Sowiety wykorzystywana, i jakkolwiek szczera by bya dobra wola, ktra przywieca zachodnim pokojowcom". URBAN Dlaczego jest Pan przekonany, e ruch pokoju jest broni sowieck"?

ZINOWIEW Poniewa suy on za podstaw przygotowywania i prowadzenia masowych ruchw protestu. Kiedy funkcjonuj ju mechanizmy takiego ruchu, a ludzie maj wpraw w organizowaniu takiego typu protestu, mona ich wykorzysta do innych przeznacze. System sowiecki dziaa na podstawie kadr i komrek. Kreml jest wiadom potrzeby stworzenia sieci podobnie mylcych ludzi, ktrzy mog by wykorzystani dla sowieckich celw. Tak wanie rol odgrywa ruch pokoju". Jest to ko trojaski, przeciwko ktremu demokracje zachodnie niewiele s w stanie zdziaa: nikt bowiem nie jest przeciwko pokojowi", podobnie jak nikt nie jest przeciwko macierzystwu. URBAN Czy nie myli Pan, e mona by t propagandow obsesj pokojem" wyeksportowa z powrotem do Zwizku Sowieckiego i Europy wschodniej? Czy nie moglibymy na przykad powiedzie Ukraicom, e obecno takiej iloci rosyjskiej broni jdrowej na ich ziemiach w aden sposb nie zwikszyaby ich szans przeycia w wypadku wojny nuklearnej dokadnie to, co sowieccy marszakowie mwi Niemcom zachodnim? Czy moe Pan sobie wyobrazi ukraiskich uczestnikw demonstracji pokojowych " defilujcych na ulicach Kijowa z plakatami treci: Ukraiskie matki nie pozwol, by ich synowie umierali za wojn Andropowa", lub ,,KGB faszuje dokumenty, aby wyolbrzymia amerykaski arsena nuklearny", itp.? ZINOWIEW Absolutnie niemoliwe. Musi Pan zrozumie, e adna sia wewntrzna nie jest tak wielka, by osabi kremlowsk obsesj potgi militarnej. Gdyby sowieck gospodark byo na to sta, sowieccy marszakowie wypeniliby kad stodo chopsk czogami i karabinami maszynowymi. Dla reymu, cigle jeszcze niepewnego swojej prawomocnoci zarwno u siebie jak i na wiecie, jest to artyku wiary, e si militarn trzeba zwiksza za kad cen. Protesty wewntrzne, nawet gdyby byy wyobraalne w warunkach sowieckich, nie miayby najmniejszego wpywu. Potg sowieck i wiadomo tej potgi mona powstrzyma tylko przez rwnowan potg o takiej samej lub wikszej mocy. Gdyby sowiecka inwazja Afganistanu napotkaa na opr z Zachodu wtedy moe wpyno by to na ekspansjonizm sowiecki. Ale marsze pokojowe? Powiedziaem:,,^.)^ protesty wewntrzne byy wyobraalne" ot nie s one wyobraalne. Wydaje si, e Pan nie rozumie, do jakiego stopnia sowieckie spoeczestwo jest bierne i zdyscyplinowane. Jeli wadze ka ludziom manifestowa na rzecz pokoju" wyjd na ulice, niosc przepisowe plakaty pokojowe", i bd manifestowa na rzecz pokoju". Lecz jeli wadze sowieckie naka demonstracje na rzecz wojny, ci sami ludzie wyjd na ulice, by manifestowa na rzecz wojny. Nasi ludzie pogodzili si ze swym losem; s obojtni. Nie wierz, e mog mie wasn wol ani e mogliby j utwierdzi, gdyby j mieli. URBAN Ale czy w obliczu silnego ukraiskiego poczucia odrbnej tosamoci narodowej, a take czstego wrd nich poczucia, ze S obywatelami drugiej klasy pod rosyjskim panowaniem, nie moglibymy przypomina im przez nasze rodki przekazu: W wypadku wojny nuklearnej moecie znale si w wielkim niebezpieczestwie, poniewa na waszych ziemiach jest tyle rosyjskich rakiet. Okacie swoj wol niepodlegoci narodowej przez domaganie si usunicia obcych wyrzutni i przetrwajcie"? ZINOWIEW Mwi co podobnego byoby bezsensowne i bezuyteczne. URBAN Ale dlaczego? ZINOWIEW Poniewa musi Pan si postawi w sytuacji typowego Ukraica: w pierwszej chwili, owszem, moe on zareagowa pozytywnie; powie prawdopodobnie: tak, musimy pozby si tych rakiet. Ale po chwili namysu zda sobie spraw, e jest bezradny. W pracy i w domu jest czci grupy rosyjskiej. Jeli zachowa si niestosownie, straci prac i szans dostania innej. Bdzie mia plam na yciorysie, a moe te znale si w wizieniu. Jeli za podporzdkuje si rozkazom wyszych wadz, demonstrujc, wedug przykaza, na rzecz wojny lub pokoju, zostawi go w spokoju w tej mierze, w jakiej w totalitarnym systemie kogokolwiek zostawiaj w spokoju. URBAN Maluje Pan obraz bezgranicznej tyranii, w ktrej indywidualny protest jest nie tylko niemoliwy, ale wrcz nie do pomylenia. Ciekawe, w jaki sposb powstay wschodnioniemieckie, czeskie, wgierskie i polskie ruchy na rzecz reform ZINOWIEW To inna sprawa. Pozwoli Pan, e powiem co wicej na temat Ukraicw. Faktem jest, e Ukraicy wiedz wietnie o istnieniu rakiet na swoim terytorium i zdaj sobie spraw z niebezpieczestwa, jakie rakiety te przedstawiaj. Skd o tym wiedz? Ukraicy bardzo lubi spacery, a nie sposb chodzi pieszo po Ukrainie i nie widzie wszdzie tych rakiet. Po drugie, wszyscy mamy krewnych w Armii Czerwonej. Nasi chopcy wracaj do domu na urlop i opowiadaj nam, gdzie si znajduje ta bro i na co jest skierowana. Ot mwic Ukraicom w waszej propagandzie, e s pod staym zagroeniem przez obecno tych wszystkich rakiet sowieckich na swoim terytorium, mwi im Pan co, co sami od dawna wiedz. Ale to nie wszystko. Wikszo Ukraicw, uznajc niebezpieczestwo, jednoczenie powie: Tak, ale musimy broni si przed nuklearnym szantaem Amerykanw, Brytyjczykw i Francuzw. Bez tych rakiet Amerykanie mogliby nas zniszczy." URBAN Wic mwi Pan, e Ukraicy maj skonno do schizofrenii: s w poowie antyrosyjscy, ale drug polow wierz w to, co im mwi sowiecka propaganda ZINOWIEW Nie, tak nie jest. Ukraicy, jak zreszt wszyscy ludzie sowieccy, maj wielk wpraw w adaptacji spoecznej. W systemie totalitarnym warunkiem psychologicznego przetrwania jest racjonalizowanie. Ukraicy mwic: Tak, duo lepiej by nam byo bez tych sowieckich rakiet ale przecie trzeba co zrobi z zagroeniem amerykaskim", racjonalizuj co, czego i tak, jak wiedz, nie mog zmieni.

I taka racjonalizacja suy za psychologiczny pas ratunkowy. Co moesz powiedzie sobie i swojej rodzinie, jeli w sklepach nie ma misa? Nie moesz wini caego systemu ani wadz. System i wadze s dane; nie mona z nimi dyskutowa. Rwnie dobrze mona by zoy win na Boga" lub natur ludzk". Tumaczysz wic sytuacj kategoriami sowieckiej ideologii: win za brak misa skadasz na Polakw i Czechw, ktrzy poniesione przez was ofiary wojenne odpacaj tak oto kompletn niewdzicznoci. Lub te winisz Amerykanw, ktrzy swoim zagroeniem nuklearnym zmusili wadze sowieckie do zbierania zapasw ywnociowych na przyszo. URBAN Poruszylimy znw podstawowe rnice midzy Pana nastawieniem a naszym na Zachodzie. Mwi Pan, e system i wadze sowieckie s ..dane", jakby jaka bezosobowa sia, ktrej nic ludzkiego nie zdoa zmieni, narzucia je ludziom sowieckim. My na Zachodzie nie wierzymy, e systemy polityczne powstaj i trwaj w warunkach bezosobowych. Wierzymy, i ja osobicie te wierz, e system sowiecki istnieje, poniewa ludzie sowieccy go toleruj, a skoro go toleruj, musz przyj czciow odpowiedzialno za swoje wasne nieszczcia, a take za nieszczcia, ktre ten system narzuca innym. ZINOWIEW Prawda jest taka: zachodni historycy po prostu nie s w stanie zrozumie sowieckiej mentalnoci. Wydaj si myle, e kategorie stosowne w zachodnich warunkach bd rwnie dobrze stosowalne w warunkach panujcych w spoeczestwie sowieckim. Myl, e pojcia prawdy", wolnoci", demokracji", ludzkiej godnoci", praw jednostki" maj w spoeczestwie sowieckim t sam wag i to samo znaczenie, co w demokracjach parlamentarnych. Ot nie maj. Nie mona zachodniego ruchu pokoju" przenie do Zwizku Sowieckiego, poniewa kontekst jest tam zupenie inny. Rozumiem, e chce Pan zdemoralizowa spoeczestwo sowieckie, lecz aby to zrobi, musi Pan atakowa szczeglnie sabe miejsca: braki ywnociowe, ze warunki mieszkaniowe, niedostatek i zy gatunek odziey, brak niektrych lekarstw, przywileje i korupcj w szkolnictwie, itp. To s sprawy, o ktre martwi si ludzie sowieccy. To s nagie nerwy sowieckiego spoeczestwa. Natomiast mwienie Ukraicom, e s nie do wolni" lub pokazywanie rosyjskim zwizkowcom Solidarnoci jako przykadu, za ktrym powinni pj, pokazuje niezrozumienie sowieckiej rzeczywistoci. URBAN Wpadlimy w bdne koo. Zaczlimy t dug rozmow od spostrzeenia, e zachodni uczeni, dyplomaci i dziennikarze s, Pana zdaniem, niezdolni do zrozumienia systemu sowieckiego, i koczymy na tym samym. Czy wic rozmawialimy na prno? Myl, e nie. Pana wyjanienia ogromnie zwikszyy moj wiedz o Czowieku Sowieckim cho jestem nadal tak samo skonfundowany i zakopotany, co wiele godzin temu. By moe to nieugite wypowiadanie paradoksw w kocu wyjania rzeczywisto. By moe przepa pomidzy wartociami, ktre wpaja ludziom system sowiecki a tymi, ktre my na Zachodzie uwaamy za niezbdne dla wolnego i godnego ycia ludzkiego, jest ju nie do pokonania. Podstaw znacznej czci tego, co Pan w cigu tej rozmowy wypowiada, wydaje si idea Lenina, e wolno jest zrozumieniem koniecznoci". Jeli istnieje jakakolwiek idea, ktr wolny wiat odrzuca, i ktr musi odrzuci jeli ma pozosta wiernym wasnej istocie, to jest to leninowska negacja wolnoci ludzkiej w imi wolnoci ludzkiej. Osobicie mam na tyle optymizmu historycznego, aby wierzy, e Czowiek Sowiecki jest zjawiskiem przejciowym e denie do wolnoci jest tak fundamentalnym warunkiem ludzkiego ycia, e przetrwa uparcie nawet tam, gdzie dowiadczenie wolnoci jest niemoliwe, a jej zewntrzne wzory zniszczone. Ale to jest temat do innej rozmowy. Dzikuj Panu za wspprac.