KARAKTERISTIKE SVEEG I OVRSLOG MLAZNOG BETONA I METODE ISPITIVANJA Rezime: Karakteristike sveeg i ovrslog mlaznog betona se delom razlikuju

od osobina uobiajenih betona zbog zahteva koje treba da ispuni pri odreenoj starosti. Razlog su sami zahtevi proistekli iz uslova ugradljivosti, obradljivosti, fluidnosti, viskoziteta, odsustva segregacije i smanjenja odskoka pri ugradnji. Sastav sveeg mlaznog betona ine uobiajene komponente i ispituju se standardnim metodama za klasian beton. Poetak ovravanja mlaznog betona je bitan sa stanovita poloaja u konstrukciji i prostoru: stabilizacija kosine, tunelska podgrada, brza ojaanja konstrukcije, sanacije pojedinih elemenata i sl. Zbog prisustva pojedinih komponenti, koje izazivaju razliite efekte u trenutku nanoenja mlaznog betona, potrebno je povoljno izabranom metodom utvrditi ponaanje mlaznog betona u razliitim vremenskim intervalima nakon ugradnje. Oblik pojedinih konstruktivnih elemenata, poloaj ugradnje i niz drugih faktora su dodatna komplikacija koja se mora uobziriti kao bitan uslov za kvalitet sveeg i mladog mlaznog betona u razliitim starostima (sve, mlad, ovrsli beton pri starostoma od 1, 7 i 28 dana). Praktinu primenu mlaznog betona treba da prate i adekvatne metode za utvrivanje kvaliteta u svim fazama primene mlaznog betona kao i potreba da se utvrde i nove, praktinije, metode ispitivanja pojedinih karakteristika mlaznog betona.

THE QUALITIES OF FRESH AND HARDENED SHOTCRETE AND THE METHODS OF INVESTIGATIONS Summary: The features of fresh and hardened shotcrete are quite different from the features of default concrete becuse of demands which should be fullfilled concerning the age. The reasons are demands which proceed from placeability, workability, fluidity, viskosity, the absence of segregation and reducing the rebond at setting. The content of fresh shotcrete are components which are usual for default concrete. They are tested by defaul methods as for clasical concrete. The starting of hardening of shotcrete is very important from the angle of position in construction and the space: the stabilization of the slope, the tunnel bar , the fast reinforcing of construction, the rehabilitation of some elements and etc. Becuse of presence of some components which cause the different effects in the moment of placing shotcrete , it is very important to identify the demeanour of shotcrete in different time intervals after setting. The shape of some constructing elements, the position of of setting and the whole range of other factors are additional complication which must be regarded as very important condition for the good quality of fresh and young shotcrete in different age ( fresh, young, hard at the age of 1,7, and 28 days). The simple use of shotcrete should be followed by the appropriate methods for quality test in all phase of placing of young shotcrete as if the need to identify the new methods, more simple and

1. UVOD esto se u graevinskoj praksi pojavljuju zahtevi za betoniranje pojedinih konstruktivnih elemenata u koje se, zbog odreenih zahteva, ne moe ugraditi beton uobiajenih osobina, odnosno uobiajenih postupaka ugradnje. Nekada je to u pitanju poloaj konstruktivnog elementa, zahtev za ojaanjem konstrukcije, brzina ovravanja, sanacija dela ili konstrukcije u celini i tome slino. Potrebne karakteristike sveeg mlaznog betona za uspeno betoniranje bi bile: ugradljivost, obradljivost, odsustvo segregacije, smanjenje odskoka pri nanoenju, zahtev za prirastom poetnih vrstoa, ostvarenje projektovanih karakteristika ovrslog betona i posebnih svojstava. Pravim odgovorom na postavljene zahteve pokazao se mlazni beton. Ve dui period primena mlaznog betona u praksi pokazuje dobre rezultate sa vie aspekata: brzina ugradnje, smanjenje broja radnika pri ugradnji, osobine ovrslog betona, trajnost i poveanje opteg kvaliteta izvedenih radova. Mlazni beton moe biti ugraen metodom suvog i mokrog postupka [19]. Ako ga primenjujemo kao zamenu za rudarsku podgradu mlazni beton mora ispuniti uslove sekundarnog stanja napona koje se formira posle iskopa tunelskog otvora [9]. U sluajevima stabilizacije kosina prije primene mlaznog betona potrebno je pravilno razmotriti parametre tla i njihovog odreivanja [10]. Sve vea primena pri sanaciji konstrukcija metodom ojaavanja preseka [16] kao i pogodnosti odravanja (maintability) [4] te pojava zakonske regulative [15] u projektovanju i izvoenju radova na sanaciji objekata u seizmikim podrujima, mlaznom betonu, kao racionalnom konstruktivnom materijalu, namee i zahteve koje mora da ispuni. Postojanje standardnih metoda ispitivanja sadranih u [11] potrebno je inovirati kako bi bila adekvatnija i omoguila primenu i pozitivnih iskustava iz prakse kao i prorauna konstrukcije na osnovu ispitivanja iz prakse [14]. U sveem betonu, pa i mlaznom, potrebna fluidnost ne sme biti naruena segregacijom u bilo kojem obliku [20]. Poveanje vrstoe na zatezanje ovrslog mlaznog betona, kao i postizanja niza povoljnih efekata postie se mikroarmiranjem [21]. Metode prorauna prikazane u [17], kao i uslovi za granulometrijski sastav datih u [13] su polazne osnove za projektovanje mlaznog betona. Da bi bili ispunjeni pojedini zahtevi kvaliteta mlazni beton mora da ima odreenu tiksotropnost i zahtevanu brzinu ovravanja. Tehnoloki razvoj na polju hemijske industrije, koji je doveo do pojave aditiva za beton sa novim hemijskim osnovama, omoguio je da se upotrebom superplasrtifikatora i ubrzivaa, kao i uz upotrebu mineralnih dodataka visoke finoe mliva (elektrofilterski pepo, zgura visokih pei, silikatna praina, filer ...) ostvare ovakva svojstva betona. Mikroarmiranjem poveava se vrstoa na zatezanje mlaznom betonu. Pri eksperimentalnim ispitivanjima osim uobiajenih metoda ispitivanja osobina sveeg i ovrslog mlaznog betona primenjuju se i inovirane metode ispitivanja iji je prvenstveni zadatak da to primerenije definiu pojedinu karakteristiku betona i da na praktiniji nain odrede granice primenljivosti. Da bi smo dobili eljenu informaciju o postignutom kvalitetu mlaznog betona ispitivanja u laboratoriji su orjentaciona a rezultati dobijeni na uzorcima sa probnih polja uraenih sa konkretnim tehnolokim postupkom i mainama su merodavna za ocenu. Iskustva steena na ugradnji slinih objekata ili postupaka obavezno se moraju proveriti sa konkretnim materijalima i tehnikom na opitnim poljima i ispitivanjima na uzorcima uzetim na mestu ugradnje.

2. IZBOR KOMPONENTNIH MATERIJALA I NJIHOV UTICAJ NA KARAKTERISTIKE SVEEG MLAZNOG BETONA 2.1. USLOVI PROJEKTA I TEHNOLOKI ZAHTEVI 2.1.1. OSNOVNI ZAHTEVI ZA KVALITET SVEEG I OVRSLOG BETONA Uobiajeni zahtevi za kvalitet sveeg betona su: konzistencija betona, sadraj vazduha, temperatura meavine, zapreminska masa te poetak vezivanja betonske smee. Uobiajeni zahtevi za kvalitet ovrslog betona su: zapreminska masa, vrstoa betona na pritisak i zatezanje, modul elastinosti, kao i veliine skupljanja i teenja. Za utvrivanje pojedinih osobina sveeg i ovrslog betona postoji niz razliitih metoda koje su standardizovane i u kojima se precizno definie predmet standarda, podruje primene, uzimanje uzorka, potrebna oprema za ispitivanje, postupak ispitivanja te ocena rezultata dobijenih ispitivanjem. 2.1.2. POSEBNA SVOJSTVA OVRSLOG BETONA OVRSLOG BETONA Uobiajeni zahtevi za posebna svojstva ovrslog betona su: vodonepropusnost, otpornost prema delovanju mraza, otpornost na hemijske agresije, te otpornost prema delovanju mraza i soli. 2.1.3. ZAHTEVANA SVOJSTVA SVEEG MLAZNOG BETONA Potrebne karakteristike sveeg mlaznog betona su: tiksotropnost, fluidnost, viskoznost te odsustvo segregacije. Ovakav beton mora ujedno zadrati sve nabrojane perfomanse u trenutku ugradnje, u granicama tolerancije, koje omoguuju ugradljivost, samozbijanje, homogeni raspored sastojaka betona u matrici, kvalitetno zapunjavanje armature betonom, zapunjenost preseka betonom po celom preseku i ostvarenje zahtevanih osobina ovrslog betona. Za ovavanje mlaznog betona u prvih nekoliko sati i dana definiu se pritisne i zatezne vrstoe. Obzirom da se radi o osobinama betona koja nisu prisutna u uobiajenim betonima, namee se potreba da se na adekvatan (univerzalan) nain definiu pojedina svojstva kao i naini i metode njihovog ispitivanja.

2.2. UTICAJ KOMPONENTNIH MATERIJALA 2.2.1. OSNOVNI MATERIJALI Opte je poznato da se za spravljanje uobiajenih betona upotrebljavaju osnovni materijali: cement, voda, frakcije i dodaci. U preporukama za izradu sastava mlaznog betona [6] uobiajena je primena agregata do 8 mm ree 16 mm. Primena agregata sa maksimalnim zrnom 16 mm zahteva mlaznice veih otvora, jae kompresore za vazduh i ima sklonost sapuavanju mlaznice. Vodocementni faktori se znatno smanjuju uz upotrebu superplastifikatora. Upotrebljivost cementa dokazuje se u postupku prethodnih proba na opitnim poljima. Laboratorijskim ispitivanjem se sa vie kombinacija osnovnih materijala mogu otkriti potencijalno negativni meusobni uticaji osnovnih materijala. Osobine frakcija: oblik zrna, upijanje vode, granulometrijski sastav meavine, koliina ukupnih upljina u agregatu i ostale fizikomehanike i petrografske karakteristike su svaka na svoj nain uticajne na osobine sveeg mlaznog

betona. Voda je generalno inertna na uticaj osim ako je prekomerno dozirana i na taj nain smanjuje tiksotropnost i poveava odskok pri nanoenju. 2.2.2. DODACI I ADITIVI Nametanjem zahteva da beton ispuni uslove tiksotropnosti, ugradljivosti i ostalih potrebnih osobina, neminovna je primena superplastifikatora nove generacije (polimerne osnove), prakastih dodataka visoke finoe mliva kao i mikroarmiranja. U samom poetku izrade recepture i njenog sastava uputno je izvriti nekoliko eksperimenata u kojima se na osnovu kombinacija raznih proizvoaa aditiva, raznih tipova i klasa cementa, kao i prakastih dodataka, sa variranjem dozacija utvruju (izolovano) efekti komponenti meusobno. Ovo je potrebno jer uoavanjem da je za neku kombinaciju dobijen zadovoljavajui rezultat upuuje da za eventualni poremeaj konkretne uzroke treba traiti u ukupnom sadejstvu svih komponenti. Dodaci i aditivi, u zavisnosti od porekla i tipa se ispitivanjem karakteristika sveeg mlaznog betona i merenjem sleganja i rasprostiranja dolazi se do optimalne kombinacije. Postizanjem adekvatne tiksotropnosti eliminiu se potencijalni uzroci segregacija [20]. U sluaju gubitka tiksotropnosti ili segregacije bilo koje vrste potrebna je korekcija pre nego se izvri nanos na podlogu. 2.2.3. UBRZIVAI Nametanjem zahteva da mlazni beton ispuni uslove ubrzanog ovravanja neminovna je primena ubrzivaa. U sluaju primene suvog postupka prakasti ubrziva se dozira neposredno po ubacivanju suve smee u mainu za prskanje a voda se dodaje na samoj mlaznici. U sluaju primene mokrog postupka ugradnje prilikom spravljanja mlaznog betona dodaju se plastifikatori i voda u sam mea a ubrziva se dodaje na samoj mlaznici. U oba postupka dovodi se komprimirani vazduh na mlaznicu. 2.2.4. MIKROARMATURA Za poboljanje vrstoe na zatezanje mlaznom betonu se dodaje mikroarmatura koja moe biti u vidu elinih vlakana raznih oblika i veliina, polipropilenskih ili karbonskih vlakana. 3. KARAKTERISTIKE SVEEG MLAZNOG BETONA Pri projektovanju receptura potrebno je ispuniti zahteve za granulometrijski sastav i koliine cementa. U tabeli 1 dat je prikaz zahtevanog granulometrijskog sastava po PBAB 87 (DIN 1045) preporukama EFNARC za meavinu sa maksimalnim zrnom 8 (16) mm.

Preporuene dozae cementa kreu se za meavine sa maksimalnim zrnima: 0-4 mm: 450 600 kg/m3 0-8 mm: 350 450 kg/m3 0-16 mm: 300 350 kg/m3 Primenom superplastifikatora i prakastih dodataka (mikrosilika, filer i sl.) kao i mikroarmiranjem ostvaruju se poboljanja karakteristika mlaznog betona pri ugradnji i redukuju se znatne koliine vode. Delovanjem ubrzivaa u konanom imamo smanjenje vrstoe na pritisak u odnosu na etalonske vrednosti. Na sveem mlaznom betonu merimo: - sleganje (abramsovim konusom 18-22 cm) - rasprostiranje (potresna tabla) - sadraj uvuenog vazduha - zapreminsku masu - temperaturu betona Na mlaznom betonu pri starostima od nekoliko minuta meri se prirast vrstoe na pritisak penetrometrom. Prema preporukama NATM dati su uslovi vrstoa u funkciji ostvarene sile u N mereno penetrometrom promera igle 9 mm tabela 2. Definisane su tri klase vrstoa u prva 24 asa grafik 1.

Utvrivanje vrstoe na pritisak vri se na uzorcima izvaenim iz ovrslog mlaznog betona pri starostima od 1,7 i 28 dana u skladu sa [7] i [8]. Namee se zakljuak da primenom JUS standarda za utvrivanje marke mlaznog betona gubimo 5 MPa obzirom na definisane klase vrstoa koje se utvruju na cilindrima i kockama 15/15/15 cm, odnosno 10 MPa ako ne uobzirimo in-situ korekcioni faktor . Ispitivanjem pritisne vrstoe na uzorcima 50 mm i to tri serije po tri uzorka ini neadekvatan izbor veliine ispitne epruvete i broja uzoraka (nepouzdanost rezultata). Marka mlaznog betona se ocenjuje prema sledeem kriterijumu [7]: MMB m3 4 (MPa) MMB x1 + 2 (MPa) gde je: m3 - aritmetika sredina od srednjih vrednosti rezultata tri grupe uzoraka x1 - najmanja srednja vrednost rezultata jedne grupe uzoraka. Pri izgradnji tunela u vajcarskoj, Austriji, Sloveniji i Hrvatskoj za utvrivanje MMB koriteni su uzorci oblika cilindra 100 mm, kao i drugih oblika. Klase pritisnih vrstoa mlaznog betona (EN 206) definisanih na cilindrima 15/30 i kockama 15/15/15 cm,kao i in-situ utvrenim vrstoama i koeficijentima oblika dati su u tabeli 3,4 i 5 [3]:

Problematika usaglaavanja Evropskih propisa sa naim propisima i standardima vezanih za prelaz sa marke betona na klase betona [12] e biti izvesno prisutna u graevinskoj praksi. Pri ispitivanju vrstoe na zatezanje zbog svoje praktinosti sve veu primenu ima pull-off metoda sl. 2.

4. LABORATORIJSKA ISPITIVANJA MLAZNOG BETONA I IZRADA PRIMARNE OBLOGE TUNELA KLANICE-BANJA LUKA 4.1. SASTAV MLAZNOG BETONA Za potrebe izrade primarne obloge tunela Klanice-Banja Luka nakon prethodnih proba u laboratoriji vrena su ispitivanja na opitnim poljima na kojima se, mokrim postupkom, uz pomo robota "Suprema" nanosio mlazni beton sl. 3.

4.2. ISPITIVANJE KARAKTERISTIKA MLAZNOG BETONA 4.2.1. ISPITIVANJE SVEEG MLAZNOG BETONA Ispitivanja na sveem betonu su pokazala da su prisutna variranja pojedinih parametara za razliite cemente koji se moe dovesti u vezu sa potrebom za vodom i razliitim koliinama uvuenog vazuha

5. RAZLOZI PRIMENE MLAZNOG BETONA Najei razlozi primene mlaznog betona su brzina ugradnje i skraenje roka izgradnje objekata. Obzirom da su razliiti uslovi ugradnje i zahtevi za karakteristike sveeg i ovrslog mlaznog betona razliiti za svaki sluaj nuno je ispotovati kompletnu proceduru od prethodnih proba u laboratoriji i ispitivanja sprovedenim na opitnim poljima sa to priblinijim uslovima stvarne ugradnje. Koritenjem aditiva nove generacije i pravilnog izbora ubrzivaa i cementa stvaraju se uslovi za kvalitetan mlazni beton. Mlaznim betonom su od 2000 godine u regiji Banja Luke raeni objekti: tunel Klanice, tunel Balkana, tunel Dragoraj, tunel Crna Rijeka, tunel Jajce, stabilizacija kosina kanjon Vrbasa, sanacija cijevnog sistema odvodnje, a sve ee seizmika ojaanja objekata. Uvaavajui injenicu da na irem prostoru postoji potreba za sanacijama i rekonstrukcijama postojeih objekata primena mlaznog betona kao mogueg reenja je sve izvesnija. Ojaavanja stubova, greda i ploa koje su do sada raena sa karbon trakama i platnima u skorije vreme e imati i varijantno reenje sa mlaznim betonom iz razloga mogunosti primene istog. 6. ZAKLJUAK Sve vea primena, iskustva i teorijska napredovanja kao i nauno istraivaki rezultati omogui e konstrukterima da budu slobodniji u izboru i primeni mlaznog betona. Praenjem stanja izvedenih konstrukcija mlaznim betonom te inoviranjem propisa i koritenja pozitivnih iskustava zemalja iz okruenja svakako e biti od koristi projektantima i izvoaima.