Sami Frashri - Shqipria Qka Qen Qeshte Qdo Te Behet

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
Shqipria Qka qen? Qesht? e Qdote behet?
Biografia e Sami Frashrit
Sami Frasheri
Sami Frasheri ka lindur ne 1 Qershor 1850, ne Frasher te Permetit. Ai ka qene ideologu kryesor i levizjes kombetare shqiptare, dijetar, shkrimtar dhe publicist. Sami Frasheri ishte zoterues i disa gjuheve te huaja si turqisht, italisht, frengjisht, latinisht, greqishten e re dhe te vjeter, arabisht dhe persisht. Sami Frasheri drejtoi disa nga revistat e para ne gjuhen shqip Drita dhe pastaj Dituria (Stamboll 1884 1885) ku shkroi nje varg artikujsh. Hartoi librat Abetare e gjuhes shqipe (1886), Shkronjtore e gjuhes shqipe (gramatika) dhe Dheshkronje (Gjeografia 1888). Ai ka shkruar Shqiperia cka qene, ceshte e cdo te behet botuar me 1889 ne Bukuresht. Sami Frasheri hartoi dhe nje fjalor te gjuhes shqipe qe mbeti i pabotuar, la gjithashtu ne doreshkrim nje permbledhje kengesh popullore shqiptare. Eshte autor i fjalorit normative te gjuhes turke (Kamus-i turki, 1901) I cili ruan vleren e vet te madhe edhe ne ditet e sotme. Fjalori Kamus-i turki permban mbi 40 mije fjale e shprehje gjuhesore. Samiu eshte gjithashtu edhe autor i disa fjaloreve dy-gjuhesh frengjisht-turqisht, turqisht-frengjisht dhe arabisht turqisht. Sami Frasheri ka shkruar edhe drama e romane ne gjuhen turke. Vepra me e
rendesishme eshte Besa, botuar ne 1875, dhe vene ne skene ne teatrin perandorak ne Stamboll. Sami Frasheri ka dhene kontributin e tij edhe ne fushen e gazetarise. Ai ka bashkepunuar me shkrime dhe ka qene redaktor dhe kryeredaktor ne disa gazeta Sabah (Mengjesi 1876) dhe Hafta (Java). Ne punen krijuese te tij, zene vend edhe perkthimet, e kryesisht ato nga frengjishtja. Bibloteka e tij personale kishte 20 mije vellime. Sami Frasheri vdiq ne Stamboll ne 1904, duke lene me doreshkrim 11 vepra, krysisht nga fusha e gjuhesise dhe letersise. Me poshte jane disa fjale te urta nga Sami Frasheri Po te bjere ne det nje pike uje, nuk thahet Mejtimet me te larta gjenden ne fjalet me te shkurtra
Ne vend qe te shesesh dituri dhe zotesi, perpiqu ti fitosh ato Njerezit jane te njejte para natyres, edukata i ben te dallohen
Nuk ka gje me te lige se perqeshja, sepse prek te miret me shume se te liqte Njollat qe na ngjiten ne trup, lahen me uje, njollat e shpirtit ska gje ti pastroje
Mos shkruaj gje kur je me nerva, sepse, ndersa plaga e gjuhes eshte me e keqe se e shpates, mendo ka mund te jete ajo e pendes Kot perpiqet mendja, kur nuk mund te arrije graden e larte te ndjenjave te zemres
Per ndryshimin e dickaje nuk ka asgje me te afte se koha __________________ Goja kalon kufirin, demin e paguan mendja.
Ai qe pelqen veten e tij, nuk pelqehet nga askush. Hipokrizia eshte helmi me i rrezikshem. Mos u tremb nga shuplaka e mikut, duhet te kesh frike nga levdata e armikut. Peri i ngateruar, nuk zgjidhet duke u ngutur. Genjeshtra smund ta mund kurre, te verteten. Rruga e ngushte rrotullohet e rrotullohet e perseri ne rruge te madhe del. Zemra eshte nje astrolog qe nuk gabon asnjehere ne zbulimet qe ben. Fjala e keqdashesit eshte si qymyri: edhe kur nuk djeg sendin qe e prek, e nxin ate Vlera e zjarrit kuptohet ne ditet e dimrit, dhe ajo e bores ne ditet e veres. __________________
fjale te urta
- Nese eshte lumturi te duhesh, eshte lumturi me e madhe te duash. - Njeriun e bejne te perjetshem veprat e tij. - Biseda linde nga mendimi, biseda pa mendim nuk eshte bisede, eshte grindje. - S'ka gje me te keqe se te perqeshurit, sepse me shume prek te miret se te kqinjet. - Bukuria e njeriut perbehet nga bukuria e fjales qe flet. - Shpagimi me i embel eshte te besh mire kunder te keqes qe te eshte bere.
- Per te dashurin s'ka gje me te embel, se lotet e syve qe fshihen me doren e se dashures. - Arma me e mire per te mposhtur armikun eshte zemra. __________________
Sami Frasheri Hyrje Sami Frashri sht ideologu m i shquar i lvizjes son kombtare. Si udhheqs ideologjik, demokrat, mendje e ndritur prej dijetari, ai mbetet nj nga personalitetet m t rndsishm t Rilindjes. Vllai m i vogl i Abdylit e i Naimit, ai lindi n Frashr m 1850, ku mori edhe msimet e para. M 1871 mbaroi gjimnazin "Zosimea" n Janin, msoi gjuh t vjetra e t reja dhe u pajis me nj kultur t gjer. M 1872 shkoi n Stamboll pr pun dhe atje u lidh menjher me patriot shqiptar, me Pashko Vasn, Jani Vreton, Ismail Qemalin, Kristoforidhin, Hoxha Tasinin etj. Samiu u dallua shum shpejt midis tyre dhe, me formimin e shoqris s Stambollit, u zgjodh kryetar i saj, ndonse ishte nga m t rinjt. Gjer n fund t jets ai mbeti udhheqsi kryesor i ksaj shoqrie. Samiu ishte njeri me horizont t gjer dhe dha ndihmes t shquar pr kulturn turke. Drejtoi disa gazeta turqisht, ku mbrojti edhe t drejtat e kombit shqiptar. Botoi n turqisht edhe nj varg veprash letrare e shkencore. Ndr kto jan disa vepra themelore, si: i pari fjalor i plot etimologjik i turqishtes, si dhe e para enciklopedi turke e historis dhe e gjeografis n gjasht vllime. Ai shkroi n turqisht dramn Besa me subjekt shqiptar, bri prkthime nga letrsia botrore etj. Veprat e Samiut n turqisht prshkrohen nga ide iluministe dhe godasin obskurantizmin fetar t Perandoris Osmane. Me to ai i sillte ndihmes t vlefshme mendimit prparimtar. Duke goditur bazat e pushtetit feudal t sulltanve ai i ndihmonte njkohsisht edhe popullit t vet n luftn pr liri, edhe popullit turk n luftn pr prparim. Krijimtaria e Samiut n gjuhn shqipe sht e lidhur trsisht me idealet e lvizjes kombtare pr lirim, me nevojat e shkolls e t kulturs kombtare. Pa dyshim ai sht nj nga themeluesit e saj. Pr shkollat e para shqipe Samiu botoi kto vepra: "Abetare e gjuhs shqipe(1886), "Shkronjtore e gjuhs
shqipe(gramatik e shqipes,1886) dhe "Shkronja(gjeografia, 1888). Hartoi edhe nj fjalor t gjuhs shqipe, q nuk i dihet fati. __________________ Shqipria 'ka qen, 'sht e do t bhet sht nj nga veprat madhore t Rilindjes, manifesti politik e ideologjik i saj. U botua n Bukuresht m 1899, n prag t ngjarjevet mdha do t onin n fitoren e pavarsis. Pr kt, shqiptart duhet t ishin t pregatitur, t kishin programin e lufts dhe t ndrtimit t shtetit t ri. Duke prgjithsuar prvojn e gjerathershme t lvizjes kombtare, kjo vepr e plotsonte m s miri kt mision. Si tregon titulli, vepra prbhet nga tri pjes. Pjesa e par i kushtohet historis s kaluar t Shqipris. Qllimi i autorit sht t provoj se populli shqiptar sht nga popujt m t vjetr t Evrops, me nj gjuh nga m t vjetrat e m t bukurat, me kultur e tradita t pasura, q ka t drejt t jetoj i lir n mes t popujve t tjer dhe kombeve t qytetruara. Si shum rilinds t tjer, Samiu mbron origjinn pelazgjike t popullit shqiptar. Nj vend me rndsi i jep n kt pjes figurs s Sknderbeut dhe epoks s tij. Sknderbeun e cilson si nj burr q i ka shokt e rrall n histori, kurse pr epokn e tj shkruan se "sht m' bukur e m' bekuar e gjith kohrave pr vendin tn, se ather i gjith kombi ishte i bashkuar dhe u nderua n gjith botn. Kjo sht nj nga synimet kryesore t veprs; t forcoj te shqiptart ndrgjegjjen dhe krenarin kombtare. Pjesa e dyt jep me nota tronditse nj tablo realiste t Shqipris pas Tanzimatit. "Qysh jan sot shqiptart?-pyet Samiu me shqetsim dhe tregon se gjendja e vendit sht e mjeruar nga do pikpamje. Burimin e ktij mjerimi ai e sheh n rradh t par te zgjedha e huaj, q e ka ln vendin n varfri, padituri, dhe errsir. "Shqiptart, - shkruan Samiu, - jan robr t poshtuar (poshtruar) e t'unjur, t shkelur e t prnder(turpruar). Prshkrimi sht edhe m i gjall n kontrast me t kaluarn, t ciln n prgjithsi autori e idealizon. Ndaj dhe stili bhet m zemrak, vepra e patriotit vlon nga revolta kundr shtypjes kombtare. Ata shqiptar t veshur dikur me "roba t arta e t farktuar me armt e argjndta t trimris, shkruan Samiu, "Jan sot lakuriq, me nj kmish q q s'ka ku ta zr qeni. Vet edhe zaptieja e taksidari, e ngre shkopn e i rreh duke thirrur; Pagoni! E
ku t gjej i ziu q t paguaj? Ather shesin kan, dhin, 't ken, edhe gjer n qeramidhet e shtpis. Vend t rndsishm z analiza q Samiu u bn rreziqeve q i kanoseshin Shqipris. Si gjith rilindsit, ai mendonte se rreziku i par Shqipris i vinte nga Perandoria Osmane, t ciln Samiu e quante nj t vdekur q duhej varrosur sa m par. Sa m gjat t mbetej lidhur Shqipria me kt perandori t kalbur, aq m keq do t ishte. Shteti osman dot shembej s shpejti dhe Shqipria mund t groposej n grmadhat e tij. Rreziku tjetr, mendon Samiu, shqiptarve u vinte prej lakmive t shovinistve fqinj, lakmi q i mbshtetnin fuqit imperialiste. Rreziqe t mdha shqiptarve edhe prej grindjeve e prarjeve midis tyre, sidomos prej prarjes fetare, gjithashtu prej padijes, prej mungess s shkollave shqipe. Kto rrethana i hapnin shteg rrezikut t asimilimit t shqiptarve prej t huajve. Pjesa e tret, fillon me pyetjen: "A mund t qndroj Shqipria si sht? Prgjigjja sht, jo. N prgjithsi n kt pjes Samiu paraqet programin e lvizjes pr t ardhmen e Shqipris. Nga analiza q u bri rrethanave politike n fund t shekullit XIX, Samiu arriti n prfundimin se rruga e vetme pr t shptuar nga zgjedha osmane dhe nga rreziku i coptimit prej shteteve fqinje ishte q Shqipria t shkputej nga Turqia menjher, para se ajo t shembej dhe shqiptart t formonin shtetin e tyre t pavarur. Autori mendonte se kjo s'arrihej me lutje, por me rrugn e lufts s armatosur. "Shqiptart duhet t'i marrin ato q duan me pahir, t'i krkojn me fjal, po t ken edhe pushkn plot. Si mendimtar demokrat dhe iluminist, Samiu parashtron nj projekt t gjer me ide t prparuara pr t ardhmen e Shqipris. Ai nuk e pranon iden e monarkis. Si form regjimi sipas tij, Shqipria duhet t ishte republik parlamentare q do t kishte n krye nj pleqsi. Kushtetuta e shtetit t ardhshm shqiptar q propozonte Samiu, prshkrohet nga fryma demokratike. Ideali i tij pr kt shtet ishte ideali i nj demokracie borgjeze. Si shprehs i pikpamjevet klass s re t borgjezis, ky ishte nj ideal i prparuar pr kohn, sepse ai i kundrvihej shtetit despotik osman. Shum i guximshm e i prparuar pr kohn ishte projekti i Samiut edhe pr zhvillimin ekonomik e shoqror t vendit. Ai krkonte t ngrihej nj industri kombtare, t mkmbej bujqsia, t zhvillohej komunikacioni automobilistik dhe hekurudhor, t forcohej mbrojtja etj. Vmendje t veant Samiu i kushtonte zhvillimit t arsimit e t kulturs shqiptare. Si gjith rilindsit, ai kishte bindjen se ajo q u duhej m shum shqiptarve ishte dituria. Pr
prhapjen e saj ai krkonte nj sistem arsimi t prgjithshm e t detyrueshm pr t gjith, djem e vajza. Arsimin e donte n gjuhn amtare shqipe dhe shkolla t ishte laike, e shkputur nga kisha e xhamia, nj shkoll q t shrbente si vatr diturie dhe atdhetarizimi. Samiu ndrronte Shqiprin me shkolla t t gjitha kategorive, me universitet ("gjithmsime si e quante ai), me akademi t shkencave, muzeume e biblioteka. Si shihet, n veprn "Shqipria 'ka qn, 'sht e 'do t bhet gjeti shprehje mendimi shqiptar m i prparuar politiko-shoqror i kohs. Me kt vepr Samiu u b ideologu m i shquar i lvizjes kombtare shqiptare. Vepra e tij sht nj traktat politiko-shoqror, megjithat ajo ka vlera t mdha stilistike, nj gjuh e gjall, e shprehse. Stili i prozs s Samiut sht energjik, her polemist, her fshikullues e her me patos thirrs e mobilizues. "O burrani o shqiptar ! Zihuni me t dy duart n bes, n lidhje e n bashkim, se kjo do t'ju shptoj! Fraza e Samiut sht e qart, me mjete gjuhsore plot ngarkes emocionale. Mbasi ka parashtruar krejt programin e tij, ja si e mbyll veprn; "Ja qllimi yn! Ja puna jon e shenjtruar! Ja besa jon! N mes t shqiptarve t vrtet s'ka ndonj ndarje, ndonj arje, ndonj ndryshim! Jan t tr vllezr, t gjith nj trup, nj mendje, nj qllim nj bes! Kjo vepr solli nj ndihmes t madhe pr pasurimin e gjuhs letrare shqipe dhe pr formimin e stilit publiistik. Samiu vdiq n Stamboll m 1904, i prndjekur nga autoritetet dhe i respektuar nga populli dhe opinoni prparimtar. __________________ -Njeriu duhet t prpiqet t msoj do gj, jo t tregoj veten e tij. -M i forti i njerzve sht ai q sht i Zoti t prmbaj vetveten. -Shpata e grave sht gjuha e tyre, prandaj nuk e ln t ndryshket. -Zbavitja m e bukur pr njerin sht leximi, shoku m i mir libri. -Personi q do ti, ska asnj t met, fillo t mos e duash, pa shih sa t meta ka. -Thjeshtsia e nj gruaje sht m e vlefshme se stolit (diamantet) e t gjitha grave t bots.
-Kush lexon shum, medeomos bhet i menur ; kush punon shum, medeomos bhet i pasur ; kush kujdeset pr higjienn, medeomos bhet i lumtur. Ai q i plotson t gjitha kto kondita, le t thot se ka br me t vrtet jet n bot. -Njeriu i pajisur me edukat dhe me moral t mir, n do gjendje q t ndodhet, prapseprap njeri sht. -Msimi m i madh n kt bot sht vshtrsia ; ska sukses ai q nuk has n vshtrsi -Njeriu i prsosur sht ai i cili ka bn n sy t bots mund t bj n vetmi dhe ka bn n vetmi mund t bj n sy t bots. Fjale e urte!
* Mos i poshteroni njerezit e medhenj per nje a dy fjale te tyre, sespe diamanti, sado i prere shtrember te jete, eshte me i vlefshem se nje gur i zakonshem, i prere ne formen me te persosur Sami Frasheri
Shqiptart gjithnj pr botn, e kurr pr vethe Sami FRASHERI Shqiptart gjithmon jan vrar' e prpjekur e kan cprkatur t tr faqen' e dheut me gjakt t tyre; po nga gjaku i Shqiptarvet t tjer kan fituar, Shqipria s'ka par nonj t mir. Shum shqiptar jan quar e kan treguar vethen n dituri e n t tjer gjrra; po me kta t tjer mburen e jo Shqiptart' e Shqipria. Me Pyrron' e me Aleksandrin mburen Grekrit e i quajn Grekr, Maqedonasit, q me trimrit e tyre muarr gjith botn n pak koh nuk i suall nonj t mir Shqipris, po Grekrit, q 'ishin armikt' e tyre, u ran pas e i rrethuan, edhe kta fituan nga gjaku q derdh ata. Se Maqedonasit
prndan npr gjith vendet, q muarr, gjuhn e qytetrin' e Grekt e jo t tyren; q'ish shqipja. E shum' e bots edhe sot Maqedonasit i zn pr Grekr. Vrtet, t mos ishin Maqedonasit gjuha e Greqet e qyetri' e tyre do t mos kish marr dot kurr kt buj, q ka sot, edhe mbase do t kish humbur' e t'ish harruar fare; se shkoll' e Aleksandris edhe t digurit q arrin n'Egjypt n koht t Ptolemenjet, e bn gjuhn e qytetrin' e Greqet t prndahet e t dgjohet me gjith' ant t dheut. Ptolemenjt, q'ishin fjesht Shqiptart nga amria e gjith Maqedonasit lan gjuhn' e tyre, shqipen, me nj'an t haruar e t paditur e vun prpara greqishten, gjuhn' e Dhimosthenit, q ka folur aq kuntr Maqedonaset. Pas grekvet erdh Romant; edhe kta fituan shum nga Shiptart: trimri' e Shqiptarvet e mendj'e tyre shrbente mburjen' e Romanvet e jo t tyren. Shum njers trima e t ditur kan' arritur edhe n koht t ktyre n mest t Shqiptarvet, po bota i ka njohur si Roman e jo si Shqiptar. Pas Romanvet u erth radha Tyrqet. Shqiptart duke przjer me Tyrqit, kan marr an n gjith luftrat, q bnin e q fitonin kta kuntr gjith bots; edhe m t madhe n trimri e m t mirat punra i bnin Shqiptart, po emnin e kishin Tyrqit, edhe gjith bota i dinte Tyrq e njeri s'njihte si Shqiptar. M t mbdhenjt' e m t mirt' e Vezirvet t Tyrqis ishin Shqiptar, si Sinan-Pasha q ka marr Jemen e ka shpn fjamurin' e Tyrqis gjer n detet t'Indis, si Qyprilinjt q'e kan shptuar mbretrin' e Tyrqis nga nj rezik t math e e forcuan aq kt mbretri, sa van' e rrethuan Vjenn. Edhe shum t tjer njers t mbdhenj e burra tirma kan' ardhur, prej t cilve Tyrqia ka fituar shum, po Shqipria aspak. N kohrat e pastajme Shqiptart mysliman kan punuar e jan vrar pr Tyrqit e Shqiptart e krishten pr Grekt, pr kta dy kombe t cilt as njri as tjatri s'ua din t mirn e ja u prblejn me t keqe duke prpjekur pr humbjen' e kombit shqiptar. Boari, Xhjavella, Miauli e t tjer m t shumt' e trimave, q jan prpjekur pr ngjalljen' e pr dlirin' e Greqis, kan qen fjesht Shqiptar e jo fare Grek; po nga trimri' e tyre ka fituar shum Greqia e jo fare Shqipria. N syt e bots lftonin Greqt e Tyrqit, po n t vrtett luftonin Shqiptart' e krishten me Shqiptart mysliman.Kur muntnin' ata, fitonte Greqia; kur muntnin kta, fitonte Tyrqia; po gjaku q derdhesh nga t dy ant, ish gjak Shqiptari. Shqiptart vriten vlla me vlla, t tjer fitojn...Shqiptari e ka derdhur gjithnj gjakn pa kursim, po e ka derdhur kot; kurr Shqipria s'ka fituar nga gjaku i Shqiptarvet: gjithnj t huaj edhe armik t Shqipris kan fituar nga ay gjak i vjejtur e i derhdur pa mendim! Jo vetm me kordh e me gjak,po edhe me pnd e me mnt Shqiptart kan shrbtuar gjithnj t huajt. Me t mos shkruar gjuhn' e tyre jan
shtrnguar t shkruajn greqisht, llatinisht, shqahisht, tyrqisht a arabisht; edhe me emnit t tyre mburen t zott e ktyre gjuhve e Shqiptart pandehen t'egr' e t paditur, gjith' i qeshin duke thn se ja u ka ngrn buallica livrn' e tyre. Po Aristoteli, m'i madh i filosofve t Greqis s vjetr, ishte maqedonas, do-me-thn Shqiptar e jo grek. Vrtet n Stagjyr, tek kalindur ishin edhe ca Greq t'ardhur, po fytyr' e Aristotelit, q shohim n'agalmt t ti edhe gjuha greqisht, q'e ka shkruar t prtuar e jo aq t drejt si dhe miqsia, q kish me Filipn, anmikn' e Greqet, e t tjera shenja tregojn se ky filozof i math nuk ish lindur prej nonjj nga Greqia, q kishin ardhur n Stagjyr, po prej nj stagjyraku vnds e ish maqedonas, do-methn Shqiptar i thjesht. N koht t Tyrqet kan' ardhur shum Shqiptart t ditur, q kan shkruar livra e vjersha turqisht a arabisht. Vetm vjershtart shqiptar, q kan shkruar vjersha turqisht jan aq t shumt sa emnat e tyre mundt t mbushin nj livr t tr. Jahja-Beu, q'sht nj nga m t mbdhenjt' e nga m t dgjuart e vjershtarvet tyrq, sht shqiptar. Shqiptart e kan tregua gjith jetn q jan t zott edhe me kordh edhe me pnd, edhe me trimri, edhe me mnt e me dituri, e Shqipria ka nxjerr shum njers t quar' e me nam t math, po nonj nga ta s'ka punuar pr Shqiprit' e cila ka mbetur gjithnj e varfr e e padgjuar, e me djemt' e saj mburen t tjer vende e t tjer kombe. sht ndodhur nj shqiptar i zoti t ngjallnj Ejgyptn e t bnj prej kti vendi t humbur' e t prishur, si ish ather, nj vnt t pasur e t ndrituar, si sht sot. Nj Mehmet-Ali, shqsiptar i pamsuar u ndoth i zoti t shptonj kshtu nj vnt t huaj e t larg, po kurr nj shqiptar s'sht ndodhur t'i bnj Shqipris nj t mir t ktill. P'andaj duke mbaruar kt fjal, themi prap me hidhrim zmre q: Shqiptart kan punuar gjithmon pr botn e jo kurr pr vethe. Vetm nj Sknderbe ka punuar, n kohrat e shkuara pr Shqiprin e vetm ay sht me t vrtet mburje pr Shqiprin. Botuar m 1899
Qysh jan sot shqiptart? Sami FRASHRI,
Tham m sipr q shqiptart, duke rn n duart t tyrqet, nuk hyn n kurth si e pandehnin, e nuk'u bn ropt' e tyrqet, po shokt' e tyre, me t cilt bashk hidheshin mi kombet e tjer, rripnin e rrmbenin edhe ktheheshin n vent t tyre ngarkuar me gj. Edhe Shqipria ish e dlire e pothua me vethe. Kaq qint vjet shqiptart rojtn kshtu. Po kshtu rojn edhe sot? Jo, Kurr! Sot shqiptart jan robr, t poshtuar, e t'unjur, t shkelur' e t prndar shum m tepr se t tjer kombe t Tyrqis q jan m t poshtrr nga greqt, nga shqeht, nga arment edhe nga judhenjt! Tyrqia e ka ngritur besn nga shqiptart, nuk i beson e i vshtron si anmik e si trathtor, jo si shok e si vllezr, si i vshtronte qmoti. Sot shqiptart e mer ushtar, e mundon e e reh q t msonj gjuhn e ti, krkon t'i msonj diturin' e lufts, t ciln ay vet s'e di e t ciln shqiptari e ka msuar duke ththitur qumbshtit e s'ms. Nuk' e mson t gjorin, po e mahit e e prmnt, e mer pr tre vjet, e mban dhjet vjet nn' arm lark shtpis e lark mmdheut t ti, edhe qysh? Lakuriq, t'urt, t smur, t varfr! N luft e v t vritet kot; urdhronjs i ti, q'sht tyrk, i paditur' e i frikim, e fut n nj **** nga s'delet. I gjori shqiptar, me gjith kto, Lfton lakuriq, e i urt e me arm t meta, Lfton si dragua, e tregon trimrin'e ti e nderon tyrqit' e Tyrqin. Po a i dihet, a prblehet pr gjakt, q derth! Jo, kurr! Ushtari shqiptar, n mos vdekt n luft, vdes nga smundjeja, nga t pangrnt e nga t pamveshurit. Nga ata q ven n'ushtri fort t pake kthehen n shtpi t tyre. E urdhronjs kush bhet? Gjithnj tyrqit; gjysms' e ushtris s Tyrqis jan shqiptar, po as nj i njqintt i urdhronjset n Tyrqiu s'sht shqiptar. Shqiptart, q'ishin msuar t mos paguajn gj, tani jan futur nn' aq t rnda pagesa, sa s'mundin t ngren krye. Tyrqit, q jan zotrinjt, e tyre q pesqint vjet e thu, s'u kan msuar shqiptarvet, as pun, as mjeshtri as dituri, po i kan msuar t lftonj; e t rrmbejn, tani prnjehr duan t'u marrn armt e u thon: paguani! E ku t gjejn t gjort q t paguajn? S'kan t han vet. Ata shqiptar, q pak koh m par ishin t mveshur me rroba t'arta e t farkuar me arm t'ergjnta e t lara, ata a t bijt e tyre jan sot lakuriq me nj kmish, q s'ka ku ta zr qeni! Vete edhe zaptijeja e tahsildari, e ngre shkopn' e i rreh duke thirur: pagoni! E ku t gjenj' i ziu q t paguanj? Ather i shesin kan, dhin, 't ket edhe gjer n qiramidhet t shtpis! Shqiptari t haj dru pr t paguar! 0 'turp i math! 0 'e madhe e keqe! Mos e durofsh, 0 Perndi! Kshtu sht sot gjith Toskria edhe shum vende t Gegris. Ca vende t Gegris, q kan mbajtur armt e kan qndruar n malet t tyre t rrept, nuk jan shkelur kaq; nuk apn ushtar e s'paguajn pagesa; po
edhe kta rojn si t'egr pa nonj qeveri, duke vrar prdit n mest t tyre. Edhe kta po i ha varfrija, se s'kan nonj fitim edhe vendet e tyre jan t rjepur' e t varfr. Me gjith kto, edhe qeveri' e tyrkut dit m dit po i rrethon m s'afri; rahn t'u marin armt, q t'i bjn edhe ata robr t poshtr e t dobt e t'u ncjerrn edhe lkurn! Shqipria q gjer dije qeverissh e urdhrohesh prej shqiptarsh, si e tham m sipr, sot urdhrohet' e qeveriset prej tyrqish t huaj e prej njers t poshtr' e t panderim, t cilt i blen vndet n Konstantinopoj me t holla e vin t rjepin Shqiprin' e shqiptart, pr t nxjerr ato t holla q kan dhn edhe aq t tjera q do t vjedhin pr vethe t tyre! Shqipria, sado q'sht' e varfr' e e paditur, ka njers t zott pr t qeverisur vendin e tyre, si e kan qeverisur kaq koh me nder e me t drejt. Po ktyre shqiptarve le q s'u epet pun n Shqipri, po as i len t shkelin n mmdhet t tyre t dashur! U apn nga nj cop buk pr t znn gojn e i mbajn si skllef npr m t largt ipa t'Anadollit e t' Arabistanit! Ve nonj trathtor ku t gjendet, ay sht pr nder! Botuar n vitin 1899 Punrat' e Prgjithime Sami FRASHERI, Pas dituris kujdes' e shqiptarvet e m'e madhe nevoj' e tyre do t jete pr punrat' t pergjithime, t cilat do t sjellin begati e pasje t madhe n Shqipri. Udht, udht' e hekurta, limanet, t hapurit' e lumenjet e knetave, metalet, pyjet etj, jan m t nevojshimet' e m t vyerat' e punravet, q do t bnj Shqipria, me t pasur duart' e kmbt xgjidhur. Udht, pr t cilat tani shqiptart paguajn' aq sa muntte me to t farkohshin gjith udht' e Shqipris me ergjnt, munt t goditen m fort me pak ergjent prej nj qeverije s drejt e me nder e t punojn njerzit e kafsht pa rezik me t gjith' ant. Nj udh' e hekurt t niset prej Manastiri e, si t shkonj nga Kora, t ndahet me dy dega, nga t cilat njra t soset n Prevez duke shkuar nper Janin, e tjatera t shkonj n Berat e n Skenderbegas edhe s'andejmi t ndahet prap m dy pr t sosur njera n Vlor, tjatra n Durrs, duke xgjatur edhe nj deg gjer n'Elbasan. Nj tjatr udh nga Manastiri t shkonj n'Ohri e s'andejmi, duke marr ann e Drinit, nj deg t'unjet n Shkodr e n Lesh; tjatra t shkonj nga Prizreni e t bashkohet n Ferizovik me udht te madhe, q vet n Selanik e n'Avstri.
Kto urdhra t hekurta edhe me ca deg t dyta mundane t mbarohen pak koh ndo prej shoqrije t huaj ndo prej Shqipris vet me t marr pak hua e t sjellin n vndit nj pasje e nj qytetri t madhe. Pas udhvet m'e para pun pr t br, sht Myzeqeja. Kjo fush' e gjer sht nj magj' e madhe, q munt t'ushqenj gjith Shqiprin e t nxjerr' edhe shum drith e t tjera gjerra, po q t ndrtohet si duhet. Pr t ndrtuar kjo fush, duhet t hapen lumenjt, Semani, Lum' i Beratit, Devolli etj, si edhe Vjosa e Shkumbini, q rrjedhin npr ant t saj. Kta lumenj duhet t thellohen e t'u bhen mure, tek duhet, q t mos prndahet ujt e tyre npr fusht. Ather munt t'u bhen edhe ca dyer e vija q t hapen' e t mbyllen e me t cilat t ujitet gjith fusha. Ather do t mundane t prthahen edhe kaq kneta e moale, n t cilat qndron ujt' e tepr n ver e prish edhe ern' e gjith vendit duke qelbur; edhe n dimr do t shptonj gjith' ajo fush nga t qenet nj knet' e paprer e mbytur n'uj. Myzeqeja do t bhet nj ar' e gjer' e e gjat e cila, me qen nn'uj e me t pasur nj dhe fort pallor, do t bhet nj Egjypt' e dyt. Bregoret' e Mvzeqes munt t mbulohen me vreshta e me ullinj; edhe luadhr' e saj munt t'ushqejn kuaj e bagti, sa t mbushin jo vetm Shqiperin po edhe Evropn. T hapurit' e limanit t Durrsit, liman i gjer' e i bukur n'ant t veriut t ktij qyteti, t ciln Sulltan Mehmeti e ka mbyllur me padituri t ti pr t mos hyr aniet' e veneanvet, t hapurit' e gryks s ktij limani edhe t thelluart' e t brndsmit do ta bnj kt qytet t prsritet si ka qen nj her qmoti e t bhet nj Trijest' e dyt a nj tjatr Selanik. Edhe shum t tjer limane munt t hapen' e t qrohen npr ant t'Adriatikut, si Butrintoja etj, e shume skela me tregti t madhe t pikene e t ven mbar. Nj shoqri vaporsh munt t ngrihet e t punonj vapore npr skelat t Shqipris edhe gjer n Trijeste, n skelat t'Italis e t Greqis. Vapore e anie mund t punojn edhe npr kneta t Shkodrs, t'Ohris, t Presps etj, si edhe n ca nga lumenjt, q do t hapen. Gjith kto punra si edhe pyjet' e metalet do t vshtohen prej ministrs s punravet t prgjithime. do pyll do t ndahet me disa ngastra edhe, gjer sa t vinj radha t pritet gastr' e fundit, gastra q'u pre t paren her, do t jet' e arrirur pr srish; e kshtu gjithnj do t pritete lnd nga pyjet edhe kurr pyjet do t mos mbarohen, po do t prsriten' e t jen kurdo t lulzuar. Metalet do t krkohen npr t gjith' ant t Shqipris e t nxiren kudo t gjenden. Edhe mjeshtrite e tregtija si edhe bujqsija e bagtija do t ken kujdesn' e ksaj minister, e cila do t prkujdeset t vej mbar, n do vent ajo mjeshtri, n t cilt jane msuar vendsit; leshi, liri, pambuku, mndafshi,
hekuri, druri t'arrihet' e t punohet sa t mundet me tepr, q t mos ket Shqipria aq shum nevoj t sjell nga kto s jashtsmi. Botuar m 1899
Qytetri e grekve Sami FRASHERI. Tham n Fletoret q shkoj sht qytetaria, ku sht pikur m par edhe qysh ka qen qytetri e kombeve t vjetr tAsise tAfriks. N at fjal kishim taksur t bjm fjal vean edhe pr t tri qytetrit e pastajme, dome-thn pr qyterit t Grekret t Arapvet edhe t Evropijanvet. T zm nga qytetri e Grekret q sht me vjetra, po thua aq e vjetr sa qytetrite moime q zum ngoje n Fletoret tjatr. Qytetri e Grekret nuk ngjan me qytetrit e Babilonaset e t Asyrjanvet a t Egjypjanvet, t cilat ishin si nj foshnj e shtn nga barku i sms pa arritur, po ish nj qytetri e vrtet me gjith degat t dituris. Kt qytetri nuk e dim npr er e npr mjergull si ato t tjerat, po e kemi t gjall, n mos n pun, npr kartra t shkruara prej njers t asaj kohe. Kjo qytetri sht far e qytetriss Arapvet, n kohra t mesme edhe e asaj sEvropjanvet t-sotm. Nuk dot heqim mundim t madh pr t treguar ku ndodhet vend i ktij kombi q u ndritua q kaq moti me kaq dituri edhe qe mndje-tyre klqen edhe sot e kt dit brenda n qyteri t kombeve tEvrops. Kt vent, Grekrin e kemi aq afr sa ska njeri t mos e dij. Pr t mar vesh qysh sht pikure qysh ka vajtur mbrodh qytetaria n Grekri, duhet t hedhim nj her syt nistorit t-saj e ta zm q nga krej. N nj koh shum t vjetr, t ciln historia sapin dot ta zr fill e-tr Grekria ishte vendi strgjyshvet tan, i Ilirvet a t Lirvet, si thuheshin ather Shqiptart. M pastaj erdh nj komp tjatr prej Asije n Grekri edhe ca nga njerzitq gjeti atje i prhapi duke przjer me t tjert e duke br Grekret. Po me t qen q strgjysre t tan ishin m t qytetuar, ky kombi ri mori besn e atyre edhe gjuhe tyre u b e przier prej t dy gjuhvet. Vendi q u mbet ktyre ish shum i-mir pr t qytetuar, se u ndoth i-rethuar me det me shum pellgje pr anija e me t qn prtej vendeve t-qytetuare t pasur, si Asie-Vogl, si Syria e Finiqi, si Egjypta
etj. Vrtet pas hkuan shum koh, Grekret zun t njiheshin me kombet e Azis, edhe ngjan q t kenardhur shum bot prej Finiqi e prej Egjypte e t jen przjer me Grekret, se n gjuht greqisht gjenden shum fjal t gjuhvet simite, t cilat as n gjuht tn q sht mme saj as n gjuhrat t-tjera t fmijs arjane nuk duken. Si do t jet puna, Grekret fituan shum nga t przjert e nga t br tregti me kombet e-prtej-detshime. Gjer sa q erth nj fenikas, q e quanin Kadhmo, as Grekrt as t-tjert kombe tEvrops nuk dinin se dot thot shkruarj e kndim; Kadhmua, icili duket se nuk erth vetm po me shum shok si tham m siprr, u msoj Grekrvet shkronjate vendit t ti me t cilat edhe kta zun e shkruanin gjuhne tyre. Kjo sht jurma e par q bn nudh t qytetris. N ato kohra edhe t tjer njers prej Asije a q kishin qn nAsi, si Orfeu nga Thraqi e si Foroneu nga Egjypta suall nga Grekri ca dituri e ca msime, t-cilat kta pas zakonit tasaj kohe i przjen me best. Nj tjatr asias q thuhesh Mino u hodh n Kret, e sandejmi u tregoj Grekrt gjyqn e qeverin e vndit. Disa qinde vjet Grekretu muar me kt dituri, duke shpn ato sa mbare m mbar, duke ndrtuar gjuhne tyre e duke nxjerr vjershtar si Omire si Isodhn (Esiodi-A.K). Po kurr nuk than se mjaft dim, edhe me t ditur q nAsi e nEgjypt ish dituria e qytetaria me tepr, gjith turtte-tyre, prpara se t bjna t shkruajn gj, vinin nj her rotull Asiss Vogl, Syris e Egjypts. Solloni q vuri nAthin nj nom fort t mir, me t ciln i vu themel gjithurdhris (dhimokratis), e bri Athinn t quhet krthiz e Grekris edhe msi gjith bots s qytetruar tasaj kohe, qe rotulluar npr Asi e pat paredhe Egjyptn. T-parte t urtvet Grekre nuk kan dal brenda n Grekri, po n mes t Grekrvet q gjendeshin npr ant t detit tAsiss Vogl e npr nisit q jan prkunduell atyre anvet. Se ata kishin m tepr t bnin me kombete-qytetuar tAsis. Kshtu Thaliu mi pari t urtvet Grekre q nga Asi e-Vogl edhe atje e ngriti shkolln e ti, pastaj msonjsite ti uprhapn npr Grekri e gjith ku ndodheshin Grekre. Gjer n koht e Thaliut gjith diturit, q kishin sjell prej Asije a q kishin pikur Grekret, ishin t przjera me best e tyre. Kto dituri vetm mndje t holluare t urtvet mundte ti pleksnj e ti qronj npr mes t prrallave t bess sasaj kohe. Po sot kuptohet fort kthillt q ato prrallate asaj bese, q bot e poshtrme u besonte e u falesh pa kuptuar, kishin rnjn n nj urtsi t lart tardhur prej Persije, prej Hindi e prej Egjypte. I-pari Thaliu e qeu cipn e bess q mbulonte urtsin edhe tregoj urtsin
lakuriq e t bukur si sht. Ve qe ndau urtsin nga bese athershime po edhe e tregoj fare t-ndryshme nga ajo bes. Kjo urtsi kish pr rnj besimn me nj shpirt t prgjithime, me nj fuqi t pa-anime me nj fjal, me nj Perndi e nuk m shum, si besonin athere Grekrt. Q edhe kjo rfen q ajo urtsi q e-ardhur prej Asije, e e kulur q nga reze maleve Malaj, tek besohesh q hersh nj Perndi. Nga msonjsite Faliut Anaksagora sht mi ndjeshmi q ka ndihur shum pr t shpn diturine mjeshtrit e ti m prpara e pr t ndar at npr bot. M pas doli Pitagora, i cili ve q e qojti m tepr diturin e pa-lntt, po cepiku edhe shum t vrteta pr dhemasn edhe i vuri themel ksaj diturije e-cila sht dor e djath e qytetris. Msonjsit e Pitagors qen t shum edhe u prhapn npr gjithant. Sado q Grekrt e athershim pr t mbuluar brsn e-tyre nga dijat e-ra t ktyre t cilati shihnin kundra bess, i ndoqn e i przun duke vrar e duke therur ata qu binin n dor, po shum prej syresh shptuan, edhe diturite tyre janedhe sot t gjalla. T mart sado t vrasin e t therin, i ndoqn e i przun duke vrare duke therur ata qu binin n dor, po shum prej syresh shptuan, edhe diturite tyre janedhe sot t gjalla. T mart sado t vrasin e t therin turtt, kur t diturit smundn prej t paditurt, edhe kur egrsia e prallat sqendrojn dot kundruall diturise urtsis. Pandaj, me gjith kto shtrngime q tregonte besa, urtsia nuk po mbytesh po sa vinte po shtohesh e me t gjithant po faqeshin njers turt q piknin gjrra t pa-ditura gjer mather. Gjer m nj koh duket urtsi e grekrvet e mar prej Asij, pastaj turtte kti vendi piqnin gjrra q Asia e Egjyta sngjan ti ket ditur kur. Hipokrati n nisit ku vuri themel shrimit, t tjer turt shkruan si cili do pr nj deg t dituris. Shkronjsit e vjershtort n kto kohra patn aritur shum lart. Liri e qeveris s tyre u epte dor t flisnin penguar, me kt ndihm kishin dal shum gjuh-bukur e shum shkronjs t vrtet t cilvet shkronjat u kndohen edhe sot e ksaj dite me udi si Herodoti, si Tuqididi, si Dhemosdheni, etj. Me njan tjatr bese tyre q spara kihesh me sy turtvet, ish shum e prdorshme pr vjershtort edhe m tepr pr ata q shkruanin vjersha pr theatre. Edhe theatre tyre q kish vajtur shum mbar edhe istori e-tyre q przjente njers e perndirra, edhe trimri e-tyre e zakonet i kan br vjershtort e-tyre q jan edhe sot pa shok, si Omiri, si Euripidi, si Sofokliu, etj. Sokrati sht i dyti pas Pitagors q prhapi diturin n Grekri. Sado q ky vet nuk shkroj me dor t ti, po fjalte ti ndez mndjet e msonjset t ti, edhe urtsi e-ti duket n shkronjat t Platonit e t Aristotelit. Kta t dy t urt t mdhenj e ngritn fort lart diturin, duke shkruar vean pr cilndo
nga degt e saj. Shkronjat e ktyre m tepr se nj mij vjet kan qn drite gjith kombeve t qytetuar pas t cilave kan vajtur mijra t urt, edhe sot e ksaj dite sjan t-plqyera. Po dituri e ktyre nuk para u vjejti grekrvet, se goditi afr fundit t qytetriss tyre, e cila nn urdhrit t Aleksandrit t Madh e t trashgonjset ti, me gjith q aty q prkujdess e mburonjs e prhaps i dituris, u veshk, edhe pataj nn urdhrit t Romanvet erdhi n vendit t saj, edhe sot ron me Itorit e n t tjera shkronja t pavdekura t tyre. Koha q ndriti m tepr qyteri e Grekrvet, aq n dituri sa edhe n mejshtri, qe kohe Perikliut, do-me-thn koha n t ciln krye i gjithurdhris sAthins ishte Perikliu. Ather Athina ish Paris i asaj kohe me gjith bukurit q mundte t bnte dore njeriut. Mejshtri e kthisris ish tholluar fort edhe t gdhendurit e gurit e t brt e agalmavet kish aritur n nj shkall q sot Evropjannt, me gjith at qytetri, smundin ta arrijn. Qytetri e Grekrvet u fanit prej Grekrije, po nuk humbi, e shkornjate tyre ndodhen t shumat si edhe shum nga punrat e mjeshtriss tyre, edhe istori e-tyre sht aq e ditur, sa me t mbyllur syt i shohm t gjall. Qytetri e Grekrevet t-vjetr su shua, po flejti shum koh nn nj hije t dndur tegrsis e t paditjes, gjer sa e gjetn e e ndez prpara Arapt edhe m pastaj Evropjant, si do ta shohm. Botuar m 1884
Qytetri e evropianvet SAMI FRASHERI, Qytetrit q treguam gjer tani, duke vn radhazi me qytetrin e Evropjanvet, jan si foshnja t dshtuara kundreq njerzve taritur; po, me t qn n do gj qsht me pare me vjetr sht edhe me rnd e mevjejtur si e pikur prej mos qenje, edhe ato qytetri jan t vjejtura e u bjn nder atyre qi kan pasur. Ne vshtrofshim mir e t mendohemi thell, kuptojm qe qytetaria rnjn e ka n kohra fort t vjetra e t haruara n fund tersirs s motit; ay q gjeti t parn her qysh mbillet e koret gruri, qysh tiret [n] avlemendet leshi, etj, ay vuri gurin e par t qytetris; qather e thu qytetria ka vajtur gjithnj prpara her me vrap e her ngadal. Qytetria sht nj e-pandar, po ata qe kan ruajtur e qe kan ritur e xbukuruar kan qen n do koh t tjer; her ka rn n dor t nj kombi, her n dor t nj tjatri, nga nj her ka qen e-vrejtur e-
venitur, po kur ska qn e shuar fare; edhe me t qn q t-part kan qn kurdo mjeshtrit e msonjsit e t-pastajmt, do qytetri me pastajme ka pasur qn megr e me plot nga me para, sikundre q qytetri e Grekrvet, ish shum me-mbar nga qytetrit e kombevet tvjetr tAsise tEgjypts edhe qytetri e Arabvet me mbar nga Grekret, kshtu edhe qytetri e Evropjanvet sht me mbar nga t-tra t shkuarat. Dy gjra e quajn m tepr qytetrin e Evropjanvet nga qyetrit e vjetra: e para q sht me lentte se ato; e dyta qsht me-prgjithime e me prhapur. Vrtet qytetrit e-vjetra ishin m tepr me fjal se me pun; kishin vivlla t-shuma e t mbdha t shkruara me mendim t-thell, po spara kishin punra t-lentta q dukeshin n shesh; nuk munt t themi se skishin mjeshtri e punra t dors, nga t-cilat ca gjenden edhe sot edhe njeri smund ti bnj dot; po ato punra bheshin me dor, me shum mundim, n shum koh edhe ishin t rralla e t-shtrenjta. Pr t punuar skishin prve duart e skllevt t cilt i mbanin nn nj robri t keqe edhe m shum i vinin t punojn me hekura n kmb e n qaf. Pr t punuar tregrin, skishin prve krahte dobt t kafshvet edhe anijat q prisinin ern pr t ecur. Diturit n kohrat e vjetra kishin vajtur shum prpara, po nukaq sa apn pem, pemn po e apn sot. Fuqi e avullit e cila bn t ecin anijat edhe t marn n pak koh udh shum t-gjat, e cila bn t ecurit mi udh t hekurt me nj pjtim pr t uditur, heq bar q se heqin dot njmij kuaj, e e-shpije n nj dit n vent q me kuajt svihet n dy jav, e cila bn q nj kazan me uj edhe ca copa hekur t bjn n nj dit me t-madhe lehtsi pune q se bjn dot qinda njers n shum koh; fuqi e avullit, thash, q bn gjith kto udi, edhe fuqi elektrtikut i cili bn t fluturuarte fjals n nj ast nga nj ane dheut man tjatr, e i-cili dit m dit po tregon punra m tepr e m tepr pr t uditur, edhe i-cili nj dit do t zr vendin e avullit; avulli e elektriku, them, edhe m shum t tjera gjerra t ktilla, q su kishin ardhur fare n ment t vjetrt kto e bjn qytetrin e sotme t jet e-lentte vrtet e t shquhet nga qytetrit e vjetra. T gjendurite shtypshkronjs sht nj nga m t mdhate udhvet q kan shpn prpara qytetrine sotme. Qemoti vivllat shkruheshin me dor n shum koh, me shum mundim, ishin foto t rrala e t shtrenjta, q smuntnin til kishin prve t psurit, edhe m t shumat ishin t lathitura. Sot shtypshkronja shkel sa-kaq-her mijra e qindra mijrash vivlla, i prhap npr gjith antte dheut e i bn t shiten aq lir sa t muntnj ti mar kushdo edhe ti kndonj me lehtsi t madhe.
Shtypshkronja e bri diturin t dal nga duarte t-pakve e t prhapet n pr gjith botn ... Qysh edhe kur u qytetruan Evrjpjant t themi edhe mi kt dy fjal. N kohrat q kompet e Asis e tEgjyptss ishin t ndrituar me nj qytetri t-mjaft si pr ato koh, edhe m pastaj kur vettinte qytetria nAthin e s andejmi ndritte gjithan ant rotull detit, nato kohra Evropa ishte eegr; kombete Germanise t Francs ronin npr stepa gjymslakuriq si gjith kombete egr. N kt istori t shkurtr t qytetris nuk zum ngoje fare gje m tani emrine Romanvet. Ky komp i-madh q vu ndn vethe t-shumne bots q dihesh ather, bri shum punra t mbdha, ca t lvduara e ca t palvduara, me t-cilat sht mbushur istoria; po ndonj qytetri sdiher me emrit t-tyre. Kta nuk qen njers t pa-qytetruar, po me t q gjith mendjene fuqine tyre e kishin vn n luft e n ushtri, nuku menduan a nuk muntn t bnin nj qytetri mevethe, edhe ran pas qytetriss Grekrvet. Sado q gjuhne-tyre e shkruanin edhe e shpun shum prpara, diturite-tyre i kishin n gjuht Greqisht. Pandaj qytetri e romanve munt t nmrohet nj cop nga qytetri e Grekrvet, si edhe qytetri e Maqedonaset e Aleksandrionjt e nuk nj qytetri e quar n vethe. Romant euan Evropne veriut e t perndimit edhe e muar nn pushtet t tyre i dhan gjuhne-tyre, edhe kaq qint vjet e-tr;Evropa skish tjetr gjuh pr t shkruare pr t knduar prve Latinishten, gjuhne Romanvet. M pastaj u kul disa kombe t-egr prej anvet t veriut tEvropse tAsis e u-hodh prmi t gjthante Evrops. Romant q kishin humbur vendet e Asise t Afrikss, humpn edhe Evropn, edhe ata kombete-egr si Hunt, Vandalt, Gotretetj. e mbuluan ttrEvropn. Athere u b nj nate thell e ert, mbretronte padia edhe egrsia, njerzit ishin t-ndar me dy, ca me duar t hekurta q vrisnine prisnin e rmbenin si muntnine ca n hekura nn zgjedh q rnkonin e nn nj skllavri t keqe punonin si kafsh e surdhronin gjekafsh. Me kt mnyr qe Evropa kur duallArabt, u hodh nga Afria, e zun Spanjne Portugalin edhe gjysmne Francs, si e tham n fjalt q bm prpara ksaj. Kombete e-gr qurdhronin Evropn, me t qn m t-poshtr nga ata q kishin nn urdhrit t-tyre, muar gjuhn edhe besn e ktyre edhe u przien me ta. Roma mbretronte prap mi gjithEvropn, po nuk me fuqi as me dituri, vetm me bes. Fuqi e bess u bashkua me fuqine egrsis edhe bn nj koh t hekurit e t ersis. Dituri e grekrvet t-vjetr edhe e atyre Romanve ish fare e-paditur nEvrop, edhe emri i ktyre kombeve ziresh ngoj me merzi si emri t
pabes e i kombeve t mallkuar. Qytetri e Arabvet, n t cilt ish prtritur dituri e Grekrvet t vjetr vettinte me nj drit t quar n Spanj, n Siqeli edhe npr gjith ant t detit prkundreq Evrops, po besa e padia u kish verbuar syt Evrops, po besa e padia u kish verbuar syt Evropjanvet, edhe kur ndodhesh nonj q t vinte t msonte diturite Arabvet, priftria e diqte t gjall duke i mar pr magistric. M s fundi Arapt u pushtuan n Spanj, edhe priftria dogji bashk me njerzit gjith vivllate tyre, e nga gjithajo qytetri smbet as nj shkndij ... Evropjant, duke vajture duke ardhur nEgjypte n Syri pr t luftuar suall nEvrop shum gjra t-vjejtura t-bra prej arapvet me shum mjeshtri. Tregtarte Venetis e t Gjenovs me t par kto plaka, zun t bnin nj tregti t-paprer me Syrine me Egjyptn. Pas tregtis erth edhe dituria; shkronjate Avisenit, t Albugazit e t tjer t ditur arab zun t ktheheshin n latinishte, edhe t msohen kaq koh npr gjith shkollat e Evrops. Nga shkronjat e Arabvet Evropjant msuan edhe emrat e shkronjavet t Grekvet t-vjetr. Mpastaj ku u muar Kostantinopoja, shum Grekr ikn e van npr ant e Italis, e u msuan Evropjanvet shkronjat e Grekrvet t vjetr. Kshtu zun Evropjant t ndritoheshin me dituri, po shum koh sbn dot nj gjurm m tej diturivet tarabvet. Galileja, Kepleri, Koperniku, Neftoni e t-tjer t ditur t-mbdhenj e hodh kt shteg edhe e zgjeruan shum diturin duke gjetur shum t vrteta prmi diturit t qjejet e t mathimatikavet. N vendet t gjuhs latinishte cilido komp zu t shkruaj gjuhn e tij; kjo edhe pikje e shtypshkronjs bn t prhapet prnjrhesh dituria npr gjith njerzite kombevet; pikjete gjendjet zun tarrinjn njra pas tjetrs. Priftria e kisha u ndejti shum koh kurndreq e i tmeronte ata q prpiqeshin pr t diturit. M n fund arin filozof t mdhenj si Volteri, Rusoj, Dekarti edhe shum t-tjer t-cilt i hapn udh mendimit t papenguar edhe e muntn pr gjith jetn priftrin edhe i hapn udh t-gjer diturise qytetris, n t ciln qytetria po vete sa mbare e m mbar edhe po prhapet dit me dit npr gjith ante dheut, e po shtohet e zgjerohet. Kjo qytetri e-vertet, e-prgjithshime, e-prjetshime, e-pavdekur. Si lum ata kombe q jan ndrituar a q prpiqen t ndritohen me kt qytetri. Botuar m 1885
"Dituria" Sami FRASHERI, Dituria sht q e bn njerin t quhet njeri e t quhet nga t gjith kafsht'e- tjera, t cilat lvizin dhe ecin'e han'e pin edhe ato si edhe njeriu. Sa do mnt t tepr t ket njeriu nuk munt kurr t dij prej vetiu gjith t vrtetat dhe gjith 'i duhet t dij as me t dgjuar'e me t par munt t bhet njeri i - ditur, as edhe me t vuar, se jet' e njeriut sht' e-pak. Gjith 'kan mundur t msojn, t kuptojn a t pikin, njerzit q kan shkruar pr - mi dhet prpara nesh q nga mijra vjet e thu, gjith 'ka ngjar, gjith 'sht br e gjith 'jan munduar njers t urt e me mnt tepr, gjith 'kan par'e 'kan vuar' ata q kan vuajtur n-pr vende larg'e t-pa-di-tur, me nj fjal gjith ka ngjar n jett, gjith 'ka pikur'a mbledhur njeriu dhe gjith ;ka gjetur n natyrat, t gjitha jan t shkruara dhe kto bjn t diturin'e njeriut, e - cila s'fitohet pr-vese nmsim. Pr'andaj, munt t themi se dituria sht msimi, edhe i pa-msuari s'munt kurr t jet'i-ditur. I msuari di 'sht br q nga krej i jets'e thu; di 'ka mbi dhet e nn dhet, di 'sht dheu, sht qielli, 'sht natyra, 'sht vet, di 'do q munt t dihet, edhe kupton 'do q munt t koptohet. I pamsuari s'di prve 'sheh me sy e 'dgjon me vesh; pr at jeta niset edhe soset me gjalljet t ti, nuk di as 'sht br me par tij,as munt t bhet ps tij; pr at dheu sht' aq sa e sheh ay edhe qielli ashtu si e sheh ay: Pleqt tan thoshin " mos pyet t msuarn, po t vuarn". Ajo fjal ishte edrejt pr at koh, n t ciln msimi e dituria nuk ish tjatr gj pr-ve msimi i bess a shum shum.e i nonj gjuhe t huaj. Po t jetashtu, vrtet msimi nuk z dot vendin e vuajtjes, po sot n dit tn msimi e dituria jan shum m t gjera e m t forta se 'pandeheshin at-her. Sot pr sot npr vendet e qytetuar dituria sht si djell q mbulon me dritat e me shkndiat t ti gjith 'sht, e s'l errsirr gjkunt. Msimi n ato vende nuk sht vetm pr best, as vetm pr t msuar gjuh, po pr t ndritun mndjen me 'do far diturie. Gjith 'msohet sot sht shkruar nga njers jo vetm t ditur por edhe t vuar. Sot nuk ka neri m'i vuar se i-msuari, se ay di' jo vetm 'ka vuar vet, po edhe 'kan vuar mijra njers prpara tij. Pr dy gjra i duhet njeriut dituria. E para t marr vesh e t kuptoj gjith 'i sheh syri, 'i dgjon veshi, 'i z dora, 'i shkel kmba edhe gjith 'i vjen ndr mnt; t dije se 'sht, 'ka qen, 'dot bhet, ku sht, nga ka ardhur, ku do t vej. E dyta, t muntnj t fitoj sa m tepr e t ronj sa
m mir, jo vetm duke u br shkronjs a nnurdhrs, po m tepr e t ronj sa m mir, jo vetm duke u br shkronjs a nnurdhrs, po m tepr duke nxjerr nga dheue nga natyra gjra t vjejtura, me t cialt edhe ay edhe gjith njerzia t mundin t bjn shum punra, e duke gjetur 'do far udhe e do far lehcije, pr t vajtur njerzia sa mbar' e m mbar. Mundim t themi q e par'e ktyre dy shrbimeve, q pret njeriu nga dituria, sht' e palntt, e dyta e lentt. Vrtet njeriu sht mbrujtur me nj natyr, e cila e 'pon t krkonj, t pyes e t doj t marr vesh 'do gj, do t dij jo vetm 'i duhet, po edhe 'do gj; do t dij vetm pr t ditur. Ktu sht quarj' e njeriut nga kafsht e tjera; po i varfri njeriu i paditur sht msuar t mos pyes e t mos krkonj shum gjerra q duhesh t'i pyette e t'i krkonte m par se do gj. Kur shohim nj njeri q shkon udhs, na ha zmra e pyesim e t mos dim se na vet, 'jemi, nga kemi ardhur e ku do t vemi? Qysh t mos dim 'kemi brenda n trup tn, si jemi gjall, 'sht ky gjak q punon npr rembat e trupit tn, si shohm, si dgjojm? Qysh t mos pyesim pse bhet nat, pse hapet dita, 'sht dielli, 'jan kta yj, 'sht ky shi q bije pika-pika, nga vjen gjmimi, nga del vettima, nga bije rufeja? Si cilido, kur ka qen foshnje, me t zn t flas, m par se 'do gj, kto ka pyetur, po duke par se t mdhenjt qeshin me kto pyetje t ti, e duke mar vesh q as s'i dinin, sht msuar edhe ay ti shoh e t mos i pyes, t'i dgjonj e t mos i dij. Dituria vetm munt t prgjigjet me gjith kto pyetje, t prgjigjet duke rfyer 'do gj. Kjo sht njra faqe e dituris. T vim n faqet tjatr, n ant t lent,si thamm sipr. Dituria sot i duhet 'do neriu, jo vetm q t muntnj t shkruanj a t kndonj nj kart a t mbledh pes numura, si pandehesh m par, m par, jo vetm q ti tregonj gjith t vrtetat, si tham m sipr, po edhe q ndihnj'e e ti ap dorn n punt q do t punonj pr t rojtur. Edhe bujku q lron arn, edhe bariu q ruan bagatin, dhe 'do puntor q bn nj pun, ka nevoj pr dituri, sepse i tregon nj mij urdhra pr t punuar m leht'e m mir e pr t fituar m tepr. Qytetria i ka holluar aq punrat sa dor' e-ashpr dhe mndj' e-pa gdhendur'e t pa-diturit nuk mund t punonj gj t plqyer. N qytetri' t-sotme nuk jan vetm msonjtoret pr t dhn drit bots po jan pikur edhe shum udhra t-tjera, me t cilat u epet drit edhe atyre q s'kan vrsn (moshn) e t vajturit n msonjtore, tregohen' edhe shum t vrteta t cilat s'msohen dot n msonjtore sa duhet. Nj nga kto urdhra jan edhe fletoret q flasn pr dituri , si edhe kjo kjo Drita, e-cila do t flas pr 'do far diturie, n mnyr q t mblsohet prej saj, i-madhi e ivogli edhe secili do t gjenj brenda, n t nj gj q t'i vlenj q di t'i msonj a t'a xbavitnj.
Botuar n vitin 1884 Shqiperia c'ka qene,c'eshte, e cdo te behet ?
Permbledhje nga vepra :Shqiperia c'ka qene,c'eshte, e cdo te behet ? Autori : Sami Frasheri ... Nje komb i vjeter, me i vjetri i kombeve te Evropes,Pellazget e qemocem te mbajtur e te qendruar qe prej mijera vite ne roberi ishin, nje komb kaq i vjeter e me gjithese kesaj fort i ri, qe tani po ze te lulezoje per te paren here,nje komb trim e i zoti me nje koke e me nje balle, qe s'i ka askush tjeter, me nje gjuhe te gjere e te plote, te bukur e te lehte, qe e meson qe ne gjirin e nenes, nje komb te tille, kush mund ti dale kuner, e kush mund t'i shkoje perpara ? O burrani, o Shqipetare! Nqs duam e nqs perpiqemi do te jemi nje nga me te miret e nga me te ndriturit e kombeve te Evropes qe te na kene zili gjithe bota. O burrani! Te mos na mbuloje gjumi i mefshtesise e ti paditurise, sepse nqs rrime keshtu ,jemi te humbur.Oh! Sa me dhimbje e madhe e sa turp i rende te humbase sot,ne kete kohe qe edhe me te dobetit e kombeve kane gjuhen e tyre dhe po lulezojne, nje komb si i shqiptareve qe eshte mbajtur per mijera vite ne roberi, ne kohera teper te egra. Nje komb kaq i mencur, me nje gjuhe te bukur te humbase nga padija e nga mos pasuri nje gjuhe te shkruar! Nje komb kaq trim e qe se kursen gjakun te humbase duke u copetuar prej kombeve te dobet e te frikshem! Mend kemi,trimeri kemi,gjuhe te bukur e te lehte kemi, ete mos dime a te mos duam t'i perdorim gjithe keto per te miren tone, po te rrime me duar lidhur ,kjo eshte me ekeqja,te punojme per humbjet tona, te nxjerrim themelet e kombit tone me paditurite e te verberve te vete ?! A jemi shqipetare? Besa, feja, puna,kujdesi, deshira jone, mendimi yne te jete per Shqiperine e per shqipetarine. Te cojme gjuhen perpara, ta zgjerojme e ta zbukurojme me shkronja e me dituri; te hapim shkolla , te mesojme, te mos mbese ndonje shqipetar i paditur e qe te mos dije te lexoje e te shkruaje ; te largojme shkollat e huaja nga Shqiperia e ta mbushim memedheun tone me shkolla shqipe;djemte tane ne nje kohe te shkurter te mesojne te lexojne e te shkruajne gjuhen e tyre edhe diturite qe u duhen ; meqenese gjuhen e dine vetvetiu e mundin ta mesojne ne pak kohe, do te kene deshire te mesojne mjaft dituri ; edhe bariu dhe bujku edhe mjeshteri i mureve nuk do mbetet pa dituri. Keto pune jane te drejtat tona ; kush te mos na lere te punojme ne kete udhe
te se drejtes e te miresise, na ka rembyere te drejten nga dora jone; eshte drejta jone te perpiqemi me fjale , me pene, me arme , qe te shkeputim te drejten tone nga thonjte e atyre qe na e kane rrembyer. Nuk duam te rrembejme gjene e tjetrit, por s'duam te leme edhe gjene tone e te drejten e sheshit te na e rrembejne me pahir.Te perpiqemi per te drejten tone, per gjuhen tone, per kombin tone, per te miren e kombit tone; kush te na qendroje perpara e te na ndaloje ne kete udhe te shenjte, te therrasim, te na degjojne bote e qytetare, te na ndihmojne edhe ata ne te drejten e bekuar, qe duam te mbrojme. Te mos trembemi nga asgje, te perpiqemi qe mos te pushojme deri sa te fitojme ate qe kerkojme; jemi ne te drejten tone; Perendia eshte gjithnje ndihmesi i te drejteve, Perendia eshte e drejta vete ! O vellezer shqiptar ! Te mos na ndodhi si atyre te egerve te Australise e te Afrikes, qe vendet Evropiane i genjejne me ca rruaza e me ca dragole te qelqta e me pasqyra te pafillta e u marrin vendin e tyre nga dora.Te mos genjehemi edhe ne ashtu me ca copa pafillesh e qelqesh, qe s'vlejne asnje gje, e te leme te drejtat e kombit e te memedheut tone ne duar te te huajve e te armiqeve tone. Te thyejme zgjedhen e huaj , qe po na shtrengon kembet, te hidhemi me siper hijes se rende, qe po na shkel e po na shtyp e s'na le te marrim fryme ! Te mos rrime te mpire e te ngrire,te levizim duar e kembe,te tundemi e te lekundemi, te ecim te lire ne udhen e Perendise,ne udhe te se drejtes : PERENDIA, E DREJTA, KOMBI,GJUHA ! sHQIPERIA,sHQIPETARIA ! Ja qellimi yne! Ja puna jone e shenjteruar ! Ja besa jone !Te gjithe ata qe kane kete qellim , jane vellezerit tane ! Ne mesin e Shqipetareve te vertete s'ka ndonje ndarje, ndonje percarje,ndonje dyshim ! Jane te gjithe vellezer. te gjithe nje trup , nje mendje, nje qellim, nje bese ! U pershtat nga une ne gjuhen Letrare Shqipe te diteve te sotme

Sami Frashri - Shqipria Qka Qen Qeshte Qdo Te Behet

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sami Frashri - Shqipria Qka Qen Qeshte Qdo Te Behet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Generated by Foxit PDF Creator Foxit Software http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.

Shqipria Qka qen? Qesht? e Qdote behet?

Biografia e Sami Frashrit

Qysh jan sot shqiptart? Sami FRASHRI,

Botuar n vitin 1884 Shqiperia c'ka qene,c'eshte, e cdo te behet ?

You might also like