FZK 7

NTE I

MAGNETZMA

1. Maddenin Magnetik zellii, Magnetik ve Magnetik Olmayan Maddeler 2. Magnetik Kutuplar 3. Magnetik Alan, Alan iddeti, Alan izgileri 4. Magnetik Ak, Magnetik Geirgenlik 5. Yerin Magnetik Alan 6. Mknatslk Hakknda Modern Grler

ZET RENDKLERMZ PEKTRELM DEERLENDRME SORULARI Blmle lgili Problemler Blmle lgili Test Sorular

FZK 7

* * * * * * *

BU BLMN AMALARI

Bu blm altnzda; Maddenin magnetik zelliini, magnetik ve magnetik olmayan maddeleri renecek, kullanm alanlarn sayabilecek, Mknatsn iki kutbu olduunu bilecek, kutuplarn gsterebilecek, Magnetik alan tanmlayabilecek, magnetik alan kuvvet izgilerini izebilecek, Magnetik aky renecek ve bununla ilgili problemleri zebilecek, Magnetik geirgenlii renecek, maddeleri magnetik geirgenliklerine gre gruplandrabilecek, Yerin bir magnetik alan olduunu renecek, Maddelerin mknatsl hakknda baz temel zellikleri aklayabileceksiniz.

NASIL ALIMALIYIZ?

Bu blm kavrayabilmek iin; * reneceiniz bilgiler dorultusunda basit deneyler yapmanz, * zlm rnekleri incelemeniz, * Deerlendirme sorularn zmeniz yerinde olacaktr.

FZK 7

NTE I MAGNETZA 1- MADDENN MAGNETK ZELL, MAGNETK VE MAGNETK OLMAYAN MADDELER Magnetit ya da mknats ta ad verilen doal mknats bir demir oksit (Fe304) bileiidir ve ilk olarak Manisa dolaylarnda bulunduu sylenir.

Mknatslar; demir, nikel ve kobalt gibi maddeleri ekme zellii gsteren cisimlerdir. Doal mknats tann ektii demir, nikel ve kobalt gibi maddelere magnetik maddeler denir. Bu maddeler doal mknatsa srtldnde ya da yaknna konulduunda mknats zellii kazanrlar. Bu tr maddelerle yaplan mknatslara yapma ya da devaml mknats ad verilir ve eitli ekillerde yaplrlar (ekil 1.1).

ekil 1.1: Yapma ya da devaml mknatslar

Manganez, paladyum, bizmut gibi maddeler doal mknatsla etkilemediklerinden mknatslk zellii kazanmazlar. Bu eit maddelere de magnetik olmayan maddeler denir. 2- MAGNETK KUTUPLAR Dz bir yzeyde dzgn olarak yaylan demir tozlarnn zerine bir ubuk mknats konulduunda, demir tozlarnn ounun mknatsn ularnda topland gzlenir. ekme zelliinin ok daha fazla olduu bu u blgelere mknatsn kutuplar ad verilir. Bir mknats ubuu, dey bir eksen etrafnda kolaylkla dnebilecek ekilde aslrsa yaklak kuzeygney dorultusunda yneldii gzlenir (ekil 1.2). Mknats ubuun kuzeye ynelen kutbuna kuzey kutbu (N), gneye ynelen kutbuna gney kutbu (S) denir.

ekil 1.2: Arlk merkezinden aslan ubuk mknats kuzeygney dorultusunu gsterir.

FZK 7

Elektrik yklerinde olduu gibi ayn kutuplar birbirini iter, farkl (zt) kutuplar birbirini eker (ekil 1.3).

a ekil 1.3 : a. Ayn tr kutuplar birbirini iter.

b b. Farkl tr kutuplar birbirini eker.

Bir ubuk mknats ikiye blndnde oluan her parann yine N ve S kutuplu bir mknats olduu, blme ilemine atom boyutuna kadar devam edildiinde yine her parann iki kutuplu mknats olduu grlr. O hlde bir kutuplu mknats elde etmek mmkn deildir (ekil 1.4).

ekil 1.4 Ortadan blnen bir ubuk mknatsn her paras yeni mknatslar oluturur.

3- MAGNETK ALAN, ALAN DDET VE ALAN ZGLER

Yerin ekim alan, ykl cismin elektrik alan olduu gibi mknatslarnda evrelerinde bir magnetik alan vardr. Mknatslarn magnetik zelliklerini gsterebildii blgeye mknatsn magnetik alan denir. Magnetik alann varln ve zelliklerini gzlemek iin u deneyi yapalm. zerine demir tozlar serpilmi yatay konumda tutulan cam levhann altna bir ubuk mknats tutulduunda, mknatslk zellii kazanan demir tozlarnn birbirlerini ektii ve u uca eklenerek dzgn izgiler oluturduu grlr. Cam levha zerinde oluan bu izgilere magnetik alan izgileri denir. izgilerin bulunduu blge ierisinde deiik yerlere konulan pusula inelerinin alan izgilerine teet olacak ekilde ynlendii gzlenir (ekil 1.5).

FZK 7

ekil 1.5: ubuk mknatsn (a) ve U mknatsnn (b) magnetik alan izgileri iindeki pusula inelerinin dorultusu ve yn

Magnetik alann yn alan oluturan mknatsn N kutbundan kp S kutbuna giren alan izgilerinin yndr (ekil 1.5). Bir mknatsn magnetik alan izgileri, mknatsn ularna yakn blgelerinde daha sk, uzak blgelerinde ise seyrektir. Magnetik alann iddeti, alan izgilerinin sk olduu yerde byk, seyrek olduu yerde ise kktr. ekil 1.6da karlkl konmu iki ubuk mknatsn kutuplarnn oluturduklar magnetik alan izgileri grlmektedir.

ekil 1.6: Ayn tr iki kutbun (a) ve zt iki kutbun (b) magnetik alan izgileinin gsterilmesi

ekil 1.5. b deki U mknatsn kollar arasndaki belli bir blgede magnetik alan izgileri birbirine paralel ve eit aralkldr. Byle alanlara dzgn magnetik alan denir.

Magnetik alanda yer alan bir noktadaki magnetik alann bykl B ile gsterilir ve magnetik alan iddeti, magnetik indksiyon ya da magnetik ak younluu adlar verilir. Magnetik alan vektrnn ( B ) dorultusu ve yn, o noktadaki magnetik alan izgilerinin dorultu ve ynndedir.

FZK 7

4- MAGNETK AKI VE MAGNETK GERGENLK Magnetik Ak

Bir magnetik alan iindeki yzeyden dik olarak geen toplam izgi saysna magnetik ak denir. Skaler bir byklk olup ile gsterilir. Magnetik alan izgilerine dik olan bir A yzeyinden geen magnetik ak, = B. A bants ile hesaplanr (ekil 1.7.a). A yzeyi magnetik alana dik deilse, bu yzeyden geen magnetik ak, = B. A . Cos bants ile hesaplanr (ekil 1.7.b). Bantlardaki as yzeyin normali ile magnetik alan izgileri arasndaki adr.

a
ekil 1.7: a. Magnetik alana dik bir yzeyden geen magnetik ak b. Magnetik alana eik bir yzeyden geen magnetik ak

Nicelik Sembol Birim

Magnetik Ak Wb (Weber)

Magnetik Alan iddeti B Wb/m2

Yzey A m2

Tablo 1.1: Birim tablosu

FZK 7

RNEK: Bykl 40 cm2 olan bir yzey, normal dorultusu magnetik alan izgileri ile 60 lik a yapacak ekilde durmakta iken iinden 4.10-4 Wblik magnetik ak getiine gre magnetik alan iddetini bulalm. ( Cos 60 = 0,5 ) ZM: 40 cm2 = 4.10-3 m2 Magnetik ak = B.A . Cos bantsndan 4.10-4 = B. 4.10-3 . Cos 60 B = 4.10-4 / 4.10-3 . 0,5 B = 2.10-1 B = 0,2 Wb / m2 olarak bulunur. Magnetik Geirgenlik Bir ortamn B magnetik alan iddeti; ortamn cinsi ve mknatsn alan iddeti H ile deiir. Bu nicelikler arasnda; B = H = veya = B H bants vardr. SI birim sisteminde H nin birimi Amp/mdir. Bantdaki ye ortamn magnetik geirgenlii ad verilir. Boluk o ile gsterilir ve o = 410-7 Wb / Amp.mdir. Bolukta iddeti Bo olan dzgn bir alan iersine deiik maddeler konulduunda alan izgilerinin seyrekletii ya da sklat, yani madde iinde alan iddetinin deitii gzlenir (ekil 1.8).

ekil 1.8: Bolukta ve deiik ortamlarda magnetik alan izgileri

FZK 7

Madde iindeki magnetik alan iddeti Bnin, boluktaki magnetik alan iddeti Boa oranna, maddenin bal magnetik geirgenlii denir ve
b = B Bo

olarak tanmlanr.

Boluun ve havann bal magnetik geirgenlikleri birbirlerine eit olup 1 olarak alnr. Bir ortamn magnetik geirgenlii;

= b . o eklinde ifade edilir.

Maddeler bal magnetik geirgenliklerine gre gruba ayrlr: 1. Diyamagnetik maddeler: Bal magnetik geirgenlikleri 1den biraz kk olan maddelerdir. Diyamagnetik bir madde, bir magnetik alan ierisine konulunca, alann iddetini biraz zayflatr (ekil 1.8.c). 2. Paramagnetik maddeler: Bal magnetik geirgenlikleri 1den biraz fazla olan maddelerdir. Paramagnetik bir madde, bir magnetik alan ierisine konulduunda, magnetik alan izgilerini biraz sklatrr. 3. Ferromagnetik maddeler: Bal magnetik geirgenlikleri 1den ok byk olan maddelere denir. Byle maddeler magnetik alan iine konunca ok kuvvetli olarak mknatslanrlar (ekil 1.8.b). Btn maddeler bu gruptan birinde yer alrlar. Mknats elde etmeye ferromagnetik maddeler elverili olup, elektrik motorlarnn, transformatrlerin, elektrik jeneratrlerinin ve elektromknatslarn yapmnda kullanlrlar. RNEK: Yerin magnetik alannn yatay bileeni 2.10-4 Wb/m2 olan bir yerde Yerin mknatslayc alannn yatay bileeni ka Amp/mdir? ( Boluk iin = 4.10-7 Wb/Amp.m) ZM:

B = H bantsnda H=B H = 2.10-4 / 4.10-7 H = 0,5. 103 H = 5. 102 Amp/m olur.

5- YERN MAGNETK ALANI Tam ortasndan bir iple balanarak havada asl tutulan bir mknats veya pusula inesinin, kendiliinden, yaklak kuzey-gney dorultusuna ynelmesi mknats inesine bir magnetik alann etki ettiini gsterir. Bu alan Yerin magnetik alandr.

FZK 7

Yerin magnetik kutuplar ile coraf kutuplar akk olmadndan bir pusula inesi yer zerinde pek ok yerde, coraf kuzey kutbu gstermez. Bir pusula inesinin gsterdii kuzey-gney yn ile coraf kuzey-gney dorultusu arasnda oluan aya sapma as denir (ekil 1.9). Sapma, dou veya batya doru olur. Ankarada sapma as batya doru yaklak 6 dir.

ekil 1.9: Sapma As

ekil 1.10: Yerin magnetik alan ve eilme as

Mknats inesinin; kuzey yarmkrede kuzey ucu, gney yarm krede ise gneyi gsteren ucu yere daha yakn olacak biimde eilir. Mknats inesinin yatay dzlemle yapt aya eilme as denir. Eilme asnn deeri magnetik kutuplara doru gidildike artar ve kutuplarda 90 olur. Bu deer Ankarada 60 dir. RNEK: Krkkale de Yerin magnetik alan iddeti 4.10-5 Wb/m2 ve eilme as 60 dir. Bu duruma gre magnetik alann Krkkale deki yatay ve dey bileenlerini bulalm. ( Cos 60 = 0,5 , Sin 60 = 0,86 ) ZM:

Bx = B. Cos 60 Bx = 4.10-5 . 0,5 Bx = 2.10-5 Wb/m2

By = B. Sin 60 By = 4.10-5 . 0,86 By = 3,44.10-5 Wb/m2

ekil 1.11

FZK 7

6- MIKNATISLIK HAKKINDA MODERN GRLER Wilhelm Weber ( Vilym Veber) , mknatslanmay aklamak zere molekler teoriyi ortaya atmtr. Bu teoriye gre magnetik maddelerin (demir gibi) moleklleri iki kutuplu kk bir mknats gibidir. Mknatslanmam magnetik maddede bu kk mknatslar gelii gzel daldklarndan birbirlerinin magnetik alanlarn yok ederler. Dolaysyla madde evresinde magnetik alan olumaz (ekil 1.12.a). Bu magnetik madde mknatslandnda molekler mknatslar, zt kutuplar u uca gelecek ekilde sralanarak madde evresinde magnetik alan olan bir mknats hline gelir (ekil 1.12.b).

ekil 1.12: Molekler mknatslarn, mknatslanmam ve mknatslanm madde iindeki durumu

Bu teori ile, mknatsn molekllerine kadar blndnde yine iki kutuplu bir mknats elde edilecei ve mknatsn etkisinin ulara yakn blgelerde en byk olduu aklanmtr. Oersted (rsted) iinden akm geen bir telin evresinde magnetik alan olutuunu gzlemlemi ve sonucu magnetik alanla elektrik akm arasnda bir ilikinin olduunu belirtmitir. Bu durumu gz nnde bulunduran Amper adndaki bilim adam, mknatslanmam madde iinde dolanan akmlar olduunu ve maddenin magnetik zelliklerinin bu kapal devre akmlarndan olutuunu sylemitir. Gnmzn atom teorisi de bu gr desteklemektedir. Ntr bir atomun elektronlar hem kendi eksenleri etrafnda, hem de ekirdek etrafnda dnerler. Elektrona ait bu hareketlerin her biri ember eklindeki iletken halkadan geen ok kk akmn oluturduu magnetik alana eittir. Oluan bu alann yn elektronun dnme ynne yani akm ynne baldr. Maddeleri oluturan atomlarn ounda elektronlar tarafndan oluturulan magnetik alanlar vardr. Bu alanlarn bilekesi sfr ya da sfra yakn deerde olur. Madde magnetik alana konulduunda devreler birbirine paralel dzlemlerde ve ayn akmlar geirecek ekilde dzgn bir durum alr. Demir, nikel ve kobalt gibi ferromagnetik maddeler bu zelliktedir. Ferromagnetik olmayan maddeler, alminyum ve bakr gibi d magnetik alanda etkilenmez ve mknats zellii de kazanmaz.

10

FZK 7

ZET Demir, nikel, kobalt gibi elementleri eken maddelere mknats dendiini, mknatslarn yapay yolla elde edilebildiini ve pek ok alanda kullanldn; N ve S olmak zere mknatsn iki kutbu olduunu, ayn kutuplarn birbirini ittiini ve zt kutuplarn birbirini ektiini rendik. Mknats evresinde bir magnetik alan oluturduunu, bu alann izgilerle gsterildiini, bu izgilerin mknatsn N kutbundan S kutbuna doru olduunu ifade ettik. Bir yzeyden geen magnetik alan izgilerinin saysn magnetik ak olarak tanmladk. Maddelerin bal magnetik geirgenliklerine gre diyamagnetik, paramagnetik ve ferromagnetik olmak zere gruba ayrldn belirttik. Son olarak yerin bir magnetik alan olduundan ve mknatslk hakknda modern grlerden sz ettik.

11

FZK 7

RENDKLERMZ PEKTRELM 1. ekil 1.13teki mknats I ve II dorultusunda eit paraya ayrlrsa mknatslarn kutuplar nasl oluur?

I
ZM:

II
ekil 1.13

Mknats I ve II dorultusunda kesildiinde eit paraya blnr ve eit mknats hline gelir.

ekil 1.14

2.

ekil 1.15teki mknatslardan oluan sistemin magnetik alan izgilerini iziniz.

ekil 1.15

ZM: Mknatslardaki kuvvet izgileri Nden Sye doru olduuna gre Kuvvet izgileri Nden Sye doru ve birbirlerini kesmeyecek ekilde izilir.

ekil 1.15

3.

Yzey alan 0,5 m2 olan bir ereve iddeti 2 Wb / m2 olan dzgn bir magnetik alana alan izgileri ile dik olacak ekilde yerletirildiinde yzeyden geen magnetik ak ka Wbdir? (Cos 90= 0, Cos 0= 1) ZM:

= B. A. Cos = 2. 0,5. Cos 0 = 1 Wb' dir.

12

FZK 7

4.

Bir ereve dzgn bir magnetik alan ierisine yzey normali alan izgileri ile 60 lik a yapacak ekilde yerletirildiinde erevede oluan magnetik ak 1 oluyor. Ayn ereve alan izgileri ile yzey normali 0 lik a yapacak ekilde yerletirildiinde ise magnetik ak 2 oluyor. Buna gre 1 / 2 oran katr? (Cos 60 = 0,5 , Cos 0 = 1) ZM:

1 = B. A. Cos 60 2 = B. A. Cos 90 1 B. A. Cos 60 = 2 B. A. Cos 90 1 0,5 = 2 1 1 1 = olarak bulunur. 2 2

5. Dnya zerindeki bir noktann eilme as 60 olduunda magnetik alan iddetinin yatay bileeni 2.10-4 Wb/m2 dir. Buna gre magnetik alan iddetinin dey bileenini bulunuz. (Cos 60 = 0,5, Sin 60 = 0,86) ZM: Yatay bileeni Dey bileeni

Bx = B . Cos 2.10-4 = B . Cos. 60 4.10-4 Wb / m2

6.

By = B . Sin 60 By = 4.10-4 . 0,86 By = 3,44 . 10-4 Wb/m2 dir.

Yerin magnetik alan iddetinin yatay bileeni 2.10-4 Wb/m2 olan bir blgede mknatslayc alann deeri ka Amp/mdir? (o = 4 . . 10-7 Wb/Amp.m) ZM:

B = o . H B H= o H = 2 . 10-7 4 . 10 H = 0,5 . 103 Amp/m'dir.

-4

13

FZK 7

7.

10 Wb/m2 lik magnetik alan ierisinde 10 cm2 lik bir ereve alan izgileri ile 53 lik a yaparken, 30 lik a yapacak hle getiriliyor. Magnetik ak deiimi ka Wbdir? (Cos 53 = 0,6 , Cos 37 = 0,8 , Cos 60 = 0,5) ZM: A = 10 cm2 = 10.10-4 m2 1 = B . A . Cos 1 = 10.10.10-4. Cos37 1 = 100.10-4. 0,8 1 = 8.10-3 Wb Alanla 30 lik a yapacak hle geliyorsa = 90 30 = 60 2 = B . A . Cos 60 2 = 10.10.10-4. 0,5 2 = 5.10-3 Wb = 1 - 2 = 5.10-3 - 8.10-3 = - 3.10-3 Wb

Ak deiiminin - olmas 1. durumdaki magnetik aknn 2. durumdaki magnetik akdan byk olmas demektir, yani magnetik ak azalmtr. 8. Bir magnetik alan ierisine koyulan ereve ka derecelik a ile konulduunda magnetik ak 0 olur? ZM: Magnetik aknn 0 olabilmesi iin, magnetik alan iddeti, erevenin alan ya da Cos deerlerinden birinin, herhangi ikisinin ya da hepsinin deerlerinin 0 olmas gerekir. Magnetik alan iddeti ve erevenin alannn deeri 0 olmayacana gre Cos = 0 olduunda magnetik ak sfr olur. Bu da = 90 ile salanr. Yani ereve dik olduunda magnetik ak 0 olur.

14

FZK 7

9.

Yerin dnme ekseninden geen dzlemle, pusula ibresinden geen dzlem arasndaki aya sapma as denir. Sapma as bat ynnde 4 olan bir yerde, pusula ynnde 800 km uan bir uak, gidecei kuzey ynden ka km uzaklklar? (Sin 4 = 0,07) ZM

ekil 1.17

Sapma as bat ynnde olduuna gre, uak kuzey batya doru gidecektir. Bu duruma gre
Sin 4 = x y Sin 4 = x 800 x = 56 km uzaklar.

10. Magnetik alan ierisine konulan bir pusulann inesi kuzeyden doruya doru 60 saptna gre, magnetik alan iddetinin (B), yerin magnetik alannn yatay bileenine (Bx) oran katr? (Tan 60 = 1,7) ZM:
Tan = B Bx Tan 60 = B Bx 1,7 = B Bx

15

FZK 7

DEERLENDRME SORULARI NTE I LE LGL PROBLEMLER 1. ekildeki ubuk mknatsn ucuna sralanan toplu inelerin kutuplarn bulunuz.

P roblem 1.1

2.

Bir blgede mknatslayc alann deeri 104 Amp/m olduuna gre Yerin magnetik alan iddetinin yatay bileeni ka Wb/m2 dir? (o = 4.10-7 Wb/Amp.m)

3.

ekilde grlen sistemin magnetik alan izgilerini iziniz.

Problem 1.3

4.

Alan 0,5 m2 olan bir ereve B = 10 Wb/m2 olan bir magnetik alan iinde a) Magnetik alan dikse, b) Magnetik alanla 60 lik a yapyorsa, c) Magnetik alana paralelse magnetik ak ka Wbdir? (Cos 0 = 1, Cos 60 = 1 , Cos 90 = 0) 2

5.

Eilme asnn 30 olduu Dnyadaki bir noktann magnetik alan iddeti 4.10-4 Wb/m2 olduuna gre magnetik alann yatay ve dey bileenini bulunuz. (Cos 30 = 0,86 , Sin 30 = 0,5)

16

FZK 7

TEST I 1. ekil 1.18deki mknatsn magnetik alan izgilerinin grnmne gre x, y, z ve t ularnn kutuplarnn cinsi hangisindeki gibidir?

ekil 1.18

x A) B) C) D) 2. N N S S

y S S N N

z N N S S

t N S S N

ekil 1.19daki demir ubuun ortasna bir mknatsn S kutbu yaklatrlrsa, demir ubukta oluan kutuplar hangisindeki gibi olur?

ekil 1.19

A)
S N B) N

N S

SS N SN N
N S S N

S N NS C) SN

NS S S NS S

S S NN NS

S S

D) S N

3.

Bir ubuk mknats zde olmayacak ekilde 3 yerinden kesilirse ka tane mknats oluur? A) 5 B) 4 C) 3 D) 2

17

FZK 7

4.

Magnetik alan izgileri ile ilgili aada verilen bilgilerden hangileri dorudur? I- N kutbundan S kutbuna dorudur. II- Magnetik alann youn olduu yerde sktr. III- Birbirlerini asla kesmezler. A) I ve II B) II ve III C) I ve III D) I, II ve III

5.

ekil 1.20deki mknats I dorultusundan kesilirse oluacak mknatslarn kutuplar hangisindeki gibi olur?

ekil 1.20

A) B)

C) D)

6.

Magnetik ak ile ilgili bilgilerden hangileri dorudur? I- harfi ile gsterilir. II- Birimi Wb/m2 dir. III-Magnetik alana ve erevenin yzeyine baldr. A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III

18

FZK 7

7.

Bir yerde Yerin mknatslayc alannn yatay bileeni 20 Amp/mdir. Buna gre Yerin magnetik alannn yatay bileeni ka Wb/m2 dir? (o = 4.10-7 Wb/Amp.m) A) 2.10-6 B) 4.10-6 C) 8.10-6 D) 16.10-16

8.

Wb/m2 aadakilerden hangisinin birimidir? A) Magnetik geirgenlik B) Bal magnetik geirgenlik C) Magnetik ak D) Magnetik alan iddeti

9.

10 cm2 lik bir ereve yzeyle 60 lik a yapacak ekilde iken, iinden 4.10-4 Wblik magnetik ak gemektedir. Buna gre magnetik alan iddeti ka Wb/m2 dir? (Cos 60 = 0,5) A) 0,8 B) 8.10-2 C) 8.10-3 D) 8.10-4

10. Sapma as bat ynnde 6 olan bir yerde, bir uak pusula ynnde 1000 km ilerlediine gre gitmek istedii kuzey ynnden ka km uzaklam olur? (Sin 6 = 0,1) A) 100 B) 10 C) 0,1 D) 0,01

19

FZK 7

20