KMYA 4

1. 3. BOZUNMA ETLER

NTE I

RADYOAKTVTE
1. 1. ATOM EKRDENN YAPISI 1. 2. RADYOAKTF BOZUNMALAR 1. 4. TAB VE SUN' RADYOAKTFLK 1. 5. RADYOAKTF BOZUNMA HIZI 1. 6. EKRDEK TEPKMELER

KMYA 4

Bu niteyi altnzda;

BU NTENN AMALARI

Atom ekirdeini oluturan temel taneciklerin neler olduunu kavrayabilecek, Radyoaktiviteyi tanmlayabilecek, Ka eit radyoaktif bozunma olduunu bilecek; Doal ve yapay radyoaktiflii tanmlayp aralarndaki farklar renebilecek, Fisyon ve fzyon tepkimelerinin neler olduunu renebilecek ve bunlar karlatrabileceksiniz

BU NTEY NASIL ALIMALIYIZ?

Radyoaktif atklarn evre kirliliine etkilerini aratrnz. ekirdek tepkimeleri ile kimyasal tepkimeler arasndaki temel farkllklar inceleyiniz. Kimya kitabndan atom ve temel tanecikleri blmn okuyunuz. Radyoaktif izotoplarn gnlk hayatta kullanld alanlar aratrnz. Gne enerjisinin nasl meydana geldiini aratrnz.

KMYA 4

GR ekirdek kimyas atom ekirdeindeki deimeleri inceler. ekirdek tepkimelerinde atom ekirdei bir baka atomun ekirdeine dnebilmekte, ekirdek paralanarak daha kk ekirdekler oluturmakta veya ekirdekler birleerek yeni ekirdekler oluturabilmektedir. A. Henry Becquerel (Henri Bekerel) ilk kez uranyum ile yapt deneylerde doal radyoaktiviteyi kefetmitir. Bunu takiben Marie (Meri) ve Pierre Curie (Piyer Kuri) deneylere devam etmi radyoaktif polonyum ve radyum elementlerini bulmulardr.

Atom ekirdeklerinin dtan bir etki olmakszn eitli malar yaparak paralanmasna Radyoaktiflik bu tr elementlere de radyoaktif elementler denir. Maddelerin ma yapabilmesi ekirdein yaps ile ilgilidir. Bu nedenle atomun yaps ve temel tanecikleri bilinmelidir.

1.1. ATOM EKRDENN YAPISI Atom ekirdeini oluturan temel tanecikler proton ve ntronlardr. Ntr bir atomda ekirdek etrafnda proton says kadar elektron bulunur.

Atom ekirdeini oluturan proton ve ntronlara nkleon denir.

P rotonlar pozitif ykl, ntronlar yksz taneciklerdir.

ekirdein apnn ok kk olduu dnlrse ekirdekteki protonlar birbirine ok yakndr. Ayn ykl protonlarn birbirini itmesi gerekir. Oysa protonlar ok kk bir hacimde birbirlerine ok yakn olarak bulunurlar. O hlde ekirdekte nkleonlar birada tutan ekim kuvvetleri olmaldr. Bu kuvvetlere ekirdek kuvvetleri denir. Bir atomun ktlesi proton ve ntronlarn ktleleri toplamna eittir. Ancak gerekte atom ktlesi proton ve ntronlarn toplam ktlesinden biraz daha kktr. Bu durum ekirdein oluumu srasnda bir ktle azalmas olduunu ortaya karr. Bu ktle azalmas Einsteinnn ktle-enerji bants E = mc2 ile hesaplanan miktarda enerji aa kmasna neden olur. (E = enerji, m = Ktle, c = Ik hz) Bu enerjiye balanma enerjisi denir.

KMYA 4

Nkleon bana den balanma enerjisi ne kadar bykse ekirdek o kadar kararldr.
Baz elementlerin nkleon bana den balanma enerjileri Grafik 1.1de verilmitir.
ntron says

kararllk kua

Grafik 1.1: Nkleon bana den ortalama balanma enerjisinin ktle numaralarna gre deiimi.

Grafik 1.2: zotoplarn ekirdeklerinde ntronun protona oran ve kararllk kua

Grafik 1.1de grld gibi balanma enerjisi byk olan ekirdekler ktle numaras 60 civarnda olan ekirdeklerdir (56Fe ve 58Ni gibi). Demir ve nikel gibi elementler en kararl ekirdeklere sahiptir. Bunlardan daha kk ktleli ekirdekler birleerek (Fzyon), daha byk ktleli ekirdekler ise blnerek (Fisyon) kararl yapya dnrler.

Atom numaras 1 ile 20 arasndaki elementlerde n/p oran yaklak olarak 1'dir. Bu elementler kararllk kua ierisinde yer alrlar. En ar kararl ekirdekte (83Bi) n/p oran 1,5 'tur. Atom numaras byk olan ekirdeklerin tm kararszdr. Yani radyoaktiftir.
83Bi'ten

Bilinen btn kararl izotoplarn ekir-dekleri grafik zerinde iaretlendiinde Grafik 1.2deki gibi bir dalm (kuak) ortaya kar. Buna kararllk kua denir. Bu blgenin dnda kalan ekirdekler kararsz, yani radyoaktiftir. Radyoaktif ekirdekler bozunmalar sonucunda, ntron ve proton saysn deitirerek kararllk kuana girmeye alrlar. Grafik 1.2 incelendiinde; I. blgede bulunan ekirdekler ntron saysn azaltp, proton saysn artrarak n/p orann 1e yaklatrrlar.

KMYA 4

* *

II. blgede bulunan ekirdekler proton saysn azaltp, ntron saysn artrarak n/p orann 1'e yaklatrabilirler. Atom numaras 83en byk olan btn ekirdekler radyoaktif zellie sahiptir. Bu blgedeki ekirdekler kararllk kuana yaklamak iin, ktle numaralarn azaltacak ekilde deiiklie uramaldrlar.

Ktle numaras (KN) ve atom numars (AN) Lise 1. snfta atomun yaps konusunda renildiini hatrlayp, KN = p +n ve AN= p olduuna dikkat ediniz.
RNEK 1: Aada verilen ekirdeklerin hangi veya hangilerinin kararsz (radyoaktif) olduunu bulunuz.

a ) 24Mg b) 235U 12 92 a) KN = p + n 24 = p + n n = 12 n = 12 = 1 olduundan 24Mg kararldr. 12 p 12 b) KN = p + n 235 = 92 + n n = 143 n = 143 = 1,55 olduundan 235U kararszdr. 92 p 92
1. 2. RADYOAKTF BOZUNMALAR

Ernest Rutherford (rnst Radrford) radyoaktif elementlerin yayd nlar incelemi ve bu nlar alfa, beta ve gama olarak adlandrmtr. ekirdekleri kararl olmayan izotoplarn (alfa), (beta) ve (gama) mas yaparak daha kararl ekirdeklere dnmesine radyoaktif bozunma denir. Radyoaktif elementler zerinde yaplan incelemelerden aadaki sonular karlmtr.

Radyoaktiflik atomun ekirdeinden kaynaklandndan atomun kimyasal durumuna (element veya bileik olmasna) ve fiziksel hline (kat, sv ve gaz olmasna) bal deildir. Ayrca scaklk ve basn gibi d etkenlerden etkilenmez. Bir atomun baz izotoplar radyoaktifken baz izotoplar radyoaktif olmayabilir. Radyoaktif zellik ekirdein kararllna baldr.
RNEK 2: TY ve XV2 bileikleri radyoaktif olduklar hlde XY2 bileii radyoaktif deildir. Buna gre, bu bileiklerde hangi element radyoaktif zellik gsterir? ZM: XY2 radyoaktif olmadna gre X ve Y radyoaktif deildir. Bu durumda TY bileiinde T, XV2 bileiinde V radyoaktif zellik gsterir.

KMYA 4

1.3. BOZUNMA ETLER

a) Alfa mas ( : 4 He) 2

Atom numaras 83'ten byk olan yani Grafik 1.2de III. blgede bulunan elementler mas yaparak n/p orann bire yaklatrmak isterler.

mas yapan atom helyum ekirdekleri frlatr. 4 H e ekirdekleri pozitif ykl 2 olduundan elektrik ve manyetik alanda sapma gsterirler. ekirdek tepkimelerini yazarken eitliin iki yanndaki ktle ve atom numaralar eit olmaldr. mas yapan atomun ktle numaras 4, atom numaras 2 azalr.

235 92

U izotopu

231 90

Th izotopuna dnt. Atom numaras 2 ktle numaras 4 azald.

mas - : o e -1

mas Grafik 1.2'nin I. blgesindeki izotoplarda grlr. Bu blgedeki izotoplar ntron saysn azaltp, proton saysn artrarak n/p orann 1 yaklatrmaya alrlar.

Beta mas yapan atomun ekirdeinden o e tanecii frlatlr. Beta nlar -1 negatif ykl tanecikler olduundan elektrik ve manyetik alanda sapma gsterirler.
mas yapan atomun atom numaras 1 artarken, ktle numaras deimez. mas Grafik 1.2nin II. blgesindeki izotoplarda grlr. Bu blgedeki izotoplar
226 88

Ra atomu,

226 89

Ac'a dnt. Atom numaras 1 artarken ktle numaras deimedi.

KMYA 4
0 Pozitron mas + : +1 e

+ proton saysn azaltp, ntron saysn artrarak n/p orann 1e yaklatrmaya alr.

o Pozitron mas + yapan atomun ekirdeinden + 1e tanecii frlatlr. Pozitron nlar pozitif ykl nlar olduundan elektrik ve manyetik alanda sapma gsterirler.

Pozitron mas + yapan atomun, atom numaras 1 azalrken, ktle numaras deimez.

54Co 27

atomu, deimedi.

54 26

Fe atomuna dnt. Atom numaras 1 azalrken, ktle numaras

Elektron yakalamas Bu bozunmada ekirdek kendine en yakn enerji dzeyinden bir elektron yakalar.

Elektron yakalama, pozitron mas ile ayn sonucu oluturur.

27 18

Ar +

0e -1

37 17

Cl

Elektron yakalayan bir ekirdein atom numaras 1 azalrken, ktle numaras deimez. Ima olduunda, frlatlan taneciklerin denklemin sa tarafna, elektron yakalama da ise yakalanan taneciin sol tarafa yazldna dikkat ediniz.
Gama mas ( ) Gama mas tek bana meydana gelmez. Dier radyoaktif malarn ardndan meydana gelir. Radyoaktif ma sonucu oluan yeni ekirdek, zerindeki fazla enerjiyi mas eklinde dar vererek daha dk enerjili yani kararl duruma geer.

KMYA 4

Gama mas yapan atomun ktle ve atom numaras deimez.

24 24 * 1 1Na 1 2Mg 24 24 * 1 2Mg 1 2Mg

+ 0 1e +

f) Ntron mas

1n 0

ekirdekten bir ntronun dar atlmasdr.

Ntron mas yapan atomun atom numaras deimez, ktle numaras 1 azalr.
17 8 0

1 60 + 1 n 8 0

Ntron mas yapan atomun izotopu oluur.

RNEK 2:

izotopu 1, 2 226 226 Ra izotopu Ra izotopu 1, yaptnda oluan yeni oluan yeni atom mas yaptnda ekirdein ekirdein atomve ktle numaras ka 88 1, 2 mas 88 ve ktle numaras ve ktle numaras ka olur? ka olur? 2ZM:

226 Ra 88

Denklemde yerine 4 He, 2 0 Denklemde yerine0 4 He, - yerine de -1 e taneciklerini koyarak girenlerin atom numaras - yerine de 2 taneciklerini koyarak Denklemde yerine 4 He, 2 -1 e girenlerin ktle numaras kanlarnkine eitlenir. atom numaras ve ktle numaras kanlarnkine eitlenir. girenlerin atom numaras ve
226 4 8 8 Ra 2 He

+ 20 e + X -1

eklinde gsterirsek oluan X atomunun AN = 88, KN = 222 bulunur. Denklem:

226Ra 88

4 He + 20 e +222X 2 -1 88

eklinde olur.

1.4. DOAL VE YAPAY RADYOAKTFLK Atom numaras 83ten byk olan elementler radyoaktiftir. Radyoaktif bir elementin bozunmas, radyoaktif olmayan bir elementin oluumuna kadar devam eder.

Doal radyoaktif elementler grup bozunma zinciri iinde yer almaktadr. Bunlara radyoaktif bozunma serileri denir.

KMYA 4

Uranyum serisi; 238 U 8 , 6 92

206 82

Pb

Toryum serisi; 90 Th

232

6 , 4-

208 82

Pb

Aktinyum serisi;

235 92

7 , 4-

207 82

Pb

Grafik 1.3: Uranyum bozunma serisi

Y apay radyoaktiflik:

1 Radyoaktif olmayan (kararl) ekirdekler, proton 1p , ntron 1 n ve alfa 0 tanecikleri ile bombardman edildiinde, yeni izotoplara ya da yeni elementlere dnrler ki bu tr tepkimelere yapay ekirdek tepkimeleri denir.
4 2 He

1919 ylnda Rutherford (Radrford) tanecikleri ile kararl azot atomlarn bombardman ederek protonlarn olutuunu tespit etmitir.
14 7 N

+ 4 He 1 7O + 1 p 2 8 1

Bu tepkime ayn zamanda bir elementin baka bir elemente dnt tepkimedir. Gnmzde pek ok elementin yapay radyoaktif izotoplar elde edilmi olup bunlarn says her geen gn artmaktadr. Yapay radyoaktif elementler gnmzde biyoloji, jeoloji, sanayi ve tp alannda tehis, tedavi ve aratrma iin kullanlmaktadr. 1.5. RADYOAKTF BOZUNMA HIZI Radyoaktif elementlerin ma hzlar, maddelerin fiziksel hline (kat, sv ve gaz) bal deildir. Scaklk, basn gibi d etkenlerden ve maddenin element ya da bileik olmasndan da etkilenmez. Sadece maddenin trne ve madde miktarna baldr.

Radyoaktif bir elementin birim zamanda yayd ma miktar, elementin cinsine, atom saysna ve bozunma hzna baldr.
Radyoaktif element atomlarnn yarsnn bozunmas iin geen sreye yarlanma sresi veya yar mr denir.

KMYA 4

Y arlanma sresi maddenin cinsine bal olup ayrt edici zelliktir. Bir radyoaktif elementin yarlanma sresi ne kadar ksa ise o kadar kararszdr. Birim zamanda yayd n da o kadar fazladr. Bir radyoaktif elementin ktlesi artrlrsa yayd n artar, fakat yarlanma sresi deimez. Radyoaktif maddelerin yaydklar nlar Geiger-Muller (Gayger-Mller) sayac ile llr.
Radyoaktif izotopun bozunma sonucunda kalan madde ve yarlanma says aadaki bantlardan hesaplanr. m mo n t t1/2 = Bozunmadan kalan madde miktar = Balangtaki madde miktar = Yarlanma says = Yarlanmada geen toplam sre = Yarlanma sresi

m=

mo ve n = t1 2n t2

RNEK 3: Yar mr 10 gn olan bir radyoaktif bir maddenin 100 gramndan bozunma sonucu 25g kalabilmesi iin ka gn gemelidir. ZM: I. yol II. Yol Balangtaki 100 gram madde 10 gn sonra yarya der. 10 gn daha geerse 25 gram kalr. 100
10 gn

m0 formlnde yerine konulursa 2n 25= 100 2n = 100 2n 25 n 2 =4 n = 2 iki defa yarlanm n= t 2= t 1 10 t2 t = 20 gn gemelidir. m=

50

10 gn

25 iki kez yarlanmtr.

yar mr 10 gn olduuna gre 2x10 = 20 gn sonra 25 gram kalr.

RNEK 4: Radyoaktif bir maddenin yar mr 2 yldr. Bu maddenin 800 gramndan 10 yl sonra ka gram bozunmadan kalr. ZM: 10 = 5 kez yarlanr. 2 800 2 yl
1

400 2 yl
2

200

2 yl 3

100

2 yl 4

50

2 yl 5

25g

10

KMYA 4

1. 6. EKRDEK TEPKMELER ekirdek tepkimelerinde girenler ile rnlerin toplam proton ve ntron says deimez. Bu tepkimeler srasnda ok byk enerji aa kar. ekirdek tepkimeleri ikiye ayrlr.

Kaynama (fzyon) tepkimeleri

Kk ve kararll az olan ekirdeklerin birleerek kararl byk ekirdekler oluturmasna kaynama (fzyon) tepkimeleri ad verilir.
2 1 H +2 1 n 4 He + enerji 1 o 2

Hidrojen bombasnn, Gnete gelien olaylarn ve Gne enerjisinin temeli kaynama (fzyon) tepkimeleridir. Kaynama tepkimelerinde aa kan enerji, blnme tepkimelerinden daha byktr. Blnme (fisyon) tepkimeleri
Atom numaras byk olan kararsz radyoaktif ekirdeklerin ntronlarla bombardman edildiinde atom numaras daha kk iki tane kararsz radyoaktif ekirdek olumasna blnme (fisyon) tepkimeleri ad verilir.
235U 92

+ 1n o

9 2Kr 36

141Ba 56

+ 31 n + enerji o

Blnme olay kendiliinden olabildii gibi, ekirdein proton, ntron ve alfa gibi taneciklerle bombardman edilmesiyle de gerekleebilir.
235U + 1 n 92 o

92Kr + 141Ba +31 n + enerji 36 56 o

denkleminde grld gibi tepkime sonunda

ntronlar aa kmaktadr. Bu ntronlar dier 92U ekirdeklerine arparak onlarnda blnmesine yol aar. Bunun sonucunda zincirleme bir reaksiyon ortaya kar. (ekil 1.1). Tepkime kontroll olmazsa enerji k patlamayla gerekleir. Bu tepkime atom bombasnn temelidir.

ekil 1.1:

235 U 92

izotopunun zincirleme blnme tepkimeleri

11

KMYA 4

RENDKLERMZ PEKTRELM

1. 2.

Radyoaktif zellik nedir? Aklaynz.

X + + - radyoaktif bozunma sonucu oluan X elementinin atom ve

238U 92

ktle numaras nedir? 3. 4.

238 92

U izotopu ka , ka - mas yaptnda kararl

206 82

Pb izotopuna dnr?

Radyoaktif bozunma hz nelere baldr. Scaklk ve basncn bozunma hzna etkisi var mdr?

5.

Yarlanma sresi 10 saat olan radyoaktif bir elementin 3/4 nn bozunmas iin ka saat geer?

6.

Yarlanma sresi 2 gn olan radyoaktif X maddesinin 10. gn sonunda toplam 248 gram bozunuyor. Buna gre Xin ka gram bozunmamtr?
y

235U 92

+ 1 n 90Sr + 54Xe + 21n o x o hesaplaynz.

. fisyon tepkimesinde bulunan X ve Y deerlerini

8.

X + 14N + 1 n tepkimesindeki X atomunun ntron says katr? o 7

9.

Yarlanma sresi 3 gn olan radyoaktif bir maddenin 3. ve 6. gnler arasnda bozunan miktar 12 gramdr. Radyoaktif maddenin balang miktar ka gramdr?

10.

15 ' snn bozunmas iin 20 yl getiine gre 16 elementin yarlanma sresi ka yldr?
Bir radyoaktif elementin

12

KMYA 4

ZET Atom ekirdeklerinin dtan bir etki olmakszn eitli malar yaparak paralanmasna "radyoaktiflik" bu tr elementlere de radyoaktif elementler denir. Atom numaras 1-20 arasndaki elementlerde n/p oran yaklak 1'dir. Bu elementler kararllk kuanda yer alrlar.

En ar kararl ekirdekte 83Bi n/p oran 1,5'tur. Atom numaras 83Bi'ten byk olan ekirdeklerin tm kararszdr. Yani radyoaktif zellik gsterirler.
ekirdekleri kararl olmayan izotoplarn , ve gibi malar yaparak daha kararl ekirdeklere dnmesine radyoaktif bozunma denir. Radyoaktiflik atomun ekirdeinden kaynaklanr. Atomun fiziksel durumuna (kat, sv, gaz), ya da element veya bileik oluuna bal deildir. Basn ve scaklk deiikliklerinden etkilenmezler. mas yapan atomun atom numaras 2, ktle numaras 4 azalr. mas yapan atomun atom numaras 1 artar. + mas yapan atomun atom numaras 1 azalr. Radyoaktif olmayan elementler proton, ntron ve alfa nlar ile bombardman edilerek yapay radyoaktif elementler elde edilir. Radyoaktif bir elementin birim zamanda yayd ma miktar; elementin cinsine, atom saysna ve bozunma hzna baldr. Radyoaktif element atomlarnn yarsnn bozunmas iin geen sreye yarlanma sresi veya yar mr denir. ekirdek tepkimeleri kaynama (fzyon) ve blnme (fisyon) olarak ikiye ayrlr.

13

KMYA 4

DEERLENDRME SORULARI 1. Aadaki tepkimelerden hangisi bir doal radyoaktif bozunmadr?

A) B) C)
23 Na 23 Na+1 + e11 11 238 U 234 Th +4 He 92 90 2 14 N 7

+ 4 He 1 7 O +1 P 2 1 8

D) F2 (g) + s 2F (g)

2.

234Th 90

b X +o e a -1

radyoaktif bozunmasndaki a ve b saylar katr?

A) 90-234 B) 92-234 C) 91-234 D) 91-233 3. Radyoaktif bir X elementinin yarlanma sresi 5 gndr. m gram X elementinin 25 gnde ka gram bozunur?
A) 3m 4 B) 7m 8 C) 15m 16 D) 31m 32

A) 3m 4 B) 7m 8

A) 3m 4 B) 7m 8 C) 15m 16
4.

B) 7m 8 C) 15m 16 D) 31m 32
234Th 92

C) 15m 16 D) 31m 32

D) 31m 32

izotopu 2, 1- mas yaptnda oluan elementin ntron says katr?

A) 110 B) 125 C) 132 D) 137

14

KMYA 4

5.

I. pozitron n yayma II. elektron yakalama III. 2, 4- n yayma Bir atomun ekirdei yukardaki tepkimelerden hangisini yaparsa izotopuna dnr?

A) I ve II B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III

6.

230A 90

B+ pozitron

B + elektron

Yukardaki ekirdek tepkimeleri ile ilgili olarak I. C nin atom numaras 88 dir. II. Bnin ktle numaras 230 dur. III. A ve B atomlar izotoptur. Yarglarndan hangileri dorudur?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III

7.

Bir radyoaktif izotopun 32 gramndan 30 gramnn bozunmas 20 saat sryor. Buna gre, bu izotopun 32 gramndan 0,5 gramnn kalmas iin geen sre ka saattir? A) 30 B) 28 C) 24 D) 22

15

KMYA 4

8.

236X 91

228Y ........ 91

Yukardaki tepkimede hangi malar olmutur?

A) 2 B) 2, 1C) 2, 2D) 2, 4-

9.

A2B, A2C, CD bileiklerinden sadece A2C radyoaktif deildir. Buna gre elementlerden hangisi veya hangileri radyoaktiftir?

A) B ve C B) A ve B C) B ve D D) C ve D

10. 5 g radyoaktif bir elementin yar mr 3 saat ise 18 saat nce bu madde ka gramdr?

A)320 B) 180 C) 160 D) 80

16