Ch¬ng ba

thanh to¸n trong th¬ng m¹i ®iÖn tö

Trong cuéc sèng hiÖn ®¹i, cã thÓ tiÕn hµnh thanh to¸n theo
nhiÒu ph¬ng thøc kh¸c nhau nh: tiÒn mÆt, sÐc, thÎ tÝn dông
hoÆc thÎ ghi nî... C¸c doanh nghiÖp khi tiÕn hµnh thanh to¸n còng
thêng dïng c¸c ph¬ng tiÖn ®iÖn tö, nhng ®ã chØ lµ c¸c m¹ng néi
bé cña mét doanh nghiÖp. Giê ®©y, cïng víi sù ph¸t triÓn cña
c«ng nghÖ, cña c¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i trªn Internet vµ sù phæ
biÕn cña Web, c¸c giao dÞch thanh to¸n ®ang ®îc thùc hiÖn ngµy
cµng nhiÒu theo ph¬ng thøc thanh to¸n trªn Internet hay thanh
to¸n trùc tuyÕn trong th¬ng m¹i ®iÖn tö.
XÐt trªn nhiÒu ph¬ng diÖn, thanh to¸n trùc tuyÕn lµ nÒn
t¶ng cña c¸c hÖ thèng th¬ng m¹i ®iÖn tö. Sù kh¸c biÖt c¬ b¶n
gi÷a th¬ng m¹i ®iÖn tö víi c¸c øng dông kh¸c mµ Internet cung
cÊp chÝnh lµ nhê kh¶ n¨ng thanh to¸n trùc tuyÕn nµy.

I. Tõ c¸c hÖ thèng thanh to¸n truyÒn thèng tíi hÖ thèng thanh

to¸n ®iÖn tö

1. TiÒn tÖ trong th¬ng m¹i truyÒn thèng vµ th¬ng m¹i

®iÖn tö
Trong suèt lÞch sö ph¸t triÓn, con ngêi ®· thùc hiÖn gi¸ trÞ
trao ®æi theo nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau. Tõ xa xa, viÖc trao
®æi hµng ho¸ vµ dÞch vô ®· ®îc tiÕn hµnh b»ng ph¬ng thøc
trao ®æi (hµng lÊy hµng) hoÆc th«ng qua nh÷ng ph¬ng tiÖn
biÓu trng cho gi¸ trÞ: tiÒn tÖ. Chóng bao gåm: tiÒn vËt thÓ vµ
tiÒn biÓu trng (token money & notational money).
TiÒn vËt thÓ thêng ®îc ®óc b»ng kim lo¹i hoÆc ®îc lµm b»ng
giÊy. TiÒn vËt thÓ cã gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ néi t¹i (lîng lao ®éng x· héi
cÇn thiÕt). Kho¶ng 2000 - 3000 ngh×n n¨m tríc ®©y, lÇn ®Çu
tiªn chóng ®· ®îc sö dông ®Ó biÓu trng cho nh÷ng gi¸ trÞ cô
thÓ. C¸c lo¹i tiÒn kim lo¹i cæ xa cïng víi nh÷ng vËt trao ®æi trung
gian nµy cã gi¸ trÞ t¬ng ®¬ng víi gi¸ trÞ cña mét lîng kim lo¹i quý
®îc x· héi c«ng nhËn. §©y chÝnh lµ c¬ së cho nh÷ng h×nh thøc
trao ®æi hiÖn ®¹i.

65
 Ngµy nay, gi¸ trÞ cña tiÒn vËt thÓ còng lµ gi¸ trÞ biÓu trng -
nã ®îc mäi ngêi chÊp nhËn, bëi do mét chÝnh phñ ®øng ra ph¸t
hµnh vµ c«ng bè gi¸ trÞ cña nã; vµ gi¸ trÞ ®ã thêng ®îc thÓ hiÖn
khi so s¸nh víi ®ång tiÒn cña quèc gia kh¸c.
Tr¸i l¹i, tiÒn biÓu trng liªn quan ®Õn viÖc ®¹i diÖn cho mét
gi¸ trÞ ®îc cÊt tr÷ ë mét n¬i kh¸c. ThÝ dô, mét tê sÐc tuy hoµn
toµn kh«ng cã gi¸ trÞ néi t¹i nhng nã ®¹i diÖn cho mét cam kÕt
chuyÓn tiÒn vµ ®îc chÊp nhËn trong thanh to¸n; Nã còng kh«ng
®îc lu chuyÓn tù do mµ chØ cã gi¸ trÞ ®èi víi bªn cã tªn ®îc ghi
trªn tê sÐc. C¸c c«ng cô thanh to¸n më réng tÝn dông còng lµ mét
d¹ng cña lo¹i tiÒn nµy. ThÝ dô, khi mét ngêi sö dông thÎ tÝn dông
®Ó thanh to¸n tøc lµ hä chÊp nhËn sÏ thanh to¸n mét kho¶n tiÒn
t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã trong t¬ng lai vµ ®iÒu nµy ®îc ®¶m
b¶o bëi mét tæ chøc tµi chÝnh, n¬i ph¸t hµnh thÎ tÝn dông ®ã.
Mét vµi thËp kû tríc ®©y, hèi phiÕu, c¸c lo¹i ®¸ vµ kim lo¹i
quý thay nhau ®îc sö dông trong thanh to¸n vµ trao ®æi; nhng tõ
thËp kû 90 cña thÕ kû XX, khi c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö ra
®êi, ®· cã mét cuéc c¸ch m¹ng lµm thay ®æi c¸ch mua b¸n hµng
ho¸, dÞch vô ®ang tån t¹i. Cïng víi nã, ph¬ng thøc thanh to¸n
còng cã nh÷ng thay ®æi lín. (H×nh 5 vµ 6).

H×nh 5: Thanh to¸n cho hµng ho¸ vµ dÞch vô theo c¸ch

thøc truyÒn thèng.

66
 H×nh 6: Thanh to¸n cho hµng ho¸ vµ dÞch vô sö dông c¸c
c«ng nghÖ ®iÖn tö.
HÇu hÕt c¸c hÖ thèng thanh to¸n trªn Internet, vµ ®Æc biÖt
trong th¬ng m¹i ®iÖn tö hiÖn nay ®Òu sö dông lo¹i tiÒn biÓu tr-
ng bao gåm: thÎ tÝn dông, ®¬n mua hµng (thùc chÊt lµ ®¹i diÖn
cho cam kÕt thanh to¸n mét kho¶n tiÒn t¹i mét thêi ®iÓm trong
t¬ng lai) vµ chuyÓn kho¶n ®iÖn tö. Bªn c¹nh ®ã còng cã mét sè
hÖ thèng míi nh c¸c d¹ng kh¸c nhau cña tiÒn mÆt ®iÖn tö, thùc
chÊt lµ d¹ng tiÒn vËt thÓ nhng ë d¹ng ®iÖn tö.

2. C¸c ph¬ng tiÖn thanh to¸n trong th¬ng m¹i truyÒn

thèng
XÐt vÒ nhiÒu ph¬ng diÖn, thanh to¸n trùc tuyÕn kh«ng kh¸c
nhiÒu so víi c¸c h×nh thøc thanh to¸n trong th¬ng m¹i truyÒn
thèng. Chóng ta ®Òu muèn c¸c giao dÞch thanh to¸n trùc tuyÕn
cã gi¸ trÞ nh c¸c giao dÞch thanh to¸n truyÒn thèng, nªn vÒ
nguyªn t¾c, c¸c hÖ thèng thanh to¸n trùc tuyÕn ®îc x©y dùng
dùa trªn c¬ së c¸c kü thuËt thanh to¸n truyÒn thèng. V× vËy, tríc
khi nghiªn cøu c¸c hÖ thèng thanh to¸n trong th¬ng m¹i ®iÖn tö,
chóng ta sÏ ph©n tÝch mét sè ph¬ng ph¸p thanh to¸n c¬ b¶n
trong th¬ng m¹i truyÒn thèng, t×m ra nh÷ng ®Æc tÝnh cã thÓ
gi÷ l¹i vµ nh÷ng ®Æc tÝnh cã thÓ hoµn thiÖn h¬n khi x©y dùng
c¸c ph¬ng ph¸p thanh to¸n trùc tuyÕn.
2.1. TiÒn mÆt

67
 TiÒn mÆt lµ h×nh thøc thanh to¸n phæ biÕn nhÊt vµ ®îc
chÊp nhËn mét c¸ch réng r·i nhÊt trong sè c¸c h×nh thøc thanh
to¸n truyÒn thèng. §èi víi kh¸ch hµng, tiÒn mÆt cã nhiÒu thuéc
tÝnh quan träng:
- §îc chÊp nhËn réng r·i. TiÒn mÆt ®îc chÊp nhËn ®èi víi
hÇu hÕt c¸c giao dÞch (dï nã kh«ng ®îc sö dông phæ biÕn
®èi víi c¸c giao dÞch lín).
- Sö dông thuËn tiÖn. Víi mét sè lîng tiÒn nhá, cã thÓ dÔ
dµng mang vµ dÔ dµng sö dông.
- TÝnh nÆc danh. Sù nhËn diÖn hay ®Þnh danh ®èi víi ngêi
sö dông tiÒn mÆt trong c¸c giao dÞch lµ hoµn toµn kh«ng
cÇn thiÕt (ngo¹i trõ trêng hîp víi c¸c giao dÞch b»ng lo¹i
tiÒn cã mÖnh gi¸ lín ë Mü vµ mét vµi n¬i kh¸c trªn thÕ
giíi).
- TÝnh kh«ng thÓ theo dâi (kh«ng thÓ ph¸t hiÖn). Mét khi
tiÒn mÆt ®· ®îc chi tiªu, kh«ng cã c¸ch nµo ®Ó cã thÓ
truy nguyªn tíi ngêi ®· së h÷u sè tiÒn ®ã.
- Chi phÝ giao dÞch ®èi víi ngêi mua b»ng kh«ng (kh«ng
ph¶i chi phÝ khi tiÕn hµnh giao dÞch). Ngêi mua kh«ng
ph¶i chÞu bÊt cø chi phÝ phô thªm nµo khi sö dông tiÒn
mÆt. §iÒu nµy lµm cho tiÒn mÆt ®Æc biÖt h÷u dông ®èi
víi c¸c giao dÞch cã gi¸ trÞ nhá, nh÷ng giao dÞch mµ nÕu
sö dông sÐc hoÆc thÎ tÝn dông ®Ó thanh to¸n sÏ cã tæng
chi phÝ lín h¬n nhiÒu so víi gi¸ trÞ cña vËt trao ®æi. Trong
nh÷ng trêng hîp ®ã, ngêi mua sÏ cã ®îc mét kho¶n chi
phÝ c¬ héi cña viÖc gi÷ tiÒn so víi viÖc ®Çu t tiÒn.
Tuy nhiªn, ®èi víi ngêi b¸n hµng, hä ph¶i chÞu mét sè
kho¶n chi phÝ ®Ó xö lý c¸c kho¶n tiÒn mÆt nµy tõ viÖc
chuyÓn nã tíi ng©n hµng an toµn, sau ®ã ®îc ng©n hµng
tÝnh to¸n, thèng kª, v.v.. C¸c chi phÝ cho nh÷ng thao t¸c
phô nµy cã thÓ lªn tíi 10% gi¸ trÞ toµn bé sè tiÒn.
Víi nh÷ng ®Æc tÝnh nµy, thanh to¸n tiÒn mÆt trùc tuyÕn lµ
c«ng cô cÇn thiÕt ®èi víi nhiÒu giao dÞch trùc tuyÕn. Tuy nhiªn,
vÒ mÆt kü thuËt, ®Ó cã thÓ t¹o ra ®îc c¸c c«ng cô nh vËy trªn
Internet, còng cÇn gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c nhau. Chóng ta

68
sÏ nghiªn cøu cô thÓ c¸c c«ng nghÖ vµ c¸c kü thuËt ®èi víi hÖ
thèng tiÒn mÆt ®iÖn tö ë nh÷ng phÇn sau.
2.2. C¸c lo¹i thÎ tÝn dông, thÎ tr¶ phÝ vµ thÎ ghi nî
Còng nh c¸c h×nh thøc thanh to¸n b»ng thÎ tr¶ phÝ kh¸c,
thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông lµ h×nh thøc thanh to¸n phæ biÕn ë
nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi. Mét thÎ tÝn dông, nh Visa Card hay
MasterCard, cã kh¶ n¨ng cung cÊp cho ngêi mua mét kho¶n tÝn
dông t¹i thêi ®iÓm mua hµng; cßn giao dÞch thanh to¸n thùc tÕ sÏ
x¶y ra sau ®ã th«ng qua c¸c ho¸ ®¬n thanh to¸n hµng th¸ng.
Sù kh¸c biÖt gi÷a thÎ tÝn dông vµ thÎ tr¶ phÝ lµ ë chç sè d cña
thÎ tr¶ phÝ lu«n ph¶i ®îc thanh to¸n toµn bé hµng th¸ng, trong khi
sè d cña thÎ tÝn dông cã thÓ ®îc chuyÓn tõ th¸ng tríc sang th¸ng
sau, tuy nhiªn kho¶n tiÒn l·i cña sè d ®ã sÏ bÞ céng dån l¹i.
C¸c lo¹i thÎ cña c¸c h·ng nh Visa vµ Master thêng lµ thÎ tÝn
dông, trong khi thÎ cña c¸c h·ng nh American Express l¹i thêng lµ
thÎ tr¶ phÝ. Tõ gãc ®é ngêi b¸n hµng, c¸c lo¹i thÎ trªn vÒ b¶n chÊt
®îc thùc hiÖn theo nh÷ng c¸ch thøc gièng nhau, chóng chØ kh¸c
nhau ë chç lµ trong tõng trêng hîp cô thÓ, ngêi b¸n hµng cã chÊp
nhËn nhãm thÎ ®ã hay kh«ng.
§èi víi thÎ ghi nî, viÖc thanh to¸n liªn quan ®Õn lo¹i thÎ nµy ®-
îc kÕt nèi víi mét tµi kho¶n tiÒn göi kh«ng kú h¹n, ch¼ng h¹n nh
tµi kho¶n sÐc (tµi kho¶n tiÒn göi ph¸t hµnh sÐc) t¹i ng©n hµng.
C¸c thÎ lo¹i nµy thêng mang biÓu trng (logo) cña Visa hay
MasterCard vµ ®îc chÊp nhËn ë bÊt cø n¬i nµo mµ Visa vµ
MasterCard ®îc chÊp nhËn. Thay v× ®îc cÊp mét kho¶n tÝn dông
nh c¸c lo¹i thÎ trªn, c¸c giao dÞch thanh to¸n ®èi víi lo¹i thÎ nµy sÏ
rót ngay mét kho¶n tiÒn tõ tµi kho¶n ®îc kÕt nèi. Díi gãc ®é ngêi
b¸n hµng, qu¸ tr×nh sö dông lo¹i thÎ nµy kh«ng kh¸c g× ®èi víi
c¸c lo¹i thÎ tÝn dông. Vµ c¸c lo¹i thÎ ghi nî nh m« t¶ ë trªn ®îc gäi
lµ thÎ ghi nî ngo¹i tuyÕn, bëi v× kh«ng cÇn bÊt cø sù xin cÊp phÐp
nµo t¹i thêi ®iÓm diÔn ra c¸c giao dÞch thanh to¸n. Ngîc l¹i, ®èi
víi mét thÎ ghi nî trùc tuyÕn, khi thanh to¸n ®ßi hái ph¶i ®îc cÊp
phÐp t¹i thêi ®iÓm diÔn ra giao dÞch th«ng qua viÖc sö dông m·
sè ®Þnh danh c¸ nh©n (PIN - Personal Identification Number). C¸c
thÎ nh vËy thêng lµ c¸c thÎ giao dÞch tù ®éng (ATM card -

69
Automated Teller Machine card). Ngêi b¸n hµng thêng chÊp nhËn
lo¹i thÎ nµy tõ c¸c ng©n hµng ®Þa ph¬ng ®èi víi mét vµi lo¹i giao
dÞch. Còng gièng nh thÎ ghi nî ngo¹i tuyÕn, khi thanh to¸n b»ng
lo¹i thÎ nµy, sè tiÒn sÏ ®îc chuyÓn ngay lËp tøc tõ tµi kho¶n tiÒn
göi kh«ng kú h¹n t¬ng øng.
§èi víi thÎ tÝn dông, ngêi b¸n hµng sÏ ph¶i thanh to¸n toµn bé
c¸c chi phÝ thùc hiÖn giao dÞch thanh to¸n. C¸c kho¶n phÝ nµy
kh«ng gièng nhau trong nh÷ng trêng hîp kh¸c nhau. Nã tuú thuéc
vµo quy ®Þnh cña tõng ng©n hµng, vµo quy m« cña ngêi b¸n
hµng, vµo ®é lín cña c¸c giao dÞch, vµo khèi lîng c¸c giao dÞch
thÎ tÝn dông vµ tõng lo¹i h×nh kinh doanh cô thÓ. ThÝ dô, c¸c
®¬n ®Æt hµng qua th tÝn (mail-order) thêng ph¶i thanh to¸n c¸c
kho¶n phÝ giao dÞch thÎ tÝn dông cao h¬n so víi c¸c ®¬n ®Æt
hµng t¹i cöa hµng (mua hµng trùc tiÕp t¹i cöa hµng) bëi v× trong
trêng hîp mua hµng qua th tÝn, kh¸ch hµng kh«ng cã mÆt ®Ó ký
nhËn c¸c ho¸ ®¬n thanh to¸n. C¸c giao dÞch lo¹i nµy gäi lµ giao
dÞch "thÎ v¾ng mÆt". Giao dÞch nµy cã ®é rñi ro cao bëi v× nÕu
thÎ tÝn dông ®ã lµ thÎ bÞ ngêi mua ®¸nh c¾p th× nã sÏ kh«ng ®-
îc thanh to¸n.
Thanh to¸n th«ng qua thÎ tÝn dông lµ h×nh thøc phæ biÕn
trong thanh to¸n trùc tuyÕn ¸p dông víi c¸c giao dÞch th¬ng m¹i
b¸n lÎ; ®Æc biÖt lµ c¸c giao dÞch t¬ng tù nh giao dÞch truyÒn
thèng cã sö dông h×nh thøc thanh to¸n thÎ tÝn dông bao gåm c¸c
giao dÞch nh ®Æt mua b¸o, t¹p chÝ, b¶n tin hoÆc thanh to¸n cho
c¸c dÞch vô th«ng tin trùc tuyÕn... Vµ, v× khi tiÕn hµnh c¸c giao
dÞch thÎ tÝn dông ph¶i tr¶ mét sè kho¶n phÝ nhÊt ®Þnh nªn nã
kh«ng thÝch hîp víi c¸c giao dÞch nhá, riªng rÏ, nh÷ng giao dÞch
mµ phÝ ph¶i tr¶ cho giao dÞch thanh to¸n thÎ tÝn dông b»ng,
thËm chÝ lín h¬n mét nöa gi¸ trÞ cña toµn bé giao dÞch. Trong
nh÷ng trêng hîp nµy, ngêi ta thêng dïng c¸c h×nh thøc vi thanh
to¸n kh¸c sÏ ®îc tr×nh bµy ë phÇn sau.
- Quy tr×nh ho¹t ®éng cña mét hÖ thèng thanh to¸n thÎ tÝn dông
PhÇn lín kh¸ch hµng khi sö dông ®Òu cho r»ng thÎ tÝn dông lµ
mét ph¬ng tiÖn thanh to¸n ®¬n gi¶n. Song thùc chÊt, thanh to¸n
thÎ tÝn dông gåm nhiÒu dÞch vô phøc t¹p:

70
+ CÊp tÝn dông cho kh¸ch hµng.
ThÎ tÝn dông lu«n cÊp mét kho¶n tÝn dông cho chñ thÎ. NÕu
chñ thÎ chuyÓn sè d tõ th¸ng nµy sang th¸ng kh¸c th× tiÒn l·i
sÏ ®îc céng dån l¹i. Cßn th«ng thêng, nÕu chñ thÎ thanh to¸n
toµn bé ho¸ ®¬n cña m×nh hµng th¸ng th× sÏ kh«ng cã
kho¶n phô phÝ nµo ph¸t sinh thªm.
+ Thanh to¸n tøc th×.
Gièng nh víi tiÒn mÆt vµ kh¸c víi sÐc, ®èi víi c¸c giao dÞch
thÎ tÝn dông, ngêi b¸n sÏ ®îc thanh to¸n ngay. Víi ngêi b¸n
hµng, viÖc thanh to¸n nhanh chãng nµy gãp phÇn lµm gi¶m
nhu cÇu vÒ vèn lu ®éng.
+ B¶o hiÓm.
Kh«ng gièng nh víi tiÒn mÆt, kh«ng cã rñi ro ®¸ng kÓ nµo
cã thÓ x¶y ra víi chñ thÎ tÝn dông. ChØ cÇn th«ng b¸o víi
ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ, lËp tøc thÎ kh«ng cã kh¶ n¨ng sö
dông, ngay c¶ khi kh«ng th«ng b¸o, c¸c rñi ro ®èi víi chñ thÎ
còng ®îc giíi h¹n.
+ DÞch vô tµi chÝnh ng©n hµng.
ThÎ tÝn dông cã thÓ sö dông ngay c¶ khi ng©n hµng cña chñ
thÎ vµ ng©n hµng cña ngêi b¸n hµng lµ kh¸c nhau. Nã t¹o
®iÒu kiÖn cho th¬ng m¹i ®îc thùc hiÖn dÔ dµng h¬n vµ
kh¸c h¼n víi h×nh thøc thanh to¸n b»ng sÐc. Mét tê sÐc khi
rót tiÒn ë mét ng©n hµng ë xa sÏ khã ®îc chÊp nhËn h¬n so
víi c¸c tê sÐc cña mét ng©n hµng ë ®Þa ph¬ng.
+ DÞch vô toµn cÇu.
ThÎ tÝn dông ®îc sö dông tù ®éng ë nhiÒu quèc gia. Trong
trêng hîp ngêi b¸n vµ chñ thÎ ë hai quèc gia kh¸c nhau, ngêi
b¸n hµng thùc hiÖn c¸c giao dÞch víi chñ thÎ trªn c¬ së ®ång
tiÒn b¶n ®Þa cña níc m×nh, nhng sau khi ho¸ ®¬n thÎ tÝn
dông ®îc chuyÓn ®Õn cho chñ thÎ, c¸c giao dÞch ®îc
chuyÓn toµn bé sang ®ång tiÒn b¶n ®Þa cña chñ thÎ.
+ Lu tr÷ tµi liÖu.

71
 §Þnh kú, ng©n hµng göi c¸c b¶n sao kª tµi kho¶n thÎ tÝn
dông cho chñ thÎ trong ®ã cã ghi râ tõng kho¶n môc chi phÝ
t¬ng øng víi c¸c giao dÞch ®· thùc hiÖn trong kú.
+ DÞch vô vµ gi¶i quyÕt tranh chÊp.
Khi cã nh÷ng tranh chÊp vÒ chÊt lîng hµng ho¸ hay vÒ viÖc
giao hµng kh«ng ®óng h¹n x¶y ra, chñ thÎ cã thÓ khiÕu n¹i
víi ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ. Ng©n hµng thanh to¸n cña ng-
êi b¸n cã thÓ tõ chèi hoÆc huû bá viÖc thanh to¸n ®èi víi
ngêi b¸n hµng, vµ chÝnh ®iÒu nµy t¹o cho kh¸ch hµng mét
lîi thÕ trong b¶o hé th¬ng m¹i .
+ §é tin cËy ®èi víi ngêi b¸n.
Kh¸ch hµng sö dông thÎ tÝn dông cã thÓ tin cËy vµo nh÷ng
cöa hµng cã (d¸n, trng bµy) biÓu tîng cña c¸c tæ chøc hay
hiÖp héi thÎ tÝn dông. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, t¹i ®ã chÊp
nhËn thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông vµ nÕu cã bÊt cø vÊn ®Ò
g× x¶y ra trong thanh to¸n, kh¸ch hµng kh«ng nh÷ng cã thÓ
khiÕu n¹i ngêi b¸n hµng tõ mét n¬i kh¸c mµ cßn cã thÓ
khiÕu n¹i ®èi tîng kh¸c: ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ tÝn dông.
+ §é tin cËy ®èi víi ngêi mua.
ë møc ®é cao, ngêi b¸n hµng cã thÓ tin tëng vµo kh¸ch
hµng sö dông thÎ tÝn dông. §èi víi nh÷ng thÎ tÝn dông hîp lÖ,
sù trïng hîp ch÷ ký trªn ho¸ ®¬n víi ch÷ ký mÉu trªn thÎ lµ
mét ®¶m b¶o thanh to¸n cho ngêi b¸n hµng.
NÕu xÐt trªn gãc ®é chi phÝ cho viÖc thanh to¸n, sö dông c¸c
lo¹i thÎ tÝn dông cã chi phÝ kh¸ cao (kho¶ng tõ 2% ®Õn 5% gi¸ trÞ
cña toµn bé giao dÞch), nhng chóng còng cung cÊp nhiÒu dÞch vô
®i kÌm víi chÊt lîng cao h¬n dÞch vô cña nhiÒu lo¹i thÎ thanh to¸n
kh¸c.
- Quy tr×nh thùc hiÖn c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông:
Quy tr×nh tæng qu¸t cña c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông ®îc miªu
t¶ ë h×nh 7.
Sau khi kh¸ch hµng xuÊt tr×nh thÎ tÝn dông cña m×nh ®Ó
mua hµng ho¸, dÞch vô, c¬ së chÊp nhËn thÎ (ngêi b¸n hµng) sÏ
xem xÐt gi¸ trÞ cña giao dÞch cã ®óng h¹n møc thanh to¸n do

72
ng©n hµng thanh to¸n quy ®Þnh hay kh«ng; Trêng hîp sè tiÒn
thanh to¸n lín h¬n h¹n møc th× c¬ së chÊp nhËn thÎ ph¶i xin cÊp
phÐp. Th«ng thêng, h¹n møc nµy ®îc ®a ra dùa trªn møc ®é
chÊp nhËn rñi ro cña ngµnh ®îc cÊp phÐp. Ngµnh nµo cã rñi ro
cao th× h¹n møc cµng thÊp vµ ngîc l¹i. C¸c ngµnh dÞch vô nãi trªn
®îc chia ra lµm c¸c lo¹i chñ yÕu nh sau:
+ Kh¸ch s¹n;
+ Nhµ hµng;
+ Cöa hµng;
+ Hµng kh«ng (mua vÐ m¸y bay, ®èi víi c¸c cña hµng b¸n
hµng phôc vô cho kh¸ch hµng t¹i s©n bay th× ®a vµo
d¹ng cöa hµng);
+ Thuª xe;
+ Du lÞch;
+ Th¬ng m¹i;
+ TiÒn mÆt.

H×nh 7: Quy tr×nh tæng qu¸t cña c¸c giao dÞch thÎ tÝn
dông

73
 Bªn c¹nh ®ã, tÊt c¶ c¸c tæ chøc thÎ quèc tÕ ®Òu cã h¹n møc
chung theo kiÓu nµy nhng tuú lo¹i thÎ mµ h¹n møc cña c¸c ngµnh
dÞch vô cã kh¸c nhau vµ sö dông thèng nhÊt trªn toµn thÕ giíi.
Trêng hîp xin cÊp phÐp(*): Thùc chÊt ®©y lµ qu¸ tr×nh xin ý
kiÕn cña ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ xem cã cho phÐp chñ thÎ sö
dông ®Ó thanh to¸n sè tiÒn cña mét giao dÞch b»ng thÎ tÝn dông
hay kh«ng. Qu¸ tr×nh tæng qu¸t vÒ xin cÊp phÐp ®îc miªu t¶
qua h×nh 8.

H×nh 8: Quy tr×nh tæng qu¸t vÒ cÊp phÐp

§Çu tiªn, c¬ së chÊp nhËn thÎ (ngêi b¸n hµng) göi yªu cÇu tíi
ng©n hµng cña m×nh (®îc gäi lµ ng©n hµng ®¹i lý hay ng©n
hµng thanh to¸n) ®Ò nghÞ cho phÐp chñ thÎ (kh¸ch hµng) sö
dông thÎ ®Ó thanh to¸n sè tiÒn cña giao dÞch mua b¸n.
Trung t©m cÊp phÐp cña ng©n hµng thanh to¸n tõ m¸y chñ
cña m×nh sÏ chuyÓn yªu cÇu nµy tíi Trung t©m xö lý sè liÖu
th«ng qua m¹ng trao ®æi th«ng tin (m¹ng do c¸c tæ chøc thÎ
quèc tÕ nh Visa hay Mastercard vËn hµnh)(*).
Trung t©m xö lý sè liÖu sÏ chuyÓn yªu cÇu xin cÊp phÐp ®Õn
ng©n hµng ®· ph¸t hµnh thÎ (®îc gäi lµ ng©n hµng ph¸t hµnh).
( *)
Néi dung phÇn nµy vµ phÇn “C¸c rñi ro trong thanh to¸n thΔ ®îc tham kh¶o chñ yÕu tõ
cuèn ThÎ thanh to¸n quèc tÕ vµ viÖc øng dông thÎ thanh to¸n t¹i ViÖt Nam cña Lª V¨n TÒ, Tr-
¬ng ThÞ Hång, Nxb. TrÎ, Hµ Néi, 1999.
( *)
Trong trêng hîp ng©n hµng ph¸t hµnh ®ång thêi lµ ng©n hµng thanh to¸n th× viÖc xin
cÊp phÐp sÏ kh«ng ph¶i th«ng qua m¹ng liªn ng©n hµng mµ sÏ do ng©n hµng ph¸t hµnh
trùc tiÕp tr¶ lêi. C¸c giao dÞch nh vËy ®îc gäi lµ on-us transaction. §iÒu nµy chØ x¶y ra khi
chñ thÎ thanh to¸n thÎ t¹i c¬ së chÊp nhËn thÎ lµ kh¸ch hµng cña ng©n hµng thanh to¸n vµ
®ång thêi còng lµ ng©n hµng ph¸t hµnh.

74
Ng©n hµng ph¸t hµnh tiÕn hµnh kiÓm tra h¹n møc tÝn dông cña
chñ thÎ vµ sau ®ã sÏ göi tr¶ lêi cÊp phÐp tíi trung t©m xö lý sè
liÖu th«ng qua m¹ng trao ®æi d÷ liÖu trªn. Trong trêng hîp kh«ng
®ång ý, ng©n hµng ph¸t hµnh sÏ tõ chèi cÊp phÐp vµ còng sÏ göi
th«ng b¸o tíi trung t©m. Mét giÊy phÐp chØ cã gi¸ trÞ trong mét
kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh (thêng lµ ba ngµy), qu¸ thêi h¹n ®ã,
giÊy phÐp sÏ kh«ng cßn gi¸ trÞ (trõ trêng hîp giao dÞch ®· ®îc
tiÕn hµnh hoÆc khi giÊy phÐp ®îc cÊp l¹i).
TiÕp theo ®ã, trung t©m xö lý sè liÖu sÏ chuyÓn tr¶ lêi cÊp
phÐp l¹i cho ng©n hµng thanh to¸n.
Ng©n hµng tr¶ lêi ngêi b¸n (c¬ së chÊp nhËn thÎ).
C¸c c©u tr¶ lêi cã thÓ nhËn ®îc khi xin cÊp phÐp ®îc tr×nh
bµy trong b¶ng 5.
B¶ng 5: C¸c c©u tr¶ lêi khi xin cÊp phÐp
Approve Decline Pick up Call bank Insufficient

ChÊp nhËn vµ Tõ chèi Ngêi b¸n ph¶i Gäi l¹i cho ng©n Tõ chèi v×
cho sè Code thanh to¸n tÞch thu thÎ hµng ph¸t hµnh ®Ó kh«ng ®ñ
®Ó thùc hiÖn ngay cung cÊp thªm tiÒn
giao dÞch thanh th«ng tin vµ sÏ tr¶
to¸n lêi sau

Khi ng©n hµng ph¸t hµnh chÊp nhËn ®Ò nghÞ cÊp phÐp,
trong giÊy phÐp sÏ göi kÌm mét sè cÊp phÐp (code) ®Ó sö dông
cho viÖc thanh to¸n sau nµy. Trong hÇu hÕt c¸c trêng hîp, giao
dÞch sÏ ®îc tiÕn hµnh mét thêi gian sau khi chóng ®îc cÊp phÐp.
ThÝ dô, ®èi víi c¸c giao dÞch b¸n lÎ hµng ho¸, c¬ së chÊp nhËn thÎ
lËp c¸c ho¸ ®¬n vµ c¸c b¶ng sao kª vµ nép cho ng©n hµng thanh
to¸n vµo cuèi mçi ngµy. C¸c giao dÞch thanh to¸n ®èi víi c¸c ®¬n
®Æt hµng qua th tÝn, c¸c ho¸ ®¬n thanh to¸n sÏ kh«ng ®îc gi¶i
quyÕt cho tíi khi viÖc vËn chuyÓn hµng ho¸ ®îc hoµn tÊt, c¸c thñ
tôc thanh to¸n sÏ ph¶i tu©n theo nh÷ng nguyªn t¾c mµ tæ chøc
ph¸t hµnh thÎ quy ®Þnh.
Trong mét sè trêng hîp, viÖc cÊp phÐp vµ gi¶i quyÕt c¸c giao
dÞch thanh to¸n cã thÓ x¶y ra cïng mét lóc. §èi víi c¸c hÖ thèng
trùc tuyÕn, nhÊt lµ khi hµng ho¸ lµ c¸c s¶n phÈm th«ng tin, viÖc

75
ph©n phèi s¶n phÈm diÔn ra ®ång thêi víi viÖc nhËn ®îc thanh
to¸n. ë mét vµi hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö, bíc cuèi cïng cña
qu¸ tr×nh thanh to¸n ®îc kÕt nèi víi viÖc ph©n phèi c¸c s¶n
phÈm th«ng tin. C¸c hÖ thèng nh vËy ®¶m b¶o ch¾c ch¾n ®èi
víi ngêi mua r»ng hä sÏ ®îc cung cÊp c¸c s¶n phÈm mµ m×nh
muèn. Chóng ta sÏ trë l¹i víi c¸c hÖ thèng nµy ë phÇn sau.
Tuy nhiªn, so víi qu¸ tr×nh xö lý thÎ tÝn dông th«ng thêng,
mét hÖ thèng thanh to¸n thÎ tÝn dông trùc tuyÕn cã mét sè trêng
hîp ngo¹i lÖ, bao gåm: 1) Thu håi l¹i giÊy phÐp trong trêng hîp
kh«ng sö dông tíi; 2) Ghi vµo bªn Cã tµi kho¶n ®èi víi c¸c kho¶n
môc bÞ hoµn tr¶; 3) ¸p dông mét sè kho¶n phÝ thÝch hîp khi chØ
cã mét phÇn cña ®¬n ®Æt hµng cã thÓ ®îc vËn chuyÓn.
Ngoµi ra, ®iÒu nµy còng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi
nh÷ng nhµ cung cÊp s¶n phÈm th«ng tin ®Ó cã ®îc nh÷ng
chÝnh s¸ch ®Çy ®ñ, râ rµng khi xö lý c¸c khiÕu n¹i cña kh¸ch
hµng. Bëi v×, còng nh trêng hîp b¸n hµng cho c¸c ®¬n ®Æt hµng
qua th tÝn ®iÖn tö trong th¬ng m¹i truyÒn thèng, viÖc hoµn tr¶
l¹i hµng ho¸ lµ ®iÒu rÊt khã thùc hiÖn.
C¸c hÖ thèng m¸y tÝnh ®îc sö dông, xö lý c¸c giao dÞch
thanh to¸n thÎ tÝn dông vÒ c¬ b¶n ®îc nèi víi c¸c m¸y tÝnh cña
ng©n hµng thanh to¸n ®Ó thùc hiÖn c¸c giao dÞch xin cÊp phÐp
vµ tiÕn hµnh c¸c dÞch vô kh¸c. Trong nhiÒu trêng hîp, ng©n hµng
thanh to¸n cã thÓ uû th¸c ho¹t ®éng cña c¸c hÖ thèng m¸y tÝnh
®ã cho c¸c tæ chøc kh¸c, nh nh÷ng trung t©m xö lý thÎ. C¸c tæ
chøc nµy xö lý tÊt c¶ c¸c kh©u cña toµn bé qu¸ tr×nh giao dÞch
vµ ®«i lóc cßn cã thÓ ho¹t ®éng nh chÝnh ng©n hµng thanh
to¸n. C¸c mèi quan hÖ mµ ng©n hµng cña ngêi b¸n cã, sÏ quyÕt
®Þnh nh÷ng hÖ thèng nµo ®îc sö dông cho tõng qu¸ tr×nh thùc
hiÖn giao dÞch thanh to¸n thÎ tÝn dông.
Thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông lµ h×nh thøc thanh to¸n thÝch
hîp víi nhiÒu ®èi tîng khi thùc hiÖn giao dÞch b¸n lÎ v× nh÷ng
nguyªn nh©n c¬ b¶n sau:
+ Sù bÝ mËt cña thÎ tÝn dông vµ c¸c th«ng tin liªn kÕt trong
®ã ®îc ®¶m b¶o an toµn trong suèt qu¸ tr×nh sö dông
sau ®ã b»ng nhiÒu ph¬ng ph¸p.

76
 + Thanh to¸n thÎ tÝn dông ®ßi hái chi phÝ t¬ng ®èi cao (kÓ
c¶ nh÷ng giao dÞch cã gi¸ trÞ thÊp), nhng bï l¹i, nÕu ngêi
mua c¶m thÊy kh«ng hµi lßng víi viÖc mua b¸n cña hä, viÖc
thanh to¸n sÏ bÞ tõ chèi; vµ trong trêng hîp nµy, ngêi b¸n sÏ
ph¶i chÞu c¸c kho¶n chi phÝ.
+ Th«ng thêng, ng©n hµng chØ chÊp nhËn thanh to¸n thÎ
®èi víi nh÷ng c¬ së b¸n hµng thùc sù tin cËy. V× vËy,
nh÷ng ngêi b¸n hµng míi, dï hä cã kh¶ n¨ng t¹o dùng mèi
quan hÖ víi ng©n hµng, nhng trong thêi gian ®Çu míi ho¹t
®éng, ng©n hµng khã cã thÓ ®ång ý ®Ó hä chÊp nhËn
c¸c giao dÞch thanh to¸n thÎ tÝn dông.
* Nh÷ng rñi ro trong thanh to¸n thÎ
- Rñi ro ®èi víi ng©n hµng ph¸t hµnh:
Rñi ro lín nhÊt cña ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ x¶y ra khi chñ thÎ
cã hµnh vi gian dèi. Hä sö dông thÎ thanh to¸n ë nh÷ng ®iÓm
tiÕp nhËn thÎ kh¸c nhau víi møc thanh to¸n thÊp h¬n h¹n møc
thanh to¸n nhng l¹i cã tæng møc thanh to¸n cao h¬n h¹n møc
thanh to¸n cho phÐp.
ThÝ dô, mét chñ thÎ tÝn dông cã h¹n møc thanh to¸n ë cöa
hµng lµ 200 USD/1 ngµy. Anh ta sö dông thÎ cña m×nh ®Ó mua
hµng ho¸ vµ dÞch vô t¹i ba cöa hµng trong cïng mét ngµy nh sau:

§iÓm b¸n hµng Hµng ho¸ vµ dÞch vô Gi¸ trÞ giao

chÊp nhËn thÎ ®îc thùc hiÖn dÞch thanh to¸n
(USD)

1 Mua mü phÈm 60

2 Mua quÇn ¸o 100

3 Mua ®å gia dông 92

Tæng céng 252

T¹i ®iÓm b¸n hµng chÊp nhËn thÎ thø ba, khi chñ thÎ thùc
hiÖn giao dÞch b»ng thÎ, nh©n viªn b¸n hµng cho r»ng giao dÞch
cã gi¸ trÞ thanh to¸n lµ 92 USD, thÊp h¬n h¹n møc cho phÐp nªn
kh«ng cÇn xin cÊp phÐp. Nhng thùc tÕ, nÕu thùc hiÖn giao dÞch
nµy, chñ thÎ ®· chi vît qu¸ h¹n møc cho phÐp lµ 52 USD. §iÒu ®ã

77
®· t¹o c¬ héi cho chñ thÎ thùc hiÖn giao dÞch qu¸ kh¶ n¨ng thanh
to¸n, cã thÓ g©y ra rñi ro cho ng©n hµng ph¸t hµnh.
Rñi ro do vît qu¸ h¹n møc thanh to¸n cho phÐp chØ bÞ ph¸t
hiÖn khi ng©n hµng ph¸t hµnh kiÓm tra vµ tæng hîp c¸c ho¸ ®¬n
do c¸c ®¹i lý thanh to¸n göi ®Õn. Trong trêng hîp nÕu chñ thÎ mÊt
kh¶ n¨ng thanh to¸n th× ng©n hµng ph¸t hµnh ph¶i chÞu toµn bé
rñi ro nµy.
Mét rñi ro n÷a cã thÓ x¶y ra ®èi víi lo¹i thÎ tÝn dông quèc tÕ
lµ lîi dông tÝnh chÊt cña thÎ ®Ó lõa g¹t ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ.
ThÎ tÝn dông quèc tÕ (nh Visa hay MasterCard) lµ lo¹i thÎ ®îc
sö dông ®Ó thanh to¸n c¸c giao dÞch ë nhiÒu níc, n¬i cã ®¹i lý
thanh to¸n thÎ tÝn dông quèc tÕ. V× tÝnh chÊt nµy, chñ thÎ cã thÓ
th«ng ®ång víi ngêi kh¸c, giao thÎ cho ngêi ®ã sö dông ë c¸c c¬
së b¸n hµng chÊp nhËn thÎ mµ kh«ng ph¶i lµ n¬i chñ thÎ c tró (thÝ
dô ë níc ngoµi). Khi cã c¸c th¬ng vô diÔn ra, kiÓm tra ch÷ ký trªn
ho¸ ®¬n vµ ch÷ ký trªn thÎ khã cã thÓ ph¸t hiÖn sù gi¶ m¹o v×
kh«ng ai cã thÓ ®¶m b¶o r»ng tÊt c¶ c¸c ch÷ ký khi ký ®Òu
gièng hÖt nh nhau. Khi ng©n hµng ph¸t hµnh ®ßi tiÒn, chñ thÎ sÏ
®a ra c¨n cø: hé chiÕu kh«ng cã thÞ thùc nhËp c¶nh, hoÆc x¸c
nhËn cña n¬i chñ thÎ lµm viÖc r»ng chñ thÎ hoµn toµn kh«ng
v¾ng mÆt trong thêi ®iÓm diÔn ra th¬ng vô, vµ tõ chèi thanh
to¸n. Tríc nh÷ng b»ng chøng hoµn toµn hîp lý, ng©n hµng ph¸t
hµnh thÎ còng kh«ng thÓ quy tr¸ch nhiÖm cho c¬ së chÊp nhËn
thÎ bëi v× viÖc giao dÞch b»ng thÎ kh«ng ®ßi hái chñ thÎ ph¶i
xuÊt tr×nh giÊy tê ®Ó x¸c minh ngêi sö dông thÎ cã ph¶i lµ chñ
thÎ hay kh«ng; ChØ cã thÓ quy tr¸ch nhiÖm cho c¬ së chÊp nhËn
thÎ vÒ viÖc kiÓm tra ch÷ ký, nhng vÊn ®Ò nµy kh«ng ®¬n gi¶n
nh ®· nªu: kh«ng ai ®¶m b¶o r»ng c¸c ch÷ ký ®Òu gièng hÖt
nhau mÆc dï lµ cïng mét ngêi ký. Nh vËy, ng©n hµng ph¸t hµnh
thÎ ph¶i ®Òn bï.
Chñ thÎ còng cã thÓ cè t×nh lÊy tiÒn cña ng©n hµng b»ng
c¸ch b¸o cho ng©n hµng ph¸t hµnh lµ thÎ ®· bÞ thÊt l¹c, nhng sau
®ã vÉn sö dông thÎ ®ã ®Ó thanh to¸n trong thêi gian thÎ cha kÞp
®a vµo danh s¸ch "®en" (danh s¸ch Bulletin). Chñ thÎ thay b¨ng
ch÷ ký b»ng mét b¨ng ch÷ ký tr¾ng vµ ký l¹i ch÷ ký hoµn toµn
kh¸c so víi ch÷ ký cò, khi thanh to¸n, chñ thÎ sÏ ký vµo ho¸ ®¬n

78
b»ng ch÷ ký míi. Nh vËy, chñ thÎ cã thÓ tho¸i th¸c ®îc tr¸ch
nhiÖm thanh to¸n c¸c th¬ng vô do chÝnh m×nh thùc hiÖn. Trêng
hîp nµy x¶y ra khi c¬ së chÊp nhËn thÎ kh«ng ph¸t hiÖn ra hoÆc
th«ng ®ång víi chñ thÎ. Nh vËy, rñi ro còng hoµn toµn thuéc vÒ
ng©n hµng ph¸t hµnh.
Ngoµi nh÷ng nguyªn nh©n chñ quan nªu trªn, cßn cã nh÷ng
nguyªn nh©n kh¸ch quan kh¸c nh:
+ ViÖc sö dông thÎ gi¶ m¹o trïng víi thÎ ®ang lu hµnh cña
ng©n hµng ph¸t hµnh thÎ.
+ Chñ thÎ mÊt kh¶ n¨ng thanh to¸n bëi lý do kh¸ch quan
nh tai n¹n bÊt ngê, kh«ng cßn kh¶ n¨ng lµm viÖc vµ mÊt
thu nhËp...
- Rñi ro t¹i ng©n hµng thanh to¸n
Trong sè c¸c bªn tham gia thanh to¸n th× ng©n hµng thanh
to¸n lµ n¬i Ýt gÆp rñi ro nhÊt v× hä chØ ®ãng vai trß trung gian
thanh to¸n gi÷a c¬ së chÊp nhËn thÎ vµ ng©n hµng ph¸t hµnh.
Song, còng cã thÓ x¶y ra mét sè rñi ro:
+ Ng©n hµng thanh to¸n cã sai sãt trong viÖc cÊp phÐp,
nh chuÈn chi víi gi¸ trÞ thanh to¸n lín h¬n trÞ gi¸ cÊp
phÐp;
+ Ng©n hµng thanh to¸n kh«ng cung cÊp kÞp thêi danh
s¸ch Bulletin cho c¬ së tiÕp nhËn thÎ, mµ trong thêi gian
®ã c¬ së chÊp nhËn thÎ l¹i thanh to¸n thÎ cã trong danh
s¸ch nµy. Lóc ®ã, ng©n hµng thanh to¸n ph¶i chÞu rñi ro
khi ng©n hµng ph¸t hµnh tõ chèi thanh to¸n.
- Rñi ro cho c¬ së chÊp nhËn thanh to¸n thÎ:
Rñi ro ®èi víi c¬ së chÊp nhËn thÎ lµ rñi ro khi hä bÞ ng©n
hµng ph¸t hµnh tõ chèi thanh to¸n toµn bé sè tiÒn hµng ho¸ hoÆc
dÞch vô ®· cung øng. C¸c rñi ro nµy hoµn toµn cã thÓ kh¾c phôc
nÕu c¬ së chÊp nhËn thÎ kiÓm tra kü vµ kh«ng chñ quan khi chÊp
nhËn thÎ. C¸c rñi ro cã thÓ x¶y ra lµ:
+ ThÎ hÕt thêi h¹n hiÖu lùc mµ c¬ së chÊp nhËn thÎ kh«ng
ph¸t hiÖn ra.

79
 + C¬ së chÊp nhËn thÎ cã quan niÖm sai cho r»ng, m×nh
chØ chÞu rñi ro ë phÇn vît h¹n møc cho phÐp nªn ®·
thanh to¸n nhiÒu th¬ng vô vît h¹n møc ë mét tû lÖ nhá
mµ kh«ng xin cÊp phÐp hoÆc xin cÊp phÐp ®· bÞ tõ chèi
nhng vÉn cø chÊp nhËn thanh to¸n. Thùc tÕ, ng©n hµng
thanh to¸n sÏ tõ chèi toµn bé sè tiÒn cña th¬ng vô chø
kh«ng chØ tõ chèi phÇn vît h¹n møc.
+ C¬ së chÊp nhËn thÎ cè t×nh t¸ch th¬ng vô thµnh nhiÒu
th¬ng vô nhá ®Ó kh«ng cÇn ph¶i xin phÐp, nÕu ng©n
hµng ph¸t hµnh ph¸t hiÖn ra sÏ tõ chèi thanh to¸n.
+ Söa ch÷a sè tiÒn trªn ho¸ ®¬n do ghi nhÇm hoÆc cè ý
mµ quªn r»ng phÝa chñ thÎ còng gi÷ mét ho¸ ®¬n nguyªn
vÑn, ng©n hµng ph¸t hµnh cã thÓ c¨n cø vµo sù sai ph¹m
nµy ®Ó tõ chèi thanh to¸n toµn bé sè tiÒn trªn ho¸ ®¬n.
- Rñi ro ®èi víi chñ thÎ:
Th«ng thêng, c¸c lo¹i thÎ tÝn dông quèc tÕ ®Òu cã hai c«ng
dông lµ thanh to¸n tiÒn mua hµng ho¸, dÞch vô vµ rót tiÒn mÆt.
Chñ thÎ lµ ngêi duy nhÊt biÕt m· sè ®Þnh danh c¸ nh©n (PIN).
Trong trêng hîp chñ thÎ do v« t×nh ®Ó lé m· sè nµy vµ ®ång thêi
bÞ mÊt thÎ mµ cha kÞp b¸o cho ng©n hµng ph¸t hµnh. Do mét sù
trïng hîp nµo ®ã, ngêi lÊy ®îc thÎ còng biÕt ®îc sè PIN vµ hä cã
thÓ dïng thÎ ®Ó rót tiÒn mÆt t¹i m¸y giao dÞch tù ®éng (ATM).
Do viÖc rót tiÒn qua m¸y chØ hoµn toµn dùa trªn sè PIN nªn
kh«ng thÓ kiÓm tra ®îc ngêi rót tiÒn cã ph¶i lµ chñ thÎ thùc sù
hay kh«ng. Trêng hîp nµy chñ thÎ ph¶i chÞu hoµn toµn tr¸ch
nhiÖm vÒ sè tiÒn bÞ mÊt.
ë mét sè quèc gia, nh Mü, cã quy ®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm cña
chñ thÎ khi sö dông thÎ tÝn dông. Cô thÓ, khi chñ thÎ sö dông thÎ
hay m· sè thÎ tÝn dông cña m×nh vµo nh÷ng hµnh vi gian lËn,
nÕu bÞ ph¸t hiÖn sÏ ph¶i chÞu kho¶n tiÒn ph¹t lªn tíi 50 USD. Tr-
êng hîp chñ thÎ lµm mÊt thÎ nhng cha kÞp b¸o víi ng©n hµng ph¸t
hµnh, trong thêi gian ®ã, ngêi lÊy ®îc thÎ sö dông thÎ nµy vµo
nh÷ng môc ®Ých gian lËn th× tr¸ch nhiÖm sÏ hoµn toµn thuéc vÒ
chñ thÎ.
2.3. C¸c lo¹i sÐc (check)

80
 SÐc còng lµ mét h×nh thøc thanh to¸n truyÒn thèng kh¸ phæ
biÕn. Kh¸ch hµng dïng sÐc ®Ó thanh to¸n t¹i c¸c ®iÓm b¸n hµng
còng nh c¸c chøng tõ thanh to¸n kh¸c. Mét tê sÐc ®îc hiÓu nh
mét tµi liÖu ®îc viÕt hoÆc in trªn giÊy vµ ®îc trao cho ngêi ®îc
tr¶ tiÒn (ngêi b¸n hµng) yªu cÇu mét tæ chøc tµi chÝnh chuyÓn
mét kho¶n tiÒn cho bªn cã tªn ghi trong tê sÐc. Ch÷ ký cña c¸c
bªn trªn tê sÐc ®¶m b¶o quyÒn vµ tÝnh x¸c thùc cña giao dÞch,
vµ t×nh tr¹ng nguyªn vÑn cña tê sÐc sÏ ®¶m b¶o r»ng, bÊt cø sù
söa ®æi nµo còng cã thÓ ph¸t hiÖn ra. Khi nhËn ®îc tê sÐc, ngêi
b¸n hµng sÏ xuÊt tr×nh chóng t¹i ng©n hµng cña ngêi tr¶ tiÒn
(kh¸ch hµng) hoÆc chuyÓn chóng tíi ng©n hµng n¬i m×nh më
tµi kho¶n. Sau ®ã, c¸c ng©n hµng sÏ thùc hiÖn thanh to¸n bï trõ,
vµ viÖc chuyÓn tiÒn thùc tÕ cã thÓ ®îc thùc hiÖn th«ng qua
m¹ng m¸y tÝnh liªn ng©n hµng.
ViÖc thanh to¸n sÐc th«ng thêng cã thÓ ph¶i mÊt tíi vµi ngµy.
Trong kho¶ng thêi gian ®ã, rñi ro cã thÓ x¶y ra víi ngêi b¸n hµng
trong trêng hîp kh¸ch hµng kh«ng cã tiÒn b¶o chøng cho tê sÐc
®ã. §Ó tr¸nh rñi ro kh«ng cã kh¶ n¨ng thanh to¸n, ngêi b¸n hµng
thêng yªu cÇu kh¸ch hµng xuÊt tr×nh nh÷ng giÊy tê ®¶m b¶o
tÝnh ch¾c ch¾n nh giÊy phÐp l¸i xe, thÎ tÝn dông nh»m chøng
minh tÝnh x¸c thùc cña kh¸ch hµng. Ngoµi ra, ngêi b¸n hµng cã
thÓ buéc kh¸ch hµng ph¶i chÞu nh÷ng kho¶n ph¹t lín nÕu viÖc
thanh to¸n sÐc gÆp trôc trÆc. Kho¶n tiÒn ph¹t nµy bao gåm c¶
nh÷ng kho¶n phÝ mµ ngêi b¸n hµng ph¶i chÞu khi tê sÐc bÞ tõ
chèi thanh to¸n v× kh«ng cã tiÒn b¶o chøng còng nh kho¶n chi
phÝ mµ ng©n hµng yªu cÇu ngêi b¸n hµng tr¶.
V× sÐc liªn quan ®Õn sù chuyÓn dÞch cña giÊy tê nªn viÖc
xö lý c¸c lo¹i sÐc giÊy thêng cã chi phÝ kh¸ cao ®èi víi c¶ ngêi b¸n
hµng vµ hÖ thèng ng©n hµng. C¸c h×nh thøc ®iÖn tö t¬ng tù víi
sÐc giÊy ®· ®îc ph¸t minh, chóng ta sÏ nghiªn cøu ë phÇn sau.
Tuy nhiªn, thùc tiÔn cho thÊy c¸c h×nh thøc thanh to¸n thÎ tÝn
dông, thÎ ghi nî phæ biÕn trong c¸c giao dÞch trùc tuyÕn h¬n
h×nh thøc thanh to¸n sÐc ®iÖn tö.
2.4. ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö vµ Trung t©m thanh to¸n bï
trõ tù ®éng (ACH - Automated Clearing House)

81
 ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö (EFT - Electronic Funds Transfer) lµ
viÖc chuyÓn tiÒn trùc tiÕp gi÷a c¸c tµi kho¶n ng©n hµng ¸p
dông víi c¸c nghiÖp vô thanh to¸n trong ngµy hoÆc trong mét vµi
ngµy. ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö thêng ®îc sö dông khi chuyÓn c¸c
kho¶n tiÒn lín liªn ng©n hµng. HÖ thèng chuyÓn kho¶n ®iÖn tö
lµ mét trong c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö ra ®êi sím nhÊt,
mÆc dï lóc ®Çu chóng chØ míi ®îc thùc hiÖn trªn c¸c m¹ng néi
bé.
C¸c giao dÞch chuyÓn kho¶n ®iÖn tö ®îc thùc hiÖn trªn c¸c
m¹ng kh¸c nhau nh SWIFT, FEDWIRE, CHIPS vµ ACH. Ba lo¹i m¹ng
®Çu thêng ®îc sö dông cho nh÷ng giao dÞch chuyÓn tiÒn cã gi¸
trÞ lín. Ngîc l¹i, viÖc chuyÓn kho¶n qua trung t©m thanh to¸n bï
trõ tù ®éng thêng dïng cho c¸c giao dÞch thanh to¸n cã gi¸ trÞ
nhá bao gåm: tr¶ l¬ng trùc tiÕp vµo tµi kho¶n tiÒn göi t¹i ng©n
hµng vµ ®îc phÐp rót ®Ó thanh to¸n cho c¸c ho¸ ®¬n (khi mua
b¸n hµng ho¸) còng nh thanh to¸n trùc tuyÕn cho c¸c ho¹t ®éng
th¬ng m¹i kh¸c. §èi víi c¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i gi÷a c¸c doanh
nghiÖp (business-to-business), trung t©m thanh to¸n bï trõ tù
®éng cung cÊp mét ph¬ng ph¸p thanh to¸n quen thuéc vµ hoµn
toµn phï hîp víi c¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i trªn Internet.
2.5. LÖnh chi (Money order)
LÖnh chi lµ h×nh thøc thanh to¸n gièng nh sÐc, chØ kh¸c ë
®iÓm viÖc thanh to¸n ®îc ®¶m b¶o bëi mét bªn tin cËy thø ba,
ch¼ng h¹n nh DÞch vô bu chÝnh Mü. Nã lµ mét c«ng cô chuyÓn
tiÒn cho ngêi thô hëng ®øng tªn, thêng ®îc nh÷ng ngêi kh«ng cã
tµi kho¶n sÐc sö dông ®Ó tr¶ ho¸ ®¬n hoÆc chuyÓn tiÒn cho
ngêi kh¸c hay thanh to¸n cho mét c«ng ty kh¸c.
§iÒu c¬ b¶n trong viÖc sö dông lÖnh chi lµ nã ®îc ¸p dông
®èi víi c¸c giao dÞch ®Æt hµng qua th tÝn nh»m b¶o vÖ quyÒn lîi
cña ngêi b¸n hµng tr¸nh rñi ro cã thÓ gÆp ph¶i khi thanh to¸n
b»ng sÐc ®èi víi nh÷ng kh¸ch hµng ë xa. Trong lÖnh chi cã ba
bªn liªn quan: ngêi göi (ngêi thanh to¸n), ngêi thô hëng vµ ngêi ký
ph¸t (ngêi ®øng ra thanh to¸n). Nh÷ng ngêi ký ph¸t thêng lµ c¸c
®Þnh chÕ tµi chÝnh hoÆc bu ®iÖn. Ngêi thô hëng cã thÓ ®æi ra
tiÒn mÆt c¸c lÖnh chi hoÆc cã thÓ tr×nh nh÷ng lÖnh chi nµy lªn
ng©n hµng cña hä nhê thu hé. ViÖc sö dông lÖnh chi còng ®¶m

82
b¶o an toµn h¬n so víi viÖc göi tiÒn mÆt qua bu ®iÖn v× chóng
chØ ®îc thanh to¸n bëi duy nhÊt mét bªn cã tªn ghi trong lÖnh
chi. Trong kinh doanh truyÒn thèng, lÖnh chi cã ba ®Æc ®iÓm
sau:
1. Sù b¶o hiÓm tríc bÊt cø rñi ro mÊt m¸t nµo.
2. Møc ®é ch¾c ch¾n vÒ tÝnh riªng t vµ tÝnh nÆc danh (tuy
nhiªn møc ®é nµy thÊp so víi sö dông tiÒn mÆt nhng cao
h¬n so víi viÖc sö dông c¸c lo¹i thÎ tÝn dông trùc tiÕp). TÊt
nhiªn, c¸c lÖnh chi vËt chÊt ®îc sö dông ®Ó thanh to¸n cho
nh÷ng hµng ho¸ ®Æt hµng qua th tÝn sÏ ph¶i liªn quan ®Õn
c¸c ®Þa chØ vËn chuyÓn cô thÓ ®i cïng víi c¸c ®¬n ®Æt
hµng nµy.
3. T¹o cho ngêi mua vµ ngêi b¸n kh¶ n¨ng tiÕp cËn víi c¸c
c«ng cô thanh to¸n kh¸c. ThÝ dô, nÕu ngêi mét ngêi b¸n
hµng qua th tÝn kh«ng chÊp nhËn h×nh thøc thanh to¸n
b»ng thÎ tÝn dông, kh¸ch hµng (ngêi mua) cã thÓ dïng thÎ
tÝn dông cña m×nh ®Ó mua lÖnh chi vµ sö dông lÖnh chi
®ã ®Ó thanh to¸n cho ngêi b¸n hµng nãi trªn.

3. Yªu cÇu chung ®èi víi c¸c hÖ thèng thanh to¸n truyÒn
thèng vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi c¸c hÖ thèng
thanh to¸n ®iÖn tö
Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n ®èi víi c¸c hÖ thèng giao dÞch thanh
to¸n truyÒn thèng ®ã lµ tÝnh tin cËy, tÝnh toµn vÑn vµ tÝnh x¸c
thùc cña giao dÞch.
C¸c hÖ thèng tµi chÝnh truyÒn thèng cã nhiÒu quyi ®Þnh
®Æc biÖt mµ mäi ngêi ®Òu ph¶i tu©n theo. ThÝ dô, khi kh¸ch
hµng ®a m· sè thÎ tÝn dông cña m×nh cho ngêi b¸n, hä ph¶i ®îc
b¶o ®¶m ®é tin cËy, nghÜa lµ m· sè thÎ tÝn dông cña hä sÏ chØ
®îc tiÕt lé cho nh÷ng ngêi cÇn biÕt, nh ng©n hµng ph¸t hµnh.
Trong nh÷ng trêng hîp nh vËy còng ®ßi hái sù toµn vÑn cña giao
dÞch, nghÜa lµ b¶n th©n hµng ho¸ còng nh khèi lîng hµng ho¸
mµ kh¸ch hµng ®· mua ®Òu kh«ng bÞ thay ®æi bÊt hîp ph¸p.
Bªn c¹nh ®ã, c¶ ngêi mua vµ ngêi b¸n ®Òu yªu cÇu tÝnh x¸c
thùc cña giao dÞch, nghÜa lµ ph¶i ®¶m b¶o r»ng, ®èi t¸c cña

83
m×nh trong giao dÞch lµ cã thùc vµ cã thÓ x¸c nhËn ®îc. B¶n
th©n ngêi b¸n hµng còng cÇn ®Õn sù x¸c thùc. NÕu kh¸ch hµng
kh«ng sö dông tiÒn mÆt ®Ó thanh to¸n, ngêi b¸n sÏ yªu cÇu xuÊt
tr×nh nh÷ng chøng cí ®Ó x¸c minh nh b»ng l¸i xe hoÆc b¶n sao
chøng minh nh©n d©n.
Khi mét kh¸ch hµng quyÕt ®Þnh mua hµng, hä ph¶i hoµn
toµn tin tëng vµo ngêi b¸n hµng bëi v× ®ã lµ n¬i b¸n hµng quen
thuéc; v× uy tÝn hoÆc v× nh÷ng lîi Ých l©u dµi mµ nã ®em l¹i.
ChÝnh v× vËy, trong trêng hîp kh«ng tiÕn hµnh c¸c giao dÞch
trùc tiÕp (face-to-face), sÏ rÊt khã cã thÓ x¸c nhËn ®îc c¸c ®èi t¸c
cña m×nh. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ cña th¬ng m¹i truyÒn thèng
cã rÊt nhiÒu ®¬n ®Æt hµng ®îc thùc hiÖn qua ®iÖn tho¹i hay
th tÝn mµ kh«ng cÇn tíi bÊt kú sù x¸c thùc nµo.
Nh÷ng yªu cÇu ®èi víi hÖ thèng thanh to¸n truyÒn thèng cßn
bao gåm sù b¶o ®¶m vÒ uû quyÒn vµ tÝnh riªng t cña c¸c bªn
tham gia giao dÞch.
ViÖc uû quyÒn cho phÐp ngêi b¸n x¸c ®Þnh chÝnh x¸c kh¶
n¨ng thanh to¸n cña ngêi mua. Trong c¸c giao dÞch mua - b¸n, ng-
êi b¸n bao giê còng muèn kiÓm tra sè tiÒn trong tµi kho¶n cña
ngêi mua cã ®ñ ®Ó tr¶ cho sè tiÒn ghi trªn tê sÐc hay kh«ng,
hoÆc sè tiÒn mµ ngêi mua tr¶ b»ng thÎ tÝn dông cã ®îc ng©n
hµng chÊp nhËn thanh to¸n hay kh«ng.
Ngêi mua còng muèn ®îc ®¶m b¶o nh: ngêi b¸n hµng cã ®ñ
kh¶ n¨ng, tr×nh ®é vµ xøng ®¸ng víi sù tin tëng cña m×nh. Sù
®¶m b¶o nµy cã thÓ ®îc thÓ hiÖn qua giÊy chøng nhËn kinh
doanh; sù ñng hé cña nh÷ng kh¸ch hµng kh¸c; th«ng qua b¸o, t¹p
chÝ, thËm chÝ lµ th«ng qua c¶ nh÷ng giÊy b¶o l·nh ®èi víi nh÷ng
giao dÞch phøc t¹p.
Trong mét sè trêng hîp, c¸c bªn giao dÞch muèn ®¶m b¶o
tÝnh riªng t cña ho¹t ®éng mua - b¸n. ThÝ dô, mét tæ chøc ®Ó
tiÕn hµnh c¸c c«ng viÖc nghiªn cøu ®· quyÕt ®Þnh mua mét b¶n
b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh thÞ trêng, nhng kh«ng muèn c¸c ®èi thñ
c¹nh tranh biÕt vÒ ho¹t ®éng mua b¸n cña m×nh. Trong nh÷ng
trêng hîp nµy, thanh to¸n b»ng tiÒn mÆt thêng ®îc sö dông bëi
nã cã kh¶ n¨ng ®¶m b¶o tÝnh riªng t cña giao dÞch. Víi h×nh

84
thøc thanh to¸n nµy, ngêi mua kh«ng cÇn thiÕt ph¶i lËp bÊt cø
lo¹i chøng tõ nµo; khi viÖc mua b¸n b»ng tiÒn mÆt hoµn tÊt, c¬
së b¸n hµng còng kh«ng cã bÊt cø tµi liÖu hay chøng cí nµo ®Ó
cã thÓ rµng buéc ngêi mua. Trong nh÷ng trêng hîp nh vËy, ho¸
®¬n b¸n hµng (hay biªn lai thu tiÒn) sÏ lµ b»ng chøng duy nhÊt
chøng tá ngêi mua ®· sö dông tiÒn mÆt ®Ó thanh to¸n cho mét
mÆt hµng nµo ®ã mµ hä ®· mua.
§èi víi c¸c giao dÞch thanh to¸n trªn Internet, nh÷ng yªu cÇu
trªn vÉn tiÕp tôc ®Æt ra song ®· ®îc gi¶i quyÕt trªn mét c¬ së
kh¸c.
Trong c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö trªn Internet, chóng ta
hoµn toµn cã c¬ së ®Ó tin r»ng nh÷ng yªu cÇu trªn sÏ ®îc gi¶i
quyÕt. NhiÒu gi¶i ph¸p c«ng nghÖ cho phÐp thùc hiÖn ®iÒu nµy.
Nhng, thùc hiÖn ®iÒu ®ã kh«ng hoµn toµn ®¬n gi¶n. ThÝ dô,
khi b¹n muèn sö dông ch÷ ký ®iÖn tö ®Ó x¸c nhËn (b»ng mét
ph¬ng ph¸p ®iÖn tö trªn Internet) mét lo¹i giÊy tê nµo ®ã, nh
b»ng l¸i xe, nhng v× h¹ tÇng c¬ së kh«ng phï hîp nªn viÖc cung
cÊp giÊy tê nµy kh«ng thÓ thùc hiÖn, vµ c¸c c¬ quan chøc n¨ng
còng kh«ng cã kh¶ n¨ng x¸c minh chóng, hä kh«ng thÓ ®äc vµ
hiÓu ®îc giÊy phÐp l¸i xe cña b¹n bëi nã nh ®îc viÕt b»ng mét
lo¹i ngo¹i ng÷ khã hiÓu nµo ®ã.
Bëi vËy, ch÷ ký ®iÖn tö vµ chøng thùc ®iÖn tö ®îc sö dông
®Ó ®¸p øng c¸c yªu cÇu trªn.
Trong kh«ng gian ¶o (cyberspace)*, ®Ó cã thÓ ®¶m b¶o tÝnh
tin cËy, tÝnh x¸c thùc vµ riªng t cña c¸c giao dÞch cÇn ph¶i ¸p
dïng kü thuËt m· ho¸ (xem phÇn Kü thuËt m· ho¸ th«ng tin trong
Ch¬ng bèn - An toµn trong th¬ng m¹i ®iÖn tö). Yªu cÇu ®Æt ra
®èi víi mçi hÖ thèng thanh to¸n phô thuéc vµo nh÷ng th«ng tin sÏ
®îc m· ho¸, ®iÒu nµy sÏ ®îc tr×nh bµy ë phÇn sau. ThÝ dô, khi
tiÕn hµnh c¸c giao dÞch mua - b¸n, ®Ó ®¶m b¶o tÝnh tin cËy cña
giao dÞch, tÊt c¶ c¸c th«ng tin, ®îc m· ho¸ bëi tr×nh duyÖt Web
cña kh¸ch hµng, sÏ ®îc chuyÓn tíi m¸y chñ Web cña ngêi b¸n. Nh-
ng c¶ tÝnh x¸c thùc vµ tÝnh ch¾c ch¾n sÏ kh«ng ®îc ®¶m b¶o

*
"Kh«ng gian ¶o" (cyberspace) lµ thuËt ng÷ ®îc William Gibson ®a ra lÇn ®Çu tiªn trong
cuèn tiÓu thuyÕt "Neuromancer" cña «ngvµo n¨m 1984. Cyberspace ®îc dïng ®Ó chØ tÊt
c¶ c¸c lo¹i th«ng tin vµ d÷ liÖu trªn m¹ng m¸y tÝnh.

85
nÕu ngêi b¸n cã thÓ gi¶i m· toµn bé c¸c th«ng tin nµy. Trong trêng
hîp ngêi b¸n chØ ®îc phÐp gi¶i m· c¸c th«ng tin ®Æt hµng, cßn
c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn thanh to¸n (nh viÖc kiÓm tra tµi
kho¶n, sè thÎ tÝn dông...) ®· ®îc m· ho¸ ®îc chuyÓn tiÕp tíi ng©n
hµng thanh to¸n ®îc uû quyÒn, th× ch¾c ch¾n nh÷ng hµnh vi
gian lËn th¬ng m¹i sÏ Ýt x¶y ra h¬n.
Ngoµi ra, c¸c ho¹t ®éng giao dÞch th¬ng m¹i ®iÖn tö diÔn ra
rÊt nhanh ®ßi hái ph¶i cã sù s¾p xÕp linh ho¹t.
Trong nhiÒu trêng hîp, ho¹t ®éng th¬ng m¹i gi÷a c¸c doanh
nghiÖp (B-to-B) chñ yÕu phô thuéc vµo ho¹t ®éng ®µm ph¸n vµ
ký kÕt hîp ®ång tõ tríc ®ã. Trong th¬ng m¹i ®iÖn tö, ®iÒu nµy
cµng ®îc më réng h¬n cïng víi kü thuËt trao ®æi d÷ liÖu ®iÖn tö
(EDI), tuy nhiªn còng cÇn cã sù s¾p xÕp linh ho¹t ®Ó phï hîp víi
tèc ®é kinh doanh rÊt nhanh cña thÕ giíi ngµy nay, khi mµ c¸c
®èi t¸c cña chóng ta cã thÓ sÏ chØ tån t¹i trong mét thêi gian
ng¾n. §iÒu nµy còng hoµn toµn ®óng víi nh÷ng kh¸ch hµng c¸
thÓ, hä cã thÓ mua hµng ho¸ trùc tuyÕn tõ nh÷ng ngêi b¸n hµng
mµ hä cha tõng cã quan hÖ.
Trong th¬ng m¹i ®iÖn tö, muèn ®èi phã víi c¸c hµnh vi gian
lËn th¬ng m¹i, cÇn sö dông nh÷ng kü thuËt ®Ó x¸c thùc ®èi víi
ngêi b¸n còng nh ngêi mua vµ ®¶m b¶o tÝnh toµn vÑn cña mét
ngêi b¸n. ThÝ dô, mét ngêi mua hµng cÇn cã ®ñ b»ng chøng gióp
hä cã thÓ tin tëng vµo ngêi b¸n hµng cho m×nh, tin tëng vµo
nh÷ng g× mµ ngêi nµy cung cÊp. Vµ v× vËy, cÇn sö dông nhiÒu
thñ tôc ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò nµy nh sö dông ch÷ ký ®iÖn
tö nh»m x¸c thùc c¸c giao dÞch ®iÖn tö; sö dông c¸c lo¹i chøng
thùc ®iÖn tö kh¸c khi nhËn biÕt mét doanh nghiÖp... Cïng víi c¸c
thñ tôc nµy, cÇn t¨ng cêng sö dông c¸c lo¹i m¹ng kh¸c nh m¹ng
EDI, m¹ng liªn ng©n hµng..., bëi chóng cã thÓ hç trî cho c¸c mèi
quan hÖ nhÊt thêi vµ v« cïng linh ho¹t phï hîp víi sù vËn ®éng
nhanh chãng cña thÞ trêng hiÖn nay.

iI. Giao dÞch thanh to¸n ®iÖn tö

1. C¸c giao dÞch thanh to¸n ®iÖn tö

86
 1.1. ChuyÓn tiÒn ®iÖn tö vµ chuyÓn tiÒn ®iÖn tö t¹i
®iÓm b¸n hµng
Tr×nh tù thùc hiÖn giao dÞch mua - b¸n hµng ho¸ vµ thanh
to¸n ®iÖn tö trong th¬ng m¹i ®iÖn tö cã nhiÒu ®iÓm t¬ng tù hÖ
thèng b¸n hµng t¹i c¸c ®iÓm (POS - Point of Sale) ë c¸c cöa hµng
vµ c¸c trung t©m b¸n hµng qua ®iÖn tho¹i miÔn phÝ. C«ng cô
thanh to¸n ®îc sö dông chñ yÕu ë c¸c ph¬ng ph¸p nµy lµ chuyÓn
tiÒn ®iÖn tö (EFT) vµ chuyÓn tiÒn ®iÖn tö t¹i c¸c ®iÓm b¸n hµng
(EFTPOS - Electronic Funds Transfer at Point of Sale). §©y lµ hai
c«ng cô ®îc sö dông rÊt hiÖu qu¶ trong qu¸ tr×nh thanh to¸n ®èi
víi c¸c giao dÞch mua b¸n hµng ho¸, dÞch vô hoÆc th«ng tin.
EFT lµ viÖc chuyÓn c¸c kho¶n tiÒn ®îc b¾t ®Çu th«ng qua
mét thiÕt bÞ ®iÖn tö, ®iÖn tho¹i, qua bé ®iÒu gi¶i (modem), qua
m¸y tÝnh hay qua b¨ng tõ ®Ó tiÕn hµnh ®Æt hµng, cung cÊp
th«ng tin cÇn thiÕt hay cho mét tæ chøc tµi chÝnh quyÒn ghi
nî/cã mét tµi kho¶n... EFT sö dông m¸y tÝnh vµ c¸c thiÕt bÞ viÔn
th«ng phôc vô viÖc cung øng vµ chuyÓn tiÒn hay chuyÓn tµi s¶n
tµi chÝnh kh¸c. Toµn bé qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch trªn ®Òu ®îc
thùc hiÖn trªn c¬ së chuyÓn dÞch th«ng tin (h×nh 9).

H×nh 9: EFT vµ qu¸ tr×nh mua hµng

EFTPOS lµ mét d¹ng cña EFT, ¸p dung khi kh¸ch hµng thùc
hiÖn c¸c ho¹t ®éng mua hµng t¹i c¸c ®iÓm b¸n vËt lý, thÝ dô nh
viÖc thanh to¸n tiÒn t¹i siªu thÞ hay t¹i c¸c tr¹m b¸n x¨ng dÇu.
EFTPOS ®îc thiÕt kÕ cho phÐp sö dông c¸c lo¹i thÎ tÝn dông vµ
thÎ ghi nî trong thanh to¸n. §èi víi thÎ ghi nî, gi¸ trÞ cña giao dÞch
mua b¸n ngay lËp tøc ®îc ghi nî vµo mét tµi kho¶n ng©n hµng
®ang tån t¹i; víi c¸c lo¹i thÎ tÝn dông, hÖ thèng EFTPOS sÏ kiÓm
tra tÝnh hîp lÖ t¹i thêi ®iÓm hiÖn t¹i vµ sau ®ã ghi vµo bªn Cã tµi
kho¶n thÎ tÝn dông kho¶n tiÒn t¬ng ®¬ng víi gi¸ trÞ cña giao

87
dÞch mua b¸n. Kho¶n tiÒn nµy sÏ do chñ thÎ thanh to¸n vµo mét
thêi ®iÓm sau ®ã (h×nh 10).
Trong th¬ng m¹i ®iÖn tö, EFT vµ EFTPOS ®ãng vai trß quan
träng, lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh mét h×nh thøc thanh to¸n quan
träng, ®ã lµ tiÒn mÆt ®iÖn tö sÏ ®îc tr×nh bµy ë phÇn sau cña
ch¬ng nµy.

H×nh 10: EFTPOS vµ qu¸ tr×nh mua hµng

1.2. Giao dÞch th¬ng m¹i trùc tuyÕn vµ c¸c hÖ thèng
thanh to¸n ®iÖn tö
Tõ tríc tíi nay, ®èi víi c¸c mèi quan hÖ th¬ng m¹i ®¬n gi¶n,
®Ó thanh to¸n cho c¸c hµng ho¸ vµ dÞch vô, kh¸ch hµng thêng sö
dông h×nh thøc thanh to¸n b»ng tiÒn mÆt. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh
thanh to¸n nµy diÔn ra kh¸ phøc t¹p bëi sù tham gia cña c¸c
ng©n hµng vµ c¸c tæ chøc tµi chÝnh víi vai trß lµ nh÷ng ngêi gi÷
tiÒn vµ trung gian trong c¸c giao dÞch nãi trªn (h×nh 11).

88
 H×nh 11: Vai trß trung gian cña ng©n hµng trong c¸c hÖ
thèng th¬ng m¹i truyÒn thèng
Trong th¬ng m¹i ®iÖn tö, khi viÖc thanh to¸n cho c¸c hµng
ho¸ vµ dÞch vô ®îc thùc hiÖn b»ng c¸c h×nh thøc vµ ph¬ng tiÖn
®iÖn tö (trªn Internet), c¸c mèi quan hÖ th¬ng m¹i ®· thay ®æi
hoµn toµn (h×nh 12).
Kh¸ch hµng dïng tr×nh duyÖt Web truy cËp vµo website cña
c¸c doanh nghiÖp hoÆc ngêi b¸n hµng ®Ó lùa chän vµ ®Æt
hµng, ®ång thêi cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ h×nh thøc thanh
to¸n cña hä (thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông ®iÖn tö, b»ng tiÒn
mÆt hoÆc sÐc ®iÖn tö...). C¸c th«ng tin nµy sÏ ®îc chuyÓn tíi
hÖ thèng cña ngêi b¸n hoÆc m¸y chñ Web.
T¹i m¸y chñ Web, c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn viÖc mua - b¸n
sÏ ®îc mét phÇn mÒm trªn m¸y chñ xö lý vµ qu¶n lý viÖc tiÕn
hµnh c¸c ho¹t ®éng b¸n hµng; ®ång thêi uû quyÒn thu tiÒn
cho ng©n hµng cña m×nh. Qu¸ tr×nh thanh to¸n sÏ ®îc tiÕn
hµnh tù ®éng th«ng qua mét trung t©m thanh to¸n hoÆc
qua mét cæng nèi* (gateway). Cæng nµy ®îc kÕt nèi víi c¸c
ng©n hµng qua m¹ng Internet hoÆc qua m¹ng riªng ng©n
hµng, gÇn gièng víi hÖ thèng b¸n hµng theo ®iÓm t¹i c¸c cöa
hµng.

*
Cæng nèi (gateway): Hai hÖ thèng m¹ng kh¸c nhau cã thÓ ®îc nèi víi mét cæng chung
(gateway), cæng nµy kh«ng chØ lµm nhiÖm vô chuyÓn d÷ liÖu gi÷a hai m¹ng mµ cßn
chuyÓn ®æi d÷ liÖu cña hai m¹ng riªng rÏ sang mét d¹ng giao thøc t¬ng thÝch chung.

89
 H×nh 12: Giao dÞch trùc tuyÕn vµ hÖ thèng thanh to¸n
®iÖn tö
MÆt kh¸c, trªn m¸y chñ Web cña ngêi b¸n hµng hay doanh
nghiÖp cã thÓ ®îc cµi ®Æt c¸c trêng d÷ liÖu theo mÉu d÷
liÖu trong ®¬n ®Æt hµng trùc tuyÕn cung cÊp cho kh¸ch
hµng. Sau khi kh¸ch hµng ®iÒn c¸c th«ng tin vµo ®¬n ®Æt
hµng, c¸c th«ng tin cÇn lu tr÷ sÏ ®îc truyÒn vÒ m¸y chñ cña
doanh nghiÖp ®Ó xö lý vµ lu l¹i thµnh c¬ së d÷ liÖu ®îc sö
dông vµo c¸c ho¹t ®éng néi bé sau nµy.
C¸c giao dÞch nµy x¶y ra trong thêi gian thùc, gi÷a hai hÖ
thèng m¸y tÝnh vµ/hoÆc m¸y chñ, hoµn toµn kh«ng cã sù can
thiÖp cña con ngêi. §©y lµ qu¸ tr×nh tù ®éng hoµn toµn.
Bªn c¹nh c¸c hÖ thèng giao dÞch th¬ng m¹i vµ thanh to¸n
trùc tuyÕn hoµn toµn tù ®éng, th¬ng m¹i ®iÖn tö còng cã thÓ
bao gåm c¸c giao dÞch ngo¹i tuyÕn. Tøc lµ c¸c hÖ thèng trong ®ã
c¸c thiÕt bÞ vµ ph¬ng tiÖn ®iÖn tö chØ ®ãng vai trß trung gian
trong mèi quan hÖ gi÷a kh¸ch hµng vµ c¸c doanh nghiÖp. C¸c
qu¸ tr×nh giao dÞch diÔn ra gi¸n tiÕp, kh«ng hoµn toµn tù ®éng
vµ cã sù can thiÖp cña con ngêi trong Ýt nhÊt mét giai ®o¹n nµo
®ã cña toµn bé qu¸ tr×nh (h×nh 13).

90
 H×nh 13: Giao dÞch th¬ng m¹i víi hÖ thèng thanh to¸n
®iÖn tö ngo¹i tuyÕn.

2. EDI vµ ho¹t ®éng th¬ng m¹i trong m«i trêng kinh

doanh phøc t¹p
Trao ®æi d÷ liÖu ®iÖn tö (EDI - Electronic Data Interchange)
®· ®îc thùc hiÖn tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX, nhng chØ ®îc
¸p dông ë c¸c tËp ®oµn kinh doanh lín vµ nh÷ng nhµ cung øng,
nh÷ng ®èi t¸c kinh doanh cña hä, nh÷ng ngêi cã liªn quan ®Õn
nhau, ho¹t ®éng trªn mét m¹ng riªng gäi lµ m¹ng gi¸ trÞ gia t¨ng
(VAN - Value Added Network). C¸c m¹ng riªng nµy hoµn toµn ®¸ng
tin cËy vµ rÊt an toµn. Tíi nh÷ng n¨m cuèi thËp kû 70 cña thÕ kû
XX, EDI trë thµnh mét h×nh thøc trao ®æi d÷ liÖu phæ biÕn ë
hÇu hÕt c¸c tæ chøc, c¸c doanh nghiÖp ë c¸c níc ph¸t triÓn.
EDI lµ tiªu chuÈn truyÒn th«ng nh»m chia sÎ c¸c tµi liÖu kinh
doanh nh ho¸ ®¬n, ®¬n ®Æt hµng, vËn ®¬n... hoÆc xö lý c¸c
th«ng tin kinh doanh gi÷a c¸c bé phËn trong cïng tæ chøc (doanh
nghiÖp) vµ gi÷a c¸c ®èi t¸c kinh doanh.
EDI thêng ®îc cung cÊp bëi c¸c nhµ cung cÊp dÞch vô EDI. §Ó
cung cÊp dÞch vô nµy, nhµ cung cÊp duy tr× mét m¹ng gi¸ trÞ gia
t¨ng (VAN) cïng víi c¸c thïng th ®èi víi mçi ®èi t¸c kinh doanh.
Nhµ cung cÊp thùc hiÖn viÖc lu, sau ®ã chuyÓn tiÕp c¸c th«ng
®iÖp EDI gi÷a c¸c ®èi t¸c cña hä. Mçi c«ng ty sö dông EDI ph¶i
tho¶ thuËn vÒ néi dung cña c¸c d¹ng th«ng ®iÖp mµ hä sÏ sö
dông khi tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng kinh doanh cña m×nh qua EDI.
C¸c d¹ng th«ng ®iÖp nµy ®îc truyÒn qua th tÝn ®iÖn tö trªn c¸c

91
m¹ng gi¸ trÞ gia t¨ng cña nhµ cung cÊp dÞch vô EDI. C¸c c«ng ty
muèn sö dông h×nh thøc EDI ph¶i ch¹y mét phÇn mÒm dÞch EDI
trªn m¸y tÝnh cña hä ®Ó chuyÓn ®æi d÷ liÖu EDI sang c¸c d¹ng
d÷ liÖu t¬ng øng ®îc lu tr÷ trong c¬ së d÷ liÖu cña c«ng ty
(h×nh 14).

H×nh 14: C¬ së cña phÇn mÒm EDI.

ViÖc trao ®æi d÷ liÖu ®iÖn tö sö dông c¸c m¹ng gi¸ trÞ gia
t¨ng rÊt khã phï hîp víi c¸c h×nh thøc doanh nghiÖp ¶o hay c¸c
tæ chøc mµ ho¹t ®éng cña nã thêng xuyªn thay ®æi - c¸c h×nh
thøc kinh doanh rÊt phæ biÕn trong trªn Internet hiÖn nay.
Trong th¬ng m¹i truyÒn thèng, phÇn lín c¸c u thÕ cña giao
dÞch EDI ®îc c¸c bªn tho¶ thuËn vµ nªu ra th«ng qua c¸c hîp
®ång ®èi t¸c th¬ng m¹i (TPA - Trading Partner Agreement). Trong
c¸c hîp ®ång nµy, theo danh nghÜa, d÷ liÖu ®îc trao ®æi trªn
c¬ së trùc tiÕp mét tíi mét (one-to-one). Song, viÖc ®a ra c¸c hîp
®ång liªn kÕt nãi trªn còng nh c¸c thñ tôc khi kÕt thóc liªn kÕt th-
êng tiªu tèn nhiÒu chi phÝ cña c¸c bªn trong khi thêi gian thùc
hiÖn thêng rÊt chËm ch¹p, nhÊt lµ ®èi víi nh÷ng tiªu chuÈn mµ
nã ¸p dông.
HiÖn nay, trong th¬ng m¹i ®iÖn tö, c¸c ho¹t ®éng trao ®æi
d÷ liÖu ®iÖn tö ®ang ®îc c¸c nhµ cung cÊp dÞch vô kÕt hîp
chÆt chÏ víi c¸c øng dông trªn Internet, cho phÐp c¸c ®èi t¸c kinh
doanh cã thÓ sö dông Internet ®Ó truy cËp tíi c¸c gãi dÞch vô EDI
mµ c¸c nhµ cung cÊp dÞch vô ®· tæ chøc s½n trªn m¸y tÝnh
trung t©m cña m×nh. ThuËn lîi nµy tríc hÕt t¹o ®iÒu kiÖn cho
c¸c doanh nghiÖp sö dông EDI gi¶m bít nhu cÇu vÒ phÇn cøng vµ
phÇn mÒm ph¶i duy tr× trªn c¸c hÖ thèng m¸y tÝnh, ®ång thêi
lµm t¨ng tÝnh linh ho¹t vµ mÒm dÎo cña dÞch vô EDI, t¹o ra c¬ héi

92
®Ó nhiÒu doanh nghiÖp (®Æc biÖt lµ c¸c doanh nghiÖp quy m«
võa vµ nhá) cã thÓ dÔ dµng øng dông EDI, tËn dông c¸c lîi thÕ
cña nã phôc vô ho¹t ®éng kinh doanh cña m×nh.
Tríc ®©y, khi cßn thùc hiÖn trªn c¸c m¹ng VAN, EDI thêng bÞ
khèng chÕ bëi nh÷ng tho¶ thuËn dµi dßng ban ®Çu nh»m ®Þnh
nghÜa c¸c d¹ng giao dÞch ®Ó phï hîp víi tÊt c¶ c¸c ®èi t¸c kinh
doanh. Do vËy, nã hoµn toµn kh«ng thÝch hîp víi nh÷ng mèi quan
hÖ kh«ng bÒn v÷ng, víi nh÷ng m«i trêng kinh doanh thêng xuyªn
thay ®æi. H¬n n÷a, ®Ó sö dông EDI, mçi ®èi t¸c kinh doanh khi
®ã ph¶i ®Þnh nghÜa c¸c d¹ng EDI riªng biÖt mµ m×nh sö dông;
®ång thêi, ph¶i t×m c¸ch chuyÓn d¹ng EDI cña m×nh sang d¹ng
chung mµ c¸c ®èi t¸c kh¸c cã thÓ hiÓu ®îc, nÕu kh«ng, viÖc trao
®æi d÷ liÖu sÏ kh«ng thÓ thùc hiÖn. §iÒu nµy tuy cã thÓ thùc
hiÖn ®îc nhng kh«ng ®¬n gi¶n vµ chi phÝ kh¸ cao.
§Ó kh¾c phôc nh÷ng vÊn ®Ò trªn, trong suèt thêi gian qua,
c¸c nhµ cung cÊp EDI ®· thiÕt kÕ vµ x©y dùng hÖ thèng giao
dÞch EDI víi c¸c ®Æc ®iÓm kü thuËt ®îc hoµn thiÖn t¹o thuËn lîi
cho viÖc cung cÊp còng nh sö dông c¸c dÞch vô EDI, ®¬n gi¶n
ho¸ c¸c giao dÞch EDI còng nh kh¶ n¨ng tiÕn hµnh c¸c giao dÞch
EDI trªn Internet. C¸c hÖ thèng EDI nµy ®îc gäi lµ c¸c hÖ thèng
EDI më. Nã cho phÐp tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp, kÓ c¶ c¸c doanh
nghiÖp cã quy m« võa vµ nhá cã thÓ øng dông trong ho¹t ®éng
kinh doanh cña m×nh th«ng qua Internet.
Trong ho¹t ®éng kinh doanh, c¸c doanh nghiÖp cã thÓ sö
dông EDI víi môc ®Ých tù ®éng ho¸ ho¹t ®éng trao ®æi th«ng
tin gi÷a c¸c phßng, ban liªn quan, còng nh trao ®æi th«ng tin
gi÷a c¸c doanh nghiÖp víi nhau. ThÝ dô, c¸c d÷ liÖu trªn c¬ së
EDI cã thÓ ®îc truyÒn gi÷a c¸c phßng kinh doanh, phßng kÕ to¸n
- tµi chÝnh, phßng giao nhËn... ®Ó tù ®éng thùc hiÖn c¸c qu¸
tr×nh mua hµng vµ thanh to¸n trong doanh nghiÖp. ViÖc truyÒn
c¸c th«ng tin EDI tíi c¸c doanh nghiÖp kh¸c còng gãp phÇn ®¬n
gi¶n ho¸ c¸c qu¸ tr×nh nh t×m kiÕm c¸c nhµ cung øng vµ thùc
hiÖn viÖc uû quyÒn thanh to¸n gi÷a c¸c doanh nghiÖp (h×nh
15).
Mét hÖ thèng EDI kh«ng chØ ®îc sö dông ®Ó thùc hiÖn
nh÷ng giao dÞch thanh to¸n ®¬n thuÇn, nã cßn cung cÊp c¸c kh¶

93
n¨ng vµ cho phÐp lùa chän mét hÖ thèng thanh to¸n phï hîp trong
sè c¸c hÖ thèng thanh to¸n sÏ ®îc tr×nh bµy ë cuèi ch¬ng nµy.
Ngoµi ra, nã cung cÊp ph¬ng tiÖn gióp xö lý c¸c ®¬n ®Æt hµng
vµ thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng t¸c nghiÖp nh kiÓm kª, kÕ to¸n hoÆc
c¸c th«ng tin vÒ vËn chuyÓn, bèc dì hµng ho¸... ngay c¶ khi c¸c
ho¹t ®éng nµy kh«ng liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò vÒ thanh to¸n
vµ chuyÓn kho¶n.
Mét giao dÞch EDI trong lÜnh vùc thanh to¸n ®îc gäi lµ giao
dÞch EDI tµi chÝnh hay trao ®æi d÷ liÖu tµi chÝnh ®iÖn tö (FEDI
- Financial Electronic Data Interchange). Giao dÞch lo¹i nµy chØ
gi¶i quyÕt riªng c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn thanh to¸n, do vËy, nã
t¬ng tù c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®îc nªu trong ch¬ng nµy mÆc
dï ®èi víi ho¹t ®éng th¬ng m¹i gi÷a c¸c doanh nghiÖp (B-to-B),
c¸c giao dÞch nµy ®îc thùc hiÖn chÆt chÏ h¬n nhiÒu.

94
 H×nh 15: Dßng th«ng tin EDI ®èi víi ngêi mua vµ ngêi b¸n.
Trao ®æi d÷ liÖu tµi chÝnh ®iÖn tö (FEDI) lµ d¹ng EDI ®Æc
thï ®îc thiÕt lËp gi÷a c¸c ng©n hµng vµ c¸c kh¸ch hµng; cho
phÐp ng©n hµng nhËn nh÷ng kho¶n tiÒn mµ hä ®îc uû quyÒn tõ
ngêi thanh to¸n vµ lËp b¶n sao kª c¸c kho¶n thanh to¸n cho ngêi
thô hëng. Trong qu¸ tr×nh thanh to¸n, viÖc chuyÓn tiÒn gi÷a c¸c
ng©n hµng ®îc thùc hiÖn cã sö dông c¸c m¹ng riªng cña ngµnh
ng©n hµng, ch¼ng h¹n nh trung t©m bï trõ cho hÖ thèng thanh
to¸n liªn ng©n hµng (CHIPS - Clearing House for Interbank

95
Payment System), hÖ thèng thanh to¸n bï trõ tù ®éng cña HiÖp
héi viÔn th«ng tµi chÝnh liªn ng©n hµng quèc tÕ (SWIFT - Society
for Worldwide Interbank Financial Telecommunication). Mét sè
ng©n hµng cßn cung cÊp c¸c dÞch vô ®i cïng víi c¸c dÞch vô
thanh to¸n FEDI cña hä, chóng cho phÐp kh¸ch hµng ®a ra c¸c
th«ng tin liªn quan ®Õn viÖc göi tiÒn cïng víi c¸c lÖnh thanh to¸n
vµ sö dông m¹ng VAN ®Ó chuyÓn kho¶n ®iÖn tö trªn c¬ së EDI.
Sö dông Internet cho c¸c giao dÞch EDI (bao gåm c¶ c¸c giao
dÞch FEDI) cã chi phÝ rÊt thÊp vµ linh ho¹t h¬n nhiÒu so víi viÖc
sö dông m¹ng VAN, v× vËy nhiÒu doanh nghiÖp vµ tæ chøc tµi
chÝnh ®· thÝ ®iÓm sö dông EDI qua Internet. NhiÒu ng©n hµng,
nh ng©n hµng Bank of America cña Mü vµ mét sè tËp ®oµn c«ng
nghiÖp ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu, so s¸nh dßng d÷ liÖu EDI trªn
Internet vµ dßng d÷ liÖu trªn m¹ng VAN. Bªn c¹nh nh÷ng ý kiÕn
ñng hé còng cã nhiÒu lo ng¹i vÒ sù thiÕu tin cËy, kÐm m¹nh mÏ,
hoÆc khã thùc hiÖn mét giao dÞch trän vÑn cña Internet (b¶ng
6). MÆc dï vËy, cho tíi nay, nhiÒu doanh nghiÖp ®· coi viÖc sö
dông EDI qua Internet lµ mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu trong hÖ
thèng thanh to¸n cña m×nh.
B¶ng 6: EDI trªn VAN vµ trªn Internet
§Æc ®iÓm Ngêi cung cÊp M¹ng gi¸ trÞ
truy cËp gia t¨ng
Internet
C¸c hép th lu vµ chuyÓn tiÕp Cã Cã

M«i trêng an toµn Kh«ng Cã

Sù tin cËy trong thùc hiÖn Kh«ng Cã

Tr¸ch nhiÖm cña ngêi cung cÊp dÞch Giíi h¹n Cã

vô

Hç trî kh¸ch hµng Giíi h¹n Cã

Truy cËp t¬ng t¸c Cã Tr¶ thªm phÝ

Truy cËp th«ng tin ®iÖn tö Cã Giíi h¹n, cã thÓ

ph¶i tr¶ thªm
phÝ

C¸c dÞch vô cã trªn m¸y chñ Tr¶ thªm phÝ Tr¶ thªm phÝ

iii. C¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö c¬ b¶n

96
 Toµn bé c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö ®Òu ®îc thùc hiÖn
trªn c¬ së kü thuËt sè, chóng ®îc x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Ó
thùc hiÖn c¸c thanh to¸n trªn Internet. VÒ b¶n chÊt, nhiÒu hÖ
thèng thanh to¸n ®iÖn tö lµ phiªn b¶n ®iÖn tö cña c¸c hÖ thèng
thanh to¸n truyÒn thèng ®ang sö dông hµng ngµy nh tiÒn mÆt,
sÐc vµ c¸c lo¹i thÎ tÝn dông.
§iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö
so víi c¸c hÖ thèng thanh to¸n truyÒn thèng lµ: Thø nhÊt, chóng
®îc thiÕt kÕ ®Ó cã thÓ thùc thi viÖc mua - b¸n ®iÖn tö trªn
Internet, mét h×nh thøc mua - b¸n trong ®ã hoµn toµn kh«ng
thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng nÕp nh¨n cña tiÒn giÊy, tiÕng xñng xÎng
cña tiÒn xu khi xãc tói vµ còng kh«ng cã nh÷ng tÊm sÐc víi
nh÷ng ch÷ ký b»ng bót; tÊt c¶ mäi thø ®Òu ®îc sè ho¸ vµ ®îc ¶o
ho¸ b»ng nh÷ng chuçi bit (®¬n vÞ nhí cña m¸y tÝnh); Thø hai,
trong thanh to¸n truyÒn thèng, chØ ng©n hµng míi cã quyÒn
ph¸t hµnh tiÒn vµ c¸c giÊy tê cã gi¸ trÞ kh¸c; trong thanh to¸n
®iÖn tö, c¸c c«ng ty vµ c¸c tËp ®oµn tµi chÝnh còng ®îc phÐp
ph¸t triÓn c¸c phÇn mÒm ®ãng vai trß lµ c¸c c«ng cô thanh to¸n
trong th¬ng m¹i ®iÖn tö. V× vËy, trong thanh to¸n ®iÖn tö,
kh¸ch hµng cã thÓ lùa chän mét trong nhiÒu c¸ch thøc thanh to¸n
kh¸c nhau trªn c¬ së phÇn mÒm cña c¸c c«ng ty vµ c¸c tËp ®oµn
tµi chÝnh. VÒ h×nh thøc, c¸c c¸ch thøc thanh to¸n nµy c¬ b¶n
gièng nhau, chóng chØ kh¸c vÒ mÆt l«gÝch, vÒ quy tr×nh thanh
to¸n vµ mét sè dÞch vô ®i cïng.
HiÖn nay, c¸c hÖ thèng thanh to¸n trong th¬ng m¹i ®iÖn tö
®îc thùc hiÖn chñ yÕu th«ng qua c¸c m¸y tÝnh c¸ nh©n, trong
thêi gian tíi c¸c thiÕt bÞ hç trî c¸ nh©n kü thuËt sè* (PDA -
Personal Digital Assistant) sÏ ®îc sö dông réng r·i vµ viÖc xö lý c¸c
giao dÞch thanh to¸n sÏ thuËn tiÖn h¬n nhiÒu. Bªn c¹nh ®ã,
nhiÒu c«ng nghÖ míi còng ®ang ®îc hoµn thiÖn vµ øng dông,
næi bËt lµ h×nh thøc sö dông c¸c lo¹i thÎ th«ng minh trong thanh
to¸n.

*
ThiÕt bÞ hç trî c¸ nh©n kü thuËt sè (PDA - Personal digital assistant) lµ mét lo¹i m¸y tÝnh
cÇm tay nhá cã kh¶ n¨ng thu nhËn c¸c th«ng tin ®a vµo do ngêi sö dông viÕt lªn mµn h×nh
b»ng mét c©y bót ®Æc biÖt; nã ®îc thiÕt kÕ ®Ó cã thÓ kÕt nèi vµ thùc hiÖn c¸c giao dÞch
th¬ng m¹i còng nh thùc hiÖn nhiÒu chøc n¨ng lu tr÷ kh¸c.

97
 PhÇn lín c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö tr×nh bµy díi ®©y
®îc ph¸t triÓn trªn c¬ së ®Þnh híng thÞ trêng ngêi tiªu dïng. Do
vËy, nÕu kh¸ch hµng cña doanh nghiÖp lµ nh÷ng ngêi tiªu dïng
cuèi cïng, doanh nghiÖp sÏ cã nhiÒu lùa chän cho c¸c h×nh thøc
thanh to¸n mµ m×nh sÏ ¸p dông, ®ång thêi cã thÓ nhËn ®îc
nhiÒu sù hç trî ®èi víi c¸c hÖ thèng thanh to¸n cña m×nh khi
thùc hiÖn c¸c giao dÞch th¬ng m¹i trªn Internet. Tuy nhiªn, doanh
nghiÖp còng cã thÓ sö dông c¸c hÖ thèng thanh to¸n nµy trong
c¸c giao dÞch th¬ng m¹i gi÷a c¸c doanh nghiÖp (B-to-B) trªn
Internet. V× chóng t¬ng tù nh c¸c hÖ thèng thanh to¸n truyÒn
thèng nªn doanh nghiÖp cã thÓ xem xÐt sö dông chóng thay thÕ
cho nh÷ng ph¬ng ph¸p truyÒn thèng kh¸c, nh thÎ tÝn dông tËp
thÓ. ChÝnh nh÷ng ®iÒu nµy kh¼ng ®Þnh ch¾c ch¾n tÝnh u
viÖt cña c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö, cho dï kh¸ch hµng lµ
c¸c doanh nghiÖp hay ngêi tiªu dïng cuèi cïng, ®Òu cã thÓ t×m
thÊy tõ c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö nµy nh÷ng c¸ch thøc
míi, nhiÒu dÞch vô míi, ®¬n gi¶n vµ rÎ tiÒn h¬n nhiÒu so víi c¸c
hÖ thèng thanh to¸n truyÒn thèng ®ang sö dông.

1. HÖ thèng thanh to¸n thÎ tÝn dông - Credit card

Giao dÞch thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông (credit card) trong th-
¬ng m¹i ®iÖn tö còng t¬ng tù nh hÖ thèng thanh to¸n thÎ tÝn
dông trong th¬ng m¹i truyÒn thèng.
Sö dông thÎ tÝn dông ®Ó thanh to¸n trong th¬ng m¹i truyÒn
thèng, tríc hÕt, kh¸ch hµng ph¶i ®a ra c¸c b»ng chøng chøng tá
kh¶ n¨ng thanh to¸n cña m×nh b»ng c¸ch cung cÊp cho ngêi b¸n
hµng m· sè thÎ tÝn dông cña m×nh. Ngêi b¸n hµng, cã thÓ th«ng
qua hÖ thèng ng©n hµng, kiÓm tra kh¶ n¨ng thanh to¸n cña
kh¸ch hµng ®èi víi giao dÞch mua - b¸n ®ang diÔn ra. NÕu kh¸ch
hµng cã ®ñ kh¶ n¨ng thanh to¸n, ngêi b¸n hµng sÏ lËp mét phiÕu
mua hµng ®ång thêi yªu cÇu kh¸ch hµng ký x¸c nhËn vµo ®ã.
PhiÕu mua hµng nµy lµ c¬ së ®Ó ngêi b¸n thu tiÒn tõ ng©n
hµng, vµ vµo chu kú ho¸ ®¬n sau ®ã, ng©n hµng sÏ göi cho
kh¸ch hµng b¶ng sao kª tµi kho¶n víi nh÷ng th«ng tin chi tiÕt vÒ
kho¶n chi tiªu nãi trªn.

98
 H×nh thøc thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông trong c¸c giao dÞch
trªn Internet còng diÔn ra theo mét quy tr×nh t¬ng tù: 1) Kh¸ch
hµng “xuÊt tr×nh” thÎ tÝn dông vµ ngêi b¸n kiÓm tra tÝnh x¸c
thùc cña thÎ thanh to¸n; 2) Ngêi b¸n th«ng qua ng©n hµng ph¸t
hµnh thÎ, kiÓm tra sè tiÒn trong tµi kho¶n cña kh¸ch hµng ®Ó
®¶m b¶o vÒ kh¶ n¨ng thanh to¸n vµ thùc hiÖn c¸c thñ tôc ®Ó
nhËn kho¶n tiÒn thanh to¸n cña kh¸ch hµng. Mét vµi ngµy sau,
giao dÞch thanh to¸n thùc tÕ sÏ x¶y ra. C¸c bíc c¬ b¶n cña qu¸
tr×nh nµy ®îc m« t¶ kh¸i qu¸t qua h×nh 16.

H×nh 16: Quy tr×nh thanh to¸n thÎ tÝn dông ®iÖn tö.
Tuy nhiªn, trªn Internet, qu¸ tr×nh trªn ®îc bæ sung mét sè b-
íc nh»m ®¶m b¶o an toµn cho c¸c giao dÞch vµ tÝnh x¸c thùc ®èi
víi c¶ ngêi mua vµ ngêi b¸n (xem Ch¬ng bèn - An toµn trong th-
¬ng m¹i ®iÖn tö). §iÒu nµy ®a ®Õn sù kh¸c nhau cña c¸c hÖ
thèng sö dông thÎ tÝn dông trªn Internet.
Sù kh¸c nhau gi÷a c¸c hÖ thèng xö lý thÎ tÝn dông trªn
Internet ®îc ph©n biÖt th«ng qua hai ®Æc ®iÓm c¬ b¶n, ®ã lµ
møc ®é an toµn ®èi víi c¸c giao dÞch vµ phÇn mÒm mµ c¸c bªn
tham gia giao dÞch sö dông. Trong thùc tÕ, viÖc xö lý thÎ tÝn dông
trùc tuyÕn cã thÓ ®îc tiÕn hµnh theo mét trong hai c¸ch sau: 1)
Göi sè thÎ tÝn dông vµ c¸c th«ng tin liªn quan trªn Internet díi d¹ng
"th«" (kh«ng m· ho¸); 2) M· ho¸ toµn bé c¸c th«ng tin chi tiÕt vÒ
thÎ tÝn dông tríc lóc göi chóng ®i khi thùc hiÖn bÊt cø giao dÞch
nµo trªn m¹ng (h×nh 17 vµ 18).

99
 T r ×n h d u y Ö t W e b
cña kh¸ch hµng M ¸y chñ b¸n hµng
M É u ® ¬ n ®Æ t h µ n g
d¹ ng H TM L X ö lý
® ¬ n ®Æ t h µ n g
M ¸y chñ H T T P T r ×n h C G I
K h ¸ c h h µ n g ®i Ò n v µ o
® ¬ n ®Æ t h µ n g
X ö lý d ÷ li Ö u
D ÷ l iÖ u ®Æ t h µ n g C h u y Ó n tiÕ p
t h « n g ti n th a n h to ¸ n
t í i n g © n h µ n g ®­ î c
u û qu yÒn

N g ©n h µ n g

H×nh 17: Xö lý thÎ tÝn dông vµ c¸c th«ng tin ®Æt hµng díi
d¹ng th« (kh«ng m· ho¸).
T r ×n h d u y Ö t W e b
cña kh¸ch hµng M ¸y chñ b¸n hµng
M É u ® ¬ n ®Æ t h µ n g
m · ho¸ X ö lý
® ¬ n ®Æ t h µ n g
M ¸y chñ H T T P T r ×n h C G I
§ ¬ n v µ d ÷ l iÖ u
®Æ t h µ n g m · h o ¸
M · h o ¸ /G i¶ i m · X ö lý d ÷ li Ö u
D ÷ l iÖ u ®Æ t h µ n g C h u y Ó n tiÕ p
t h « n g ti n th a n h to ¸ n
t í i n g © n h µ n g ®­ î c
u û qu yÒn

N g ©n h µ n g

H×nh 18: M· ho¸ c¸c th«ng tin thÎ tÝn dông vµ c¸c th«ng tin
liªn quan ®Õn ®Æt hµng khi tiÕn hµnh c¸c giao dÞch trªn
m¹ng.
Theo c¸ch thø nhÊt, toµn bé c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn giao
dÞch bao gåm c¸c th«ng tin giíi thiÖu vÒ hµng ho¸, mÉu ®¬n
®Æt hµng (tõ phÝa ngêi b¸n hµng); hîp ®ång mua hµng (th«ng
tin ®Æt hµng) vµ c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn thanh to¸n (tõ phÝa
kh¸ch hµng) ®Òu ®îc truyÒn ph¸t trªn Internet díi d¹ng ng«n ng÷
®¸nh dÊu siªu v¨n b¶n (HTML), kh«ng m· ho¸. C¸ch giao dÞch
theo c¸ch thøc nµy hiÖn gÇn nh kh«ng cßn ®îc sö dông n÷a bëi
®é an toµn cña giao dÞch còng nh tÝnh bÝ mËt th«ng tin vÒ thÎ
tÝn dông rÊt thÊp.

100
 Theo c¸ch thø hai, c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn giao dÞch vµ
c¸c th«ng tin vÒ thanh to¸n ®îc m· ho¸ tríc khi truyÒn ®i trªn
Internet. Tuy nhiªn, c¸c giao dÞch thÎ tÝn dông theo c¸ch nµy, l¹i
®îc chia nhá tuú thuéc vµo møc ®é c¸c th«ng tin ®îc m· ho¸.
NÕu toµn bé c¸c th«ng tin truyÒn ph¸t gi÷a ngêi mua vµ ngêi b¸n
®Òu ®îc m· ho¸, ngêi b¸n Ýt nhÊt còng ®îc phÐp gi¶i m· c¸c
th«ng tin chi tiÕt liªn quan ®Õn viÖc ®Æt hµng ®Ó hoµn tÊt qu¸
tr×nh mua b¸n. §Ó ®Ò phßng sù gian lËn cã thÓ x¶y ra tõ phÝa
ngêi b¸n, c¸c th«ng tin kh¸c liªn quan ®Õn thanh to¸n vµ thÎ tÝn
dông sÏ ®îc göi tiÕp tíi mét bªn tin cËy ®îc uû quyÒn gäi lµ bªn
tin cËy thø ba. Bªn tin cËy thø ba nµy sÏ gi¶i m· c¸c th«ng tin ®îc
uû quyÒn ®Ó ®¶m b¶o tÝnh x¸c thùc cña giao dÞch còng nh an
toµn cho qu¸ tr×nh thanh to¸n trong th¬ng m¹i ®iÖn tö.

2. ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö vµ thÎ ghi nî trªn Internet

2.1. ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö (EFT) trªn Internet
HÖ thèng EFT ®îc thiÕt kÕ ®Ó chuyÓn mét kho¶n tiÒn cô
thÓ tõ tµi kho¶n nµy tíi tµi kho¶n kh¸c. Ph¬ng thøc thanh to¸n
nµy ®· cã tõ l©u tríc khi th¬ng m¹i ®iÖn tö ra ®êi (h×nh 19).
C¸c thiÕt bÞ ngêi sö dông cã thÓ dïng lóc nµy lµ c¸c m¸y giao
dÞch tù ®éng (ATM), m¸y tÝnh c¸ nh©n vµ thiÕt bÞ ®iÖn tho¹i.
C¸c ng©n hµng sö dông m¹ng gi¸ trÞ gia t¨ng chuyªn biÖt ®Ó
giao dÞch víi nhau qua c¸c trung t©m bï trõ tù ®éng (ACH). C¸c
vÊn ®Ò liªn quan ®Õn an toµn ®Òu ®îc thùc hiÖn trªn m¹ng gi¸
trÞ gia t¨ng, hiÖu qu¶ cao h¬n nhiÒu so víi m¹ng Internet hiÖn
nay.
Ph¬ng thøc chuyÓn kho¶n ®iÖn tö trªn Internet hiÖn nay
còng cã nhiÒu u ®iÓm, nhÊt lµ chi phÝ cho trung gian giao dÞch
hÇu nh kh«ng cã bëi chÝnh Internet lµ m«i trêng truyÒn d÷ liÖu
c«ng céng. Tuy nhiªn, ®Ó ®¶m b¶o an toµn cho EFT trªn Internet,
cÇn thiÕt ph¶i sö dông kü thuËt m· ho¸ th«ng ®iÖp vµ nhiÒu kü
thuËt b¶o mËt kh¸c (xem Ch¬ng bèn - An toµn trong th¬ng m¹i
®iÖn tö). Qu¸ tr×nh giao dÞch EFT trªn Internet ®îc m« t¶ qua
h×nh 20.

101
H×nh 19: ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö trong th¬ng m¹i truyÒn
thèng.

H×nh 20: ChuyÓn kho¶n ®iÖn tö trªn Internet.

102
 2.2. ThÎ ghi nî
ThÎ ghi nî, cßn gäi lµ thÎ sÐc, lµ thÎ cho phÐp thùc hiÖn EFT.
Kh¸c víi thÎ tÝn dông, khi kh¸ch hµng sö dông thÎ ghi nî ®Ó giao
dÞch, sè tiÒn thanh to¸n sÏ lËp tøc ®îc khÊu trõ tõ tµi kho¶n sÐc
hoÆc tµi kho¶n tiÕt kiÖm cña kh¸ch hµng. Vµ víi thÎ ghi nî, kh¸ch
hµng chØ ®îc phÐp sö dông sè tiÒn t¬ng ®¬ng víi sè d cã trong
tµi kho¶n cña hä. Mét u ®iÓm cña thÎ ghi nî lµ cã thÓ ®îc chÊp
nhËn ë rÊt nhiÒu n¬i nh c¸c cöa hµng t¹p ho¸, c¸c cöa hµng b¸n lÎ,
tr¹m x¨ng, nhµ hµng, kh¸ch s¹n... vµ bÊt cø n¬i giao dÞch nµo cã
niªm yÕt biÓu trng (logo) cña h·ng ph¸t hµnh thÎ ghi nî. Sö dông
thÎ ghi nî cã nhiÒu thuËn lîi:
+ §¨ng ký sö dông thÎ ghi nî dÔ dµng h¬n nhiÒu so víi ®¨ng
ký sö dông thÎ tÝn dông.
+ Sö dông thÎ ghi nî thay cho viÖc viÕt sÐc thanh to¸n sÏ
gióp b¶o mËt c¸c th«ng tin c¸ nh©n.
+ Mét thÎ ghi nî khi mang theo hoµn toµn cã thÓ sö dông
thay cho tiÒn mÆt, sÐc du lÞch vµ sÐc thanh to¸n.
+ ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi, ngêi b¸n hµng s½n lßng chÊp
nhËn thanh to¸n b»ng thÎ ghi nî h¬n thanh to¸n b»ng sÐc.
Bªn c¹nh nh÷ng u ®iÓm, thÎ ghi nî còng cã mét sè nhîc ®iÓm
nh møc ®é b¶o hé thÊp h¬n so víi thÎ tÝn dông. Trong c¸c giao
dÞch mua b¸n sö dông thÎ ghi nî, nÕu kh¸ch hµng tr¶ l¹i hµng ho¸
hoÆc huû dÞch vô sÏ bÞ xö lý nh khi thanh to¸n b»ng tiÒn mÆt
hoÆc sÐc. MÆc dï vËy, thÎ ghi nî vÉn lµ h×nh thøc thanh to¸n
phæ biÕn, ®îc sö dông réng r·i trong th¬ng m¹i ®iÖn tö hiÖn nay.

3. VÝ tiÒn sè ho¸
VÝ tiÒn sè ho¸ (digital wallet) hay cßn gäi lµ vÝ tiÒn ®iÖn tö
(electronic wallet) lµ mét kü thuËt ®îc sö dông trong nhiÒu hÖ
thèng thanh to¸n ®iÖn tö.
NÕu nh vÝ tiÒn truyÒn thèng lµ vËt thêng ®îc mang theo ng-
êi, dïng ®Ó cÊt gi÷ tiÒn vµ nh÷ng giÊy tê cã gi¸ trÞ nh chøng
minh th, thÎ ®iÖn tho¹i, thÎ tÝn dông, thÎ ghi nî, ho¸ ®¬n hoÆc
giÊy biªn nhËn cò, nh÷ng tÊm ¶nh ngêi th©n... vµ nhiÒu thø

103
kh¸c; c©u hái ®Æt ra lµ nh÷ng g× sÏ ®îc lu tr÷ trong vÝ tiÒn sè
ho¸?
Mét vÝ tiÒn sè ho¸ ®îc thiÕt kÕ cè g¾ng m« pháng l¹i c¸c
chøc n¨ng cña vÝ tiÒn truyÒn thèng. C¸c chøc n¨ng quan träng
nhÊt cña vÝ tiÒn sè ho¸ ®ã lµ: a) chøng minh tÝnh x¸c thùc kh¸ch
hµng th«ng qua viÖc sö dông c¸c lo¹i chøng nhËn sè ho¸ hoÆc
b»ng c¸c ph¬ng ph¸p m· ho¸ th«ng tin kh¸c; b) lu tr÷ vµ chuyÓn
c¸c gi¸ trÞ; vµ c) ®¶m b¶o an toµn cho qu¸ tr×nh thanh to¸n gi÷a
ngêi mua vµ ngêi b¸n trong c¸c giao dÞch th¬ng m¹i ®iÖn tö.
Ých lîi chñ yÕu cña vÝ tiÒn sè ho¸ lµ sù tiÖn lîi cho kh¸ch
hµng trong qu¸ tr×nh mua s¾m trªn Internet vµ chi phÝ cho c¸c
giao dÞch thÊp bëi viÖc ghi ®¬n ®Æt hµng ®· cã thÓ ®îc tù
®éng gi¶i quyÕt. Víi vÝ tiÒn sè ho¸, kh¸ch hµng kh«ng cÇn ph¶i
®iÒn c¸c th«ng tin vµo ®¬n ®Æt hµng trùc tuyÕn nh ë c¸c h×nh
thøc thanh to¸n kh¸c. Thay vµo ®ã, hä chØ cÇn nhÊn “chuét” vµo
vÝ tiÒn sè ho¸ cña m×nh vµ phÇn mÒm sÏ tù ®éng ®iÒn toµn bé
c¸c th«ng tin liªn quan ®Õn ®Æt hµng vµ vËn chuyÓn. §iÒu nµy
kh«ng chØ gióp ®Èy nhanh qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt ®¬n ®Æt hµng
mµ cßn cã kh¶ n¨ng gi¶m nh÷ng rñi ro nh gian lËn hay ®¸nh c¾p
th«ng tin mµ h×nh thøc thanh to¸n b»ng thÎ tÝn dông vÉn thêng
gÆp.
VÝ tiÒn sè ho¸ kh«ng chØ mang l¹i lîi Ých cho ngêi mua mµ
cho c¶ ngêi b¸n hµng. Sö dông vÝ tiÒn sè ho¸ gióp ngêi b¸n hµng
h¹ thÊp c¸c chi phÝ giao dÞch, t¹o ra c¸c c¬ héi ®Ó më réng ho¹t
®éng tiÕp thÞ vµ qu¶ng b¸ nh·n hiÖu, dÔ dµng duy tr× ®îc kh¸ch
hµng, vµ cã c¬ héi biÕn nh÷ng ngêi viÕng th¨m website trë
thµnh kh¸ch hµng; ®ång thêi gióp h¹n chÕ mét sè hµnh vi gian
lËn th¬ng m¹i trong th¬ng m¹i ®iÖn tö. C¸c tæ chøc tµi chÝnh
trung gian, nh÷ng ngêi thiÕt lËp vÝ tiÒn sè ho¸, còng thu ®îc lîi
tõ c¸c kho¶n phÝ tÝnh cho mçi giao dÞch.

4. TiÒn mÆt sè ho¸

TiÒn mÆt sè ho¸ (digital cash) (cßn gäi lµ tiÒn mÆt ®iÖn tö
e-cash) lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc thanh to¸n ®Çu tiªn ®îc
sö dông trong th¬ng m¹i ®iÖn tö. Tuy nhiªn, sö dông thuËt ng÷
“tiÒn mÆt sè ho¸” ®Ó ®Æt tªn cho h×nh thøc thanh to¸n nµy ch-

104
a hoµn toµn chÝnh x¸c. Theo c¸ch hiÓu truyÒn thèng, tiÒn mÆt
ph¶i lµ mét lo¹i tiÒn tÖ chÝnh thøc, ®îc ph¸t hµnh bëi mét tæ
chøc do Nhµ níc uû quyÒn; cã thÓ dïng ®Ó trao ®æi trùc tiÕp víi
c¸c d¹ng gi¸ trÞ kh¸c (nh c¸c lo¹i hµng ho¸ vµ dÞch vô); vµ qu¸
tr×nh giao dÞch kh«ng qua bÊt cø bªn thø ba trung gian nµo. Khi
kh¶ n¨ng chuyÓn ®æi sang c¸c d¹ng gi¸ trÞ kh¸c cña nh÷ng ph-
¬ng tiÖn thanh to¸n truyÒn thèng cã nhiÒu h¹n chÕ, ngêi ta ®·
vµ ®ang sö dông réng r·i c¸c h×nh thøc tiÒn mÆt sè ho¸ ®Ó lu
tr÷ vµ chuyÓn ®æi gi¸ trÞ. Mét vµi hÖ thèng tiÒn mÆt sè ho¸ tiªu
biÓu ®îc liÖt kª trong b¶ng 7.
B¶ng 7: C¸c hÖ thèng tiÒn mÆt sè ho¸ tiªu biÓu
Tªn hÖ thèng N¨m thµnh M« t¶
lËp
First Virtual 1994 HÖ thèng lu tr÷ gi¸ trÞ b¶o mËt
®Çu tiªn dùa trªn c¬ së thÎ tÝn
dông, c¸c kho¶n tiÒn göi vµ sè
PIN. Ngõng ho¹t ®éng vµo n¨m
1998.

DigiCash (hiÖn nay lµ e- 1996 HÖ thèng lu tr÷ gi¸ trÞ tr¶ tríc
Cash) trªn c¬ së m· ho¸; yªu cÇu sö
dông vÝ tiÒn sè ho¸ ®Ó lu gi÷
tiÒn ®iÖn tö. HÖ thèng ngõng
ho¹t ®éng n¨m 1998. Sau ®ã
ho¹t ®éng trë l¹i díi d¹ng tiÒn
mÆt ®iÖn tö (e-cash)

Millicent 1996 §îc sö dông trong hÖ thèng vi

thanh to¸n tiÒn ®iÖn tö cña
DEC. HiÖn nay ®îc Compaq
ph¸t triÓn víi nhiÒu u ®iÓm
h¬n.

C¸c hÖ thèng thanh to¸n ngang hµng

PayPal 1999 HÖ thèng vi thanh to¸n ngang

hµng miÔn phÝ

Yahoo PayDirect 1999 DÞch vô thanh to¸n ngang

hµng miÔn phÝ cña Yahoo

MoneyZap 1999 HÖ thèng chuyÓn tiÒn tr¶ phÝ

105
 cña Western Union*

Víi sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña th¬ng m¹i ®iÖn tö, yªu cÇu
®èi víi c¸c hÖ thèng thanh to¸n ®iÖn tö ngµy cµng cao, mét sè
hÖ thèng thanh to¸n tiÒn mÆt sè ho¸ ®Çu tiªn nh DigiCash, First
Virtual... béc lé nhiÒu nhîc ®iÓm nh sù kÐm tiÖn lîi, kh¶ n¨ng
giao dÞch h¹n chÕ, qu¸ tr×nh giao dÞch qu¸ phøc t¹p ®èi víi c¶
ngêi mua vµ ngêi b¸n..., vµ v× vËy ph¶i sím ngõng ho¹t ®éng.
Thay vµo ®ã, nhiÒu hÖ thèng thanh to¸n ngang hµng (peer-to-
peer hay P2P) nh hÖ thèng PayDirect cña Yahoo, hÖ thèng Quick
Cash cña AOL, MoneyZap cña Western Union, C2it cña Citibank...
®· xuÊt hiÖn cho phÐp thùc hiÖn c¸c giao dÞch trùc tuyÕn hoÆc
chuyÓn nh÷ng kho¶n tiÒn nhá trªn Internet. §iÓn h×nh lµ hÖ
thèng thanh to¸n PayPal (h×nh 21).
MÆt h¹n chÕ cña hÖ thèng thanh to¸n PayPal vµ c¸c hÖ thèng
thanh to¸n trùc tuyÕn hiÖn nay ®ã lµ c¸c hÖ thèng nµy ph¶i thùc
hiÖn th«ng qua trung gian vµ chØ chÊp nhËn ®èi víi nh÷ng kh¸ch
hµng cã tµi kho¶n th ®iÖn tö cô thÓ. Song dï vËy, hÖ thèng thanh
to¸n PayPal vµ c¸c hÖ thèng thanh to¸n ngang hµng (P2P) nªu trªn
®ang lµ nh÷ng h×nh thøc thanh to¸n phæ biÕn ®¸p øng ®îc yªu
cÇu thanh to¸n cña c¸c giao dÞch gi¸ trÞ nhá trªn Internet hiÖn
nay.

*
TiÒn th©n cña Western Union lµ mét c«ng ty ®iÖn b¸o ®îc thµnh lËp vµo n¨m 1851. N¨m
1856, Western Union ®æi tªn thµnh c«ng ty ®iÖn b¸o Western Union víi ý nghÜa lµ “sù hîp
nhÊt” cña “c¸c ®êng d©y ®iÖn tÝn T©y ¢u vµ §«ng ¢u“ thµnh mét hÖ thèng. N¨m 1871,
Western Union cho ra ®êi dÞch vô chuyÓn tiÒn (Money Transfer) vµ ®· nhanh chãng trë
thµnh lÜnh vùc kinh doanh chÝnh cña C«ng ty. ThÎ thanh to¸n mua hµng cña Western Union
(Consumer Charge Card) ®Çu tiªn ra m¾t vµo n¨m 1914. §Õn n¨m 1995, First Data
Corporation, nhµ cung cÊp hµng ®Çu vÒ dÞch vô thanh to¸n thÎ tÝn dông, c¸c hÖ thèng
thanh to¸n vµ c¸c dÞch vô qu¶n lý th«ng tin th¬ng m¹i ®iÖn tö ®· mua l¹i Western Union.
Cho tíi nay, Western Union vÉn lµ mét trong sè c¸c nhµ cung cÊp hµng ®Çu c¸c dÞch vô
chuyÓn tiÒn vµ dÞch vô ®iÖn tÝn trªn thÕ giíi.

106
 H×nh 21: Qu¸ tr×nh thanh to¸n cña hÖ thèng tiÒn mÆt sè
ho¸ PayPal.

5. C¸c hÖ thèng lu tr÷ gi¸ trÞ trùc tuyÕn vµ thÎ th«ng

minh
C¸c hÖ thèng lu tr÷ gi¸ trÞ trùc tuyÕn cho phÐp kh¸ch hµng
thanh to¸n trùc tiÕp vµ trùc tuyÕn víi ngêi b¸n hµng vµ c¸c c¸
nh©n kh¸c trªn c¬ së gi¸ trÞ ®îc lu tr÷ trong c¸c tµi kho¶n trùc
tuyÕn. Mét sè hÖ thèng lu tr÷ gi¸ trÞ yªu cÇu ngêi sö dông ph¶i
t¶i xuèng mét phÇn mÒm vÝ tiÒn sè ho¸ (thÝ dô, dÞch vô ghi nî
cña Monetta vµ dÞch vô tr¶ tríc cña eCharge), trong khi c¸c hÖ
thèng kh¸c chØ ®¬n gi¶n yªu cÇu ngêi sö dông ®¨ng nhËp vµ
chuyÓn tiÒn tõ tµi kho¶n thÎ tÝn dông ®ang sö dông cña hä vµo
mét tµi kho¶n lu gi÷ gi¸ trÞ trùc tuyÕn. (B¶ng 8).
B¶ng 8: C¸c hÖ thèng lu gi÷ gi¸ trÞ trùc tuyÕn phæ biÕn hiÖn
nay

Tªn hÖ thèng N¨m thµnh M« t¶

lËp

Ecount 1998 Tµi kho¶n ghi nî tr¶ tríc

Monetta 2000 ThÎ ¶o tr¶ tríc cho phÐp kh¸ch hµng thanh
Prepaid to¸n trùc tuyÕn mµ kh«ng cÇn sö dông thÎ tÝn
dông hay tµi kho¶n ng©n hµng. Yªu cÇu sö
dông vÝ tiÒn sè ho¸

Monetta Debit 2000 Tµi kho¶n cho phÐp kh¸ch hµng sö dông c¸c
tµi kho¶n sÐc, tµi kho¶n tiÒn tiÕt kiÖm... ®Ó
thanh to¸n. Yªu cÇu sö dông vÝ tiÒn sè ho¸

ECharge 1997 Tµi kho¶n tr¶ tríc sö dông cïng vÝ tiÒn sè ho¸

107
 Millicent 1998 C¸c thÎ mua hµng tr¶ tríc t¹i c¸c cöa hµng
thÝch hîp (chØ sö dông ë NhËt B¶n)

C¸c lo¹i thÎ th«ng minh (Smart Card)

Mondex 1994 ThÎ th«ng minh, mét hÖ thèng lu gi÷ trong ®ã

gi¸ trÞ ®îc lu gi÷ b»ng mét m¹ch ®iÖn tö
(chip) trªn thÎ.

American 1999 Mét lo¹i thÎ kÕt hîp c¶ thÎ tÝn dông vµ thÎ
Express Blue th«ng minh

C¸c hÖ thèng lu gi÷ gi¸ trÞ dùa trªn gi¸ trÞ ®îc lu gi÷ trong
c¸c tµi kho¶n thÎ tÝn dông, tµi kho¶n sÐc hoÆc tµi kho¶n ng©n
hµng cña kh¸ch hµng.
C¸c hÖ thèng thÎ th«ng minh còng lµ mét d¹ng cña c¸c hÖ
thèng lu gi÷ gi¸ trÞ. Víi nh÷ng tÊm thÎ nhùa cã kÝch thíc gièng thÎ
tÝn dông, trªn ®ã cã g¾n mét vi m¹ch ®iÖn tö (chip). Vi m¹ch
®iÖn tö nµy gièng nh mét bé vi tÝnh víi mét thiÕt bÞ vµo ra ®Æc
trng, mét bé vi xö lý, bé nhí ROM vµ RAM.
ThÎ th«ng minh cã thÓ lu gi÷ c¸c th«ng tin c¸ nh©n nhiÒu
gÊp h¬n 100 lÇn so víi dung lîng cña c¸c th«ng tin cã thÓ lu gi÷
trªn thÎ tÝn dông, bao gåm c¸c sè thÎ tÝn dông, hå s¬ søc khoÎ c¸
nh©n, b¶o hiÓm y tÕ, c¸c th«ng tin vÒ c¸ nh©n vµ tæ chøc, hå
s¬ c«ng t¸c, b»ng l¸i xe, c¸c ch¬ng tr×nh t¹o dùng lßng trung
thµnh, nh ch¬ng tr×nh B«ng sen vµng (Golden Lotus) cña H·ng
Hµng kh«ng quèc gia ViÖt Nam (Vietnam Airlines)...
C«ng nghÖ thÎ th«ng minh ®îc khëi ®Çu ë Ph¸p, do m¹ng
®iÖn tho¹i c«ng céng Ph¸p ph¸t triÓn vµ phæ biÕn ë nhiÒu níc
trªn thÕ giíi vµo kho¶ng gi÷a thËp niªn 90 cña thÕ kû XX, nhng Ýt
th«ng dông ë Mü n¬i mäi ngêi d©n sö dông c¸c lo¹i thÎ tÝn dông
lµ chñ yÕu. Tíi n¨m 1999, khi h·ng American Express tung ra thÞ
trêng lo¹i thÎ th«ng minh American Express Blue cho phÐp kÕt hîp
c¶ tÝnh n¨ng cña thÎ tÝn dông vµ thÎ th«ng minh, nhu cÇu sö dông
thÎ th«ng minh ë Mü ®îc nhen nhãm trë l¹i. American Express ®·
x©y dùng mét website riªng cho thÎ Blue. Tõ ®©y, kh¸ch hµng cã
thÓ t¶i xuèng mét phÇn mÒm vÝ tiÒn sè ho¸ cïng c¸c dÞch vô
®Æc biÖt nh thanh to¸n ho¸ ®¬n trùc tuyÕn miÔn phÝ, c¸c c«ng
cô tµi chÝnh, c¸c néi dung gi¶i trÝ vµ th«ng tin miÔn phÝ vÒ c¸c
sù kiÖn s¾p diÔn ra.

108
 Víi thÎ Blue, ngêi sö dông cã thÓ lu gi÷ vÝ tiÒn sè ho¸ cña
m×nh trªn mét bé vi m¹ch (chip) ®Æt trªn thÎ. American Express
còng cung cÊp c¸c thiÕt bÞ ®äc thÎ miÔn phÝ. Víi mét m¸y tÝnh c¸
nh©n cã g¾n thiÕt bÞ ®äc thÎ, ngêi sö dông cã thÓ mua b¸n
hµng ho¸ trùc tuyÕn trong mét m«i trêng an toµn, m· ho¸ vµ hoµn
toµn x¸c thùc. §Ó chÊp nhËn thÎ, c¸c c¬ së b¸n hµng ngo¹i tuyÕn
(truyÒn thèng) chØ cÇn l¾p ®Æt ë cöa hµng m×nh c¸c thiÕt bÞ
®äc thÎ. Cßn nh÷ng cöa hµng trùc tuyÕn cÇn ph¸t triÓn hÖ thèng
h¹ tÇng ®Ó cã thÓ xö lý c¸c th«ng tin göi tíi tõ bé phËn ®äc thÎ
cña kh¸ch hµng. Tãm l¹i, American Express ®· rÊt nç lùc nh»m
môc ®Ých khuyÕn khÝch sö dông réng r·i thÎ Blue. Song tíi nay,
thÎ American Express Blue chñ yÕu míi chØ ®îc dïng nh mét thÎ
tÝn dông, c¸c chøc n¨ng cña thÎ th«ng minh hÇu nh cha phæ biÕn
®èi víi c¶ ngêi b¸n vµ ngêi mua.

6. C¸c hÖ thèng thanh to¸n sÐc ®iÖn tö

C¸c hÖ thèng thanh to¸n sÐc ®iÖn tö ®îc x©y dùng trªn
nguyªn t¾c cña hÖ thèng thanh to¸n sÐc truyÒn thèng, nhng c¸c
chøc n¨ng cña nã ®îc më réng ®Ó cã thÓ sö dông nh mét c«ng
cô thanh to¸n trong th¬ng m¹i trùc tuyÕn.
C¸c hÖ thèng thanh to¸n sÐc ®iÖn tö cã nhiÒu u ®iÓm: 1)
Kh«ng yªu cÇu kh¸ch hµng ph¶i tiÕt lé c¸c th«ng tin vÒ tµi kho¶n
cña m×nh cho c¸c c¸ nh©n kh¸c trong qu¸ tr×nh giao dÞch; 2)
Kh«ng yªu cÇu kh¸ch hµng ph¶i thêng xuyªn göi c¸c th«ng tin tµi
chÝnh nh¹y c¶m trªn Web; 3) Víi ngêi b¸n hµng, ®©y lµ h×nh
thøc thanh to¸n cã chi phÝ thÊp h¬n nhiÒu so víi thanh to¸n b»ng
thÎ tÝn dông; 4) Thanh to¸n b»ng sÐc ®iÖn tö nhanh vµ tiÖn lîi
h¬n nhiÒu so víi thanh to¸n b»ng sÐc giÊy trong th¬ng m¹i
truyÒn thèng.
B¶ng 9 liÖt kª mét sè hÖ thèng thanh to¸n sÐc ®iÖn tö ®îc sö
dông réng r·i hiÖn nay.
B¶ng 9: C¸c hÖ thèng thanh to¸n sÐc ®iÖn tö phæ biÕn hiÖn
nay

Tªn hÖ thèng N¨m thµnh M« t¶

lËp

eCheck (Echeck.org) 1998 Mét tËp ®oµn tµi chÝnh cña 15 ng©n hµng,

109
 nhiÒu tæ chøc chÝnh phñ vµ c¸c c«ng ty
c«ng nghÖ. eCheck lµ mét hÖ thèng sÐc
®iÖn tö ®îc b¶o mËt.

Achex.Inc 1999 HÖ thèng sÐc më réng ®¬n gi¶n. Kh«ng yªu

cÇu sö dông vÝ tiÒn sè ho¸ trong giao dÞch.

BillPoint Electronic 2000 HÖ thèng sÐc ®iÖn tö trùc tuyÕn do eBay,

Check Wells Fargo thiÕt lËp vµ chØ ®îc sö dông víi
eBay. HÖ thèng kh«ng yªu cÇu sö dông vÝ
tiÒn sè ho¸ trong giao dÞch.

C¸c kü thuËt b¶o mËt trong hÖ thèng sÐc ®iÖn tö sÏ ®îc

tr×nh bµy cô thÓ trong Ch¬ng bèn - An toµn trong th¬ng m¹i
®iÖn tö.

7. C¸c hÖ thèng xuÊt tr×nh vµ thanh to¸n hèi phiÕu ®iÖn

tö
C¸c hÖ thèng xuÊt tr×nh vµ thanh to¸n hèi phiÕu ®iÖn tö
(EBPP - Electronic billing presentment and payment) lµ h×nh thøc
míi cña hÖ thèng thanh to¸n hèi phiÕu trùc tuyÕn hµng th¸ng. HÖ
thèng nµy cho phÐp kh¸ch hµng cã thÓ sö dông c¸c ph¬ng tiÖn
®iÖn tö ®Ó kiÓm tra c¸c hèi phiÕu vµ thanh to¸n chóng th«ng
qua chuyÓn kho¶n ®iÖn tö tõ c¸c tµi kho¶n ng©n hµng hoÆc tµi
kho¶n thÎ tÝn dông (h×nh 22).
HiÖn nay, trªn thÕ giíi, ngµy cµng cã nhiÒu doanh nghiÖp sö
dông h×nh thøc thanh to¸n b»ng hèi phiÕu ®iÖn tö thay cho hèi
phiÕu giÊy trong th¬ng m¹i truyÒn thèng. Ngay c¶ c¸c doanh
nghiÖp hiÖn ®ang sö dông h×nh thøc thanh to¸n hèi phiÕu giÊy
còng ®Ò xuÊt h×nh thøc thanh to¸n hèi phiÕu trùc tuyÕn cho
kh¸ch hµng lùa chän, cho phÐp hä cã thÓ sö dông tµi kho¶n
ng©n hµng chuyÓn kho¶n trùc tiÕp ®Ó thanh to¸n hèi phiÕu ë
mét n¬i kh¸c. Theo thèng kª, n¨m 1999, míi chØ cã kho¶ng 3
triÖu gia ®×nh sö dông hèi phiÕu trùc tuyÕn trong thanh to¸n,
nhng c¸c nhµ ph©n tÝch tin r»ng con sè nµy sÏ t¨ng lªn 15 triÖu
vµo n¨m 20021. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu thÞ trêng cña TËp ®oµn
d÷ liÖu quèc tÕ IDC, thÞ trêng thanh to¸n hèi phiÕu ®iÖn tö íc
tÝnh sÏ ®¹t 1 tØ USD vµo n¨m 2004 mÆc dï n¨m 2000 míi chØ ë
møc 59 triÖu USD.

1
Xem: Kenneth C. Laudon, Carol G. Traver: E-commerce: Business. Technology. Society,
Addison Wesley Publisher, 2002.

110
 H×nh 22: Qui tr×nh thanh to¸n cña hèi phiÕu ®iÖn tö
Mét trong nh÷ng lý do quan träng ®a tíi sù ph¸t triÓn nhanh
chãng cña thÞ trêng nµy lµ sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña
Internet vµ øng dông nã trong c¸c ho¹t ®éng mua b¸n hµng ho¸.
Ngµy cµng cã nhiÒu ngêi sö dông h×nh thøc thanh to¸n hèi phiÕu
trong c¸c giao dÞch ®iÖn tö.
C¸c doanh nghiÖp còng nhËn thÊy râ Ých lîi cña h×nh thøc
nµy. Tríc hÕt, nã ®¸p øng ®îc khèi lîng lín nhu cÇu thanh to¸n
b»ng hèi phiÕu ®iÖn tö cña kh¸ch hµng trªn Internet. VÒ mÆt
kinh tÕ, nã kh«ng chØ tiÕt kiÖm bu phÝ vµ rót ng¾n qu¸ tr×nh xö
lý thanh to¸n, mµ cßn tiÕt kiÖm ®îc thêi gian, t¹o ®iÒu kiÖn ®Èy
nhanh tèc ®é chu chuyÓn vèn kinh doanh cña doanh nghiÖp.
Ngoµi ra, viÖc ¸p dông h×nh thøc thanh to¸n nµy ®em l¹i nhiÒu
c¬ héi ®Ó xóc tiÕn, qu¶ng c¸o s¶n phÈm, thu hót kh¸ch hµng vµ
n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng kinh doanh trªn Internet.

111