AYDIN TALIBZAD

RQ TEATRI TARX ali mktblr n drslik

BAKI - 2008

_____________Milli Kitabxana_____________

AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY

AZRBAYCAN DVLT MDNYYT V NCSNT UNVERSTET

Elmi redaktor:

Timuin fndiyev ADMU-nun rektoru, filologiya elmlri doktoru, professor .Rhimli sntnaslq doktoru, professor M.lizad sntnaslq doktoru, professor

Ryilr:

Drs vsaiti ADMU-nun Teatrnaslq kafedrasnda mzakir olunduqdan sonra Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 17.07.07 tarixli 887 sayl qrarna sasn apa mslht grlmdr. Bak 2008

_____________Milli Kitabxana_____________

n sz Giri vzin yazdm bu n sz drslik v predmet bard bzi elmi dnclrdn, mlahizlrdn, izahat tipli qeydlrdn, qsa aqlamalardan v lakonik tsvirlrdn ibartdir. Onlar rtlndirn balca sbb budur ki, bizim Azrbaycan Dvlt Mdniyyt v ncsnt Universitetinin Teatrnaslq kafedrasnda hazrlanm RQ TEATRI TARX drsliyinin btn dnya mastabnda analoqu, bnzri yoxdur. Hr halda mn belsin n Azrbaycann, n Rusiyann kitabxanalarnda, n d ki nternet shiflrind rast glmim. Dzdr, hl 1929-cu ild qonu Rusiyann SanktPeterburq, o zamanlarn Leninqrad, hrind rqnas A.M.Mervartn rhbrliyi il rq teatr ad altnda bir mqallr toplusu apdan xmd. Lakin bu kitab geni oxucu ktlsin nvanlanb rq teatrnn eqzotik formalar il mumi tanlq mqsdi gddyndn drslik xarakteri damrd v tdrisin tlblrin birbaa cavab vermirdi. Bu dvrd, yni tqribn 1925-30-cu illr intervalnda, ad kiln topludan lav byk rqnaslar N..Konradn, A.Y.Krmskinin, Y.E.Bertelsin, R.A.Qalunovun rq teatrnn bu v ya digr tzahr formalarna hsr olunmu kitab v ya mqallri d iq z

_____________Milli Kitabxana_____________

grr. Onlarn tdqiqatlarnn mstqim obyekti he vaxt teatr olmadndan bu alimlr hmin formalara yalnz yrndiklri xalqn mdniyytinin eqzotik gerkliyini tsdiqlyn bir element kimi yanam v teatr formalarnn tarixini, poetikasn, tbitini, estetik hsnn sistemli kild aradrma qarlarna mqsd qoymamlar. Bel olan surtd, lbtt ki, drslik barsind dnmk bs v mnasz bir xlyadr. Hrnd XX sr boyunca dnyann mxtlif mrkzi rqnaslq mktblrind mtmadi kild, bhsiz ki, yuxarda adlar kiln alimlrin verdiklri dolun informasiyalara sasn, ayr-ayr Dou lklrinin mzmun v qayc frqli, eqzotik xisltli teatr formalarn tsvirlyn, onlarn yaranma tarixini, estetik xsusiyytlrini thlil kn oxsayl monoqrafiyalar nr etdirilmidir. Ancaq, tsf ki, bunlarn he biri rq teatr tarixi predmetini hatlyck drs vsaiti qismind ilnilmmidir. Buna gr d mn tam teatrnas v rqnas arxaynl v msuliyytil byan edirm ki, rq teatr il bal bilgilri, nzri fikirlri bir yer toplamaq, onlar tarixilik prinsipin, zaman v mkan parametrlrin uyun bir trzd sistemldirmk baxmndan universitetin Teatrnaslq kafedrasnda grln bu i hm sntnaslq, hm d rqnaslq elminin koordinatlarnda ilk tcrbdir, snaq nmunsidir v tbii ki, mmkn shv v xtalardan xali deyil. Mhz Azrbaycan teatrnaslg bu mhm elm v thsil probleminin aradan qaldrlmasnda, zlmsind birinci olmaa iddialdr. nki rq teatr tarixi fnni teatrnaslq ixtisas zr bakalavr v magistr pilllrind aparlan tdrisin ayrlmaz, vacib bir hisssidir. Universitetin tdris sistemind bu predmet Xarici teatr fnninin brabrhquqlu blmlrindn biri olub mtlq kurs hesab edilir. Teatrnasn toplad bilgilr panoramnda v ya bksind rq teatr tarixi tlby

_____________Milli Kitabxana_____________

yeni elmi-nzri, flsfi-estetik mlumatlar vermkl yana, hm d onun dnya grnn dyimsind, formalamasnda v sistemlmsind ciddi rol oynayr. Tbii ki, bu prosesd bir ox msllr rq teatr tarixini tdris edn mllimin xsiyytindn, onun natiqlik v tlbni syldiyin inandrmaq bacarndan asldr. Tkc teatrnaslq bsind thsil alan gnc teatr yazarlarnn yox, hm d universitetin aktyor v rejissor tlblrinin d bu predmet ehtiyac var: bel ki, rq teatr tarixinin kmyil onlarn snt tssvvrlri, snt dnclri xeyli znginlir, fantaziyalarnn hdudlar genilnir, teatr bilgilri keyfiyytc tamam yeni bir mstviy ykslir v haradasa kkndn baqalar. Odur ki, bu fnnin tdris saatlar rivsind oxunan hr bir mhazir, mn bunu oxillik mahidlrimin nticsind deyirm, tlblr trfindn hvsl, diqqtl dinlnilir v asanlqla, lst qavranlr. rq teatr dnya teatr mdniyytinin el bir mczli, sirli v fsnkar hcrsini tkil edir ki, burada, yni nal v gerkliyin srhddind yerln shn mkannda, tanrlar v iblislr, divlr v cinlr, mlklr v eytanlar, ruhlar v vhilr, kuklalar v klglr sad insanlarla birg gzib dolanr, kosmos adl bir tamn eyni hquqa, eyni tbit v eyni uyuqanla malik zrrciklri kimi grnrlr. Dou mmlktlrind teatrn tzahr formalarnn hams eqzotikdir, alabzkdir, unikaldr, qeyri adidir, bnzrsizdir; yni yalnz yegan, tirajlanmayan nsxddir. Ol sbbdn rq teatr tarixi drsliyinin mllifi onlarn bircciyini bel nzrdn qarmaq istmir. Busa mllif qarsnda hmnc bir sra ciddi problemlr trdir. Hqiqtn, rq teatr tarixi zr drslik hazrlamaq olduqca tin v msuliyytli bir idir. Ndn ki, tdqiqatlar bu sahd hl bir ox msllr

_____________Milli Kitabxana_____________

aydnlq gtirmyiblr; hl indiycn rq teatrnn tzahrlrini tarixildirmyiblr, baqa szl, sistemli tarix evirmyiblr. nc, lbtt ki, rq teatr anlamnn nisbiliyi problemi ortaya xr. Qrbi Avropa teatr dedikd obyekt konkretliyi he vaxt bir kimsd bh dourmur: burada shbt Qrbi Avropa lklrinin eyni tipli, homogen tbitli teatr sntinin tarixindn gedir; nzriyy mumidir, estetika mumudir, inkiaf dialektikas mumidir. rq teatr anlam is ayrayr Dou lklrinin tipoloji xsusiyytlrin gr birbirindn kskin surtd frqlnn nnvi teatr formalarnn mcmuyunda mvcuddur: onlar arasnda yalnz flsfi-estetik mstvid paralellr aparmaq imkan var. Bel ki, rq teatr anlamnn kontekstin daxil olan nnvi janr v formalarn teatr tipi mxtlifdir. Hind Kathakali teatr il yapon Noh teatr tamam frqli bdii mdniyytlrin hadislridir. Hindli il yapon bir-birindn nec seilirs, onlarn qapal mdniyytlrinin yaratd teatr formalar da bir-birindn elc seilir. Kathakali v Noh tamaalarnn estetikas, slubu, vizual hsn he n il bir-birin oxamr. Halbuki ingilis, alman, fransz, italyan, rus teatrlar hmi doma qardalar kimi byyblr. gr Qrbi Avropa teatrnn tarixini myyn mrhllr ayrb aradrmaq mmkndrs, v bu, teatrnaslardan tr elmi metodologiyadrsa, rq teatr tarixinin yrnilmsi n dvrldirm prinsipinin konkret he bir hmiyyti yoxdur. nki Dou mmlktlrind teatrn nnvi tzahr formalar haradasa lokal qapal mdniyytlrin i qatlarnda tam srbst kild gliib eqzotik, yaraql gblklr kimi prtlam v z tkrarolunmaz qanunlar, glnklril, dar tsirlr, azacq da olsa bel, ehtiyac duymadan yaamlar. Mmkn ki, el buna gr d rq mdniyyti rivsind TZAHR

_____________Milli Kitabxana_____________

(FORMA) HM Z TARXNDN STN V FZLDR. Msl bu ki, rq mdniyytinin hr bir tzah-

r xarakterc, mahiyytc tarixi deyil, tarix dndadr, bri, kosmik hadisdir, bdiyyt nvanldr, ritual, ayin xisltlidir, mistik dnya il iliiklidir. rq teatr anlam, ilk nvbd, Dou lklrinin nnvi teatr formalarnn tarixi-sosial, flsfi-estetik parametrlrini v bdii-metodoloji prinsiplrini znd qapsayan elmi-nzri v praktiki paradiqmann bildiricisidir. Bu terminl Dou lklrinin nnvi teatr formalar ifadsi arasndak mvcud mhm frqi aydn tsvvr etmk lazmdr. bu ki, rq teatr he vaxt mumi, nzri-analitik qanunlara sasn yrnilmmidir. Lakin nnvi teatr formalarnn tarixin gldikd biz myyn sahmanl tdqiqat prosesinin mvcudluq fakt il qarlarq. Hindistann, inin, Yaponiyann v htta Birmann, Vyetnamn, Yava adalarnn nnvi teatr formalarnn tarixinin aradrlmas v elmi tsviri dnyann bir sra aparc rqnaslq v teatrnaslq mktblri trfindn artq baa atdrlm, tdqiqatlarn istiqamti flsfi-estetik prinsiplr doru ynldilmidir. Lakin Yaxn v Orta rq lklrinin teatr formalarnn tarixinin v poetikasnn tdqiqi, tssf ki, bu gn istniln sviyyd deyil. Ol sbbdn rq teatr anlam il bal ortaq mxrc problemi ada dvrmzd d aktualdr. nki yalnz btn Dou lklrinin nnvi teatr formalarnn tarixi, estetik mziyytlri, cizgilri tam mnimsnildikdn sonra rq teatr terminil laqdar mumi nzri nticlr glmk mmkndr. rq teatr dnya teatr sntinin tarixi kontekstind zn sas etibar il nian, lamtl tantdrr. Bu nian maska (qrim), ekspressiv kanonik jest v gzl rqsdir. rq teatr n tstiqlnmi, tyin edilmi, differens

_____________Milli Kitabxana_____________

olunmu mkan (stansionar tipli oyun yeri) yoxdur. Dou lklrind teatr formalarnn tzahr n bu, he d nmli fakt deyil. RQ TEATRINDA SHN HM HR HANSI BR MEYDANADIR. Hrnd bu da danlmaz faktdr ki, hind klassik dramlar (m.s. III-IY srlrd), Yapon Noh v Kabuki teatrlarnn tamaalar (XYI-XYII slrd), Pekin operas (XYIII-XIX srlrd) stansionar tipli mxsusi teatr tikililrind oynanlmdr. Mhz bu cht rq mmlktlrinin nnvi teatr formalarnda shnnin dekorativ zgrlyn myynldirir. Hl n qdim zamanlarda rq teatrnn tanrya bnzr mridlri cnub geclrinin tbii boyalarnda, ayl-ulduzlu mnzrlrind, lacivrd smasnda dekorativ effekt kf etmilr. nki cnub geclrinin boyalarnda mistik bir ovqat var: bu ovqat hipnotik v sug-gestiv tsir gcn malikdir. rq teatrnn tzahr formalar bir ox hallarda mtlq teatrdr, universal teatrdr, aktyor teatrdr. Burada hr ey aktyor mhartindn, onun musiqi istedadndan, ritm duyusundan, plastikasnn, emosional tbitinin v i dnyasnn znginliyindn asldr. RQ TEATRI
DEAL TRZD FA EDLN, KANON KLN DM FZK HRKTLR VASTSL BO MKANDA YARADILAN VZUAL POEZYADIR. BU POEZYA EYHAM-JEST, EYHAM-MMKANIN KMYL OYUN MEYDANASINDA YAZILAN OVQATLAR TOPLUSUNUN GERKLYDR. Msl bu ki, raq v ya

lampa inda fsan sylyn nagl, klg ya da kukla oyunu gstrn lbtbaz hm mahir sntkardr, hm rahibdir, hm airdir, hm d filosof.
RQN TEATR SSTEMND AKTYOR CADUGRL PEYGMBR ARASINDA ORTAQ BR MVQE TUTUR!!!

Nvbti nmli bir cizgi: rq teatr modelinin mrkzind NAILI dayanr v digr teatr formalar onun mvcudluq evrmind intiar tapr. DOGU LKLRND TEATR NA-

_____________Milli Kitabxana_____________

ILIDAN BALAYIR!!! rq almind nal teatr kimi sosial bir institutun vzlyicisidir. Nal rq mmlktlrind nal dnyasnn tanrsdr, sz sntinin qdrtil naln bdii alminin, onun zaman v mkannn yaradcsdr. Hind, in, yapon, rb, fars, trk mdniyytlrind teatr formalarnn tbitini, hsnn, quruluunu nal snti myynldirir. Mslman mdniyyti rivsind is nal z inkiafnn n yksk zirvsin atr v hyat bx etmy qadir SZN materiallam obrazna evrilir: yni z yaradc fakturasnda sakral sz v bu sakral szn dayclarn eyhamladrr. Ona gr Yaxn v Orta rq lklrind SZ insan hyatnn, insan mrnn meyardr. Lbtbaz, rvzxan, hafiz, aq (x) nalnn mxtlif tzahr variantlardr. rq teatrnn zgrlynn, poetikasnn, gzllik v kamillik prinsiplrin saslanan mvcudluq xsusiyytlrinin, mna cvhrinin, estetikasnn anlalmasna doru yol hrin, mbdgahlarn, ibadtin, bazarn, mktubun, balarn xalqn mdniyyt sistemind gerklm mntiqindn keir. Dou mmlktlrinin nnvi teatr formalar mkan v onun tkili znmxsusluu il sx laqdardr. Blk d el bu sbbdndir ki, rq teatrnn unikal plastikaya malik aktyoru z batinindn gln vqn, ekstazn, yaantnn hesabna mkan ir jest v mimikalarn memar kimi x edir. Bu memarlqda ovqatlar musiqisi z tcsmn tapr. rq teatr formalarnn gzgrnmz, qeyri-rsmi mllifi mifologiyadr, dini tfkkrdr, folklordur!!! Mn he d tsadfi sylmirm ki, rq teatrnn formalar bksind zhur edn hr shny yuxu timsal demk mmkndr. Odur ki, rq teatr sistemind mkan ir grnn hr bir jest, mimika v rftarn, eidiln ssin, sdann sas tsir hdfi insann alt-urudur. Ona gr d rq teatr anlamnn

_____________Milli Kitabxana_____________

10

rivsin n daxildirs, hams yuxunu, hddi-blug, agahlq yuxusunu xatrladr. RQ TEATRI OXZL TANRI VAYA BNZR. Onun hr zn, hr grkmin bir dnyadurumu, bir ovqat hkk olunub. rq mmlktllrind tamaa xarakterli tzahrlr hdudsuzdur. Mslman almind is iki nfrin bir-biril savamas da, qo, dv dy d, itlrin boumas da, qtl d, tziy d tamaadr. Odur ki, rq teatrnn tyinin bir df myynlmi konkret trifl yanamaq, qsa bir cmld onun tsvirini verib mahiyytini amaq tin msldir. nki rq teatrnn hr bir tzahr formasnn tkrasz keyfiyyt znmxsusluu var. Bu rngarngliyi, mxtlifliyi, sasn, iki ks qtbd cmldirib rq teatrnn estetik xsusiyytlri bard fikir yrtmk olar: bir trfdn tmtraq, patetika, ifad qabarql, mistik ovqat, coun hissiyat, suggestiv emosionallq, ekstaz, oxmnal simvolar sistemi; digr trfdn is primitiv naturalizm, iirtm, parodiya, imitasiya, n karnaval hval bir-biril ulab rq teatrnn mumi ponaramn yaradr. Dini ayinlrdn, mrasimlrdn, rituallardan v bazar meydanndan knarda rq teatr yoxdur. Dou lklrinin teatrn yrnrkn, xsusil d bu bard mkmml tarix drsliyi yazmaa chd gstrrkn, bir mslni d ncdn aydnladrmaq grkdir. rq teatrnn inkiaf tarixi iki byk mrhly ayrlr. Birinci mrhl Dou mmlktlrinin nnvi teatr formalarnn, folklor teatr formalarnn, eqzotik, heyrtamiz teatr formalarnn tarixidir ki, hcm v sanbalca digr mrhldn qat-qat vacib, maraql v stndr. Bu dvr qdim zamanlardan balayb XX srin astanasna kimi davam edir. Ancaq qurtarmr, haradasa muzeylib gzl, qiymtli ya kimi mnsub olduu milli mdniyytin rivsind maarifi missiyasn yerin yetirir, kemi atmosferini bir vaxtlar yaratd obrazlar sistemind

_____________Milli Kitabxana_____________

11

yaadr. kinci mrhl is rq lklrind avropatipli teatrn XIX yzilliyin axrndan z bri inkiaf tarixidir ki, btn yerlrd ucdantutma standart, uyun ssenarilr zr milli mdniyytlr bksin daxil olur. Demli, bel xr ki, hr bir Dou mmlktinin teatr tarixi ikic mstqil tarixdn ibartdir: folklor mnli nnvi teatr formalarnn, v bir d avropatipli teatrn milli mdniyyt bksind tkkl v inkiaf tarixindn. Busa olduqca byk, monoqrafik xarakterli bir materialdr. Odur ki, mn rq teatr tarixi drsliyin n vacib, n maraql, dnya teatr mdniytinin inkiaf n n nmli v aktual saylacaq mvzular toplamam; bzi temalar qsaldb, ixtisar elmim. Ancaq bir rtl: tki tlbnin rq teatr il bagl tsvvr btvlyn xll glmsin. Drslikd Dou lklrinin nnvi teatr formalarnn tarixin v poetikasna stnlk verilib. Bu da he bica deyil. vvla, ona gr ki, rq teatrnn nnvi tzahr formalar eqzotikdir, unikaldr v br mdniyyti tarixind tkrarsz hadisdir. V ikincisi: bu predmeti tdris etdiyim uzun illr boyunca mn bel bir mslni zm n konkretldirmim ki, tlblr nnvi teatr formalarnn tarixin, poetikasna, onlarn tkrarsz estetik hsnn ox qsa zamanda vurun olurlar v mhazir mvzusuna hqiqi maraq gstrirlr. Bu maraq tkc yrnmk hvsindn irli glmir. Tzliy, yeniliy, orijinalla v eqzotikliy olan meyl d burada az rol oynamr. rq teatr tarixi drsliyind Dou lklrinin masir teatr tarixi d qdrinc iqlandrlr. Hrnd burada bir problem xsusil vurulanmaldr: rq lklrinin XX sr teatr tarixi bir tam klind aradrlb yazlmamdr. Bu tarixi yalnz ayr-ayr mqallr, grkmli sntilrin hyat v yaradclna hsr olunmu monoqrafiyalar grkdrr. Ona gr d Do-

_____________Milli Kitabxana_____________

12

u mmlktlrinin masir teatr tarixi qsa hcmlidir v ksrn srf informasiya xarakteri dayr. Mtxsis qtl, rq lklrinin oxsayl nnvi teatr formalarnn, hminin XX sr Dou mmlktlrinin ada teatr tarixinin yrnilmsi prosesind buraxlm a msamlr, mkmml elmi aradrmalarn azlg drsliyin ideal sviyyd ilnilmsin, tbii ki, imkan vermmidir. Dou lklrinin teatr tarixin dair Azrbaycan dilind olan dbiyyatsa

minimaldr: bu material bir qayda olaraq ancaq Qobustan toplusunda drc edilmi mqallrl mhdudlar. Odur ki, drsliyin mllifi, sasn, cnbi dillrd tqdim olunmu mxtlif materiallardan bhrlnib. Rus, ingilis, alman, rb, fars, trk dillrind mvcud mqal, elmi mlumat, iri hcmli monoqrafiyalar drsliyi fundamental akademik bilgilr zminind hazrlamaqdan tr mllif son drc byk yardm gstrib. lbtt, bu drslik zrind alarkn tdqiqat Yaxn v Orta rq teatrnn poetikas il bal apard aradrmalarn nticsindn d aktiv kild faydalanmdr. Ol sbbdn d tam minlikl demk mmkndr ki, RQ TEATRI TARX kitab bir drs vsaiti kimi bizim Teatrnaslq universitetin tlblrin kafedrasnn gzl hdiyysidir.

_____________Milli Kitabxana_____________

13

Sonucda mn z tkkrlrimi bildirmk istyirm ADMIU-nun rektoru, filologiya elmlri doktoru, professor Timuin fndiyev, tannm teatr yazarlar v mtxssislri .Krimova, .Rhimliy, M.lizady, R.Sadqova, .srafilova, Teatrnaslq kafedrasnn mkdalar Gln Hmidovaya, Rauf Sadqova, hla liyevaya, ADMU-nun elmi katibi Nigar Rstmovaya, universitetin kitabxanasnn iilrin... Mn mrhum mllimim prof. MAHMUD ALLAHVERDYEVN adn da bu crgd kmyi zm rf v borc sayram. Bel ki, mnim n rq teatrna doru gedn yol Mahmud
mllimin drslrindn v onun Azrbaycan xalq teatr tarixi kitabndan balayr.

_____________Milli Kitabxana_____________

14

I FSL HND TEATRI TARX 1. Natyaastra risalsi hind teatrnn nzri v praktiki sas kimi Asiyann n qdim teatr hind teatrdr. Hind teatr Tibetdn tutmu ndoneziyaya qdr btn rqi Asiya lklrinin teatr formalarnn tkkln byk tsir gstmidir. Htta in v Yaponiyann teatr sntil Hind teatrnn estetik prinsiplri arasnda bir sra oxar chtlr akarlamaq mmkndr. Hind teatrnn estetik prinsiplri myyn bir elm, myyn bir tlim kimi meydana glir. Hind xalqlarnn nnvi teatr formalarnn estetik prinsiplri, onlarn poetikasnn balca chtlri dramatik snt haqqnda n qdim sanskrit risalsi saylan Natyaastra toplusunda ifad olunmudur. z d birinci df olaraq ardcl surtd, sahmanl kild. Natyaastra teatr snti barsind risaldir, elmi-praktiki kitabdir, prinsiplr, qanunlar cdvlidir, hindlilrin teatr sntinin paradiqmasdr. Myyn dvr qdr alimlr bel hesab edirdilr ki, bu risal m.. IV-III yzilliklr aiddir. ndis hmin risalnin bizim erann I srin mnsub oldugu israrla sylnilir. Natyaastra teatrn tkkl, znd tamaa reymi dayan dini ayinlr, mrasimlr, teatr binalarnn memarl, shn mkannn tkili, teatrn imkanlar v bdii vasitlri haqqnda risaldir. Ayr-ayr fsillr dram srinin yaradlmasna, eir qomaq qaydalarna, musiqi snti (vokal, instrumental musiqi; musiqi

_____________Milli Kitabxana_____________

15

nzriyysi) v xoreoqrafiya (rqsin texnikas, pantomima snti) qanunlarna hsr edilib. Natyaastra ensiklopedik bilgilr toplanm mlumat kitabsidr. Risal 36 fsildn ibartdir. Bu risald bir trfdn shn mtnin veriln tfsirin, yozumun tamlg, texniki tsnifatn dqiqliyi gzlnilir, digr trfdn teatrla bal bir ox informasiyalar mif v fsanlrin kmyil ilandrlr. Hind klassik dramnn (bu mvzuya drslikd ayrca bir fsil hsr olunub) yaranmas da Natyaastra dini toplusunda fsan il, mifoloji tfkkrl laqlndirilir. Risaly sasn, hind tarixinin rvaytvari QIZIL SR sona atd v Yerin, Gyn sakinlrinin mnvi-xlaqi durumu pozulduu, korland zaman tanrlar ba Allah Brhmdn xahi edirlr ki, induslar ylndirn v yrdn bir nsn fikirlib yaratsn, onlara dyrli bir kitab, qanunlar mcllsi gndrsin; el bir kitab ki, bu, olsun hindlilrin beinci vedas: z d hmin bu veda, ilk drd vedadan frqli olaraq, btn kastalrn, o cmldn udralarn, - toxunulmazlar silkinin, - istifadsin verilsin. Brhm tanrlarn xahiini yerin yetirrk Natyaastra risalsini hind dram tarixini, nzri v praktiki mndricsi qismind yaratd. Brhm onun mvzusunu qdim hind rvaytlrindn gtrd v Riqveda dini kitabsindn deklama- siya sntini, Samaveda mqdds risalsindn nm qomaq mhartini, Yacurveda dini mxzindn mimikalarn kmyil oyun quramaq bacarn, Atharvaveda sakral mtnlrindn emosiyan, duyular alb beinci vedada cmldirdi. fsany gr Brhm Natyaastra risalsini tamamlayb sma mdriki Bharataya gndrdi v ona tamaalar hazrlama taprd. Natyaastra risalsinin byk bir qismi nzml yazlb: bu mtnlr xarakterc puranalar (mifoloji xalq hekaylri, qutsal bilgi mtnlri) slubundadr. Bel deyirlr ki, Natyaastradan

_____________Milli Kitabxana_____________

16

nc bu tipli daha erkn risallr mvcud olub. Msl ondan ibart ki, m.. IV yzildn etibarn nata v natasutralar barsind mlumatlar var. Nata sanskritc aktyor demkdir. Sutra is dua, mqdds mtn kimi anlalr. Bellikl, Natasutra risalsinin ad aktyor sntin hsr olunmu nzri, v eyni zamanda, qutsal, mqdds mtn qismind mnalandrlr. Hindnas tdqiqatlarn ksriyyti bu fikirddir ki, Natyaastra risalsinin mllifi el Brhmnin zdr. Htta mlumdur ki, bu risal myyn dvr mddtind Bharatiyanatyaastra adlandrlmdr. Hr nec is fakt bu ki, Natyaastra risalsinin hind mdniyytind glim tarixi ir sma mdriki Bharatann rolu inkar edilmzdir. Demli, Natyaastra artq apriori sakral mnli bir mxzdir, crsi mifologiyada tanrlara, kosmik dnyaya baldr. Bellikl, Natyaastra risalsini lind dstavuz gtrn mdrik Bharata z yz olu v apsarlarla, yni sma prilril birg tanrlar v cin-asurlarn mbarizsindn bhs edn ilk tamaan hazrlad. Rvayt gr seyrilr srasnda asurlar da varm. Onlar grdklrindn qzblnib caduya l atmaq, aktyorlarn dilini doladrmaq istyiblrmi. Ancaq tanr Brhm asurlar bu niyytdn yayndrb v byan edib: Teatr bundan sonra hyat olduu kimi ks etdirck; yaxn da canlandracaq, pisi d; gah fzilt duyusu alayacaq, gah ylndirck. Bu, btn dnya teatrnn manifestidir! Avropa mdniyytind kifayt qdr geni yaylm teatr gzgdr ideyasnn kk el buradan glir!!! Sma mdriki Bharata sonradan Tlatml okean v tanr ivann catini yn digr iki dram da shnlyir. Tamaaya heyran qalm iva aktyorlara, onun Parvati adl arvad is aktrisalara rqqaslq sntini yrdirlr ki,

_____________Milli Kitabxana_____________

17

Bharatann quradrd oyun daha rngarng v daha lvan alarl olsun. Myyn mddtin tamamnda Bharata tanr Brhmnin gstrii v thrikil teatr sntini, bu sntin sirlrini aqlayan Natyaastra risalsini insanlara hdiyy gndrdi. Bu fsan n qdr fantastik olsa bel, teart sntinin, dram sntinin tarixil bal bir mslni ox dqiq aydnladrr: hind teatrnn, hind dramnn mnyi veda dbiyyatnda, hindlilrin kosmik dnya il ilikili qdim mtnlrind, onlarn ayin v mrasimlrinddir. Hqiqtn, m.. II-I minilliklrin mqdds kitabsi Riqveda iki v ya daha artq hmshbtin dialoqlarndan ibart 15 himnl tqdim olunur. Sanskritoloq alimlr bel hesab edirlr ki, hmin dvrd kahinlr tanrlarn, ilahi v ya fsanvi personajlarn rollarn zlrin gtrb bu dialoqlar teatral kild ifa edirmilr. Mz etibar il bu dialoqlar misteriya v ya ritual dramnn nv olub. Fikri baqa cr d ifad etmk mmkndr: Riqveda mtnlri sanskrit dramnn arxaik modelidir. Bir ox nrlrd Natyaastra Dram, musiqi v rqs haqqnda risal kimi sanskrit dilindn trcm edilir. Lakin natya xsusi bir termindir v dramn, musiqinin, rqsin birgliyini, sintezini eyhamladrr. Bu baxmdan Natyaastrann teatr snti bard risal klind sanskritcdn cnbi dillr evrilmsi daha mqsduyundur. Bdii sintezin nzri chtdn qavranlmas Natyaastra risalsind rasa konsepsiyas il baldr. RASA poetik duygular, estetik yaantlar v zvq haqqnda tlimdir. Hindlilrin n qdim dbi mxzlri saylan vedalarda rasa szndn suyu, sd, palma irsini v iyi bildirmk n istifad edilirdi. Atharvaveda mtnlrind bu mnalar rivsin zvq anlam da daxildir. Risa- ld buyurulur ki, hr bir dramaturji srd myyn rasalar olmaldr v oxucu,

_____________Milli Kitabxana_____________

18

tamaa, dinlyici bu rasalardan zvq alaraq mxtlif yaantlar keirmlidir. Natyaasta teatr sntinin nzri-praktiki sas kimi skkiz vacib duyunu frqlndirir v onlarn hr birin bir rasan uygun bilir:
sevgi (rati) nlik (hasa) kdr (oka) qzb (krodha) qorxu (bhayya) nifrt (cuqupsa) csart (utsaha) tccb (vismayya) mhbbt rasas, erotik rasa (rinqara) kosmik rasa (hasya) patetik rasa (karuna) vahim rasas (raudra) qorxaqlq rasas (bhayyanaka) rddedici rasa (bibhatsa) qhrmanlq rasas (vira) mczli rasa (adbhuta)

Natyaastra bu hisslri daimi duyular adlandrr; nki onlar uzun mddt insann ovqatlar dnyasn, davran v rftarlarnn qaysini mngirly bilir. Lakin hind estetikas duyularn baqa nvn d frqlndirir. Bunlar mvqqti, qsa mddtli hisslrdir: risald hesab edilir ki, bel duyumlarn say 33-dr. RASA risaly gr hissin, duyunun mnbyibir. Seyri v aktyor, shn v tamaa auditoriyas arasndak emosional laqlr haqqnda tlim hind estetik mdniyytind mhz rasalara sasn ilnib hazrlanmdr. Pyesd v ya tamaada bir ne rasa ola bilr. Bu rasalar dramn mllifi v aktyorifa trfindn yaradlr. Rasann seyrini mngirlmsindn (l keirmsindn) tr lazmdr ki, hissin codurucular olsun. Mtn daxilind bu, sujetin hadis v vziyytlridir. Tamaaya baxarkn (v ya pyesi oxuyarkn) seyri tklif olunan raitin iin dr v bir nv rasan dadmaq, onu duymaq mqamna yaxnlar. Amma bu, mrkkb psixoloji prosesin yalnz birinci mrhlsidir. Seyrini tam kild

_____________Milli Kitabxana_____________

19

rasada qrq elmk n baqa faktorlar da lazmdr. Hind estetikas burada ovqatn zahiri ifadsini nzrd tutur. Busa aktyor oyunudur, teatrn bdii-estetik imkanlardr. Hind teatrnda kdr - gz yalar, kks trmlri, inilti, sevgi qzn baxlarla, nzaktli qucaqlamalarla bildirilir. Bu snada rus-sovet akademiki F..erbatskoyun syldiyi fikir son drc maraqldr: ...hissi dadmaq hl hissin z demk deyil; rasa savad, mrift hlin hmi hzz verir; halbuki hisslrin z qmgin d ola bilr, mnfur da. Aristotel gman edirdi ki, sntin mzi tqlidin tbitinddir, sntin dourduu hzz is tqlid olan tbii meylin tmin edilmsi nticsind yaranr. Bu hzz hindlilrin rasa adlandrdqlar nsndir. Hind teatrnda sntlrin sintezi mslsil bal Natyaastra risalsind xsusil diqqti kn blmlrdn biri d hisslrin aktyor snti vasitsil ifadsin hsr olunub. Bu fsli sas gtrn XIII yzilin Abhinayya Darpana risalsi aktyor sntind ifad vasitlrini drd qrup zr cmldirir: 1) bdnin, llrin v ayaqlarn hrkti; 2) zn mimikalar; 3) ss; 4) geyim, bzklr v s. Burada aktyorluq snti, natiqlik, rqqaslq, vokal bacar bir kll halnda gtrlr. Demli, hind teatrnda snt nvlrinin sintezi zn n yksk sviyyd biruz verir. Rngkarlq nzryysil bagl III-IV sr aid ediln ilpaastra risallri (hpt slallrinin hakimiyyti dvr) gstrirlr ki, btn snt nvlrinin zv kild bir-biril ilikisi var. Bu baxmdan ilpaastra gzl sntlri myyn bir sahmanla dznlyir v tklif etdiyi kazual (sbb-ntic) ardcll obrazl kild, hekayt formasnda thlil kib aqlayr. Risald gzl sntlrin zncirvari ardcll prinsipini gstrmkdn tr bir hkmdarla mdrik bir adamn dialoqu tqdim edilir:

_____________Milli Kitabxana_____________

20

Hkmdar. Ey gnahsz adam! Rica edirm, mnim sviyym en v mn heyklaralq sntini yrt. Mdrik. Rngkarln qanunlarn bilmyn bir xs heykltaral mnimsyi bacarmaz. Hkmdar. Onda rhm el, mn rngkarln sirlrinin aqla. Mdrik. Rqqaslq sntin bld olmayan bir kims rngkarlq qanunlarndan he vaxt ba xarmaz. Hkmdar. Mrhmt gstr, mni rqqasln qaydalarndan hali et. Mdrik. gr instrumental musiqini mnimsmsn, rqqaslq snti d sn ram olmayacaq. Hkmdar. Yalvarram, mn instrumental musiqinin qanunlarn yrt. Mdrik. Vokal sntini bilmyn qdr instrumental musiqi snin n qaranlq bir alm. Hkmdar. Ey mdrik insan, gr vokal snti btn sntlrin vvli v sonudursa, onda mni bu sntin sirlrindn agah el.

Risal bel hesab edir ki, vokal snti balanclarn balancdr. Danlmaz bir hqiqtdir ki, hind xalq yksk drcd inkiaf etmi musiqi mdniyytinin sahibidir. Nm hindlini tkc doum, toy, lm gnlri deyil, onu syahtlr, tarla ilri, bayramlar zaman da mayt edir. Musiqi hindlininn hyat ritmini myynldirir. Hindistanda musiqinin yaranma tarixini m.. II minilliyin dini kitabsi Samaveda il laqlndirirlr. Samaveda avazla oxunan himn-ovsunlardan ibartdir. Natyaastra risalsin saslanb sylmk mmkndr ki, hl bu nzri-praktiki snt ensiklopediyasnn formalad zmanydk hindlilrin znmxsus v orijinal musiqi sistemi olmudur. Hind nnvi musiqisi improviz zminind yaranan musiqidir. Hindistanda hr hans bir musiqi sri, istr vokal olsun, istrs d instrumental, avazl-ritmik qliblr syknir.

_____________Milli Kitabxana_____________

21

Hind mdniyytind bu avazl-ritmik qliblr RAQALAR deyilir. ri hcmli musiqi kompozisiyas myyn bir raqann nmunsind qurulur. Dinlyicilr gcl emosional tsir gstrmk mqsdini gdn raqalar hind musiqi mdniyytind ovqat melodiyas adlandrrlar. Hind vokals v sazndsi myyn bir raqan seib onun zrind musiqi kompozisiyas yaradr. Hr bir raqa is myyn bir rasaya uyundur. Bunun nticsind raqann avazl-ritmik quruluu konkret ideya il, estetik mna il yklnir, emosional ovqat daycsna evrilir. Vasanta raqas yazn gliil, Kamala raqas hindlilrd mqdds saylan nilufr iyil assosasiya yaradr; rinqara raqas dinlyicinin qlbind sevgi, Karuna raqas is zriflik oyatmaqdan tr ifa edilir. Raqalar be, alt v yeddi ssli olur. XIII srin Sangitaratnakara risalsi 664 raqa barsind mlumat verir: nzri chtdn onlarn say tknmzdir, praktikada is sonludur. Masir Hindistann cnubunda bessli 72, altssli 300 raqa hesablanr. Deyiln gr raqalar hm d mcz yaratmaq qdrtin malikdir. Buna gr hr bir raqa ona ayrlm vaxt mddtind alnmaldr. Hindlilrin fikrinc, yanvar-fevral aylarnda shr saat 6-da dinlniln Sri raqa xstliklri adamdan uzaqladrr v xobxtlik gtirir; sentyabr-oktyabr aylarnda shr saat 5-d ifa ediln Bhairava raqa rk-damar sisteminin faliyytini yaxladrr. Megh raqa gydn ya yadrmaq, Dipak raqa alovu llndirmk iqtidarndadr. Ovqat melodiyasna gr raqa deyilirs, onda TALA hind musiqisinin hyat cvhri adlandrlmaldr. Hind musiqisi vahid ssliliy saslanr, ona gr d musiqi vasitsil obrazn yaradlmas prosesin ritmin tsiri ox bykdr. nnvi hind tamaalarnda n bstkar, n dirijor, n baletmeyster, n d shn trtibats itirak edir. nn yzillikdn yzilliy, ustaddan agird musiqinin

_____________Milli Kitabxana_____________

22

kmyil obrazn nec yaradlmasnn bdii prinsiplrini, mxtlif emosional hallarn ifad metodlarn vokal snti v instrumental musiqil mul olanlardan tr hmi qoruyub saxlayr. Tamaalarda adtn 20 v ya 30 raqa- dan istifad edilir. Krpsini yatzdran ana shnsi n 3 raqa seilir: Karuna (zriflik), Adbuta (srpriz, qfil sevinc) v rinqara (sevgi). Shn obraznn mllifi, - xannd, - improviz qanunlarna saslanaraq z qhrmannn vokal partiyasn yaradr. Orkestr hmin dqiq instrumental musiqini xanndnin oxuduuna kklmy alr. Tutaq ki, hr hans bir shnd tamaann qhrman oxdan gzldiyi qlbnin sevincini yaamaldr. Bel shn n aktyor Vira, qhrmanlq,- rasasn seir. z zlynd bu rasaya uyun raqann ritmik xsusiyytlri orkestr yax mlumdur. Odur ki, qsa bir mddt rzind vokal il sazndlr arasnda anlama ml glir. Demk olar ki, bu anlama ideal sviyyddir. Sazndlr xanndni tkc byk hssaslqla dinlmirlr, hm d onun hr bir hrktini diqqtl izlyirlr. nki aktyor-xannd sazndlr ksrn linin, barmaqlarnn, mimikalarnn vasitsil melodiyann istiqamti, pauzalar, yeni ritmik zmin keid bard iarlr verir. Bellikl, ilpaastra risalsind mxtlif snt nvlrinin pillvari dzm bildirir ki, qdim hindlilrin estetik fikri tarixind poetik sz musiqil bir kontekstd, ssin v szn vahidliyi, birg mvcudiyyti kimi qavranlr. Bdii mtnin seyriy vurulu-ritmik slubda atdrlmas hind teatr sntinin nnsindndir. Hind teatrnda shndn aktyorun adi dan bel musiqil ulamadr. Hind musiqili teatrnda n vacib sz, replika v ya fikirlr aktyor-xannd trfindn oxunduqdan sonra onlar sanki bir d sazndlrin musiqi altlrind, bu altlrin spesifik dil sistemind tkrar

_____________Milli Kitabxana_____________

23

olunur. Burada ritm szn, dncnin vzlyicisidir. Hind aktyorlar tsdiq edirlr ki, tamaa zaman bel pauzalar, yni o vaxt ki, orkestrd cmlmi altlr dil glib z lisanlarnda danr, onlara hava v su kimi lazmdr. Oyun

mddtind bel fasillr aktyorun yeni epizoda hazrlamaq imkandr. Hind teatrnn milli znmxsus ifad vasitlrini nzrdn keirrkn qeyd olunmaldr ki, ritm shn faliyytinin nbzidir. Bir ox mtlblri hind teatrnn tamaas ritm vasitsil qavrayr: msln, ilin fslini, personajlarn xarakterini, itiraknn emosional ovqatn. Hind musiqili tamaalarn mayt edn orkestrin iind mridanq adlanan tbilin (naarann) yeri xsusidir. MRDANQ sanskritc gildn dzldilmi demkdir. Bu onu bildirir ki, ox qdim zamanlarda mridanq- larn saan gildn, eynil dolalar kimi, hazrlanarm. Hindistanda aq sma altnda gstriln tamaalarn n shn trtibat olurdu, n d afias. Bu baxmdan mridanqlarn gur ssi haradasa afia funksiyas dayr, seyrilrin tamaaya clb olunmasna kmk edirdi. Mridanq tamaada ritmik qliblri, THORALARI, - myyn edn sas altdir. Rqqas da, xannd d, saznd d bu thoralar nc zbr yrnmli, sonradan z xsi tcrbsin ttbiq elmlidir. Kathak rqs slubunun ritmik quruluunu tcssm etdirn sillabik varianta diqqt yetirk: Tha, Thoora Thaka, Thoonqa

_____________Milli Kitabxana_____________

24

Thaka Diqa Diqa Diqa Diqa Thoonqa Tha, Thooq Thaka Thoonqa Thaka Diqa Diqa Diqa Diqa Thom Thaka Thaka Diqa Diqa Thaka, Thaka, Qadi, Qina, Thome Thaka Thaka Diqa Diqa Thaka Thaka Qadi Qadi Thome. Nvbti variant bharata-natyam slubundan trdr:
Tha, Dhin -Thaka, Naka - Djani, Thaka, Dhim, Dhim Thaka, Thaka Digi, Digi, Thaka, Thari, Thom. Thalanqu, Thaka, Dhimi Thatinqana, Thom Thalanqu, Thaka, Dhimi Thatinqana, Thom Thalanqu, Thaka Nini Namitgi - Nani ....

Hind milli musiqisin oxsslilik yaddr, ona gr saydan asl olmayaraq xanndlr hmi unison oxuyurlar. Lakin buna baxmayaraq hind nnvi teatrnn vacib ifad vsitlrindn biri d xor hesab olunur. Xor hind teatrnda nalnn vzlyicisidir, znmxsus rhidir, seyrilrin yaxn kmkisidir. Sanki o, tamaa zaman aktyorlar trfindn saxlanlm bo msamlri doldurur, lazm olan, ehtiyac duyulan izahat verir. Xor eyni vaxtda aktyorla hmshbt ola bilir, onu xbrdar olmad msllrdn agah edir. Dzdr, ara-sra hind tamaalarndak xoru antik teatrn ayrlmaz hisssi saylan xorla da mqayis edirlr. Lakin Avropa

_____________Milli Kitabxana_____________

25

lklrind bu cr milli teatr formasnn bnzri yoxdur. Bu bnzrsizliyin bir tzahr d ondadr ki, hind nnvi teatrnn bir cox tzahr formalarnda eyni bir rol iki shn sntisinin yaradclnn nticsind tkkl tapr; yni plastik paralar bir aktyor gstrir, musiqidn v dialoqdan ibart hisslris digr aktyor ifa edir. Daha dorusu, mim-rqqas z trfmqabilinin oyunu sasnda (byan edilmi mtn v musiqinin) qhrmann plastik obrazn shn mkanna xardr. Btn tamaa boyu artq bu ifa bir klm d olsun danmr, bir nm bel oxumur. Bu zaman xor tamaann tam slahiyytli yaradcs kimi qalan hr n varsa, z zrin gtrr. Hind teatrnda xor, antik xordan frqli olaraq, hmi shnddir; shnnin el bir yerind ki, istr seyrilr, istrs d aktyorlar onlar ox yax mahid ed bilirlr. Shnd xor v orkestr ksrn eyni bir kncd mskunlar. gr antik yunan teatrnda xor ktlni, myyn bir zmrni, qrupu tmsil edirs, z xn ydlr zrind qurursa, hadisnin, vziyytin mnvi-xlaqi nticsini sylyirs, burada xor daha ox aktyorun yndadr, nal xsiyytinin, mvqeyinin ifadisidir. Hindistanda teatr orkestrinin trkibi, yni musiqiilr heyti, adtn, bir o qdr d byk olmur. Bu orkestr nv altin, - zrb, nfs v simli altlrin, - qrupda cmlmsindn ml glir. gr Hindistann cnubunda mridanq orkestrd stn-

_____________Milli Kitabxana_____________

26

lk tkil edirs, lknin imalnda pahvac v tabla aparc zrb altin evrilir. Pahvac mridanqn kizidir. Tabla is hindlilrin n kamil zrb alti hesab etdiklri naaradr. Orkestrd mridanqdan savay maddalam v enda adlanan tbillrdn d faydalanrlar. Metal nimlr d hind teatrnda kifayt qdr yer verilir. Bu metal nimlr mxtlif lddirlr: sas nvlri kartal v mncir adlar il tannr. Onlarn arasnda ellri d var ki, aktyor bu nlbkilri paltarndan asr v ubuun ustufca zrbsil hmin metal nlbkilri sslndirir. Mmkndr ki, orkestrd altlrin say htta 40-a da atsn. Bu yerli nnlrdn asldr. z cdadlarnn snt nnlrin sadiq hind teatr musiqili teatrdr. Hind teatrnda tamaann aparc qvvsi, sahmanlayc prinsipi musiqidir. Hind teatr mdniyytinin n byk naliyyti, uguru ss il jestin, sz il davrann, mimikann, pozann ideal birgliyini, ideal harmoniyasn tcrbd grkdrmk mhartidir. Natyaastra risalsind bs deyilmir ki, musiqi tbitin aacdr, rqs is bu aacn iklridir.
. Hind rqqaslq snti
Hindistanda musiqinin klini kirlr, musiqinis killr gr bstlyirlr. Karl Hageman

_____________Milli Kitabxana_____________

27

Hind teatr snti hindlilrin inanclar, dini mdniyytlril sx surtd laqdardr. Klassik RQS Hindistanda yoqann formalarndan biri kimi qavranlr, fiziki v mnvi enerjinin sintezi saylr. Hindistann btn rqs formalar ilahi, transendental, kosmik dnyadan aldqlar enerji hesabna yaranmdr. Klassik hind rqqaslq snti hinduizmin (induizm) mstvisind formalab fsan, satir, folklor nmunlri, ayin v mrasimlr, mistik inanclara syknir. Hind mdniyytinin bir musiqi kimi bstldiyi rqslrin tbitin, hsnn, gzlliyin, mzmun v qaysin varmaq, onlarn ideyasn, mahiyytini drk etmkdn tr, ilk nvbd, hinduizm dini triqtinin cvhri, mayas aqlanmal, rh edilmli v mnimsnilmlidir. Dnyada mvcud olan n qdim dinlrdn biri hinduizmdir. M.. IV-III yzilliklrd Hindistanda bitki v heyvan kultu geni yaylmd. Totemizm hind inanclarnn aparc qolu idi. M.. II-I srlrd Hindistana Xzr sahilindn kb glmi maldar tayfalar, - arilr, - burada vedizmi, yni qdim kitablr saslanan bilgilr sistemini yaymaa balayrlar. Tbii ki, yerli milltlrin, etnoslarn, etnik qruplarn zlrinin d yksk dini mdniyyti vard. Bu sbbdn d arilrin gtirdiklri vedalar myyn dyiikliklr mruz qalr. Vedizm 4 mqdds kitabdn ibartdir: Riqveda, Samaveda, Yacurveda, Atharvaveda. Hinduizmin birinci mrhlsi vedizmdir. M.. I yzillikd is hinduizm z inkiafnn ikinci mrhlsin daxil olur. Bu mrhl brhmnizm adlanr. Hinduizm bir dini sistem kimi dharmalardan impuls alb intiar tapr. DHARMA qanunlar mcllsidir v burada hr bir hindlinin hyat n labd olan qaydalar toplanmdr. Dhar-malarn yaylmas, hind toplumunda glimsi mifoloji tfkkr, folklor nnlri, xalq oyunlar, inanc mnli vrdi v akrlrl, el-oba nliklril

_____________Milli Kitabxana_____________

28

baldr. Hinduizm dnyan bel izah edir: 1) Dnya hadislrin v nsnlrin tsadfi birlmsi deyil, myyn dzm olan iyerarxik (pillvari) tamdr, kosmosdur; 2) hyat ardcl davam il yox, bri znd v zn hr eyd drk etmk baxmndan bdi v hdudsuzdur. Hinduizmd mnvi tmizlik, paklq hindlinin ld etydiyi n byk hyat nailiyytidir. Ruhun ucalgna atmaq n hinduizmd nfsi saxlamaq rti d daxil olmaqla 8 metod gstrilir: 1)Yama (tvb); 2) Niyama (yazlanlara ml etmk); 3) Asana (vacib bdn tlimi); 4) Pratyahara (hisslri onlarn obyektindn yayndrmaq); 5) Dharana (idrakn sfrbr edilmsi, meditasiya); 6) Dhayana (seyr); 7) Samadci (ekstaz vziyytind sfrbr olmaq, zn l almaq). Hinduizm tanr prinsipini gzlyir. Bu tanrlar Brhm (yaradc), Vinu (Qoruyucu) v ivadr (dadc). Hindlilrin, yni hinduizm tapnanlarn zlri d qrupa blnrlr: ivaitlr, vinuitlr v aktistlr. Vinuizm, ivaizm v aktizm eyni bir dinin niqabda tzahrndn baqa bir ey deyil. Sanskrit dilind veda sz bilmk mnasnda ildilir. Hmin bu vedalarda yazldna gr dnyan Brhm yaratmdr. gr veda dbiyyatn mtbr mnb kimi gtrsk, onda razlamalyq ki, dnya hissolunmaz, duyulmaz sonsuz bir qaranlq klind hl Brhmdn nc d mvcud idi. Sanki bu dnya drin bir yuxuya qrq olubmu. Sonra znmxsus bir tanr z yaradc qvvsinin enerjisil qaranlg qovub dadr. Bellikl, hr ey myyn forma alr, myyn ndazy dr. nc hmin tanrnn enerjisindn bhrlnrk sular yaranr. Bu sularda is gnin parlaqlna brabr bir qzl yumurta ml glir. Brhm bu yumurtann iind bir il yaayr v sonra onu z alnn gc il iki hissy

_____________Milli Kitabxana_____________

29

blr: yumurtann st qab Gy olur, alt qab Yer. Brhm sonradan ardcl surtd atmosferi, ruhu, fikri, elementlri, efiri, odu, torpag, tanrlar, bdi qurbanlar, zaman, planetlri, dnizlri, aylar, dalar, insanlar, ehtiras, qzbi, sevinci, dili v yaayla bal digr n varsa, onlarn hamsn xlq elyir.. Demli, hinduizmd ilk tanr Brhmdir. Brhm 4 zl, 8 lli, qrmz saqqall kii kimi tsvvr olunur. Tsvirlrd gstrilir ki, onun llrind mxtlif predmetlr var. Bu 8 predmet vedalar, hkmranlq sas, mqdds Qanqdan doldurulmu dola, qurbanlq qa, mirvari boyunba, ox, soma ikisi szlm par v anaglldn ibartdir. Brhmni qoqu arabasnda qu quu gzdirir. Onun bir ban deyiln gr tanr iva yandrmdr. Brhm yalnz hindlilrd mbud, yni tapnan, scd ediln saylr v bel gman edirlr ki, onun rfin cmi 10 mbdgah ucaldlmdr. Bzi alimlrin fikrinc is Brhmy Hindistanda mumiyytl he birc mbd d yoxdur. nki hindlilr Brhmni zif, gcsz tanr bilirlr v bu qrmz saqqal mqddsi lazm qdr sevmirlr, ona tapnmrlar. Qay v forma etibar il dnyann n teatral panteonu Hindistandadr. Bu panteon htta yunan tanrlarnn panteonundan da teatraldr. Hindlilrin tanrlar is yunan tanrlarna nisbtn daha ox aktyordurlar. Erkn hinduizmin panteonuna sasn kii tanrlar daxil idi. Yerli etnoslarn inanc v etiqadlarndan is bu panteona znn n mxtlif tcssmlrind ana tanr akti dmd. iva, Qanea, Krina, Hanuman da arilrin tanrlarndan deyildilr. Bu panteonda txminn 3 min yaxn tanr vard. Panteonun sas tanrlar srasnda biz od allah Aqni, sava tanrs ndra, gn allah Surya, qdrtli v qzbli tanr Rudra v iva il rastlarq. Tanr Vinu panteonda gn enerjisinin tmsilisi

_____________Milli Kitabxana_____________

30

kimi x edir. Vinu dnyan addm il xilas edn tanrqhrmandr. Onun simvolu akradr, tabaq formal evrdir, gnin diskidir. Haruda Vinunu qoqu arabasnda gzdirn qudur. Krina, Rama, Narayana onun tzahrlri, daima gzl olan Lakmis arvaddr. Rmzlrindn biri qara dadr. Sanskrit dilind iva boz-qara, civ rngli demkdir. Onun simvolu linqamdr, Yeri Gyl birldirn parlaq stundur, fallik kultun niansidir. Bu, onu gstrir ki, ivaya mhsuldarlq tanrs kimi tapnrlar. ivann ikinci obraztzahrn Natarac ad verilib. Nata rqs, aktyor, rac is sultan mnalarnda anlalr. Bellikl, tamamil aydndr ki, dini rvaytlr ivan rqs sultan kimi tandr, tqdim edir. Onun arvad aktidir. akti mrasim rqslrinin himaydardr. Sati v Parvati aktinin baqa-baqa tzahrlridir. Mifologiya fil bal Qanean iva v Parvatinin olu kimi tqdim edir. Qanea gzl sntlr tanrsdr. ivann simvolik da adr, Qaneann rmzi da is qrmzdr. Hindlilrin tanrlar panteonunda bu v ya digr allah, ya da hr hans bir mdrik mtlq kild estetika dnyas il laqdardr. Onlarn byk ksriyytinin gzl sntlrl iligisi var. Tsadfi deyil ki, sma mdriki Bharatann ad estetik mna dayan szlrdn quradrlmdr. Bel ki, bha hiss, mimika bildirn bhava, ra melodiyan nian vern raqa, ta is ritmi iarlyn tala szlrindn alnb bharata kimi formaladrlmdr. Bu, artq apriori sma mdriki Bharatan gzl sntlrin bilicisi kimi simvolladrr. Hind panteonunda zaman-zaman iva v Vinu kimi tanrlar digr allahlar Aqni, Varuna v Suryan stlyib n mvqelr keirlr. iva v Vinu is kifayt qdr teatral tanrlardr. Bu teatralln balca lamti avatara konsepsiyasn-

_____________Milli Kitabxana_____________

31

dadr. Aborigen tayfalarn inanclarnn, adt-nnlrinin veda bilgilril qaynayb qarmas nticsind yaraql dzm malik avatara konsepsiyas meydana xmdr. Sanskrit dilind AVATARA nazil olmaq, zhur etmk demkdir. Bhaqavata-purana (Krina il bal mifoloji mtnlrin n nmlisi, n qutsal hesab edilir) risalsi tanr Vinunun avataralarnn, yni yerdki tzahrlrinin 22 olduunu bildirir: kurma (tsbaa), mateyya (balq), varaha (qaban), narasinha (insan-ir), mdrik v mqdds Narada, ahzad-dy Rama, oban-dy v hkmdar Krina, xtib Budda. Bir lind grz, digrind akra, disk, o birind sdf boru, sonuncuda is anagll tutmu Vinunun avataralardan baqa eidli siftlri d var: Savayambu (z-zn var olan), Ananta (sonsuz, inthasz), Hari (zn balayan, zn kn), Mukunta (xilaskar), Madhava (baldan yaranm), Keava (uzun sal), Narayana (varlqlarn qayna v brkti). Bu cr cild dyimlr, metamorfozalar, baqalamalar, tbii ki, rqsin, musiqinin inkiafnda tkanverici rol oynayr. Rqqaslq is hind panteonunun tanrlar trfindn seviln v dstklnn bir snt, bir ylnc, bir kef, znmxsus sakral bir bdn duasdr. Hind mifologiyasnda kosmoqonik Yaran da mqdds rqslrl laqdardr. Rqqas tanrlar iva Nata- racdir, onun arvad tanra Kalidir (akti, Parvati, Uma, Durqa, Bhaqavati) v Vinunun oban-dy obraznda avataras Krinadr (tanr Vinu insanlar arasna bu qiyafd glir).

Tanr ivann btn rqslrinin sakral, kosmik mnas var. ivann mhur rqsi kainat mastabldr. iva hind panteonunun n qzbli, n hiddtli v n gcl tanrsdr. Onun birinci rqsi Tandava tamazik adlanr. Tandava mrdan,

_____________Milli Kitabxana_____________

32

enerjili, tamazik is qzbli, intiqam hissil coan demkdir. Rqs zaman ivann grkmi zhmli v gzlnilmzdir. Burada iva 10 llidir, bdnin is grzlr sarnb. Rqs etdiyi vaxt ivann qarsna n xrsa, onu hmnc uurub dadr. Nataracnin rqs mkan simvolik, fantastik bir mkandr. Rqs mddtind iva od iind yanr, daha dorusu, alovla zn tmizlyir. Onun dnyan datma da bu ideyaya xidmt edir. nki qdim hind risallrind buyurulur ki, insan od v dantlarla tmizlnnd arzulad azadla atr. Baqa szl desk, hindlilr mqdds odla qsl elyirlr. ivann ikinci rqsi Nritya Sandhya, yni Axam rqsi adlanr. Rqs yoqa tbitlidir. iva Prado Stotra rvaytlri Axam rqsini bel tsvirlyir: dnyann anasn bahal qa-dalarla bzdilmi qzl sltntd yldirib ulapani (tanr ivann adlarndan biri - kursiv A.T.) Kaylasa dann yksk bir zirvsind rqs edir. Onun trafna tanrlar toplab. Hindra fleyta, Sarasvati ttk alr, Brhm lind kanon tutub. Lakmi mahn oxuyur, Vinu tbillri dyclyir v btn tanrlar dvr vurub ayaq st dayanblar. Sma sazndlri, pri-rqqaslr, tanrlarn mqdds veda xanndlri, tanr-ilanlar, sma mdriklri, allahlar v yarmallahlarn hams yb gliblr ki, almin mvrtind sma musiqisini dinlyib sma rqsin tamaa elsinlr. Kaylasa hindlilrin mqdds dalarndan hesab edilir

_____________Milli Kitabxana_____________

33

v onun bir sra adlar mvcuddur. Onlardan biri Hanaparvanidir. Sanskritcdn bu ifad da nmsi kimi trcm edilir. Axam rqsnin mqsdi Kaylasa dann zirvsind pozulmu kosmik harmoniyan brpa etmk, lri insanlara tmkin v sakitlik gtirmk, onlarn qlbindn qssni, kdr v qruru, tkbbr qovmaqdr. ivann nc v n mhur rqsi lviyyt rqsidir. Bizi bu haqda Yoqa-sutra mlumatlandrr. Rvayt gr bir ne hadis lviyyt rqsindn tr rait, zmin yaratm, bu rqsin plastik quruluunu myynldirmidir. Allahn qdrtin inanmaqdan imtina etmi itatsiz mnzvilr barsind eidn iva dilni grkmi alb onlarn yanna yollanr. ncdn thlk duyan zahidlr iri bir tonqal qalayb qurbanlar gtirmy balayrlar. El ki, iva tonqala yaxnlar, alov iindn bir plng srayb bayra tullanr v tanrnn qarsn ksir. iva plngi tutub drisini boazndan xarr v onu z iyinlrin salr. Bu df oddan qorxunc bir ilan peyda olur. iva grzni d boub ldrr v ik hry kimi boynundan asr. Mnzvilr z mlubiyytlril razlamrlar: ona gr d zahidlr alovdan ox byk fiziki gc malik qara crtdan-phlvan, - Maulyakan, - tanr il dy arrlar. Lakin iva cirtdan phlvana asanlqla qalib glib onu sol ayann altna alr v z mczli rqsini ifa etmy balyr. Mnzvilr

_____________Milli Kitabxana_____________

34

ivann qdrtin ram olurlar. Tanr da onlarn gnahlarndan keir v sz verir ki, bu rqsi bir d idambaram yaxnlndak qzl dada adi insanlara gstrsin. Grnr, mhz bu sbbdn sonralar Hindistann Mdrs tatnda yerln idambaramda iva Nataracann rfin XIII sr memarlar trfindn mbd ucaldlmdr ki, bu mbdin d da lvhciklri zrind tanr ivann rqs pozalar srgilnmidir. lviyyt rqsi zaman iva briyytin yaradcs obraznda x edir. Rqsi ifa edrkn iva ikili (dualistik) grkmddir. Onun bir z ivan, o biri z is tanra aktini bildirir; Bir qulanda kii, o birind is qadn srgas var. Bu obrazda iva dnyada canl n varsa, onun mnbyidir: rqsi btn hrktlrin balancdr, nitqi kainatdak btn sslrin ifadsidir. z rqsil iva yeni dnyann yaradcs, mlifi qismind x edir. O, r v nadanl mhv edir, ayann altnda tapdalayr, insanlar yalan xlyalardan v emosiyalardan qurtarr. Bundan baqa tanra Kali v Krinann rqslri d kosmik mnaldr. Tanra Kali (Durqa) z rqsil bildirir ki, ri iva il vahid bdnd birlib v r qar tknmz gc ld edib. Krinann birinci rqsi Tandava, ikincisi Nayaki-nayaki bhava, yni Muqlarn duyular, nc is Maha rasa, yni Qdrtli rqs adlanr. lk rqsind tanr Krina

_____________Milli Kitabxana_____________

35

qdim hind maldar tayfalarnn mdafiisi olub davakar allah obraznda yzbal ilan Kalinda il savar. Krina knd, camaata ziyan vurmaq istyn Kalindan at kimi minib apr, onun belind ifadli bir rqs gstrir v bununla da znn r v zoraklq, pislik v paxllq zrindki qlbsini simvolladrr. oban Krinann ikinci v nc rqslris insann qlbil ilahi ruhun birgliyini rmzldirir, obrazladrr. Burada qng Radhann Krinaya olan sevgisindn, oban qzlarn n mahn v rqslrindn eyhamlarn, iarlrin dilil danrlar. z rlrini Krinann ar il atb glmi rqqas oban qzlar insan ruhunun tanrya qovumaq ideyasn simvolik kild tcssm etdirirlr. Ancaq bu rqslrin he biri z epik mastabna, mzmun v qaysin, mnasna gr ivann sakral rqslril eyni bir crgd dayana bilmz. Odur ki, hind klassik rqsinin sasn iva Nataracann 108 pozas tkil edir v hind rqqaslq nnsi onlar KARANA adlandrr. Natyaastra risalsinin estetik qanunlarna mvafiq hr karanada l v ayaqlarn vziyyti daxil olmaq rtil rqqasn bdninin mvqeyi (pozas) dqiq myynldirilmidir. idambaram mbdgahndan taplm hmin bu 108 da lvhcik indiycn saxlanlmdr. Onlarn hr biri snt nmunsidir, heykltaralq incisidir. 108 karanann hr birinin z ad var: msln, kari hasta (fil xortumu), katikinna (inc bel),

_____________Milli Kitabxana_____________

36

alata (frlanc), harudap-luta (haruda adl qartaln uuu), bharamara (ar), maya-auralita (tovuzquu mlahti), harinapluta (maral uuu), nupura (zngli ayaq bilrziyi), v sair. Hr bir karana balanc pozisyonundan (sthanqa), yeridn (kari) v jestlrdn (nritta hasta) ibartdir. Hind rqqaslq mktbi 6 balanc pozisyonunu, 32 davran-yerii, 27 jesti frqlndirir. 2 karanann birgliyi matrikan ml gtirir. Bu, rqsin hrkt vahididir. 6 v ya 8 matrika bir anqaharadr (anqa bdn demkdir, hara is tanrnn oxsayl adlarndan biridir). Risallr buyurur ki, 32 anhaqara mvcuddur. Hrfldn szlr, szlrdn ifad v cmllr yarand kimi rqqas da karanalarn kmyil mxtlif kombinasiyalar qurub rqsin kompozisiya sasn hazrlayr. Hind rqqas karanalardan lav MUDRA v HASTA kimi ifad sistemlrindn d bhrlnir. Mudra l barmaqlarnn gstrdiyi fiquriarlrin cdvlidir, siyahsdr: bu cdvld barman hr vziyyti myyn mna bildiricisidir. Hasta is jestlr sistemidir. Mudra sistemi hind esteti Nandikevarann Abhinayya Darpana risalsind ilnib qrupladrlmdr. Risalnin adn sanskritcdn Avropa dillrin adtn Jestlr gzgs kimi evirirlr. Mstqil trcmd is abhinayya tqlid, yamslama demkdir. Mudra sz is mhr, poza, jest, ifad, nv kimi

_____________Milli Kitabxana_____________

37

mnalandrlr. Hqiqtn, mudra dnyann oxeidli hadislrinin, obrazlarnn kiik insan linin barmaqlarnda zhurudur, onlarn znmxsus mhrdr. Mudralarn kmyil rqqas tkc olaylar, mkan, predmetlri, vziyytlri tsvir etmkl, iarlmkl kifaytlnmir; o, hminin emosiya v abstrakt anlamlar bel bildirmyi bacarr. Mudralar jestlrin oynaq bir dilidir. Bu sistem znd 500 anlam-simvolu ehtiva edir. Karanalardan hr birinin z ad olduu kimi hr mudra da bir ad dayr. Karanalar il mudralarn fiqurativ mnasibtindn yaranan kombinasiyalar ardcll hm d personajn psixoloji yaantlarn, ovqat v fikirlrini d ifad etmy qabildir. Mhz bu kombinasiyalarn va-si-tsil seyri rqs edn qhrmann monoloq v dialoqlarn oxuya bilir. Yni mudra v karanalarn kmyil rqs mtn evrilir, tekstlir. Bunu baqa cr d demk mmkndr: mudra v karana dramaturji mtn plastik grkm verir. Mudralar iki nv ayrlr: bir l n olan mudralar; iki l n olan mudralar. Pataka (qlb, ir, gn, rac+, ay, dala, torpaq), tripataka (sma, okean, maral), ardhaandra (ay, meditasiya, fil qula, gzg, z), kapitha (ik hry, rtk salmaq, rqs gstrmk), sarpasirsa (ilan, sradlm su), hamsapaksa (addm, qadn), mrqasirsa (aln, maral, ink), bana (sian, alt rqmi, ox) bir l n

_____________Milli Kitabxana_____________

38

mvcud mudralara aiddir. ki lin barmaqlarnn kompozisiyasndan yaranan mudralarsa bunlardr: pustpaputa (ehtiram, ik balamaq, dy, meyv, su vermk), sankh (balqqula, nfsli musiqi alti), ivalinqam (tanr iva, raq), pasa (dmnilik, ilgk, zncir), kilaka (sevgililrin shbti), alapadma (alm anagll). Hind rqqaslq sntinin bdii ifad vasitlri karana v mudralarla bitib tknmir. Musiqi frazasna uyun glck, onun konkret vizual grkmi olacaq plastik shn obraznn yaradlmasnda abhinayya sntinin imkanlar ox genidir. Emosional vzyytlri dqiq bildirmkdn tr abhinayyann misli brabri yoxdur. Abhinayya himcim (pantomimann bir tzahr kli) sntidir. Hindistanda himcim kllnin, gz v qalarn, boynun mxtlif hrktlrindn ibartdir. Risallr ban 24 vziyytini myynldirir: sama ba trpnmzdir (qzb, hirs, biganlik, razlq lamtidir); adhomuaka ba qabaa yilib (kdr, sevinc, hzz bildirir); alokita evr boyunca ban hrldilmsi (yuxusuzluq, keflilik niansidir); paravritta ba hr hans bir trf azacq yilib (sevgi ovqatn, rahatl rmzldirir) v s. Abhinayyada gzn bbk v qapaqlar n 26 hrkt qlibi mvcuddur. rinqara bax (qalar yuxar dartlb, gz bbklri bir kncdn baqa knc srayr) sevgini ifad edir. Vira bax (iq saan

_____________Milli Kitabxana_____________

39

nzrlr irli dikilib) qhrmanlq bildirir. anta bax (bbklr astaca hrktddir) meditasiya obrazdr. Qalarn tqdim olunan alt vziyytind emosiyalar - qrupladrlr: patita atlm qalardr, qzb, nifrt, inamszlq nmayi etdirir. Qalardan biri hilal kimi yilnd bu adyanalq gstrn kunsitadr. Resita zarafatyana yuxar qaldrlm qalara deyilir. Boyun hrktlrinin say is drddr: sundari, paravaritta, prakamrita, tiraskina. Demli, hind teatrnn estetik v texniki arsenal son drc mrkkb, mkmml v zngindir. Btn bunlarn hams hadislrin maksimal emosional dolunluqla ks etdirmkdn trdr. Ritmik balanc himcim shnlri n d son drc vacibdir. Rqsd olduu kimi burada da aktyor musiqi qanunlar sasnda davranr. Lakin bel hallarda musiqi sslnmy d bilr. Aktyor rqsin sirlrini gzl bildiyi kimi abhinayya sntinin d mahir ustas olmaldr: o, gz-qala danma, oxuma, rqs etmyi bilmlidir. Dzdur, himciml rqqaslq hr zaman bir-biril iliiklidir: onlar ayrlmaz bir tandemddirlr. Ona gr d rqqaslq sn-til abhinayya hmi qoadr, yanbayandr, birlikddir. Rqs znn btn tzahrlrind himcim sntinil qol-boyun gzir.

_____________Milli Kitabxana_____________

40

Bellikl, biz grdk ki, hind nnvi teatrnn shnsind musiqinin, poeziya v rqsin sintezi zn n ali formada, n yksk sviyyd bruz verir. Risallr yani kild gstrir ki, mxtlif snt nvlri bir-birin zvi kild qatb estetik hadis yarada bilirlr. Bu sintezin tbiti Avropa teatrnn sintetikliyindn frqlnir; ilk nvbd ona gr ki, bu sintez vahid, blnmz bir tamn ifadisidir. rqin nnvi teatr formalarna xas sintezin hsnn yrnrkn biz aydn olur ki, rasa konsepsiyas tkc teatrn hndvrind frlanmr, boyakarlq, heykltaralq, musiqi v memarln orbitin d daxil olur. Boyakarlqda hr bir rasa rngl bildirilir: qhvyi rng sevgi rasasdr, qara qorxu, a glmli, boz patetik, sar mcz. Bu son qsa haiynin mqsdi ondan ibartdir ki, hind snt nzriyysind, hind estetikasnda zikr ediln snt nvlrinin pillvari dzmnn tcrbd yanildiyi bir daha grksn. YII yzilin Vinudharmattara adl musiqi nzriyysil bal risald d yeddipillli musiqi qammasnn, yni yeddi notun yeddi rngl (qara, a, qhvyi, qrmz, gy, yal, sar) bal olduu bildirilir. Hind mdniyytind snt nvlrinin hams universal bir harmoniya vziyytid mvcuddurlar.

_____________Milli Kitabxana_____________

41

3. Kathakali teatr Bharata Natyam, Manipuri, Odissi, Kathak rqslri hind klassik rqqaslq sntinin zirvsidir. Bu rqslr bir ox xsusiyytlrin gr bir-birlrin bnzslr d, onlar arasnda myyn frqli chtlr d mvcuddur. Manipuri, Odissi, Kathak vahid hind rqqaslq mdniyytinin nnlrin syknslr bel, onlar he vaxt mnsub olduqlar mmlktlrin etnoqrafik lamt v mziyytlrini itirmirlr. Kathakali onlardan frqlidir: bu tmiz rqs yox, rqs zrind qurulmu tamaadr. Bundan lav Kathakalinin seiln nianlrindn biri d budur ki, teatrn tamaalar folklor rnklrin, ifahi xalq yaradcl nnlrin diskurs baxmndan geni yer verib qdim fsan v rvaytlr saslanr. akiyar Kothu, Kudiyattam, Krinattam, Ramanattam kimi teatralladrlm snt nvlri Kathakali teatrnn soykknd itirak ediblr. Bu, Kathakali teatrnn birbaa nal sntil laqlndirir. Kathakali teatrnn crsind Kerala tatnda ttbiq ediln rq lbyaxa dylrin d myyn bir hcr mnsubdur. akiar Kothunu xsusi bir kasta akiarlar Malabara mbdlrind mqdds puranalar (qutsal mifoloji hekaytlr) v epik poemalar sasnda ifa edirdilr. Kerala tatnda yaranm Kudiyattam daha dramatik bir forma idi. Onun tamaalar da Krinattam kimi geclr oynanlrd. Kathakali mhz onlarn ifad formalarndan faydalanaraq meydana glmidir. Onun tamaalar da tsadfi deyil ki, geclr nmayi etdirilir. Qdim hind rvayt v fsanlrinin, hindlilrin eposlar Mahabharata v Ramayanann talelri ox qribdir v zzlynd unikaldr, qutsal mtnlr taydr. Mif, fsan, rvayt, toplusu olan Mahabharata v Ramayana sjetlri hindlilrin dilinin zbridir. Mhz bu sbbdn

_____________Milli Kitabxana_____________

42

nallq snti Hindistanda hmi gcl, oxaxli v mxtlif tzahrl olmudur. Kndbknd dolaan nallar, syyahlar, rahib v zahidlr z repertuarlarn sasn bu qhrmanlq eposlar zminind qururdular. Hindistastanda onlara kathak deyirlr. Sanskrit dilindn kathak sz hrfn nal kimi trcm edilir. Kathakali teatr da bu nndn bhrlnir. Katha nal, kalis musiqili tfsir, rh demkdir. Kathakali teatr uzun srn mrkkb inkiaf prosesi kemidir. Bu teatr z ada formasn hl XVII srd qazanmd. Dzdr, XX srin vvllrind Kathakali teatr z acnacaql gnlrini yaayrd; htta i o yer glib atmd ki, bu nnvi teatr formasnn itirilmsi thlksi yaranmd. 1930-cu ild Hindistann dahi airi Vallathol Narayan Menon bu teatr, szn hqiqi mnasnda, xilas edir. Hmin il bu alicnab xs oranurda Kathakali sntinin nnlrini cavanlara yrtmk n Kerala Kala Mandalam adlanan bir Mrkz adrr. Ora Ravuni Menon v Kuncu Kurup kimi sntilr uaqlara tlim kemy dvt olunurlar v bellikl d Kathakali teatrnn gzl nnlri qorunub saxlanlr. Btvlkd, is XVII yzillik bu teatrn tarixind n lamtdar dvrdr. Mhz bu srdn balayaraq teatrn tamaalar mlliflr (Thampurana /1665-1743/, Kartikeyya Tirunal /1724-1748/, rayiman Thampi /1783-1863/, Svathi Tirunal /1813-1847) trfindn yazlm pyeslr sasnda hazrlanmdr. Bu mqamda qeyd edilmlidir ki, sanskritoloq alimlr kathakali szn Avropa dillrin mhz pyes-nal kimi evirirlr. Tbii ki, bu pyeslr veda dbiyyat, sakral mtnlr, dini folklor mstvisind yazlrd. Htta hmin srlrd bel Natyaastra risalsindn z bri blli olan dram qayda-qanunlarna riayt edilirdi. Btn veda

_____________Milli Kitabxana_____________

43

dbiyyatnda, eposlarda olduu kimi burada da pyeslr nzml yazlrd. Kathatakali teatrnda dbi material shn faliyytinin inkiaf istiqamtini myynldirn sas amildir. Bu material yaradlarkn birinci nvbd xanndnin ifas nzrd tutulur. Tsadfi deyil ki, Kathakali teatrnda dbi material hmi oxsayl poetik nmlrdn ibartdir. El buna grdir ki, Kathakalinin dialoqundan ibart paralar PADA (nm) adlandrlr. Bu padalarn nvan, lbtt ki, xannddir. Ancaq grk unudulmasn ki, pada hm d aktyor trfindn ifa edilck rqsin dbi gzgsdr. Kathakali tamaalarnn vacib elementlrindn biri orkestrdir. Bu tamaalarda orkestr azsayl olsa da dramatik grginliy malik qhrmanlq ovqatnn bildiricisidir. Kathakali teatrnda hmi iki xannd v iki tbili olur. Xanndlr ritmi saxlamaq n digr altlrd d ala bilrlr. Burada iki zrb altindn istifad olunur. Maddalam mridanqa oxar, lakin ondan byk bir naaradr. Tbili tamaadan nc barmaqlarn dy xmirin batrr. Az bir zamanda hmin bu xmir gips kimi brkiyir. Bu, hm ss, hm d fiziki baxmdan tbiliy srflidir. kinci tbil enda adlanr. Onu iyindn asb ayaq st alrlar. Edakka is balaca tbildir, formaca qum saatna oxayr. Bu tbili qadn personajlar shny xarkn sslndirirlr. nki kii endasndan frqli olaraq edakkann ssi yumaq v irindir. Bu tbillrin imkanlar blk d hdudsuzdur. Tbitd el bir ss yoxdur ki, hind tbili onu yamslaya bilmsin. Kathakali teatrnn aktyorlarnn tamaa boyu bir df d olsun bel dodaqlar trpnmir. Shn obraznn yaradlmasnda hmi iki ifa itirak edir: xannd v rqqas. Xanndnin ifa etdiyi nmnin mtni, onun sslnm xarakteri rqsin xoreoqrafik rsmini, onun vizual grkmini

_____________Milli Kitabxana_____________

44

myynldirir. Natyaastrann tsiri altnda formalam Kathakali teatrnda rqsin olduqca zngin ifadlri var. Lakin Kathakalid tmiz rqs he d oxunulmu nmnin mkanda xarlm dqiq surti deyil. Rqs, ilk nvbd, emosional dolunlua can atr. Kathakali rqslri z gzlliyi, plastikliyi, cldliyi, ynglly v yumaql etibar il nmunvidir. Kathakaili teatrnda fiziki treninq, - karaliy, - xsusi diqqt yetirilir. KARAL aktyorlarn trbiysi n olduqca vacibdir. nki bu tamaalarda akrobatikadan, tullanlardan, qrup klind ifa olunan hrbi rqslrdn istifad edilir. Hindistanda mvcud olan nnvi teatr formalarndan n universal Kathakalidir. Kathakali teatr, gr masir teatrnasln elmi dilil desk, aktyor teatrdr. Burada aktyorun yaradcl dedikd bdii ifad vasitlrinin tam bir kompleksi nzrd tutulur. Kathakali teatrnda aktyor hm xannddir, hm rqqasdr, hm akrobatdr, hm himcim ustasdr, hm d dramatik sntin bilicisidir. Ortabab aktyora Kathakali teatrnda yer yoxdur. z-zlynd kathakali aktyoru deyimi artq snti mhartinin yksk pillsinin simvoludur. Bel snti mhartin nail olmaq n aktyor Kathakali teatr mktbind 12 illik tlim kursu kemlidir. Aktyor sntin yiylnmkdn tr agirdlr sasn 5-7 yalarndan mktb ylrlar. Mmkndr ki, tlim prosesi bzn 20 il yaxn bir mddti hat elsin. Malabarada, Hindistann Kerala tatnda, o yerd ki, Kathakali bir teatr formas kimi tkkl tapmd, aktyorlar n ali kastalardan seilirdi. Kathakali teatrnn aktyorlar hmi brhmn v katri kastalarna mnsub olublar. Brhmnlr tanr mbdgahlarnn rahiblri, katrilr is hrbi feodallar idilr. Bu gnn znd bel klassik snt akademiyasnda

_____________Milli Kitabxana_____________

45

uaqlarn aktyor sntin yiylnmsi eynil Kathakali mktblrind ttbiq ediln qurukula sistemi zr aparlr. Qurukula iki szdn ibartdir: quru v kula. Quru ustad, kula is agird demkdir. Bu tin v asketik bir tlim sistemidir. Qurukula qaydalarna gr agird aktyorluq sntin tam yiylnn qdr ustadn yannda yaamaldr. Aktyor Kathakali teatrnda msuliyyt dayan vvlinci xsdir. nki tamaann btn arl onun iyinlrin dr. Kathakali teatrnda aktyor he bir nndn knara xa bilmz. Burada aktyor yeniliyi nonsensdir, cfngiyatdr. Ona gr ki, hr hans bir nn pozuntusu Kathakali teatrnda aktyor sritsizliyi, aktyor bacarqszl demkdir. Qurukula sisteminin tinliyi v asketlikliyi ondadr ki, burada tlim-mq prosesi sbh tezdn balanb axam ala-qaranlnda qurtarr. Hr gn profesional massaj ustalar uaqlarn bdnini yaxca ovurlar. vvlc bdn zllri yumaltmaq n xsusi ya srtrlr. Bundan sonra massaj ayaqla aparlr. Rqqas zqoylu dmy uzanr v massaj ustas aya il onun bdninin hr bir zlsini, hr bir bndini, sinirini ideal vziyyt gtirir. Aktyorun llri v ayaqlar, llxsus da ki ayaq barmaqlar, la massaj edilir. Bu sayaq massajdan sonra aktyorun bdni sanki muma dnr v o, z bdnil istdiyi kimi rftar ed bilr, hr bir zan istdiyi kimi oynatma bacarar. Kathakali teatrnn shnsind aktyorun sas pozas oturaq pozadr. Knardan is seyriy el grn bilr ki, aktyor ktil stnd ylmidir. Ancaq bu, yaln tsvvrdr. Aktyorun altnda he bir ktil-filan yoxdur. Sadc bu, oyun slubundan irli gln pozadr: dizlr yanlara geni alr, bel bklr, krk (sin) azacq qabaa verilir. Oturaq poza Kathakali aktyorunun btn hrktlrinin, davranlarnn x nqtsidir. Dizlr nadir hallarda birlir. Bunun n rqqas

_____________Milli Kitabxana_____________

46

dik dayanmaldr. O da yalnz hrktsiz dayanb baqasn dinlrkn mmkndr. Aktyorlar bdn elastikliyin nail olduqdan sonra az, yanaq, boyun, qa v nni mq etdirirlr. Bu siyahda gzlr, tbii ki, birincidir. Bel mq aktyoru ideal mimika sahibin evirir. Rqqas dmd hatha-yoqann anagll (lotos) pozasnda ylib llrini ya sinsind arpazlayr, ya da dizlrinin stn qoyur. Sonra azn geni ab nsini siny dayayr, gzlrini brldir. Bu vaxt o, gz bbklril mxtlif istiqamtlrd fiqurlar czr. Gzlri ilyn aktyorun ba v bdni trpnmz qalmaldr. Bundan sonra nrittan, - tmiz rqsi, - shnd srbst ifa etmk mmknlir. NRTTA orqanik kild oturaq pozadan doan bir ne rqs fiqurundan v tullanlardan ibartdir. z-zlynd onlar yadda saxlamaq ox tindir. Lakin Kathakali rqqas onlarn n rngarng kombinasiyalarn ifa etmyi bacarmaldr. Tmiz rqsin tamamlanm fraqment-paras is KALASAM adlanr. Kalasamlarn ifa xsusiyti epizodun ovqatndan, nmnin ritmindn d asldr. Kathakalinin dili danan jestlrin dilidir. Burada DALOQ haradasa lallarn shbtini xatrladr. Jestlrin dili haqqnda Hasta Lakana Deyepika kitabnda trafl mlumat verilir. srd 24 sas hasta ilnib hazrlanmdr. Hastalarn dqiq say he vaxt dqiq blli deyil. Bu 24 hasta znd 500-800 anlam-simvolu ehtiva edir. nki bir ox mtlblrin byan edilmsi rqqasn ustalndan v tsvvr znginliyindn ox asldr. Hasta eirin mkan kompozisiyasdr, onun vizual tsviridir, plastik formasdr. Qurukula sistemind nys nail olmaqdan tr, ilk nvbd, grk Ustada bnzysn; ona bnzmk ns grkdir ki, hmi bu mtbr insann yannda olasan, onun hrktlrini, rftar znmxsusluunu, vrdilrini

_____________Milli Kitabxana_____________

47

tkrarlayasan. Tlim prosesi (12-20 illik) massaj v karalidn baqa musiqi, rqs, dbiyyat v snt tarixi drslrindn d ibartdir. Tdrisin sonunda is artq hr bir aktyor sas repertuardan tqribn 15-20 pyes zbr bilmlidir. Busa olduqca byk gstricidir. Kathakali teatrnda dekorasiya yoxdur, tamaa axamdan sbh kimi, gn batandan gn xana qdr eni v uzunu 4x4 metr olan taxta dm stnd aq sma altnda oynanlr. Shnd seyrinin diqqtini yayndracaq lav he n olmur. Sanki tamaa qaranlq zrind kilmi tablodur, rngli kildir. Kathakali teatrnda dekorasiya mhz cnub gecsinin zdr. Kathakali teatrnda iq da nnvidir. Btn shnlr 10 litr ya tutan iri bir raqla iqlandrlr. raa yalnz zeytun ya tkrlr ki, his elmsin. Tamaann itiraklarn bu ran i sanki gecnin qaranl iind akarlayb grnty gtirir v seyriy nian verir. Cnub gecsinin qaranlq rty zrind iq topasnn grkdrdy qrim v kostyumlarn kmyil yaradlm lvan shnlr el bil ki yuxu v fantastika srhddinddir. Dnyann he bir teatrnda qrim v geyimlr bu qdr ux, parlaq v rngarng, ecazkar v mczli deyil. Kathakali teatrnda hr bir personajn dqiq myyn olunmu kanonik qrimi var. Bu teatrda rekvizitdn d istifad olunmur. Shny hmi bir ktil qoyulur: aktyor onunla istdiyi kimi davrana bilr. Ktild ylib istiraht etmk, myyn shnlrd onun stn xmaq, bzns bu ktildn sltntin taxt-tac kimi faydalanmaq mmkndr. Kathakali aktyorlar THERASSLA v ya araksmdn yeni personajlar shny xarkn yararlanrlar. Bu, gzlnilmzlik effektini tamaada artrr. Hmi iki kii therassilan aktyorun qarsna tutub onu myyn mddt seyrilrdn tr

_____________Milli Kitabxana_____________

48

mxfildirir; yni tamaa bilmir ki, ayaqlarn grdy rqs edn personaj kimdir, birc ipapaq Xanumandan savay. Kathakali teatrnn personajlar byk ampluaya blnr: satvik, racazik, tamazik. Satviklr alicnab, hnrli, xeyirxah, sxavtli, cngavr hkmdarlar v tanrlardr. Qrim tipin mvafiq trzd bu qhrmanlara yal personajlar da deyirlr. Bu qrim PAHA (v ya paa: tlblrin rus v ingilisdilli mtnlrl ilyrkn myyn tinliy db diskomfort duymamasndan tr mn terminlrin hr iki lisanda mvcud variantlarn gstrmyi vacib sayram) adlanr. Paha malayalam dilind ilnn szdr, yal rngi bildirir. Bhima, Hindra, Krina, Rama mtmadi surtd paha qrimind grnrlr. Onlarn dodaqlar qaln al qrmz, qa v gz hndvrlris tnd qara rng boyanr. Bu obrazlar ifa edn aktyorlarn alnlarnda pahann stndn sar rng topacnn iind onlarn mnsub olduqlar kastann nian hkmn gstrilir. Bu, naman adlanan xsusi mrkkb dini iardir. Siftin qrimlnmsi baa atdqdan sonra aktyorun n smklri boyunca, bir qulaq dymsindn o birin qdr l ii boyda a rngli UTT taxlr. Yalnz iva il Brhmnin qriminin rng sas aq narncdr. Bu qrimin ad PAJUPPAdr. Digr lamtlrd is onlar pahalarla eynidirlr. Hr bir aktyorun qrimi papaqla tamamlanr. Kathakali teatrnda pariklrdn qti surtd istifad edilmir. Pahalar v pajuppalar shny iri, tmtraql, tbqli, haradasa ahan KRTAM adlanan, yngl aacdan hazrlanm, muncuq, gzg paralar, metal qrqlar il bzdilmi tacda xrlar. Birc Krinann tac bir qdr balaca olur. Bu taca da MUT deyirlr. Tacl qhrmanlar qulaqlarna bzkli sralar taxrlar. Bu taclarn arxasna mqddslik halsini bildirn tabaq formal ecazkar bir disk brkidirlir. Pahalar adtn a tuman

_____________Milli Kitabxana_____________

49

v qrmz qaftan geyinirlr. Onlarn arasnda tanr Krina yenidn frqlnir. Bu personajn qaftan tnd gy rngd olur. Racziklr antiqhrmandrlar. Ravana, Duryodxan, Kiaka kimi personajlar onlarn srasndadr. Bu qhrmanlarn qrimi KATH adlanr. Onlarn da qriminin rng sas yaldr. Kathilr d balarna ahan kiritam qoyurlar. Bu personajlarn da n smklrind uttilr var. Racziklrin* xarakterin d alicnblq, sdaqt, sevgi, ryiaqlq yad deyil. Lakin onlarn yal qrimi qmz zolaqlarla ksilir. Bu zolaqlar racaziklrin alnlarda, yanaa qdr uzanan b yerlrind v burunlarnn stnddir. El bu qrmz zolaqlara gr d bu _________________________________ *Qeyd: Hind nnvi teatr formalarnn rus tdqiqats
M.P.Kotovskaya z nn Sntlrin sintezi adl srind Kathakali teatrndan danarkn racaziklrl tamaziklrin funksiyalarn qardrr, adlar shv salr. Onun kitabnda racazik adna, mumiyytl, he tsadf d olunmur.

qrim kathi deyirlr. Malayalam dilind bu sz ba bildirir. Kathilri pahalardan frqlndirn bir cht d onlarn alnlarnda v burun uclarnda UTTPUVA (v ya uttippo) adlanan qabqdan xarlm soan iin bnzr dyirmi a krciklrin (liana bitkisinin soanndan hazrlanan) olmasdr. Bu

_____________Milli Kitabxana_____________

50

personajlar geyim, papaq baxmndan pahalarn gzgvari ksidirlr. Kathi ox qrurlu, tkbbrl v aqressivdir: hm yumaq, hm d srt olma bacarr. Onu asanlqla zndn xarmaq mmkndr. Yarma sevmir v bacarmr. Ancaq o, z xyalnda bel, muqsini grdm, hmnc ipy dnck, yumalacaq. Adtn, seyrilr kathilri ox sevirlr. Digr trfdn is racaziklri oynamaq aktyorlardan byk sntkarlq tlb edir. Sevgili xanmlarnn yannda bu qhrmanlar gyrin kimi ss xarrlar, z dmnlril qarlaanda is sl plng dnb nrildyirlr. Seyrilr racaziklri axam tamaalarnn bzyi sayrlar. Byk dadc qdrt malik olan shn personajlarnn qrimi THAD adlanr. Thadi saqqal demkdir. Bu qrimin sahiblrin TAMAZK deyilir. Onlar qddar, zalm, zazil, zlmkar personajlardr. AVANDU THAD, yni qrmzsaqqalllarar bu obrazlar xsusil frqlndirir. Vhi cin tbitin malik bu qhrmanlar claflqda ad xarblar. Bakasura v Duasana onlarn n bariz nmayndlridir. Bu cinlr slind vvllr layiqli hyat srm, lakin hr hans bir gnah stnd cza alm qhrmanlardr. Onlarn qriminin rng sas qara v qrmzdr. gr qrmz Natyaastra risalsind mumluq v fcillik rmzi kimi yozulursa, qara hiddt, hd bildiricisi kimi qavranlr. avandu

_____________Milli Kitabxana_____________

51

thadilrin zlrinin aa nahiysi tnd qrmz rngd olur, dodaqlar, az ii, aln v gzlr traf qara rng boyanr. Bu personajlarn da aln v burun uclarna uttipuvalar sanclr, balarna ahan kiritam qoyulur. Qrmz saqqalllarn kiritamlar digrlrindn byk v ardr. Ona gr d iri sralar burada aktyorun kmyin atb papa mvazintd saxlayr. avandu thadilrin zn yuxar nahiysini basb biz kimi duran a blar olur. Bel oyuncaq dovan blar onlar multiplikasya filmlrinin personajlarna oxadr v qrmz saqqalllarn grkmin bir mzlilik gtirir. Tsadfi deyil ki, Hindistanda a rng komediya rmzi saylr. Tamazikin xarakterind bu cizginin akarlanmas onu tragikomediya personaj kimi rsm edir. Adtn thadilri yalnz fiziki chtdn gcl kiilr oynayr. nki onun ar tacn damaq v hr zaman coun emosional bir ovqatda rqs elmk hr aktyorun ii deyil. Thadilr qvvtlidirlr, ancaq savadszdrlar, zlrindn razdrlar, azlar syl doludur. Qdim hind risallri bu cinlri oynayan aktyorlara st dodaqlarnn altna fil smyndn dzldilmi iri dilr qoyma mslht grr. Hal-hazrda bu mslht ml olunmur. Tamaada qarasaqqal personajlar da itirak edir. Onlara KARUTTA THAD deyilir. Bu personajlar primitiv, idarolunmaz tiplrdir; zlri tamam qara rng boyanb; burun ucunda v alnndak uttipuva dyirmi krciy yox, iklri sallanm gl

_____________Milli Kitabxana_____________

52

oxayr; balarna qara, uzun silindr formal papaq qoyurlar. Karutta thadi katalan, yni ovunu tmsil edir. Bzn ovu grkmind shny xan iva, kirata, - da bu qrimd olur. Kali d qarasaqqalllarn nmayndsidir, ox zalm personajdr. Bu obrazn qrimi badan ayaa qapqaradr. Kathakali teatr qarasaqqalllar fantastik me sakinlri, yarmcin-yarmvhi kimi tandr. Qorxu, flakt niansi kimi tqdim ediln karutta thadilrin gzlrinin altndak a zolaqla rivlnmi qrmz ayparalar, a-qrmz rng alan qalar onlarn xarakterik lamtlridir. Asaqqalllar komik situasiya v vziyytlrl bal olan personajlardr. Meymunlar padahlar Bali v Suqriva da son drc diqqti kn personajlar olsalar da, onlardan he biri xalq iind Ramayana eposunun digr meymun qhrman srkrd HANUMAN qdrinc sevilmir, zizlnmir. Xeyirxah v sadiq mxluqlar-dostlar qismind tannan bu personajlar lazm glrs, igid Ramann dmnlril aqressiv bir trzd davranb onlar ldrmyi d bacararlar. Bu xsusda istrdim ki, mllifliyi nnvi olaraq Valmiki adl qdim hind airin aid ediln Ramayana eposunun qsa sjetini danm. Sjet burada, tbii ki, daltli v mdrik hkmdar, qdrtli dy, xalqnn dmnlrin qar amansz Ramann hyat il laqdardr. Ramann atas

_____________Milli Kitabxana_____________

53

Daaratha z hrmlrindn biri hiylgr Kaykeyann thrikil olu Raman 14 illik srgn gndrir. Onun ardnca Ramann arvad Sita da, sadiq qarda Lakman da cnglliy yollanrlar. Ramann cngllikdki hyat rakaslarla, yni cinlrl daimi mbarizd keir. Rakaslar sultan Ravan bir gn Sitaya aiq olur. Hm bunun ucbatndan, hm d Rama trfindn sevgisi rdd edilmi bacsnn, urpanakhann, - intiqamn almaq mqsdil qdrtli rakas Ravan Sitan z yal smavi atlarnda rakaslar sltntin qarr. Drdli Rama bir yerd qrar tuta bilmir, dnyan dolar. Bu id ona meymunlar padah Suqriva v meymun ordusunun srkrdsi Xanuman kmk edir. Mhz Hanuman Sitan Lank adasnda tapr. Eposun zirv mqam Rama il Ravann dydr. Bu dydn sonra qalib Rama z mmlktinin paytaxtna qaydr. Odur ki, Hindistanda meymunlar mqddslr bilirlr v onlar ox sevirlr. Haradasa demk olar ki, Hanuman Ramayana eposunun ikinci sas qhrmandr. Lakin bu xeyirxah meymunlar Ramaya dmn ksilmi rakaslara qar yaman amanszdrlar. El buna gr d Hanumann qrimind qara rng mhm yer verilib. Meymunlarn qrim sasn qara v qrmz rng tkil edir: gzlrin hndvri, aln nahiyysi qaradr, az traf qrmz. Ancaq a nbati naxlar hiddt, qorxu, hd rmzi olan bu rnglr sakitlik, yumaqlq gtirir. Hanumann

_____________Milli Kitabxana_____________

54

burnunun stndki gaval formal yal rng a haiyy alnb; hr iki yananda dmir pul boyda qrmz hlqlr kilib. Yal rng bildirir ki, Hanuman me sakinidir. Onun ba geyimi VATTA adlanr. Bu papaq haradasa latn amerikas xalqlarnn milli papa sombreroya bnzyir; o frql ki, meymunlar sultannn vattasnn knarlar dppdzdr, he hayana qatlanmr. Papan yuxar hisssind is modern gec lampasnn arn xatrladan iri yumru kr var; elsn trafa iq saar. Kari qadn cinlrin qrimidir, qara mnasnda anlalr. Onlarn geyimlri d qaradr. Bu veam (paltarlar) rakaslar v cin xanmlar trfindn geyilir. Ravann qzbli, zalm bacs urpanakha bel personajlar crgsinddir. Aktyorlar bu qadn hmi eybcr bdn grkmind rsm edirlr. Kari dmnlrini amanszcasna mhv edn qadn-cin tipidir, me sakinidir, yalnz yanaqlarnda v nsind qrmz pulcuqlar var. Qrim sas paha, kathi, thadi, kari olan qhrmanlardan baqa Kathakali teatrnda ikinci drcli personajlar da mvcuddur ki, onlar MNAKKA (sanskritc parlaq mnasn verir) tipin aid edilir. Bunlar qadnlar v mdriklrdir. Bel personajlarn adi z rngi, adi qrimi v realistik davran trzi olur. Aktyorlar minakkadan brhmnlri bildirmk n d yararlanrlar. Onlarn

_____________Milli Kitabxana_____________

55

da qrimini hindli zahidlrin sa dzmn xatrladan v mukut adlanan papaq tamamlayr. Kathakali teatrnda indiy kimi 60 qrim nv akarlanmdr. Haqqnda dandqlarmzdan lav Kathakali tamaalarnda bu qrimlrin daha nvndn geni istifad edilir: uvappu (qrmz) gn v od tmsililri ndr, teppu (kilmi) qular v ilanlardan, poymukham (maska) heyvanlardan trdr. sasn, maskalarla qaban, maral, cyr eyhamladrlr. Kathakali teatrnda qrimlnm crrahiyy il incsnt arasnda ortaq bir mvqe tutur. Bu proses adtn 3-4 saat kir. Aktyor arxas dmy hsir stnd uzanr v onun zn usta v ya z trfmqabili qrim vurur. El bu vaxt aktyor gznn iin hind badmcannn tumunu qoyur v bir-iki saata onun gz a qrmz rng boyanr. Bu prosesdn sonra gr aktyorun znd qrimlnmmi bir yer qalrsa, o da onun bbklridir. Gz ann bel qrmzya tutulmas estetik mahiyyt ksb edir. Lakin bu hm d bdnin hrartini normal saxlamaqdan trdr. nk sift tam qrimlndiyindn zn drisi tamam nfs almr v bdnin hrarti qalxr. Bel qrimlnm bacar snt sridir v onun nticsi haradasa cnubi afrikallarn rituallar n xarakterik maska v qrimlri xatrladr. Qrimlnm qurtardqdan sonra aktyorlara onun kostyumunu geyindirirlr. Kathakali teatrnda

_____________Milli Kitabxana_____________

56

aktyorlar gen tkli tumanlar geyinib shny xrlar. Alicnab qhrmanlar aq rngli, mkrli personajlar is qara v qrmz rngli tumanlarda olurlar. Aktyorlarn hazrl prosesi baa papaq qoyulmas tamamlanr. Ndn ki, papan yerini brkitdikdn sonra onu trptmk olmaz. Geyimlr adtn sad v ucuz paradan tikilir. Kathakali aktyorlarnn kostyumlarnn n xarakterik lamtltindn biri d onlarn boazlarna dolayb iki trfdn - sin boyunca dizlr qdr uzatdqlar rf buumlardr. Bu buumlarn sonuna kiik, gird bir gzg balanr. Lazm gldikd aktyor gzy baxb qrimini, st-ban sahmana salr. nki o, shnni uzun mddt, blk d haradasa 6-8 saat, trk etmir. Bu rf buumlar UTTARYA adlanr. Kostyumlar bir qayda olaraq ucuz materiallardan tikilir; bzklr taxtadan, qu llklrindn, metal v gzg paralarndan hazrlanr. Kathakali absolyut teatrdr, fiziki hrkt, jest, rqs, musiqiy saslanan teatrdr, sntin tsviri formasdr. Tamaalar gec oynanlr, gn batandan balayb gn xana qdr davam edir. Burada final sbh a olacaq. Personajlar n gstriln hadislr mstvisind zaman mhtudiyyti yoxdur. Tamaa gur bir shn il qurtaracaq. Tbillr bir-birin qoulacaq. Aparc xannd oxumaqda davam edrk lindki qsa qaln ubuqla enqalan, metal diski, - dyclyck. kinci xannd dmir

_____________Milli Kitabxana_____________

57

nimlrl (ilattalam) becid bir ritm yaradacaq. Shn sanki cua glck. Elsn frtna qopacaq, qlnclar yuxar qaldrlacaq, el bil ki lvan bir dniz coub daacaq, xeyir r zrind qlb alacaq. Kathakali teatrnn bir geclik sirli dnyasnn killrini gn i sanki buxarlandrb yox edck. Tsadfi deyil ki, bzn elmi nzri dbiyyatda Kathakali tamaalarn Malabara misteriyalar adlandrrlar.
4. Raslila tamaalar Hindistanda xalq teatr formalar eid-eiddir. Hindlilr arasnda ramlila, raslila, catralar, tamaalar, nakalalar ox geni yaylmdr. Bu baxm bucandan yanaanda mtlq deyilmlidir ki, meydan tamaalar crgsind raslilalarn yeri xsusidir. Bunun balca sbbkar hindlilrin sevimli tanrs Krina rfin keiriln bayramlardr. Cavan Krinann igidliklril bal hrglnmi sujetlr Raslila ad altnda Hindistanda mhur olan teatr tamaalarndan tr d sas myynedici faktordur. Onun vtni Qanq aynn qollarndan n irisi Camna ay zrind mskunlam Mathur hridir. Anas Devakidir, days Kamsa. Mathur Hindistann mqdds hrlrindn biridir, zvvarlq diyardr. Tanr Krinann cavanl bard dolaan ksr fsanlr bu hrl baldr. Rvayt gr days cin Kamsadan gizldiln Krina Mathur hrinin knarnda Vrindavana kndin gtirilir v onun btn uaql burada keir. Guya bir kahin cin Kamsaya deyib ki, onu z doma bacs olu ldrck. cin Kamsann Krina il dmniliyi d el bundan sonra balayr. Hind kndlilri hl indinin zn qdr tanr Krinann uaqlq srgztlrindn danan

_____________Milli Kitabxana_____________

58

nallara valehlikl qulaq asrlar. M.. III srd yaam yunan mtfkkiri Meqasfenin qeydlrin gr hl o zaman Krina hindlilrin se-vimli tanrlarndan biri imi. Bu qdim yunan tarixisi Krinan Zevsin igid olu Herakla bnzdir. Bzi dinnaslar is tanr Krinan sa peymbrin ilk rnyi sayr. Onlar sylyirlr ki, Tvrat v ncil bu Dravit tanrsn sadc olaraq gncldirmidir. Dravit tanrs gney Hindistann ari olmayan yerli tanrs demkdir. Raslila tamaalar adtn Krinaya hsr olunmu bayramlar zaman oynanlrd. Bu tamaalar aq meydanda gstrilirdi. ksrn seyrilr raslila zaman ya ayaq st dayanr, ya da dvr vurub ifalar trafnda ylirlr. Raslila tamaalar oynanlan meydanda hmi xsusi struktura malik shn qurulur. Dzn qalsa, bu, shn deyil, taxt-tac formal bir komadr. Bu koma-taxtn uzunluu tqribn 3, enis metr ya- rmdr. Koma yal yarpaqlarla rtlr, arxadan is it prd aslr. Ortadan hndrly metr yarm olan bir taxt dzldilir, bal v paralarla bzdilir. Bir qdr aadan is stn para kilmi pillkn qurulur. Bu pillkn taxta ylck aktyorlara kmk etmk mqsdini gdr. Digr trfdn bu pillkndn az nfuza malik olan personajlar da oturacaq kimi istifad edirlr. Komann qarsna xala (v ya palaz) srilir v hadislr bu xala zrind oynanlr. Dramn ba qhrman tanr Krina v onun qarda Balarama hmi meydanda olurlar. Bir trfdn bu qhrmanlar dramn sas personajlardr, digr trfdn is bu raslila bir tamaa kimi mhz onlarn rfin oynanlr. Krina v Balaramann daima tamaa meydanasnda gzimlri hm d onu bildirir ki, bu tamaalar, hr eydn lav, bir ayin qismind tsvvr olunur. Koma-taxtn tamaada z funksiyas var. O, qorxulu ilan-jdaha Kalinda zrind qlb alb Camna aynn dalalar arasnda peyda olduu zaman taxt stn xr. Qasidi

_____________Milli Kitabxana_____________

59

dinlmk n d Krina taxtdan yararlanr. Palazn sa trfind sazndlr ylir. Orkestr adtn yeddi nfrdn ibart olur. Bu orkestrin trkibin mridanq tipli tbillr, saz v kamanaya oxar simli altlr, metal nimlr v balaca fisqarmoniya daxildir. Sonuncu altin cmi iki oktavas var: sol ll tuluqdan alt hava vurulur, sa lls melodiya alnr. Sazndlr hmi el otururlar ki, zlri aktyorlara trf olsunlar: ks tqdird mayt aktyorlarn oyunu il uyumaz. Krina, Balarama v onlarn dostlarn yeniyetmlr ifa edir. Digr rollar byklr taprlr. Raslila tamaalarnda, Kathakalid olduu kimi, cmi rollar kiilr trfindn oynanlr. Burada itirak edn personajlarn geyimlri ox saddir. Tbii ki, ba qhrmanlarn geyimlri daha zngin v daha lvandr. Raslila dramlarnn btn personajlar meydana papaqda yox, almada xrlar. Krina v Balaramann papaqlar is bir nv drvi kalansuvasn xatrladr. Kalansuvann arxa hisssin mqddslrin halsini nian vern taxta evr brkidilir. Krina qrnl, uzun qara paltarda, Balarama is a geyimd olur: formaca paltarlar eynidir. Onlarn dostlar, - oban olan v qzlar, - adtn allvan kostyumlar geyinirlr. Kamsa hmi alma qoyur, muncuqlarla bzdilmi zngin qaftanda x edir. Vasudevann da paltar Kamsann geyimin oxayr. Vasudeva Krinann gey atasdr. Bu dramlarda xsusi yeri olan personajlardan biri d Naradadr. O, tanr qasididir, faldr. Raslila tamaalarnda bzi personajlar saqqal v parikdn faydalanrlar. Alicnab personajlarn, - Krina, Balarama, Vasudeva v Devakinin, - boyunlarnda hmi gl lngi olur. oban olan v qzlarn n xoruna Hindistanda RASLLA deyilir. Bu xor cin Kamsann Vrindavanaya r trtmy gndrdiyi rakas Putanann Krina trfindn ldrlmsil baldr. Kathakali teatrnda olduu kimi Raslila

_____________Milli Kitabxana_____________

60

tamaalarnda da rtilik drcsi ox ykskdir. 10 yal olan uann asanlqla byk kiilrin ifa etdiyi obrazlar zrind fiziki qlb qazanmas avropal seyrid ironik mnasibt ml gtir bilr. Lakin hindli bu rtiliyi fsannin gerkliyin inanaraq tam sakit qbul edir. Sujetin v hadislrin grkdrlmsinin vizual rtiliyin baxmayaraq aktyorlarn oyun trzi Raslila tamaalarnda son drc realistikdir. Raslila, hqiqtn, tmiz dramdr, meydan tamaasdr. Klassik hind dramlar v catralar kimi Raslila da nsr v eirdn qurulmu dialoqlardan ibartdir. eirlr tamaa zaman oxunur, dialoqlarn danq paralar is aktyorlar trfindn improviz edilir. Benqal catralar Raslilann daha sad, musiqi dili baxmndan daha clbedici variantdr. Hind xalq teatrnda satirik ruhlu oyunlara da yer var. TAMAA (raslila tipind olan bir gstri kimi) is haradasa meydann mzli mahn teatrdr. Bellikl, Kathakali teatr, ramlila, krinalila (raslila), bhaqavata-mela, burrakatha, bhnd-cn, nautanka dramlar, vidhi-attam Hindistanda mvcud zl teatr formalardr ki, nnvi teatr mdniyytinin bu mmlktd sonsuz drcd zngin olduunu sbuta yetirir. 5. Hind klassik dramnn qsa tarixi Tbii ki, bu tarix Natyaastra risalsil sx surtd baldr. nki hind dramnn estetikas bu risaldn bllidir. Pyes yazman yollar, qanunlar da Natyaastrann blmlrind aqlanr. Hrnd risal nzriyy xisltlidir, poetikadr v demli, mtnlrin mvcudluu ondan tr vacib rtdir. Sanskrit dramnn genezisi epos v epik deklomasiyalarla

_____________Milli Kitabxana_____________

61

laqdardr. Eposun bdii qirat nmunsi kimi tamaa qarsnda oxunmas faktdr v bu fakt htta Ramayanann znd bel qeyd olunur. Hindistanda eposu (dastan) musiqili kild ifa edn xanndy, bizim dill desk, aa, SUTA deyirlr. Hind klassik dramnda onun vziflrini SUTRADHARA, - ba aktyor v truppa mdiri, - yerin yetirir. Sanskrit dilindn sutradhara sz klf sahibi kimi trcm edilir. Sutradhara seyrilri hadislrin mzindn hali edir, onlara aktyorlar nian verir, hadislrin cryan edcyi yeri myynldirir. Suta v sutradhara anlamlar il yana eposdan drama bharata v kuilava terminlri d daxil edilmidir. Bharata Mahabharata qhrmanlarnn nsillik addr, Kui v Lava is Ramayana eposundan tannan iki mhur naln eyhamladrr. Nal sznn sinonimi Kuilava klmsini aktyor mnasnda da ildirlr. Bellikl, ox sad bir kild aydnlar ki, hind dram znn hr bir tzahrnd epos, folklor, dini dbiyyat, baqa szl, qutsal mtn nmunlrindn asldr. Tsadfi deyil ki, sanskrit dramaturqlar Bhavabhuti v Racekhara zlrini Mahabharata v Ramayana yaradclarnn agirdlri v davamlar bilmilr. Natyaastra risalsi ilk sanskrit pyesindn tqribn 5-6 sr sonra meydana glmidir. Bu, o demkdir ki, Natyaastra artq kamil sanskrit dramlarnn tcrbsi nzr alnaraq trtib edilmidir. Sanskrit pyeslri dini bayramlar zaman ya mbdgahlarda, ya da sultan saraylarnn xsusi salonlarnda oynanlmdr. Dramlar tez-tez ifa etmkdn tr aq havada da spesifik otaqlar dzldilr v tamaalar gstrirlrdi. Qdim hind dramaturqlarnn Bhavabhuti, Kalidasa, udraka, Bhasa, Hara v baqalarnn pyeslrind hmi Natyaastrann qanunlar qorunub saxlanlmdr. Digr bir fakt da nmlidir: Natyaastrann da teatr binalarna, onlarn quruluuna byk

_____________Milli Kitabxana_____________

62

bir diqqtl yanamas bel bir tarixi qnat glmy imkan verir ki, sanskrit pyeslrinin ancaq mxsusi tikilmi teatrlar n yazld sylnilsin. Hind teatr he n il qdim yunan teatrn xatrlatmr. Burada teatr binalar aacdan v ya krpicdn tikilirdi, stlri rtlrd. Onlar dzbucaq v ya kvadrat formasnda ola bilrdi. Lakin Natyaastra yalnz dzbucaql forman teatr tamaalarndan tr yararl sayr. Bu teatrn uzunluu 32 dirsk (16 m), eni 16 dirsk (8 m) olmalyd. ridn teatr iki yer blnrd: seyri salonuna (preqaqriha) v shny (ranqapitha), arxa shn (ranqaira) v artist ota (nepathyaqriha). Artist otanda aktyorlar qrimlnir v bo mqamlarda istiraht edirlr. Arxa shn n shndn bir qdr hndrd yerlirdi, sultan saraynn v ya varl bir xsin evinin iri otaqlarn bildirirdi. Bu mbdgah zal da ola bilrdi. n shn hadislrin aq sma altnda, - kd, med, saray parknda, - ba verdiyini eyhamladrd. Sol v sa byrlr d arxa shn kimi bir qdr hndrd yerlirdi v n shndn stunla ayrlrd. Sanskrit dilind shnnin bu byrlrin mattavarani deyilir. Hind teatrnda n prd olmur. Bunun vzin n v arxa shnlr arasnda prd aslr. Natyaastra risalsin sasn tamaaya hazrlq ox zaman prd arxasnda aparlr. Aktyor otann iki knc qaps is birbaa arxa shny alr. Dzgn olar ki, bunlar qap yox, sadc yngl it prd aslm tanma formal keid adlandrlsn. Tamaa salonunun da eni v uzunu shnnin llri kimi 16 dirskdir.. Burada oturacaqlar taxtadan olurdu, amfiteatr slubunda dzlrd; stn is xala-palaz dnirdi. Salonun 4 kncnd mxtlif rnglrd stunlar qoyulurdu: a v qrmz stunlar yuxar kastalarn, sar v tnd gy aa kastalarn yldiklri yerlri nian verirdi. Zaln tn

_____________Milli Kitabxana_____________

63

ortas is hkmdar v onun yanlarndan tr nzrd tutulurdu. Teatrda adtn 300-dn 500- qdr yer olurdu. Bu teatrda dekorasiyalardan istifad edilmsi bard he bir mlumat yoxdur. Dekorasiya burada aktyorun verbal kild tsvir etdiyi mnzr il vzlnirdi. Bu mqsdl hind aktyoru jest v mimikalardan geni surtd bhrlnirdi. Kiik bir replika, msln, bura mbdgahdr, - klmsi kifayt idi ki, seyri hadisnin ba verdiyi mkan btn reall il tsvvr elsin. Aydn grnr ki, burada da rtilik drcsi ox ykskdir. Aktyorlarn oyun trzi d tam mnas il rtidir. Sanskrit teatrnda shn faliyytinin mqsdini grkdrmk n mimika v jest sas vasit hesab edilirdi. Bu teatrda iqlarn sndrlmsi bir el d vacib deyildi. Aktyorlar adi l hrktlril qaranl bildirirdilr. gr aktyor tklrini irmlyirdis, bu, o demk idi ki, personaj ay keir. Yox gr zn zgy bnzdirdis, aydn olurdu ki, hvzsi dniz qdr drindir. Jest v mimikann kmyil dalar, okean, sbh, gec, dniz, ay v ulduzlar da rmzi kild gstrilirdi. Aktyorlarn geyim, qrim v sa dzmlri d pyesin mnasnn akarlanmasnda, xarakterlrin almasnda byk rol oynayrd. Natyaastraya gr zahidlr crm-cndr v ya pald qab rngind paltar geyinmliydilr. Saray yanlarnn qrmz gdklri, tanr v tanralarn, sultanlarn rngbrng qaftanlar olurdu. Bulaq paltar bildirirdi ki, onun sahibi ya divandir, ya bdbxtdir, ya da yoludur. cinlrin v depressiya keirn adamlarn salar iyinlrin tklmliydi; nazirlrin, kahinlrin, rahiblrin ba hamar qrxlmalyd; sultanlar v tanrlarn is sliqyl biilmi saqqallar olmalyd. Mnzvi qzlar cmi bir hrkl kifaytlnmli, rli qadnlar is salarn burmalydlar. Qrimin rngi xsusi hmiyyt malik idi. Brhmnlr v katrilr qrmz, vayilr v udralar tnd gy rngli qrimd

_____________Milli Kitabxana_____________

64

olurdular. Bzi tanrlara a, digrlrin is sar rngli qrim mslht grlrd. Qrimin rngi personajn pesini, nslini v ovqatn eyhamladrrd. Natyaastra risalsin istinadn teatrda tamaa bayram ovqat ifad edn mrasiml balanrd. Bu mrasim PURVARANQA deyilirdi. Purvaranqann birinci hisssi prd bal olan zaman keirilirdi. Tbil zrblri altnda musiqiilr n shny keib ylirdilr. Tamaann musiqi kompozisiyasnn ilk akkordlar eidilirdi, aktyorlar qabaa glib ritmik rqslr ifa edirdilr. Bu tmtraq xorun oxuduu nmlrl mayt olunurdu. El bu vaxt sutradhara shny addmlayb Hindrann bayran dmy sancrd ki, tamaann gediatn tanra Hindra hr hans bir mane v ngldn apriori hifz elsin. Sutradhara NAND adlanan xeyrxahlq dua- s oxuyub pyesin PRAROANA deyiln mzmunu danrd. Sutradhara vzifsini bitirdikdn sonra onu shnd sthapaki v digr iki aktyor vzlyirdi. Yenidn rqs balanrd. Rqs tamamlanan kimi nvb tamaann sujet xttin atrd. Sanskrit dramaturgiyasnda klassizm cryannda olduu kimi zaman, mkan v hrkt birgliyi gzlnilmirdi. Burada hadislr 10 il d tamamlana bilrdi. Lakin Natyaastraya gr bir prdnin olaylr 24 saata smalyd. Odur ki, dramaturqlar myyn vziyytlrd zaman sni surtd sxmaq vasitlrin l atrdlar. Qdim yunan teatr mdniyyti n Aristotelin Poetika sri ndirs, Natyaastra risalsi d hind teatr mdniyyti n el odur. Hindlilrin bu mtbr beinci vedasnda pyesdki dramatik faliyytin inkiaf 5 mrhly ayrlr: Arambha (balanc), Yatna (gclnm), Pratyaa (uur qazanlmasna mid), Niyatapti (irlilm), Qarbha (yaran), Vimara (bh) v Nirvahana (ntic). Hind sanskrit dramlarnda bu blgy uyun kild qhrmanlar da tiplr

_____________Milli Kitabxana_____________

65

zr qrupladrlr. Msln, sas qhrman ampluas, - nayakann, - drd nv var v hindoloq-teatrnas olmadan bunlar yadda saxlamaq ox tindir. Dram hind mdniyytind NATYA v RUPAKA szlril bildirilir. Natyaastra 10 rupaka nvnn tsnifatn verir. Dramn n yksk nv NATAKA hesab edilir. Burada prdlrin say bel on arasndadr. Sanskrit dramaturgiyasnn sas uurlar bu dram nv il baldr. Nataka mnaca el dram demkdir v onun sujeti mtlq kild nnvi olmaldr. Dramn bu nvnd ncl aparc rasalar qhrmanlq v sevgi rasalardr. Amma el saylrd ki, nataka nvnd yazlm pyesin ortasnda qmli rasa, axrnda is tcb rasas da ildil bilr. Nataka yksk ritorik sluba stnlk vern dram hesab olunur. Bu nv hmi musiqi, mahn v rqslrl mayt edilir. Dramlarn PRAKARANA adlanan nv haradasa nataka il eynidir. Prakarana hadis demkdir. Nataka qhrman kimi prakarana qhrmannn da xeyirxahl mtlqdir. Ona pyesd brhmn statusundan yksk drc verilmir, yni bu qhrmann tanr v ya sultan olmaq ixtiyar yoxdur. Prakaranada aparc rasa erotik rasadr. Grnr, Natyaastra risalsind dramlarn tsnifat siyahsna samavakara v dima nvlri ona gr dmdr ki, sma mdriki Bharatann yazd Amritann becrilmsi

_____________Milli Kitabxana_____________

66

v Tripurann yandrlmas adl pyeslr bu nvlr daha ox uyundur. Samavakarann mzmunu tanr v asurlarn mbarizsini iqlandrr. Burada qhrmanlq rasas stndr. Pyes prddn ibart olmal v personajlarn say 12-ni amamaldr. Dima da fsany syknn dram tipidir, personajlar tanrlar, yarmtanrlar v cinlrdir. Qzb burada ncl rasadr. Tssf ki, tarix dramn HAMRQA nvndn nmun saxlamamdr. hamriqa iki szdn ibartdir: iha v mriqa. ha izlmk, mriqa ceyran demkdir. Bu dramda shbt ilahi pri urunda aparlan mbarizdn gedir. nny gr ihamriqa 4 prd il mhdudladrlmalyd. Natyaastrann tsnifatna dm qalan 5 nv is birprdli pyeslrdir. Bhana pyes-monoloqdur. Burada bir aktyor itirak edir, znn v baqalarnn sevgi macralarndan danr. Bhana n erotik rasa sasdr. Prahasana nvn aid ediln pyeslrd komik rasa stndr. Onun qhrmanlar nkrlr, rahiblr, qulluqular, frldaqlar v fahilrdir. Bu nv dramlardan tr dava-dala, hay-ky, mbahis xarakterikdir. Vithi haradasa bhana v prahasanann qardr, mvzusu mitl laqdardr, bir, iki v ya aktyor

_____________Milli Kitabxana_____________

67

trfindn ifa olunur. Bu nvn aparc rasas erotik rasadr. Anki (hrfn kil, prd demkdir) sad insanlardan danan fsanlrl ilikili pyesdir, iki v ya snti trfindn oynanlr. Burada qss rasasnn rolu bykdr. Vyayoqa dramn son nvdr v gr bel demk caizs, qhrman tanr haqqnda tmtraql boydur. Burada qadnlar itiak etmirdilr. Ona gr vyayoqa erotik rasadan uzaq qar, qhrmanlq v qzb rasalarn is vacib bilir. Bu byk on nvl yana mlliflr UPARUPAKA adlanan daha 18 dram nvn xatrlayrlar. 18 uparupaka kiik nvlrdir: bu gn onlardan yalnz biri glib atb; natika, yni kiik nataka. Qalan 17 nvdn is he bir mlumat yoxdur. Bel tsnifatdan sonra biz Natyaastra risalsini tam minlikl dramn poetikas kimi d qlm ver bilrik.

_____________Milli Kitabxana_____________

68

6. Bhasa Sanskrit dramnn mhur pyes yazarlarndan biri d Bhasadr. Onu 13 pyesin mllifi hesab edirlr. slind bu pyeslrin he birind birbaa Bhasa adna tsadf olunmur. Lakin teatr sntinin tdqiqatlar rti kild trivandrum pyeslri adlandrlm dram srlrini Bhasaya mnsub bilirlr. Kalidasa Malyavika v Aqnimitra dramnda Bhasan z slfi kimi tantdrr. Bel ki, Bhasa dramn Natyaastra risalsind gstriln btn nvlrind zn snamdr. Onlarn srasnda 1 prdli pyesdn tutmu 7 prdli drama qdr istniln nv sr rast glmk mmkndr. Bu pyeslrdn 6-s, - Madhyavyayoqa, yni Ortancl qarda haqqnda vyayoqa, Dutaqhatothaa, yni Sfir Qhatothaa, Dutavakya, yni Sfirlik, Karnabhara, yni Karnann aqibti, Urubhanqa, yni Snm anaq smy, Panaratra, yni Be gec hindlilrin epik srvti Mahabharata sujetlrin, 2-si Pratimanataka, yni Heykl haqqnda nataka v Abhiekanataka, yni ahlq haqqnda nataka is mhur Ramayana motivlrin yazlmdr. Bir dram Balaarita Krina haqqnda mvcud fsandn bhs edir. Yauqandharann and v Xyala dalm Vasavadatta da folklor nmunlri zmnind yaranb. Burada hkmdar Udayana barsindki rvayt nzm kilirdi. Qalan 2 dram is tamam orijinal sujetlrdir: Avimaraka v arudatta. Bhasann yaad dvrn yuxar hddi V yzil gtrlr. Bu da tqribi bir rqmdir. Bzilris onu m.. I srin dramaturqu sayrlar. Hyat faktlar il bal elmd he bir dqiq tarixi mlumat olmayan Bhasann srlrini mtxssislr mzmuna gr epik v lirik pyeslr ayrrlar.

_____________Milli Kitabxana_____________ 7. Kalidasa

69

Bhasa kimi Kalidasa barsind d faktiki tarixi mlumat tapmaq tindir. Lakin Kalidasann hyat v yaradcl il bal bir sra fsanlr mvcuddur ki, onun xsiyytini mxtlif ynlrd tandr. Kalidasann hyat il ilikili fsanlrin yaranmasnn sl sbbkar dramaturqun ad olub: KALDASA. Kali yeralt dnyann qadn hkmdar, qarazl, qzbli tanrnn addr, dasa is qul demkdir. Rvaytlrin birind sylnilir ki, obanlar kastasna mnsub kasb bir aild kifir bir olan ua byyrd. Baqa bir fsany grs, bu hadis brhmnlr kastasnda ba vermidir. Uaq pltk, qaradrili, srsm bir olan idi. Onu xst bilib tdris n perspektivsiz sayan kahinlr cocuu mktbdn qovurlar. nki uaq he ny qadir deyildi v adi msllri bel yadda saxlamrd. Odur ki, btn dnyadan bezikmi incik uaq tanra Kalinin mbdin trif buyurur. Olan gecni mbdgahda keirir v Kaliy yalvarr ki, ya onun cann alsn, ya da ona al, idrak, yadda versin. Kalinin balaca cocua yaz glib onu z himaysin gtrcyini vd edir. Bu rtl ki, o, Kaliy sdaqtli qalb daima ibadtd bulunmaldr. Kali hqiqtn mcz yaradr: hmin bu gecdn sonra olan mriftli v sdaqtli bir bndy dnr, gzl grkm alr. Uan valideynlri v kahinlr bu mczni grb ona KALDASA ad qoymudular. Bu fsannin baqa variantlar da var. Amma bu rvaytlrin hams birlikd olduqca vacib bir mtlbi aydnladrr: Kalidasa adl v ya txllsl bir dramaturq ivaizmin aktist sektalarndan birinin zvi olub akti-Kaliy tapnmdr. Lakin btn bu mlumatlar iind yalnz bircciyi daha alabatan v hqiqt uyardr. Bu frziyyy sasn Kalidasa hind hkmdar andraqupta II Vikramadityann (IV-V y.) hakimiyyti dvrnd yaamdr.

_____________Milli Kitabxana_____________

70

Kalidasaya aid ediln 30 pyesdn ancaq 6-snda onun hqiqi mllifliyi tsdiq olunur: bunlar Malyavika v Aqnimitra, Kiilikl fth edilmi Urvai, akuntala v zk-lamt, Bulud-qasid, Raqhu nsli v Hrb tanrsnn doumu. Ara-sra lin fsli pyesini d bu siyahya lav edirlr. Dnya mdniyyti tarixind Kalidasaya hind eirinin Himalay deyirdilr. Onun n mhur sri akuntaladr ki, mxtlif lklrin shnlrind dflrl tamaaya qoyulub. 1789-cu ild Uilyam Cons trfindn ingilis- cy trcm edilib v bununla da hind dramaturgiyas Avropa teatrn fth etmy balayb. 1914-c ild is Moskva Kamera Teatrnn bdii rhbri A.Y.Tahirov bu sri* modern bir slubda shnlyir v teatr mhitind byk uur qazanr. Hind dbiyyat tarixind bel bir fikir dolar ki, sntlrin n gzli dram, dramlarn n gzlis akuntala pyesidir. Onun sujeti Mahabharatadan gtrlb. 7 prddn
__________________________________ *Qeyd: Rus dilind bu pyesin ad Sakuntala kimi sslndirilir, yni bu adn elmi dbiyyatda iki cr yazl mvcuddur.

ibartdir. Burada bir sevgi macras nql edilr. Birinci prdd Hasinapur hkmdar Duyanta ov ovlar, qu qular, ormanla at srb gedr v glib iki rahib rast olar. Onlarla shbtln Duyanta ceyran ovlamaqdan vaz ger, mbdgahda zahidlri ziyart etmk istr. Yolda bir yasmn baasnda aaclara su vern gnc qzla qarlaar. Onlardan birin, - nrgiz toxumlarndan da narn olan akuntalaya, - vurular. Sonra yrnr ki, akuntala mnzvi Kanvann gtrlm qzdr. V bu snada ona hkmdar Kosikann tarixsi danlar. Kosika ox nl bir insanm v istyirmi ki, ibadtlr yolu il, nfsini gdmk yolu il z batinini iqlatsn, nurlandrsn, ideala evrilsin. Bu zaman tanrlar grrlr ki, Kosika bu hvsl, bu chdl zn tkminldirs, tez bir vaxtda onlar keck. Odur ki, tanrlar yubanmadan apsarlarn n gzli

_____________Milli Kitabxana_____________

71

Menakan Kosikann yanna gndrirlr... v dnyaya akuntala glir. Bununla da Duyanta qzlarla xudafislir v z drgsin qaydr. kinci prd Duyanta il onun tlxyi Madhavyann dialoqudur. Hkmdar z iqamtgahna dnmlidir. Ancaq akuntaladan nec ayrlsn? Bu zaman eq tanrs onun kmyin atr. Kanva getdiyindn orman cin v eytanlarla dolub. Ona gr d Duyanta rahiblrin icazsil mbdgahda zn yer bulur. nc prdd is artq cinlr mlub olub geriy kilirlr. Ancaq akuntala qmgindir; nki o da Duyantaya aiqdir. gr beldirs, onlarn grmsin he bir mane yoxdur. Budur, akuntala hamildir. Hkmdar sevgilisin bir zk-mhr balayb orman trk etmi, akuntalann arxasnca z xidmtilrini gndrcyini bildirmidir. Amma Duyanta Kosikann qzn unutmudur. Buna bais Durvasa adl bir mnzvidir. Ona qar nzaktsizlik gstrdiyi n Durvasa akuntalan qarmdr. Duyanta zk-mhr grmyinc he nyi xatrlamayacaq. Odur ki, Duyanta Hasinapurda ixtialara son qoymaq n akuntalan xatrlamadan bu mczli diyar tlsik trk edr. Uzun mddt sevgilisinin geri dncyini gzlyn akuntala, nhayt ki, be yal olunu z il gtrb yola dzlr, glib Duyantann sarayna xar. Lakin o, ay qranda uan zn yuyarkn barmandak zy suya salb itirr. Duyanta arvad Hansapadikann gzl ssini dinls d, onun kefi ndns almr. O, dalndr, akuntalan tanmr, olunu qbul etmk istmir. Buna baxmayaraq akuntalan saray mtbxin i gtrrlr. Bir mddt apazxanada alan akuntala bir df balq tmizlrkn baln qarnndan z zyn tapar. Bununla da qmli bir sevgi hekayti n bir ovqatla tamamlanar: Duyantann yadda

_____________Milli Kitabxana_____________

72

zn qaydar; o, akuntalan v olunu barna basb qucaqlayar. zk mqdds bir ailnin yaranmasna sbb olar. Grndy kimi, Kalidasa pyesi dramn ihamriqa nvnd yazmdr.

_____________Milli Kitabxana_____________

73

8. Rabindranat Taqorun musiqili teatr

XIX yzil hind mdniyytinin n byk xsiyyti Rabindranat Taqordur. zeyir by Hacbyli XX sr Azrbaycan milli mdniyyti n kimdirs, Rabindranat Taqor da hind mdniyyti n odur. Mhz Taqorun faliyyti nticsind Avropa mdniyytil hind mdniyyti arasnda krp salnr. Taqor hindistann n universal zkas olub. O, hm bstkar, hm rssam, hm yaz, hm dramaturq, hm d rejissor v aktyor idi. Qaln romanlarn, oxsayl eirlrin v hekaylrin, pyeslrin, rsm srlrinin mllifi Rabindranat Taqor hind musiqili teatrnn yaradcsdr. Milli musiqi nnlrind trbiy alm Taqorun 18781880-c illrd Avropaya sfri onun musiqi qavraynn hdudlarn xeyli genilndirir. Taqor xsusil irland xalqnn folklor oxumalarna heyran qalr. Vtn dndkdn sonra tez bir zamanda 1881ci ilin fevralnda dahi Rabindranat Valmiki Dahisi (Valmiki-protibha) adl musiqili dramn shnlyir v seyrilrin ixtiyarna verir. Bu tarix baqa bir faktla da xarakterikdir: hind shnsind ilk qadn mhz 1881-ci il fevraln 26-snda grnmdr. Hmin gn Taqorun 12 yal qarda qz onun tamaasnda tanra Sarasvati rolunda x etmidir.

_____________Milli Kitabxana_____________

74

Valmiki dahisi dramnn sujeti nnvidir: Bilik v Snt himaydar tanra Sarasvati z ilahi qvvsil Valmikiy airlik dhas bx elyir. He bhsiz ki, sujet xttin Taqorun xsi hyatnn hadislri d tsir gstrmidir. Bel ki, Rabindranatn atas z olunu vkil siftind grmk istyirdi. Taqor doma atasnn arzusu leyhin gedrk btn mrn dbiyyata v snt hsr etmidir. Tbii ki, burada Valmiki dahisil analogiya qalmazdr. Buna baxmayaraq Valmiki dahisinin qhrman he d tanrnn frqlndirdiyi adam deyildi: o, adi lri insan idi. Bu srin sujeti fsan il realln srhddind qurulub. Valmikinin med azm qza yaz glir. Ancaq onun dostlar bu balaca qzcaz tanra Kaliy qurban gtirmk fikrinddirlr. Valmiki ikinci df d qzn hyatn xilas edir. Bu zaman pyes baqa bir motiv d daxil olur: qars alnm r yenic trdilmi gnahla vzlnir. Ovular ail ct yaratm iki a quu izlyirlr. Axr ki onlardan biri oxunu atb quu ldrr. Amma qtl bununla bitmir: mczli ox geriy qaydb ovunun zn mhv edir. Hr bir qtl bu hyatda czalanmaldr. Byk qss v r nifrt hissi Valmikini sl air evirir. sr hind nnvi teatr formalarna uyun kild vokal partiyalar zrind qurulmudur. Lakin Taqor burada yalnz bstkarlqla kifaytlnmmidir. O, pyesin musiqi kompozisiyasin hazrlayarkn bir aranjeman kimi d x etmidir. Bel ki,

_____________Milli Kitabxana_____________

75

Rabindranat Taqor Avropa xalqlarnn melodiyalarndan da bhrlnmi, onlar milli musiqi mdniyyti kontekstind yenidn ilyib sslndirmidir. lbtt ki, Taqorun milli mdniyyt bksind inqlabi faliyytinin mzini tkc Avropa mahnlarnn aranjeman tkil etmir. Taqor shnd musiqi obraznn yaradlmas prinsipini dyiir. O, xannd-vokal n hind nnvi musiqisinin nzrd tutduu improviz spektrini azaldb minimuma endirir. Taqorun musiqili teatrnda sas msl mllif fikrinin tamaaya dqiq atdrlmasdr. Musiqili dram yaradcln davam etdirn R.Taqor 1882-ci ild znn nvbti Facili ov (Kalmriqayya) pyesini sona yetirir. 1888-ci ild nc pyes Tsvvr oyunu (Mayyar khela) meydana glir. Taqor bu musiqili dramn Klkttnin akti samiti adlanan qadn klubunda shnlyir. Hnd mdniyytind Rabindranat Taqorun maarifilik faliyytinin misli-brabri yoxdur. O, 1901-ci ild antiniketon hrind bir eksperimental mktb ar. Dz 20 ildn sonra bu mktb Vivabharati universitetin evrilir. Bura Hindistann milli mdniyytlrinin yrnilmsi v yaylmas universitetidir. Universiteti eyni zamanda aram da adlandrrlar. Aram mqdds ocaq demkdir, hind mdniyytinin mqdds oca. Hind rqqaslq sntinin inkiafnda da Taqorun xidmtlri bykdr.

_____________Milli Kitabxana_____________

76

Rqs onun dramlarnda mayti statusu qazanr. Odur ki, Rabindranat Taqor daha ox Manipuri tipli yngl rqslr, rqslrin sintezin stnlk verrdi. Bir xoreoqraf kimi d Taqorun grdy ilr byk tarixi v elmi-praktiki hmiyyt ksb edir. XX srd Hindistann avropatipli teatr mhz Rabindranat Taqorun musiqili teatrndan impuls alb intiar edir. V ya: Avropa teatr Hindistana Rabindranat Taqorun musiqili teatr formasnda glib tkkl tapr v bu teatr znd hr iki mdniyytin leksik vahidlrini bir cdvld birldirmy sy gstrir.

_____________Milli Kitabxana_____________ II FSL YAPON TEATRI TARX

77

Yapon teatrnn tarixi, tannm dahi rqnas Nikolay Konradn fikrinc, mrhl-mrhl teatr janr il laqdar olub z xarakterini onlarn tbitind, hsnnd, xisltind eyhamladrm, obrazladrmdr. Qdim Nara (VIII-IX y.) dvr bu nisbi blgdn knarda qalr. Teatrnaslar Yapon teatrnn nnvi formalarnn inkiaf tarixini be mrhl zr payladrrlar. Bel ki, onlarn hr biri zn uyun teatr formas, teatr janr yaradb. NARA alarndan sonra balayan xronologiyada 1-ci dvr Yapon siyasi tarixinin XYAN (IX-XII y.) mrhlsidir, zatn kbar olanlarn yaay trzini, hakimiyytini v mdniyytini zd qapsayr. Qaqaku janr bu tarixi zamann trmsidir. Milli rqslr kklnmi musiqili tamaalara Yaponiyada QAQAKU deyirdilr. Sonrak srlrd qaqaku artq musiqi janr kimi tkkl tapacaq. Bu mqamlarda ilkin teatr formalar musiqi v rqs mstvisind gliirdi. Qaqaku yalnz kbar zadganlarn zvqn oxaya bilrdi. KAMAKURA (XIII-XIV y.) 2-ci dvrdr, Yaponiya tarixind feodalizmin tkkl alardr, zadganlarn sosial pillkndn arlmas mqamdr. Bu srlrd tmiz teatr janrlarnn bnvrsi myynlib formalar, dramatik mtnlr sujetli pyeslr klin dr. 3-c dvr yapon feodalizminin ikinci hddi MUROMAT v ya ASKAQA adlanr. Bu mrhl tarixin XIV-XVI yzillrini hat edir. Tarix shnsind yeni tipli zadganlar akara xr. Bunlar samuraylardr. Samuraylar Noh teatr janrnn qeyri-rsmi mlliflridir, bu janrn ideoloqlardr. Noh teatrnn yaranmas, tkkl v inkiaf Muromati mrhlsinin zaman hdudlarnda gerklir.

_____________Milli Kitabxana_____________

78

4-c mrhl, - TOKUQAVA (XVII-XIX y.), - yapon feodalizminin nc hddidir, Yaponiyann mdni hyatnda hrlilrin tbbsnn v mumi sosial kisinin artd bir vaxtdr. hr tacirlri, baqqallara v sntkarlara mnsubdur. Mhz Kabuki janr da onlarn zvqnn tcssmdr. Noh janr is nfuzdan dmkd olan samuraylarn dbdbli, tmtraql, mrasim xisltli ciddi ylncsidir. 5-ci mrhl yapon teatr mdniyytinin formalar il Avropa teatr nmunlrinin paralel kild, yan-yana yaad MEYC(DZ) (1868-1912) dvrdr. Bu, yapon teatr tarixinin keid v sintez mrhlsidir. Sanki zamann bu ksimind Avropa mdniyyt rnklril Yaponiyann milli teatr glnklri qarlab mxtlif eidli, maraql formalar v teatr oyunlar meydana gtirir, snt hadislri yaradr. 1912-ci ildn is yaponiyann siyast v mdniyyt tarixinin SYOVA mrhlsi balayr. Bu, artq Yaponiyada avropatipli teatrn tarixini znd qapsyr. XX srin 60-c illrind is htta U.ekspirin Kral Lir facisi Noh teatrnn shnsin adlayr v bu janr onu znmxsus bir kild, gr bel demk caizs, aranjemanedir. Tbii ki, he bir blg yapon teatr mdniyytinin btvlyn v inkiaf mnzrsini, inkiaf ahngini paralaya bilmz, qra bilmz. Yaponiyada Noh v Kabuki teatrlarna qdr C(DZ)US (cadugrlr mnasnda anlalr) adlanan tamaalar geni yaylmd. Cusi bir nv xalq tbabtisidir, ovsunudur. Haradasa onun Sibir amanlarna da oxarl var. Xyan mrhlsind bu cusilr Budda mbdgahnn xidmtilrin evrilirlr. Onlar adtn mbdgahlara gln zvvarlar ylndirirdilr. Sonralar bu cadugrlr Cusi-saruqaku

_____________Milli Kitabxana_____________

79

truppalarnda birlirlr. Bu mbdgah xidmtilrinin tamaalarna da cusi-saruqaku deyrdilr. Cusi-saruqakular Xyan dvrnn sonuna kimi yaayr v XIV yzild tamam aradan xr. Budda mbdgahnn qutsal xidmtilrinin (aktyorlarnn) oyunlarn tdricn sxdrm tamaalar ENNEN-NOH-MA (Uzun mrn rqslri kimi trcm edilir) adlanrd. Artq ennen-noh-mai tamaa-rqslrind Noh teatr n xarakterik saylan btn elementlr, - dialoq, xorun nmsi, mahn v rqs, - kifayt qdr glimidi. Nara v Kioto hrlrind v onlarn yaxnlnda yerln Kobucuki, Xoryuci v Xieycan mbdgahlarnda bu tamaalar geni mastab almd. Denqaku adlanan kinilik tamaalar da vaxt etibar il ennen-noh-mai v cusi-saruqakulardan vvl tkkl tapmdr. Sonradan denqaku torpaq v mhsuldarlq bayramlar il birbaa laqsini itirmi v mstqil teatr janr kimi formalamdr. Lakin tarix denqakularn tbitini dqiq myynldirmy imkan vermir. Bununla bel bir msl tam aydndr ki, yapon teatr mdniyyti bu teatr janrlarnn intiar tapd mstvid qrarlar.

_____________Milli Kitabxana_____________

80

1. Noh teatrnn yaranmas v tkkl Noh teatr (janr) yapon teatr mdniyytinin tarixind bir qrindir. Noh teatr Szn, Musiqi v Hrktin ideal birgliyini nmayi etdirn bir shn snti nvdr. Bu teatrn yaranma tarixil bal oxlu fsanlr mvcuddur. Bel deyirlr ki, NOH* teatrnn tkkl U(dz)cume adl rqs ilahsinin gn allah, sintoizmin qdrtli ana tanrs Amaterasu rfin arlm n stnd, tonqallar inda ifa etdiyi rqsl ilikilidir. Gya ki, saruqakular tanrlarn zamanndan mvcuddur, daha dorusu, tanrlarn oyunlar el saruqaku janrnn tkkl adr. Xalq arasnda da bu sayaq rvaytlr geni yaylb. Qdim Yaponiyann paytaxt Nara hrind Kasuqa adlandrlan sintoizm mbdgahnn nnd mhtm bir am aac ucalr. Rvayt bel nql eylyir ki, gya geclr knd camaat onun hndvrin yb tonqal inda gec misteriyalar gstrrlrmi. Ona gr d hesab olunur ki, Noh shnsinin arxa divarnda kilmi am aac el hmin am aacn bildirir. Divarn ad kaqami-ita (gzgl da) v qrim ota kaqami-noh ma (gzgl otaq) szlri d bu teatrn gn kultu il laqsini vurulayr. Bu fikri sylyrkn mtxssislr Yaponiyann qdim _________________________________________
*Qeyd:Yapon teatrnaslar ingilisc nr eltdirdikri tdqiqatlarnda teatrn adn Noh kimi yazrlar. Rus yaponnaslar is hmin sz qoa o hrfiyl yazb onu elc d tlffz edirlr. Tbii ki, biz burada birincilr stnlk verdik.

rvaytlr toplusu Koc(dz)iki dastanna saslanrlar. Yapon Noh teatrnn tarixind mstsna rolu olan sntilrdn biri Ceami (v ya S(dz)eami) byan edir ki, bu teatrn

_____________Milli Kitabxana_____________

81

(janrn) yaranma prinsiplri Hindistan v indn gtrlmdr. Mifologiya is Noh teatrnn mnbyini aktualladrr: 1) sintoizm; 2) buddizm; 3) in flsfi tlimlri. Tarixn yapon Noh teatrnn yaranmas, tkkl, formalamas v inkiaf byk mrhly sr. Birinci mrhl Kamakura (1192-1333) dvrdr ki, bu vaxt teatrn tkkl mstvisi, estetik bnvrsi myynldirilir. Muromati (1333-1573) mrhlsi Noh teatrnn yetkinlik adr. Tokuqava dvr (Momoyama v Edo mrhllri) is Noh teatrnn inkiafnda yeni meyllrin v estetik istiqamtlrin meydana glmsil xarakteriz olunur. Momoyama (1573-1614) v Edo (1603-1868) Noh teatrn tz himaydarlarn z zvqlrin uyun trzd yaatdqlar dvrlrdir. gr bel ifad etmk mmkns, bu alar Noh teatrnn inkiafnda modernizm mrhlsidir. Meyci (1868-1912) v Syova (1912-1945) dvrlris artq Noh teatr tarixind janrn bhrann drinlmsi v bu teatrn bir forma kimi muzeylmsi zamandr. Bu, Noh teatrnn mumi tarixinin ox qsa bir annotasiyasdr. Noh teatrnn bir janr kimi tkkl XIII-XIV yzillri hat edir. Yapon teatrnaslar sylyirlr ki, Noh teatrnn modelini saruqaku-xosi ad il tannan syyar himcim ustalar yaratmlar. SARUQAKU meymun rqsi demkdir, XOS - rahib. Yaponlar avropallarn bel trcmsil razlamrlar. Onlar deyirlr ki, birinci heroqlifin he bir mna yk yoxdur v qaku lav edilmi btn szlr buqaku, qaqaku, qakura btn vziyytlrd Orta alarn teatr formalarn nian verir. Saruqakular akrobatika, klounada, rqs, gzbalca v sairdn ibart tamaalr idi. Amma ara-sra saruqaku-xosid x edn aktyorlar fars shnlri d oynayrdlar.

_____________Milli Kitabxana_____________

82

Artq XIV srin yarsna doru Yaponiyada bir ne saruqaku-noh Noh truppalar faliyyt gstrirdi. Onlarn iind n mhuru Yusaki truppas saylrd. Hmin bu truppaya Kanyami Kiysuqu (1333-1384) rhbrlik edirdi. Kanyami Yaponiyann teatr mdniyyti tarixind bir reformator kimi tannr. O, Noh teatrnn tamaalrn dbi-bdii mtnlr zrind qurur v tam orijinal pyeslr mllifi kimi x edirdi. Ol sbbdn yapon teatrnaslar arasnda bu sayaq bir fikir gzir ki, Noh teatr bir snt hadissi kimi mhz Kanyaminin zndn balayr. Yni onun tkkl tarixind janrn nlrini aramaq bicadr. Kanyami Noh dramnn v yeni teatr estetikasnn yaradcsdr. Birinci df mhz Kanyaminin yaradcl alarnda teatr sntinin aparc metodu kimi MONOMANE (tqlid) tsdiqlnib. Kanyaminin yapon mdniyyti dnyasnda kifayt qdr tannan v seviln bir xsiyyt olmasna baxmayaraq onun trcmeyi-hal il bal mlumatlar hm azdr, hm d qrq-qrqdr. Bllidir ki, o, Yusaki truppas il kri hyat keirib, sonradan is Yamato yaltinin Kasuqa mbdgahnda xidmt etmy balayb. Mhz bu dvrd Kanyam Noh teatr estetikasnn vacib prinsiplrindn birini kf edir. Bu prinsip YUGEN adlanr. Bu sz yapon dilind mxfi mna, mxfi mahiyyt, gzgrnmyn cvhr, gizli gzllik demkdir. Yapon teatrnaslarnn gmanna gr 1367-68-ci illrd Kanyami saruqakularn strukturuna kuse-noh mai rqslrini daxil edir. Bu rqslr hmin dvrd yaman brk dbd imi. Kanyamiy qdr Noh dramlar yeksnq v srkli kouta ritmind oynanlb. Becid ritmli kuse-noh mai melodik rqslrinin kouta ritmil qaynayb qarmas Noh tamaalarna xsusi bir rvnq, cazibdarlq gtirib. Kanyaminin zamannda teatr rngarng bir hyat yaayrd: akyorlarn oxusu tamaalar

_____________Milli Kitabxana_____________

83

n pyeslr yazrdlar, mbdlrin nfin, zahidlrin xeyrin Kac(dz)in-Noh tamaalar oynayrdlar. XIV srd aq sma altnda gstriln Noh oyunlarnn seyrilri kndlilr, xrda samuraylar v hrlilr idilr. Getdikc Noh tamaalarnn sdas gn Asiqaka Yesimisuya (1358-1408) da atr. 1378ci ild gn Okina tamaas gstrilir v o, son drc xohallandndan Kanyaminin teatrn z xsi himaysin gtrr. Ceami yapon teatr tarixinin blk d bir nmrli xsiyytidir. Noh teatrnda sntkarlq zirvsi onun ad il baldr. Kanyaminin olu Ceami Motokiy (1363-1443) nclr atasnn truppasnda aktyor olub, 19 yandan is bu truppaya rhbrlik edib, 1399-cu ild saruqaku-noh Noh tamaalarnda n yax aktyor saylb, 1408-ci ild 45 yanda is z hrtinin zirvsin atb. Hmin ildc o, z himaydar gn Yesimisunu itirib v karyerasnn qrub alarn yaamaa balayb. Ceaminin iki olu olub: Motomasa shnni trk etdikdn sonra erkn lb, Motomasi is budda rahibliyini qbul edib. Htta Ceamini srgn d yollayblar, lakin tez d geri arblar. Btn bunlara baxmayaraq onun son illri haqqnda elmd he bir xbr yoxdur. Ancaq tarixin qeyri-rsmi faktlarndan biri d budur ki, Ceami Motokiy z atas Kanyami Kiysuqunu yapon mdniyytind hrt etibar il xeyli stlyib. Ceami 24 risald Noh teatrnn estetik saslarn ilyib hazrlamdr. Mhz onun yaradcl saysind Noh teatr tamam yeni bir mcrada inkiaf etmidir. Ceaminin dvrnd Noh dramlarnn tbitind dramatiklik azalr, rvaytvarilik is artr. Bu, gerkliyin flsfi-poetik drkil baldr. El buna gr d bir sra yapon teatrnaslar bu fikirddirlr ki, Ceami milli yapon dramaturgiyasnn inkiafna ngl trdib. Onlar Kanyaminin srlrini gekiteki keyko, yni dramatik

_____________Milli Kitabxana_____________

84

slubla laqlndirirlr. Ceamis mugen noteki keyko slubunda yazan mlliflr crgsin aid edilir. Yapon teatrnaslarnn fikrinc mugen noteki keyko slubu illyuzor-bdii slub kimi anlalmaldr. Sonralar Nobumitsu (1435-1516), Naqatosi (1488-1541) v Cempo (1454-1520) XV srd, Kito Siticyu (1585-1653), Okubo Naqayasu (?-1613) XVI-XVII yzillrd, Umevaka Minoru, Miyata Syiti, Komparu Xirosigi, Xosyo Kuro, Konqo Tadaiti Meyci dvrnd Noh teatrnn aparc aktyorlar olub bu janrn Yaponiyada inkiaf ynlrini myynldirmilr. Yaponiyada teatr mdniyytinin inkiaf hmi gnlrin, saray yanlarnn v htta imperatorun znn himaydarl v xeyriyiliyil bal olmudur. ks tqdird tarix Noh teatrn glck n qoruyub saxlaya bilmzdi. 1618-ci ildn balayaraq is hr bir daymy, yni yapon byi, knyaz, Noh teatrnn aktyorlarnn saxlanlmas n bir koku (150 kq yaxn), ylm mhsulun hr on min kokusundan, dmy mcbur edilmidilr. 1866-c ild is hkmt 226 aktyorun btn xrclrini z zrin gtrmd. Bu, Xosyo, Komparu, Konqo (khn Yusaki, Toxi, Sakato, Enmai mktblri sonradan bel adlandrld) mktblilrinin yetirmlri idilr. On- lar 1226 feodal himaysin verilmidilr v hr il tqribn 3493 koku pay alrdlar. Hr il gnn z 1580 xy (hr xy 70 kq hcmind nzrd tutulurdu) teatra dy hdiyy edirdi. Bundan baqa aktyorlar n pul mavinti d ayrlmd. El varl xslr d olurdu ki, onlar z xouna, z keflrin Noh teatrna xeyriyyilik edirdilr. Aktyorlara dyrli hdiyylr balamaq dbi d Yaponiyada geni yaylmd. Bir szl dvlt israrla alrd ki, aktyorlarn maddi vziyytini tnzimlsin. Bunun nticsi idi ki, aktyorlar ox tez bir zamanda byk srmay toplayb formal

_____________Milli Kitabxana_____________

85

kild samuraylar zmrsin mnsub olmaq hququ qazanrdlar. Lakin bu, he nyi dyi- mirdi. Aktyorlar ksrn samuraylardan dvltli v savadl olsalar da, sarayda onlarla adi nkrlr kimi davranrdlar. nsan lyaqtinin bu drcd itirilmsi Noh aktyorlarnn mnviyyatn pozurdu, onlar xlaqsz adamlara evirirdi. Tam ciddiyyti il mnvixlaqi dyrlrin gdks kimi x edn Tokuqava hkumti saruqaku kostyumlarndan, v bir d lbslrdn savay xsi mlaka malik olma aktyorlara yasaq edirdi. Aktyorlar z nsil pelrini dyi d bilmzdilr. Onlar mtlq z ail nnlrini qoruyub saxlamal idilr. Noh janrnn Tokuqava hkumtinin saray teatr elan etmsil laqdar bu teatr avtomatik surtd z seyri ktlsindn mhrum oldu. Bu hmin dvr idi ki, artq Bunraku v Kabuki janrlar camaat trfindn sevilib tqdir edilmidi. Lakin Noh teatrlarnn tamaalar bu dvrd d ara-sra aktyorlarn benefisi zaman geni seyri auditoriyasna gstrilirdi. 1615-1624-c illrdn etibarn Noh teatrnn pyeslri ap olunmaa balayr. Maraqls budur ki, Noh dramlar tkc mtalidn tr deyildi, onlar hm d avazla oxumaq mmkn idi. Utaibonlarn (Pyes n not v ya Avazl oxu n kitab), pyes partituralarnn, - nr etdirilmsi dramlarn brkdn zmzm olunmasna imkan verirdi. Odur ki, samuraylar v daymylr tez-tez zlrini Noh teatrnn aktyoru kimi snayrdlar. Pyeslrin zmzm edilmsindn onlar xsusi zvq alrdlar. Hkmt tamaalarda oynama daymylr qadaan ets d, buna o qdr d ciddi yanama lazm bilmmidi. gnlr, daymylr, samuraylar bu partituralar alb onlarn ifas il z evlrind mul olurdular. Noh dramlarnn nrin Edo dvrnd balanmd. lk lyazmalar Ceamiy mxsusdur v onlar azsayldr. n erkn

_____________Milli Kitabxana_____________

86

lyazma is 1427-ci il aiddir v pyes Matsura-noh Noh ad il tannr. Bu ilkin pyesd dialoq yoxdur v o, romandan, risaldn he n il frqlnmir. Utaibonlarn nri Noh pyeslrinin saxlanmas iind mhm rol oynamdr. Noh pyeslrinin ksriyyti Edo dvrnn nrlrindn biz glib atb. Bunlar yz dftr silsilsin aid pyeslrdir. Hmin dftrlrin hr birind yalnz bir dram sri olurdu ki, onlar da Genva (znd 1615-1624-c illri qapsyr) ilinin aprelind iq z grb. Yaponlar aprel uc(dz)uke deyirlr. Odur ki, 1620-ci ild ap edilmi yz dftr silsilsi Genva ucukibon adalanrd. Koyetsubon (1632) adl pyes toplusuna is 89 dftr ylmd. Bu nr nairin, - Xanyami Koyetsubunun (1558-1637) adn dayr. Hr iki toplu, tkc mzmununa gr yox, hm d kalliqrafik riftin gr nadir snt nmunsidir v artq Yaponiyann milli mdniyytinin srvti saylr. Yapon tarixinin Edo dvrnn mrhllri bir d onunla yadda qalandr ki, bu zamanlardan etibarn kgenlrin faktiki tarixi balayr. KGEN fars tipli balaca pyeslrdir. Bu pyeslri tamaa gn Noh dramlarnn arasnda zaman oynayrdlar. Adtn onlar glmli shnciklrdn ibart olurdu. O vaxtlar kgen n deyirdilr ki, kgen Noh janrnn sadldirilmi formasdr. 1660-c ild Kgenciklr adl ilk pyeslr toplusu apdan buraxlmdr. Bu pyeslri 50 kiik shncik d adlandrmaq mmkndr. Hcm ycamlna baxmayaraq yapon sntilri onlarla hmi byk msuliyytl davranmlar. gr bel demk caizs, kgen yapon milli zarafatnn v yumorunun zirvsidir. Ona gr kobudluq v lntranilik kygenlr n pis lamt saylrd. Bunun baqa bir sbbi d onda idi ki, hakim dairlrin nmayndlri kgen pyeslrini ox sevirdilr. Htta XVII srd kgen aktyorlar Komparu Noh teatr mktbinin nzdind 14 nsillik crsi olan z mktblrini yaradrlar. Baqa kgen

_____________Milli Kitabxana_____________

87

mktblri d (msln, Hacleylk) mhz Edo dvrnd formalar. Mhz bu mktbd kgen janrnn estetik kanonlar ilnib hazrlanr. Lakin hr bir raitd kygen pyeslri Noh tamaalarnn kmkisi, seyrilrin is qsamddtli ylncsi olaraq qalacaq. Bu, qrinlrdn bri beldir v bel d olacaq. Khn yyamlarda, daha dorusu, XII srd fars xisltli kiik tamaalar, yni glmli shnciklr, ennen tamaalar zaman gstrilrmidir. Kgen aktyorlar bard Ceaminin d qeydlri var. O, kgen aktyorlarn sl gl ustalar adlandrr. Lakin C(dz)eami bu aktyorlara bir xbrdarlq kimi yazr: Kgen aktyoru glmli olma bacard halda sarsaq v it rftar z sntin buraxmamaldr. Khn yyamlarda bel hesab edilirdi ki, hr df tamaa mddti boyunca be pyes, - Noh dram v iki kgen, - oynanlmaldr. Lakin Edo dvrnn Muromati mrhlsi bu kgenlri d z slubuna tabe eltdirdi, saray rivsind onlar ssqaladrd v bu shnciklrd yumor sanki donub qald.

_____________Milli Kitabxana_____________

88

2. Noh dramlarnn quruluu Noh dramnn nnvi, klassik modeli XVII-XVIII yzillrd z yetkin formasna atmdr. Muromati dvrndki Noh tamaalarnn mtnlri artq yazlrd v onlara Noh-xon deyilirdi, yni Noh kitab. Noh hm d mumildirici bir szdr, tamaann btn komponentlrinin birgliyini bildirmk ndr. Bu ifad tamaa mtlrin d aid edilirdi. Bel ki, o zaman bdii mtnin tamaadan knarda mvcudluu qbul olunmurdu. XIX srin sonuncu rbndn balayaraq Noh tamaa mtnlri YKK adlandrlr. Ykk nm v melodiya demkdir. Bu onu bildirir ki, shn n yazlm mtn xsusi tlffz v ifa qaydas tlb edir. Ancaq masir teatrnaslq ykk vzin Noh pyesi terminini iltmy stn sa-yr. Klassik Noh dramlarnda itiraklarn say minimaldr: 2 nfrdn 5 nfr qdr. Noh dramnn sas personaj, bel deyk d srin qhrman STE (ingilis dilli dbiyyatda bu sz ite kimi yazlr. Bu mqamda bizim fikrimizc rus mtxssislri orijinala daha yaxndrlar) adlanr. Hrnd sitey amplua da desk, dzgn sslnr. Amma mllif bu teatrn tdqiqatlar trfindn tsdiqlnmi nnni he d pozmaq istmir. Site personajdr ki var v bu szn mnas faliyyt adam kimi zlr. Bir dramda sitenin iki tzahr ola bilr: mayesite (nd faliyyt gstrn) v notisite (sonda faliyyt gstrn). Dramda ikinci personaj (amplua) vakidir, kncdki, byrd dayanan anlamlarna uyun glir. Vaki el bil tamaadr; o, kncd dayanb site il soru-sual aparmal v sonradan sbr v lyaqtl, diqqtl onun macrasn dinlmlidir. Adtn Noh dramlarnda c(dz)ure (yol yolda),

_____________Milli Kitabxana_____________

89

sitecure (qhrmann maytisi), tomo (dost), vakicure (vakinin maytisi), kokata (yeniyetm olan) kimi rollara da (amplualara da) rast dmk mmkndr. Bu sonuncu, uaqlarn shn tcrbsil laqdardr. nki Noh teatrnn estetik qanunlar mslht grr ki, cocuqlarn, hminin gn v imperatorlarn rollarn balaca olanlar ifa etsinlr. Dramn yegan vahid qhrman hmi fsanvi, ya da mifik xsiyytdir. O, tanr, mdrik qoca, radtli skr, gzl qadn, cin d ola bilr. Burada mllifin mqsdi, bdii hdfi qhrmann taleyidir. Pyes qhrmann taleyini btvlkd yox, yalnz fraqment klind iqlandrr. Bu fraqment adtn qhrmann taleyinin n hmiyytli, n dhtli v n qrib shifsidir. z d bu hadis (fraqment) seyrinin gz qarsnda oynanlmr, bir kemi kimi xatrlanr. Tamaalar is bu zaman ahidi olurlar ki, qhrman z hyatnn son drc mhm epizodunu nec drk edir. Bu mqam pyesd hr eydn vacibdir. Noh dramnda sjet hmi fvqlad vziyytdir v bu vziyyt qhrmann idrak szgcindn keirilib tqdim olunur. Odur ki, Noh pyeslri badan ayaa sjet-situasiyadr. Qrb dramaturgiyasndan bizim aldmz hadislr znciri burada yoxdur. ksrn pyesd ad bilinmyn personaj vaki ampluasnda tqdim olunan obrazdr. ox zaman vaki gzrgi rahibdir. O, yol gedrkn yerli adamlardan birin (site personajna) rast dr v onunla shbtlmy balayr. Bir qdr shbtldikdn sonra vaki anlayr ki, qarsndak xs tarixin kemi olaylarn gzl bilir. Bunun sbbini soruduqda site cavab verir ki, o, hmin tarixi hadisd itirak etmi qhrmann ruhudur. Bunu byan edn kimi qhrman lst gzdn itir. Gn batr v rahib dualar oxuyub, ayinlr yerin yetirir. Gec yaxnlaanda qhrmann ruhu tzdn peyda olur

_____________Milli Kitabxana_____________

90

v z kemi ziyytlrindn, arl yaantlarndan danr. Sonucda is site rahibdn xahi edir ki, onun iztirablardan qurtarmas n dualarn sayn artrsn. Nhayt, qhrman onun fvqlad zablarn simvolladran bir rqs ifa edir. Xorun ifasnda sslnn son nm is buddasaya nurlanmaya atmaq sadtin hsr olunur. Seyrinin gz qarsnda ba vern yegan real hadis site il vakinin grdr. Bundan lav Noh tamaalarnn sas personajlarndan biri d xordur: htta xoru itiraklarn siyahsna da daxil edirlr v buna adi hal kimi baxrlar. Yaponiyada xor ciutai adlanr. Ci sz burada bdii mtnin paras kimi anlalr. Utai is nm oxumaq demkdir. Shnd xor epik balancn tmsilisidir. Onun nmlri mumi sentensiyalardan ibartdir, qhrmann daxili monoloqudur, sitenin faliyytinin, gr bel demk mmkns, izahat vrqsidir, tbit lvhlrinin tsviridir. Dramda onun yeri v mtni son drc nmlidir. Noh dramlarnn personajlar iind ai (azri trkcsind aralq sznn bildirdiyi mnaya uyundur) daimi grnn fiqurlardan biridir. Ai kygen ampluasndan olan rollar xisltlidir. O, shny sitenin geyimini dyidiyi zaman xr v bu mddtd dramn hadissini guya ki yerli sakinin diliyl sad bir kild nql edir v ya pyesin qhrman il, ya da hadis mkan il bal fsanni seyrilr xatrladr. n qribsi v maraqls budur ki, ai n mtn he vd pyes yazlmr v onun yerin tqribn bu mzmunda remarka verilir: Ai personaj shnnin ortasna keir, ylir v pyesi adi danq dilind seyrilr sylyir. Noh dramlarnda gzgrnmz personajlardan biri d tbitdir. Yaponlara gr yalnz tbitin obraz insann yaantlarn, batini dnyasn, druni fikirlrini eyhamladrmaa,

_____________Milli Kitabxana_____________

91

rmzldirmy qabildir. Tbitin anbaan dyin hsnnd varln cvhri zhura glir. Bu, dnyaya Buddasaya baxn tcssmdr. He d tsadfi deyil ki, tam formalad bir mrhld, XIY-XY yzillrd Noh teatr dnyan Budda triqtinin ideoloqu, tbliats kimi x edirdi. Noh pyeslrind tbit hmi qhrmann ovqatnn, duyularnn klidir. Personajlarn zaman etibar il qsa mddt san mnasibti Noh dramlarnda aq sma altnda, tbit qoynunda gerklir. Noh teatrnda dekorasiya olmadndan tbitin, mkann tsviri personajlarn dialoqunda verilir. Obrazlarn shbti zaman aydnlaan mnzr bir qayda olaraq simvoldur. Bu mnada adi axar ay insan taleyini, tale dyiknliyini, Ay is srgrdan hyat bildirir. am aac hyat mhkmliyinin, mrdanliyin, qocalq alicnablnn rmzidir. Noh dramaturgiyasnda mkan he bir faliyytin gerkldiyi corafi raiti dqiqldirmir. Burada mkan hadislrin emosional atmosferini v dramn ideyasn aqlamaq mqsdini gdr. Mkan Noh dramnda hmi bdii obrazdr. Zaman mslsi d oxar yolla hll olunur. Konkret tarixi zaman Noh pyeslrind he vaxt gstrilmir. Zaman da personajlarn shbtindn aydnlar. Onlarn dialoqunda ilin myyn fslinin lamtlri sylnilir. Bu, tamaann duyusal atmosferi n ox mhmdr. Noh pyeslrind v tamaalarnda kemil indi arasnda dqiq srhdlr mvcuddur. Lakin bununla bel onlar ayrlmazdr, vahiddir, btvdr. Noh dramlarnn kompozisiyas kanonikdir. vvla, onu sylyk ki, bu kompozisiyada sas yeri monoloq tutur: dialoqun kisiys dbi mtnd ox azdr. Noh pyeslri monoloji xarakter dayr v onlar dioloji dramatiklikdn mhrumdurlar. Btn Noh dramlarnn, - ykklrin, strukturu eynitiplidir v bu struktur Kanyaminn z trfindn

_____________Milli Kitabxana_____________

92

myynldirilmidir. Ceamis pyeslrin strukturunu cy-xa-ky qodan klind qlibldirmidir. cy-xaky Noh dramlarnn ritmidir. Qodan is sujetin kompozisiya boyunca dzlm prinsipidir: qo be, dan is dyim (mrtb, mrhl) demkdir. Btn Noh dramlar nnvi olaraq bu kompozisiyada yazlr v bstlnir: 1 vakinin glii, onun zn tamaalara tqdim etmsi v faliyyt mkanna ynlmsi; 2 sitenin shnd peyda olmas v lirik monoloqu; 3 vakil sitenin qarlamas v onlarn dialoqu; 4 site il xorun monoloq-shbti: site z tarixsinin ilkin variantn danr; 5 sitenin shny yeni grkmd qayd v z tarixsinin sl hqiqtini nql etmsi. Qodan prinsipi musiqinin ritmik strukturu il uyunladrlr. 1-ci dan pyesin ritmik baxmdan n aram hisssidir, cy ritminddir. 2, 3 v 4-c danlar xa ritmind cryan edir. Mzmun etibar il onlar daha dramatik v mrkkbdir. Bu danlar zaman ox vaxt kuse-noh mai (balet-pantomima) rqslri ifa

_____________Milli Kitabxana_____________

93

olunur. 5-ci dan ky ritminddir v dramn srtl oynanlan parasdr. Bu parada adtn bir v ya iki rqs kompozisiyas seyrilr gstrilir. z-zlynd pyesin hr dnmi kiik bir dandr: yaponlar bel paralara sydan deyirlr. Sydan ilk nvbd melodiyann tbitin iardir v pyesd onun dyicyini mjdlmk ndr. Bir dramda kiik danlarn say 40-a yaxndr. Mlliflr kiik danlarla srbst kild davranrlar v bu, pyes myyn mnada orijinallq gtirir. Msln, pyesdki birinci dan, yni vakinin shny glii (z-zlynd kiik bir epizod) 4 kiik dandan (sydan) ibartdir: siday (tbbs), nanori (adn byan edilmsi), mitiyuki (vakinin yolu), ukicerifu (varid olma il bal mtn). Noh dramnn cvhri, enerji mrkzi sitedir. Burada qhrmanla sujet el bil bir-birinin iind riyib itir. Sanki site sujetin zdr, sujets sitedir. Odur ki, sas personajn, yni sitenin, xarakterindn asl olaraq dramlar, baqa szl desk, ykklr 5 istiqamt zr qrupladrlr: 1) sin; 2) nan; 3) ny; 4) ky; 5) ki. Sin tanrlar, nan kiilr, ny qadnlar, ky divanlr, ki cinlr haqqnda yazlm pyeslri eyhamladran adlardr. Bu dramlar yapon teatrnaslar trfindn ayr cr d tsnif olunur: 1 kami-noh mono (ilahi pyeslr)

_____________Milli Kitabxana_____________

94

2 syura-noh mono (dy ruhu haqqnda pyes) 3 katsuro-noh mono (parik n pyes) 4 dzatsu-noh mono (digr pyeslr) 5 kiri-noh mono (tamamlayc pyes) Tamaa rzind is dramlar aada gstrdiyimiz ardcllqla oynanlr v bu ardclln znd d cyxa-ky ritmi mtlqdir: 1. Tanr barsind pyes 2. Dy ruhu haqqnda pyes 3. Parikd oynanlan pyes 4. Digr pyeslr 5. Tamamlayc pyes. cy cy xa xa ky

Bu sruktur, demk olar ki, hmi gzlnilir. Gstriln pyeslr silsilsi daxilind personajlar da, rqslr d mxtlifdir. Nadir hallarda, tntnli gnlrd ibadt pyesi (ritual tmtra il alanm) Okina oynanla bilr. Noh repertuarnn bu n qdim sri kinilik kultu il bal magik rqslrdn ibartdir. Okina dramnn he bir sujet xtti yoxdur v cmi personaj trfindn ifa olunur: Okina mqdds cdaddr, Sencay bdi gncliyin, Sambasy is kiilik enerjisinin tmsilisidir. Onlarn mxtlif templrd ifa etdiklri rqslrin simvolik mnalar mvcud idi. Ceami dvrnd Sambasynn

_____________Milli Kitabxana_____________

95

tamaann sonundak rqsinin mnas Budda triqtin uyun trzd yozulurdu. Guya ki, birinci rqs Buddann zhur bdnini, yni BuddaHautaman, ikinci rqs Buddann frh bdnini (burada Dayniti sonsuz in Buddasdr), nc rqs Buddann kosmik bdnini eyhamladrrd. Birinci silsily aid pyeslr Noh teatrnda azlq tkil edir. kinci silsily daxil olan pyeslrin say is cmi 16-dr v onlardan dz 12-si Ceamiy mxsusdur. Bu dramlarn qhrmanlar Tayro v Minamoto crlrin mnsub igid fsanvi srkrdlrdir. Noh teatrnn repertuarnda xsusi kiy malik nc silsil pyeslri qadn sevgisindn danr. Bu sevgi msbt iarlidir v bir seyr ahngin kklnib. Drdnc silsilnin pyeslrind is qadnlar sevgi divanliy gtirib xarr. Bu dramlarn qhrman qadn da ola bilr, kinli, mkrli ruh da. Tamaa proqam tamamlayc pyesl sonuclanr. Adtn, sonuncu dramn sas personaj fvqltbii cin xisltli varlqdr. Bir qayda olaraq onlarn yazlma tarixi XYI-XYII yzillri znd qapsyr. Kgen is z xarakteri v strukturu etibar il Avropa komediyalarna daha yaxndr: burada obrazlar v vziyytlr trafaretdir. Hr pyesd klkbaz nkr Tarokacya, ktbeyin aa, mkrli arvad v maymaq rin itirak labddr. Kgend ba qhrman site, onun antoqonisti is ado adlanr. Sitey bzn omo da deyirlr. Bu pyeslr, sasn,

_____________Milli Kitabxana_____________

96

iki v ya drd aktyor trfindn oynanlr; el vaxt da olur ki, bir qrup aktyor kgen tamaalarnda x edir. Kgenlr d Noh dramlar kimi silsil ml gtirir:
1 vaki-kgen 2 daymy-kgen 3 symy-kgen 4 muko-kgen haqqnda) 5 onna-kgen 6 oni-yamabusi-kgen haqqnda) 7 catto-kgen haqqnda) 8 sy-kgen haqqnda) (tanr haqqnda) (iri feodal haqqnda) (xrda feodal haqqnda) (arvad evind yaayan r (qadn haqqnda) (cin v mnzvi rahib (korlar v zahidlr (mxtlif eirlr

Kgen yaponlarn milli gl mdniyytinin gzgsdr v bu statusda Noh tamaalarna bir yaraq, bir rvnq gtirir.

_____________Milli Kitabxana_____________

97

3. Noh tamaalar: shnnin quruluu sl Noh teatr hqiqtd nec olub, bunu demk tindir. nki hr bir dvr bu janrda z teatrn yaratmdr. Bu baxmdan biz yalnz Noh teatrnn masir variantndan dana bilrik. Noh teatrnn shnsi unikal bir snt sridir. Bu shn yapon inarndan dzldilir. Drdbucaql formasnda tamaa salonuna xan sas shn meydanasnn sahsi 36 kv. metr olub hasikaqari adlanan eyvan-dhliz vasitsil kor bucaq altnda qrim otana birlir. Tamaa salonu 300-500 miqdarnda adam tutur. Seyrilr shn planetinin trfindn, - ndn, pki v yandan, - ylirlr. Shn meydanas da, eyvan-dhliz d, yni shn kompleksi tam klind, dam altnda yerlir. Modern Noh janrna masirlrimiz Nohqaki-do deyirlr. Aktyorlar bu teatrda tabi adlanan a corablarda x edirlr. Shnnin dmsi yarm metr qdr seyri salonunun dmsindn hndrddir. Eyvan-dhlizin qars, shn mkannn tamaa salonuna daxil olan trfi xrda qum qarq qnbr zola il rtlmdr. Bu mini-ba yapon balq sntinin kanonlar zr sahmanlanr. Eyvan-dhlizin qarsnda cavan am aac kilir: lakin bu nazik cavan aaclar grntn rtmr. Bundan lav oyun meydanas v eyvan-dhliz mhccr alnb. Bu mhccrlrdn, ksrn, cinlrl bal pyeslrd istifad olunur. Aktyorlar bu zaman mhccrin stn xrlar, baxlarn diqqtl seyrilr zillyir v myyn fasil gtrb z bdnlrinin btn arl il dmnin zrin srayrlar. Bu, siteni seyrilr cin kimi tandan siqnaldr.

_____________Milli Kitabxana_____________

98

Dm d, kaqami-ita adlanan arxa divar da Noh teatrnda qhvyi rngin mxtlif qatlq nisbtlrind olur. Shny xmaq n iki yol var: birinci yol aktyoru kaqami-noh ma adlanan gzgl otaqdan (ona yal otaq da deyirlr) birbaa eyvan-dhliz xarr. Bu zaman shn fhlsi gzgl ota eyvan-dhlizdn ayran prdni uzun aacla qaldrr. Prd be rnglidir v ona, ya agemaku, ya da ki makugiri deyirlr. Gzgl otaqda aktyorlar geyinib maskalarn taxdqdan sonra myyn mddt gzg qarsnda ylib diqqtlrini cmldirirlr, bir yer toplayrlar. Onlarn bel davran haradasa meditasiyan xatrladr. Bu otaqda hminin sazndlr d z al altlrini kklyirlr: proses yaponca sirabe adlanr; ona gr ki, musiqiilrin bu sonuncu mqi seyrilri tamaann tezlikl balayacandan agah edir, daha dorusu, bu sirabe tamaa n siqnal funksiyasn yerin yetirir. Shny xmaq n ikinci yol sas oyun meydanasnn seyriy mnasibtd sa kncnd yerln alaq qapdr ki, onun da xsusi ad var: KRDO. Bu qap vasitsil koken (kgen ampluasndan olan ai personaj il qardrmayn), yni kmki personal, sazndlr v xor mnnilri shny daxil olurlar. Vaki personaj da bzn bu qapdan glir. Kiridonun arxasndan aktyorlarn qrim otaqlarnn sahsi balayr. Bu sahy Noh teatrnda qakuya deyilir. Onlar da z nvbsind iri

_____________Milli Kitabxana_____________

99

hytdn ken rtl dhliz vasitsil gzgl otaa bitiirlr. Bellikl, mhtm bir teatr kompleksi harmonik btv halna glir. Bu o demkdir ki, Noh teatr kompleksi bir memarlq musiqisi, bir memarlq harmoniyas iin gmdrlb. Shn, yni sas oyun meydanas, iki yer blnr: butay (n shn, seyri salo-nuna daxil olmu hiss) v ato(dz)ca (arxa shn). Shn kvadratnn arxa xttil eyvan-dhlizin n xttinin birldiyi mstvid sazndlr ylir; bel ki, shn divar il onlarn arasnda yarm metrlik msaf saxlanlr. Bu, shn mkannn geniliyi v drinliyi tssratn daha da gclndirir; llxsus, kvadrat meydanann arxa tili stnd sazndlr mskunlaanda: fleyta (fue(dz)ca) tamaaya mnasibtd sadan birincidir, sonra is tbililr glir. Noh teatrnda tbil nvndn istifad olunur: kotsucumi, otsucumi (ya da okava) v tayko. Orkestrin zvlrinin statik v ifadli fiquru shnd sanki canl prd ml gtirir. Bu rmzi prdnin (tbil ustalarnn) arxasnda eyvan-dhlizin shn il qovuduu xtt stnd koken ylir. Tamaada onlarn say iki d ola bilr. Onun yldiyi yer Noh teatrnda kokenca adlanr. Oyun daima onun nzartinddir. Kokenin mkan sanki eyvan-dhlizin davamdr v oradan he vaxt shn kimi istifad edilmir. Kokendn bir qdr nd v sada ai ampluasnda x edn aktyor ylir.

_____________Milli Kitabxana_____________

100

Bu yer eyvan-dhlizin razisidir v yaponca bu yer aica deyirlr. Shn planetinin btn nqtlrinin z ad v funksiyas var. Bzilri haqqnda mn artq mlumat vermim. Eyvan-dhlizdn kerkn Noh aktyorlar yalnz nqtd dura bilrlr. Bu nqtlr cavan am aaclar il iarlnir v ii-noh-matsu (birinci am), ni-noh-matsu (ikinci am), san-noh-matsu* (nc am) adlanr. Eyvan-dhliz, sasn, sitenin shny glii ndr. Amma el d olur ki, qhrman bu ______________________________________ *Qeyd: N.Q.Anarinann Yapon Noh teatr kitabnda bu krp
inarlar cs, xs v ks adlandrlb.

msafni tlsik, srrk keir. Bu zaman site z ilk szn shnnin nanorica nqtsind deyir. Sitebasira, okocen v nanorica nqtlri shnd sanki bucaq ml gtirirlr. Sitebasira sitenin diryidir, eyvan-dhlizin shny birldiyi yerd durur. Okocen tbililrin ndr, sitebasiraya paraleldir. Nanorica onlarn arasnda, lakin bir qdr qabaqdadr. Bundan lav site shnnin mrkzind d dayanmaq imkanna malikdir. Bu nqt sintyu, yni dzgn orta adlanr. Metsukebasira seyriy mnasibtd n sol dirkdir; diqqt diryidir. Shn n is smen-saki sz il bildirilir. (Smen-sakinin tn ortasnda aktyorlarn tamaa salonuna enmsindn tr pillli bir pillkn d qoyulub.) Bu nqtlr sitenin aktiv faliyyt mkandr. Site sintyu

_____________Milli Kitabxana_____________

101

nqtsind ya trpnmz ylir, nzrlrini (fikirlrini) metsukebasiraya ynldir, ya da rqs edir. Amma hr bir halda onun hrkt trayektoriyasnn vvli v sonu nanoricadr, yni adn byan edildiyi nqtdir. Vaki d zn nanorica nqtsind tamaalara tantdrr, sonra keib vakica nqtsind byr seyrilr sar ylir. Bura vakibasira diryinin lap yaxnlndadr. Sitebasira, metsukebasira, vakibasira v fuyebasira shn damnn drd diryidir. Metsukebasira v vakibasira n, sitebasira v fuyebasira is iki arxa dirkdir. Fuyebasira fleytann diryi saylr. Btn bunlar o demkdir ki, aktyor shnd istdiyi kimi hrkt ed bilmz. Shn meydanasnda 8-10 nfrdn ibart xorun yeri vakibasira il fuyebasirann arasnda bdilik myynlib. Xor he vd znn oturaq statik vziyytini dyi bilmz. Noh teatrnda xsusi iq effektlrindn d yararlanmrlar. Burada digr effektlr barsind d ox dnmrlr. Yalnz shnnin dmsi altndan boaz getdikc genilnn gil qazanalar nrdivan formal taxta duracaqlarn iin yerldirilib tamaann ss effektin xidmt edir. Aktyorlarn faliyytinin gerkldiyi sas oyun meydanas bel qazanalarn 7-si, eyvandhliz is 3- il thciz olunub. Bu qazanalar la rezonator rolunu oynayrlar. Tamaa boyu bu rezonatorlarn xidmti nticsind shn sanki sehrli, mistik sslr evciyin evrilir. Sitenin ynin geydiyi paltarn

_____________Milli Kitabxana_____________

102

azacq trpnii zaman ayrlan ss bel tamaann musiqi partiturasnn vacib hisssidir. Odur ki, hr hans artq bir hrkt, jest, davran tamaann sslr harmoniyasn pozmaa qabildir. Noh teatrnn shn quruluunda qrinlrdn bri he n dyimir. Nec ki bu forma Edo dvrnd mvcud idi, indi d eldir. Bu teatrn sas nn gdklri saylan aktyorlar da olduqca konservativdirlr. Bel ki, onlar htta gur iq saa biln projektorlarn xidmtindn d imtina etdilr v yalnz birthr neon lampalarnn teatrda mvcudluu il razladlar. Bu da sbbsiz deyil. nki Noh tamaalar ta qdim zamanlardan gndzlr gn inda, geclr is tonqal mlind, alov llrind oynanlmdr. Ona gr d adama el glir ki, dnyada bu shn mkanndan daha mistik bir mkan bulmaq tindir. Hrnd bu mqamda hind Kathakali teatr il Noh teatr arasnda myyn paralellr aparmaq mmkndr. Bu teatrlarn n qdimlri Yaponiya razisinin iki yerinddir. Onlardan biri tsukusima adasnn mbdgah shnsidir ki, 1568-ci ild ina edilib. Bu teatr dniz sahilind hndr da dayaqlar zrind qrarlab. Odur ki, qabarma vaxt su glib seyrilrin aya altna xr v dnizin ssi tamaann musiqi partiturasna daxil olur. Bunula da tbit snt maksimal drcd yaxnladrlr: dniz Noh tamaasnn qeyri-rsmi itiraksna v haradasa mxfi mnann, mistikann daycsna evrilir. kinci shn kompleksi Kioto hrind Nisi Xonqanci mbdind 1595-ci ild tikilib. Birinci shn daymy Mori Motonari, ikincisi Toyotomi Xideysinin srncam il ucaldlb. Bu shnlrd indi d tamaalar oynanlr.

_____________Milli Kitabxana_____________

103

4. Noh teatrnda geyimlr v lbslr Bir trtibat sistemi kimi Noh teatrnda dekorlardan istifad edilmir. lbslr d yalnz simvolik xarakter dayr. Noh teatrnda lbslr suyedoqu, yni shny xarlan lvazimat deyilir. Onlar adtn aktyorlarn zlri hazrlayr. lbslr ox yngl, ycam v sad olur. Shn lvazimat hr tamaa n mxsusi kild dzldilir. Aktyorlar shnd bu lbslrdn yalnz predmetin iarsi kimi faydalanrlar. Msln: olsun ki, shny nfis v sliqli kild ilnmi bir qayq gvdsi xarlsn. Mmkn ki, bu, bir-birin paralel trzd uzadlm ikic taxta il bildirilsin. Site bu taxtalar yer qoyub iind ylrs, demli, o, ayda qayqla zr. gr taxtadan knarda ayr adamlar da oturublarsa, bu qayqdak srniinlrin oxluunu nian verir. Noh teatrnda qaydadr, lbslr tamaa balamamdan nc shnnin bir kncn, ksrn kokenlr (kokenca nqtsin) dayand yer ylr. Noh teatrnda pintilik, diqqtsizlik mmknsz bir idir. Burada dm, geyimlr kirli ola bilmz. Htta kostyumun azacq qrmas bel yolverilmzdir. Gri srtli, dinamik rqslrdn sonra aktyorun ynindki paltar zilrs, v ya sa dzm (pariki) azacq pozularsa, koken hmnc tamaan dayandrr, sonra aktyora yaxnlar, ona lazm olan kmyi gstrir. Noh teatrnda znbil, sprg, qlnc, dola v digr predmetlrdn d istifad edilir. Burada rekvizit tedoqu, yni ld olan yalar (qlnc, kahin sas, oraq v s.) deyilir. Bellrindn biri, blk d n vacibi, YELPKDR. Noh dramlarnda v kgenlrd he bir rol yelpiksiz keinmir. Bu onunla baldr ki, yelpik yapon milli kostyumunun n nmli lavsidir v onun ayrlmaz atributudur. Mlumdur ki, hl XI yzild Yaponiyada bel bir adt olub: rahiblr v kbar

_____________Milli Kitabxana_____________

104

qadnlar bir-birilrin xsusi hrmt niansi olaraq yelpik gndriblr. Orta alar Yaponiyasnda estetlr z eirlrini yelpik zrin yazarmlar. Yapon milli mdniyytind yelpiklrin tntnsi onlarn Noh teatrnn bdii-estetik mstvisindki mvqeyil sonuclanr. Burada yelpiklrin nv aktyorlarn istifadsinddir. Birinci nv inli personajlarn llrind tutduqlar dyirmi, ylmayan, bklmyn yelpikdir: belsin yaponlar utiva deyirlr. Bu yelpiklr hm d shnd grnn cinlr verilir. Lakin cinlrin iltdiyi utivalarn dyirmi hisssi daha iri olur v onlar llklrdn hazrlanr. Noh aktyorlarnn n ox yararlandqlar yelpiklr tkey adlanr: onu asanlqla qatlayb amaq mmkndr. Tkey yaponlar trfindn icad edilmi yelpikdir. XIV-XVI srlrd inlilr bu yelpiklrdn bir zvq predmeti kimi bol-bol bhrlnirdilr. XII yzildn etibarn is rqqaslar bu yelpiklrdn rqs zaman faydalanmaa balayrlar. Bellikl, tkey Noh teatrnn shnsin d glib xr. Qara v aq rngli tkeylr 15 plastik llkdn ibart olur. Bu rnglr bambuk aac n xarakterik rnglrdir. Qara rngli yelpiklrdn qadn v kiilr, aq rnglilrdn is rahib v qocalar istifad edirlr. Hr bir dram sri sasnda hazrlanm tamaada konkret rngi v rsmi olan yelpiklr ilnilir. Busa yelpiyi simvola, iary, eyhama evirir. Nmun n gtrk qoca Okinann yelpiyini. Burada uzunmrllk, mdriklik v mhkmlik rmzi kimi hmi anaql baa, hacleylk v am aac tsvir olunur. Tanr yelpiklri simurq quunun v iklrin rsmil bzdilir. Qalib srkrdni tantmaqdan tr yelpik sthind am aacnn budaqlar arasndan qalxan Gn kilir. Dnizin comu dalalar stnd grnn Gns mlub srkrdni bildirir. iklr yklnmi araba kli

_____________Milli Kitabxana_____________

105

tsvirlnn yelpik gzl gnc qza mnsubdur. Divanlrin yelpiyind he vaxt qrmz rng olmur. Burada ksrn qzl fonda payz gllri verilir. Vaki personajnn, gr o, rahibdirs, yelpiyind srgrdan hyatn simvolu kimi buludlar hatsind Ay rsm edilir. Kgen yelpiklri ns he bir kanon yoxdur. slind kgenlr Noh tamaalarna msxr kimi dnlb. Odur ki, onlar Noh qhrmanlarnn yelpiklrindki tsvirlr glr, la edirlr. Msln, llrin qzl torpaq stnd iri a turp kli olan yelpik gtrb siteni, v htta nnnin zn bel msxry qoyurlar. Noh teatrnda nc tip yeniliklr sucimeori adlanr. Bu, mit yelpiyidir: onunla maskasz aktyorlar, xor itiraklar shny xrlar. Sucimeori yelpiklrind tsvir daima eynidir. Noh teatrnn Kance mktbind yelpik zrind fsnkar lallr, Xosy mktbind is betbqli qvrmsa buludlar rsm edilir. Kygen personajlarnn yelpiklri d mktblr gr frqlndirilir: Okura mktbi dumana brnm cavan am aaclar tsvirini, cumi mktbis qar dnciklril grkdrln mnzrni stn sayr. Yelpikl davranmaq xsusi sntkarlq v ustalq tlb edir. Noh rqsinin v pantomimasnn vacib elementi yelpikdir. Yelpik shn hrkrtinin, shn davrannn, pozann, jestin gzlliyini, plastikliyini v mnasn estetik trzd vurulamaq vasitsidir. Nec ki yazda myyn bir cmlnin hmiyytini vurulamaq n onun altndan qrmz xtt kilir, bax, elc d yelpik shnd aktyor davranndan, onun jestindn tr bu funksiyan yerin yetirir. Noh teatrnn aktyoru yelpiyin kmyil dnyann, tbitin klini canlandrmaa qadirdir. ygen aktyorunun lind is yelpik sake n fincan da ola

_____________Milli Kitabxana_____________

106

bilr, soyuq silaha da evrilr. Noh teatrnn shnsi kpnk kimi gzl yelpiklrin rngarng oyunlarnn sltntidir. Maska taxm site personajnn ynind olan kostyum da sl snt sridir. Noh teatrnda geyimlr lvan rngli, bahal paralardan tikilir. Kostyum rnglri irisind a, qrmz, qhvyi, sar-qhvyi, qrmz-qhvyi, tnd gy stndr. A v qrmzdan alicnab rng timsalnda tanrlarn, saray yanlarnn v gzllrin kostyum- larnda istifad edilir. Rnglrin mxtlif nisbti qhrmann xarakteri haqqnda seyrini lav olaraq mlumatlandrr. A kimono v qrmz kmr tanrn nian verir: o, tz enerji v gc tssrat oyatmaldr. Gzl xanmlarn geydiyi kimonolarda qrmz rngin mvcudluu mtlqdir. Qoca qadnlarn geyimind is qrmz olmur. Kii v qadn kostyumlarnn elementlri Noh teatrnda bir-birindn frqlnmir v hr df onlardan faydalanb yeni variasiyalar yaratmaq mmkndr. Msln, tyken adlanan kostyum stnd iri gl bzklri kilmi ipk paradan hazrlanr, qzl v gm saplarla tikilir. Bu paltarda rqqas qadnlar x edir. Bel kimono okuti adlanan ipk alvar-tumanla geyildikd rqqasni yox, hrbini, dyn tantdrr. Micuqoromo (uzunqollu, xirq grkmli libas) deyiln lbbad-yapncn hm kiilr, hm d qadnlar geyinir. Bu, syaht v i paltardr. gr micuqoromonu qadn geyinibs v lind bambuk aacnn budan tutubsa, bu, yollarda srgrdan gzn ruhi xstdir. gr micuqoromo iyinlrdn yuxar ylbsa, bu o demkdir ki, personaj ciddi kild il muldur. Noh personajlarnn geyimlrinin bildirdiyi simvolik mnalar hddindn artq drcd oxdur. Bu teatrda htta adi yaxalqlar bel iardir. Latn V hrfi formasnda olub ax dayanan lvan yaxalqlara yaponlar eri deyirlr. Alicnab personajlar hmi a rngli erilrd olurlar. ahzad v tanrlarn yaxalqlar da adr. Aq mavi

_____________Milli Kitabxana_____________

107

erini srsm qadnlar v vaki personajlar dayr. Qhvyi rngli yaxalq rahib v qocalara mxsusdur. Gy eri qzbli tanrlarn, hrbilrin v cinlrin geyimlrind olur. Noh teatrnda sitenin kostyumu hmi z rvnqil seilir. Bu personaj ifa edn aktyor st-st bir ne kimono geyinir v axrda ar mahud paradan hazrlanm paltar-lbbadni iynindn arr. Sitenin geyimi bir qayda olaraq bahal, ax paralardan biilir. Onun paltarnn zrind hmi zrif saplarla kpnk, susuki budaqlar, byk banan yarpaqlar formasnda tikmlr ilnir. Vaki personajlarnn geyimi bir qdr saddir, lakin gzllik, zvq baxmndan onlar he d site paltarlarndan geri qalmr. Nkrlrin kostyumlar adtn yal, aq v tnd yal rngd olur. Masir yapon Noh teatrnda 94 kostyum nv mlumdur. Bu kostyumlar aktyorlarn dyrli srvtidir: onlar nsildn nsl fxr v qrur hissil trlr. ada dvrmzd d onlar khn nmunlr uyun trzd tikilir. Kanyami v Ceami zamannda kostyumlar ox sad olurdu. Sonradan is onlar tdricn zadganlarn, ruhanilrin v hrbilrin mit geyimlrin oxamaa balad. Bu, Noh teatrnn kbarlamas v kbar tbqnin zvqnn mdniyytd hakim mvqe tutmas il bal idi. XV srdn is zadganlar arasnda aktyorlara z bahal paltarlarn hdiyy kimi vermk nnsi db mindi. Noh teatrnn muzey eksponat kimi qoruyub indiycn saxlanlm n qdim kostyumlar gn v zadgnlar iarlyn geyimlrdir. Kance mktbind bir vaxtlar gn Ysimasann tamaa zaman ynindn xarb aktyora balad xappi (tnd yal rngli eleqant jaket) masir dvrmzdk glib atmdr v nnnin Ortaa yapon mdniyytind qdrinc glidiyini grkdrr.

_____________Milli Kitabxana_____________ 5. Noh teatrnn maskalar

108

MASKA Noh teatrnn energetik nvsidir. Tsadfi deyil ki, bu teatr btn dnya mdniyyti maska teatr kimi tanyr. Noh teatrnn maskalar MASKA-AMPLUA qismind tsnif olunur v 5 qrupa ayrlr: 1) qoca maskalar; 2) kii maskalar; 3) qadn maskalar; 4) tanr, ruh, cin maskalar; 5) xsusi personajlar n hazrlanm maskalar. Bu gn Noh teatrnda 86 adda maska mlumdur. Hr aktyorun adtn bir ne maskas olur. Pyes n sediyi maskadan asl kild aktyor z personajnn xarakterini bu v ya digr trzd yozub mnalandrr. Bu teatrda maska niqab xarakteri damr. O, qhrmann mzinin, mahiyytinin, i mnasnn ifadisidir. Maska personajn kizi deyil, hqiqtidir, hqiqi zdr, yugen deyiln mxfi ideyan, mnan, ruhun gizlinlrini yanildirn eyhamdr. Noh maskalarn hmi parikl birg taxrlar. parik nv var: katsura, tare v kasira. Katsura qadn maskalar ndr, qsa parikdir, qulaqlarn stn v boynu yaxala qdr rtr. Tare tanrlarn geyindiyi parikdir. Bu parikd oynayan aktyorlar balarna mtlq lyapa v ya tac qoyurlar. Kasira pariki dmy kimi uzanan sa dzmdr. Qara kasira kiilr, qrmz cinlr, a is qocalardan trdr. Parik enli, dekorativ, sslmlrl ilnmi lent vasitsil qafaya brkidilir. Yapon mdniyytind bir sra yalar kimi Noh maskalar da ecazkar, mistik qvvnin daycs saylrlar. Bu da Yaponiyada znmxsus bir inancdr. Noh aktyoru he vaxt yer dm teatr maskasnn stndn adlayb kemz. Bu teatrda maskalar mqdds btlr qismind qorunub saxlanlr. Aktyorlar maskaya, maska ustasna, onun xatirsin daima byk hrmt v ehtiramla yanarlar. Htta Yaponiyada

_____________Milli Kitabxana_____________

109

cansz taxta maskalara ad vermk dbi d mvcud olmudur. Bu maskalar ksrn onlar dztmi ustad sntkarlarn rfin adlandrlard. Ms., c(dz)o-onna qadn maskas onu ktkdn ovub xarm Coami adl ustann ismil baldr. Yaponiyada Edo dvrndk tannan maskalar xommen, yni hqiqi, adlandrlmdr. Bundan sonra yaradlm maskalara is utsusi, yni surt maskalar deyirlr. Noh teatrnn maskalarnn sl fxredilsi bir tarixi var. Dzdr, hkkak (oyucu) pesi Yaponiyada yalnz XVII yzild meydana glmidir. Yapon Noh maskalarnn tarixinin dvrldirilmsin sasns ilk maskalar, guya ki, tanrlar trfindn dzldilib. stlik hl deyirlr ki, bu maskalar VI srd yaam imperator Cyoqu Taysinin z linin iidir. Bu, Noh maska tarixinin mifoloji mrhlsidir. Amma fakt bundan ibart ki, Noh teatrndan nc YIII srd Yaponiyada z iklnm alarn yaayan giqaku sntind (Budda mbdltind oynanlan misteriya nvdr) d maskalardan istifad edilmidir. Hrnd mtxssislr onlar tmiz yapon maskalar bilmirlr. Amma btn bunlar birbaa kild Noh maskalar il balamaq professional sritsizlikdir. nki maskalar he Noh teatrnn eksperimenti d deyil: onlar bu teatrn yaran formasnn ayrlmaz hisssidir. Yapon teatrnasl X-XV yzillrin Noh maska ustalarndan 10 nfrin adn dqiq bilir: Nikko, Miroku, Yasya, Bunce, Tatsuyemon, Syakucuru, Ximi, Eti, Kousi, Tokuvaka. Tarix yalnz bu 10 ustann hazrladqlar maskalar haqqnda mlumatldr. Gman olunur ki, bu dvr sntkarlar maskalara lm xslrin z cizgilrini hkk edirmilr. Bu versiya daha ox rahib-usta Ximinin ad il laqdardr. XVI sr cmi 6 hkkakn adn aqlayr: Coami, Synvaka, Tiqusa, Fukurai, Xurai v Sankobo. XVII yzildn etibarn is sntin bu sahsind ixtisaslam aillr nsilbnsil

_____________Milli Kitabxana_____________

110

faliyyt gstrirlr. Bu istiqamtd n mhur ad Eticen ailsin mnsubdur. Maska dzltmk Yaponiyada, tbii ki, xsusi bir snt hesab olunur. Bu snt xrda detallarna qdr pe dbiyyatnda iqlandrlr. Maska yapon inar xinokidn ovulub xarlr. nki bu aac olduqca yngl v yumaqdr: asanlqla yonulur. Xinoki rnglri d zn yax hopdurur. Maska n ideal material yalnz Kiso aynn vadisind bitn inarlar saylr. Aac ksildikdn sonra 10-12 il mddtind alanb lazmi vziyyt gtirilir. vvlc 5-6 il ayn yatanda su iind saxlanlr v bir o qdr d tbii sulla qurudulur. Bununla aac tam tmizlnir v ox davaml olur. nc qurudulmu ktkdn maska enind dyirmi bir tbq qoparlr. n sas i bu ktk parasnn stnd aparlr: usta alnn, yanaqlarn, azn v buxan yerlrini tqribi kild myynldirir, artq hisslri balaca kic v baqla yonub gtrr. Sonra o, qaqvari iskn il maskann iini qarpz kimi oyur. Axrda maska z v arxa trfdn layiqinc hamarlanr, laklanr. Nvbti mrhl rnglnm prosesidir. Birinci olaraq maskann zn 15 qatdan ibart rng astar kilir. Astarn trkibi dniz balqqulalarndan hazrlanr. Onun kmyil aacn tbii rng fonu itirilir. Bu astar slind he d rng deyil, haradasa syq xmir kimi bir eydir. Maska n rng is xrda dnli tbairdn dzldilir. Bu rng maskaya be df vurulur. Rnglnm ideal vziyyt gtirilib qurtararkn maska his tutulur ki, onun grkmind bir qdimilik (kosyku) peyda olsun. Maskan his verdikdn sonra ona z cizgilri kilir. Birinci olaraq qrmz rngl dodaqlar, qara srm il gzlr rnglnir. Gzlrin rnglnmsind d qrmz rngdn istifad edilir. Nhayt, qalar qoyulur. in n tin v msuliyytli mqam salarn maska zrind kilmsidir. Bundan tr usta nfsini saxlayb iri

_____________Milli Kitabxana_____________

111

topal fra il sa bir dfy maskaya oturtmaldr. San km-ksirlri axrdan-axra nazik fra il dzldilir. Usta bu vaxt qara tudan faydalanr. Bu mliyyat yalnz kii maskalar ndr. Qadn maskalarna kilmi sa grk olmur. 21.1x13.6x6.8 sm. llrind (kii maskalar bundan da kiikdir) olan maskalar adi insan siftini rtmy bs etmir. Bu da birbaa kild Yaponiyann estetik mdniyytind qbul olunmu gzllik parametrlrin syknir. Yapon estetik mdniyytinin nnlrin gr kbar insann cssli bdnind balaca qafa olmaldr. Qadnn hndr geni aln is onun sl-ncabtinin bildiricisidir. Odur ki, yapon qadnlar makiyaj zaman z hqiqi qalarn trtmiz yolub onlar alnn n yuxar hisssindn kirdilr. Ona gr d Noh qadn maskalarnda qalar hmi yuxardan qoyulurdu. He d bs deyil ki, btn dnya Noh teatrn yaponlarn milli tarixi dblrinin v estetik nnlrinin saxlanc yeri kimi dyrlndirir. Maska yalnz site personajndan trdr. Nadir hallarda cure rollarnn ifalar da maska geyinirlr. Vakinin maskas olmur: tamaa vaxt onun z xsi z donuqlab, ifadsizlib maskaya evrilmlidir. Xor zvlrinin, kokenin v sazndlrin zlri d he bir emosiya grkdrmmlidir, yni bir nv maska olmaldr. Maska personajn daxili ovqatnn aynasdr: o, aktyora shn obrazn yaratmaa

_____________Milli Kitabxana_____________

112

kmk edir. Ona gr d aktyor yksk snti pekarlna yiylnmlidir ki, maskadan z mqsdlri n istifad ed bilsin. Noh aktyorundan tr n tin msl maskaya, gr bel demk caizs, can vermkdir, onu diriltmkdir. Qadn maskalar il davranman ngli daha bykdr. Bunun da balca sbbi odur ki, qadn maskalarnn z cizgilri, sift ifadlri dqiq, konkret he n bildirmir: onlarn znd hmi qeyri-myyn yarmifad var. Mmkn deyil ki, deysn, bu maska emosional grginlik, yoxsa ruhi sakitlik ovqatn tcssm etdirir. Artq burada hr ey aktyorun sritsindn, mhartindn, bacarq v intuisiyasndan asldr. Ban azacq trpnii, iq oynamas maskann ifadsini hmnc dyidirir. Ba aa salanda maskann z klglnir v el tssrat yaranr ki, bu, qmli adamdr v ya dnclidir. Aktyor ban dik tutduqda is maska btvlkd iqlanr v adlq, sevinc, xobxtlik bildirir. Takagi-Noh, yni tonqal llrind oynanlan Noh tamaalar, zamannda bu effektin bdii-emosional tsiri daha gcl olurdu. Noh teatrnda maska il davranman z artq bir ustalqdr. Hr aktyor bunu asanlqla ld ed bilmir. vvlc mumi qanunlar mnimsnilmlidir. Tamaa zaman eybcr grnmmkdn tr aktyor srt hrktlr yol vermmlidir. Maska z kip oturmaldr. Onu taxmamdan nc aktyorlar zlrin yumaq kaza bklm it para yapdrrlar. Bu

_____________Milli Kitabxana_____________

113

para tri, nmiliyi zn hopdurur. Sonra maska z iplr vasitsil tarm dartlb brkidilir. ks tqdird aktyor he n grmyck. nki maskadak gz dliklri ox ycamdr. Maska geymi aktyor yalnz son crglrd ylmi seyrilr qrupunu grr. Ayaqlarnn altna is aktyor maskann burun dliklrindn baxr. Noh teatrnda gnc aktyorlardan birinci bu tlb olunur ki, onlar shnd ab kims v ya nys toxunmasnlar. Noh teatrnda aktyorun shn duyumu tqribn dnyann korlar trfindn qavranlmasn xatrladr. Paradoksal haldr ki, kor personajlarn gz bbklri n saxlanlan dliklr daha bykdr. Maska Noh teatrnda hm d aktyorun bir snti kimi kediyi inkiaf yolunun gstricisidir, eyhamdr. Bel ki, 20 yanadk aktyorlar yalnz gnc dy v qzlarn rollarn oynaya bilrlr. 30 yandan etibarn onlara tanr, cin v aln itirmi qadnlarn obrazlar taprlr. 60 yandan is aktyorlara cavanlnda hddn ziyad gzl olmu qadnlarn rollarn qoca maskasnda tqdim etmk imkan verilir. Ona gr Noh teatrnda maska aktyor kamilliyinin niansidir. El bu sbbdn d 6 yal uaa birinci df simvolik olaraq teatrn Okina adlanan n qdim qoca maskasn geyindirilr: bel hesab edilir ki, bu, hmin cocuun Noh dnyasna ald mhrmlik vsiqsidir. Aktyorun maskaya mnasibti mqddsdir. Tamaaqaba aktyor maskann stn

_____________Milli Kitabxana_____________

114

duz v dy spir, z is sake iir. Bu bir nv onun snti qsldr. Yalnz bu ayindn sonra aktyor maskan zn taxr v uzun mddt skut iind gzgy baxa-baxa dayanb durur. Bu zaman aktyor sanki z il, z frdiyytil vidalar v daxiln personajla eynilir. Odur ki, Noh teatrnn tamaas hr bir vaxt insan ruhunun misteriyasdr. Kgen maskalar is ox azdr v onlar 4 sas kateqoriyada cmlir: tanrlar, ruhlar, insanlar v heyvanlar. ksrn kgen deyiln fars shnciklri maskasz ifa olunur. iirtm kgen maskalarnn xarakterik cizgisidir. Htta fiziki eybcrlik v qddarlq bel kgen maskalarnn grnnd gl dourur. Adtn aktyor kgen tamaalarnda qadnlar gstrmk n maskadan faydalanmr. Yalnz ailsind bdbxt rlrin arvadlar oto adlanan irkin bir maska geyinirlr. Yastlanm burun, donuz yanaqlar, meymun aln, sallanm buxaq bu maskalar ox glnc elyir. Oci, yni Baba maskas mnn pozun qocalar laa qoymaqdan trdr.

_____________Milli Kitabxana_____________

115

6. Shn davran, rqs v musiqi Noh teatrnda rolun rsmi, rqs, musiqi, nm, danq trzi vvlcdn kanon-qlib, partitura klind mvcuddur. Oyun texnikas Noh teatrnda stiliz edilmi rqs-pantomima kimi baa dlr. Shn davran btvlkd 250 sad hrktlr toplusundan ibart kata (forma, model) sistemin saslanr. Yapon Noh teatrnda aktyora, ilk nvbd, yerimyi yrdirlr. Bu xsusi bir yeridir, haradasa baletvaridir. nc daban dm il srdrlr, sonra pnc shn planetin ya brkdn rplr, ya da ehmalca, sakitc qoyulur. Noh teatrnda hr bir hrktin simvolik mnas var. Msln, siori adlanan silsil jestlr kdr v yaxud gz yalar bildirir: bu zaman yelpik qatlanb az aa tulanr, sa v sol (mktbin nnsil bal) ovuc astaca z yaxnladrlb gzlr fvqnd saxlanlr, baxlarsa yer dikilir. Noh teatrnda qm, qss, bdbin ovqat bel ifad olunur. Cukinohki jestlr silsilsi Ay seyrin dayanm bir yolunu tantdrr. Bu zaman aktyor aq yelpiyi sol iynin toxundurur, zn saa evirib nsini azacq yuxar qaldrr: gya ki, sa iyni stndn smaya baxr. Shnd ara-sra real, hyati jest v pozalar da grnr. Tzim, hadt jesti gerklikd olduu kimidir. Lakin onlar da z ifa manerasna gr simvolik jestlrdn seilmir. Shn dmsin vurulan adi ayaq zrbsi bel mtndn asl kild hm qzb, hm d sevinc tzahr ola bilr. Noh teatrnda rolun plastik rsmi he vd obrazn xarakteril bal olmur. Aktyor Noh teatrnn oyun meydanasnda hmi ovqatlar mnzrsini srgilyir. Burada konkretlik hr zaman maksimal mumildirmlr

_____________Milli Kitabxana_____________

116

vasitsil ifad edilir. Noh tamaalarnn bzyi saylan rqslrin hmiyyti d bu baxmdan son drc bykdr. Be pyes silsilsinin hr biri n myyn rqslr bksi mvcuddur. Birinci silsilnin rqslri bunlardr: kami-noh mai (cavan tanr rqsi), sinno-c-noh mai (qoca grkmind grnn tanrnn olduqca yava rqsi), tyu-noh mai (sma prisinin rqsi), xataraki (qorxmaz v qzbli tanrnn rqspantomimas), qaku (eqzotik tanrnn rqsi), sisi-mai (ir rqsi) v kaqura (sintoist mbdind oynanlan misteriya rqsi). Ikinci silsild bir rqs var: kakeri. Qsa v enerjili bu rqs-pantomima dynn lm mqamnda v chnnmd kdiyi iztirablar grkdrr. nc silsil n zrif v n yava c-noh mai rqsi ndr. Drdnc silsild rqslr mxtlifdir: tyu-noh mai, kakeri, inori (ruhlar v cinlri ram edn qzn rqs). Beinci silsil pyeslrind is he bir xsusi ad olmayan dinamik ky-noh mai pantomima rqsi ifa olunur. Coun sambysi rqsi d bu silsilnin dramlarna aiddir. Btn rqslr iind n mrkkblri cinlr mxsusdur. nki bu rqslr srtli frlanc hrktlrindn v hndr tullanlardan ibartdir. Ancaq htta burada da statika (pauzapoza) v davran tmkini rqsin estetik gzlliyinin vacib elementidir. Bu rqslr zaman aktyorun bir nmrli mqsdi hadisnin misteriya atmosferini grkdrmkdir. Bel mqamlarda aktyor sanki mediumun (fal, baxc, ovsunu) trans, ekstaz yaantlar iind bulunduu kimi rftar etmlidir. Yalnz bu cr vziyytd yugenin bdii tcssm ba ver bilr. Noh aktyoru tamaa zaman rqs etdiyi mqamlarda insan bdninin plastikliyini, onun evikliyini,

_____________Milli Kitabxana_____________

117

yngllyn, elastikliyini deyil, insan bdninin arlq v mhtmliyini n plana kir: hrktlr ya ox lng, ya da ildrm srtil yerin yetirilir. Rqsin hr bir tamamlanm fraqmentini bir fiks edilmi statik poza sonuclayr. Noh teatrnda rqs hmi qhrmann tbitin v dramn mumi psixoloji qaysin gr seilir. Noh dramnn shn tcssmnn mqsdi mtni, sz mkanda grkdrmk, onu musiqi obrazlarnda sslndirmkdir. Noh teatr vokal sntidir. Burada mtn danlmr, bir nv zmzm edilir, liturgiya kimi, znmxsus mrsiy kimi oxunur. Noh teatrnda nm ifal burunalt mzldamadr. Musiqi bu teatrda ritmin partiturasdr. Nohqaku janrnda musiqi he d vokal partiyalar il qaynayb qarmr v oynanlan tamaann maytisin evrilmir. Musiqinin mqsdi dramn mnvi atmosferini akarlamaq, tamaann ritmini tkil etmkdir. Bu teatrda pyesin mtnini dil gtirmk n iki sul vardr: yvgin (zif oxuma) v sygin (gcl oxuma). ntonasiyann xarakteri seyriy personajn ovqatndan xbr verir. Noh teatrnda aktyorun sz ifal shn dan yox, shn nitqidir. Bu nitqd samitlr xsusil uzadlr, aktyor sz sanki boaznda qaynadb sylyir. O, htta azn geni adqda bel dilrini gstrmir. Bel olduqda is diksiya kkndn dyiir. Pyes musiqi baxmndan da 40 kiik paraya (sydan) blnr. Bdii srin musiqi strukturunun zgrly orada istifad ediln kiik danlarn xislt mxtlifliyindn asldr. Bu danlardan yalnz qbul olunmu ardcllqla istifad edil bilr. Msln, siday (balanc) vakinin shny gliinin maytisidir. Bundan sonra nanori (adn byan edildiyi nqt) mqamnn musiqisi eidilir. ssey qhrmann shny gliinin melodiyasdr. Btn danlar ritm tipin sdrlr.

_____________Milli Kitabxana_____________

118

n geni yaylm ritm xira-nori (slis oxuma) adlanr. Tnori (orta oxuma) v onori (byk oxuma) digr iki ritm tipidir. Noh teatrnda demk olmaz ki, musiqi mayti var. Musiqi vokal partiyalar il vhdt tkil elmir, lakin onlara zidd d getmir. Burada musiqi tam mstqil kild mvcuddur, tamaann v tamaada oxunan mtnin yaradr, bzyidir. Yaponiyada Noh orkestri xayasi sz il bildirilir. Bu orkestr uzunluu 37.5 sm. olan bir fleyta v tbildn ibartdir. Fleyta bambuk aacnn mxtlif nvlrindn hazrlanr: bu alt hisslidir, geydirilm prinsipi zr quradrlr. Bellikl, bir fleytada bambuk aac tmsil olunur. Fleytada yeddi stgl iki nisbtind dliklr var. Kotsucumi daya, otsucumi v ya okava kz drisindn kilmi tbillrdir. Onlarn saana gilnar aacndan ksilir. Bouq, kt sslr birinciy, cingiltili, gur sslr ikinciy mxsusdur. Taykonu is qoanaara kimi ubuqlarla alrlar. Noh teatrnda ciutayi adlanan v trkibin, bayaq dediyimiz kimi, 8-10 nfr adam daxil olan xor shnd iki crg il ylir. Onlarn hr birinin yannda bkl yelpik olur. Nm oxunuundan nc xor zvlri yelpiklrini ab yuxar qaldrrlar: sonradan yelpiyi qatlayb tzdn yer qoyurlar. Musiqiilrin v xor zvlrinin z tamaa boyu sanki maska kimidir, statikdir, ifadsizdir. Noh teatrnda hr bir pyesin shnlnm mddtinin 30 dqiqdn 70 dqiqydk uzanmas mmkndr v bu, seyri trfindn adi hal kimi qavranlr. Yapon mdniyytinin sehrli dnyas Noh teatrnn shnsind gzglnir.

_____________Milli Kitabxana_____________

119

7. Noh teatrnda aktyor trbiysi Btn dediklrimizdn aydn olur ki, rolun shn rsmi, nitqin, oxumalarn xarakteri ncdn aktyora mlumdur v o, yalnz tklif ediln rtlrin dqiq icrasdr. Burada aktyorun sas vzifsi yugeni blirtmk, onu grml etmkdir. Yugen mxfi mnadr, dramn daxili atmosferinin cvhridir. Noh teatrnda ideya da emosional yaant vasitsil aqlanr. Yugenin shn tcssm n hr aktyorun z bnzrsiz slubu var. Bu bacarq bir nv ruhi improvizdir. Ceami bunu XANA, yni ik adlandrb. Bu fsanvi aktyorun slub iyi haqqnda rvayt (slubun cvhri kimi baa d) risalsi d aktyorun shnd yugeni tcssm etdirmk yollarn akarlamaa hsr olunmudur. K (cvhr) sntkar mhartinin, ustad dst-xttinin simvolik terminoloji bildiricisidir. Bu el bir haldr ki, yolu ged-ged mxfi mnann tam drkin glib xrsan. Ceaminin teatr nzriyysi sasnda artq XV yzild aktyor hazrlndan tr dqiq sistem mvcud idi. Yaponiyada teatr mktblri MKTB-EVLR timsalnda formalamd. Hr mktb-evin ustad, byy, bas vard v o, hr hans bir konkret Noh truppasnn oyun nnlrini, repertuarn gnc nsillrdn tr qoruyub saxlayan cdad qismind qavranlrd. Son zamanlara qdr Noh teatrnda aktyorluun sirlri, hr mktb xas tkrarsz xsusiyytlr varislik prinsipi zr nsildn-nsl trlb. Aktyorluq yapon mdniyyti bksind he vd pe saylmayb; onu hmi hyat yolu, hyat trzi kimi anlayblar. Gndoan lksind sntkarlq he bir vaxt frdin fiziki v mnvi kamilliyindn knarda tsvvr edilmyib. Burada da aktyorun trbiy sulu USTAD - AGRD prinsipin syknir. agird

_____________Milli Kitabxana_____________

120

hr gn dflrl ustadn grstdiyini tkrar etmlidir: o, haradasa rq lbyaxa d- yn yrnn idmanya bnzyir. Tlim prosesinin he bir mrhlsind aktyordan rolun analizi, obrazn, xarakterin psixoloji thlili tlb olunmur. Snti gndlik tkrarlar zaman intuitiv kild duymaldr ki, ona konkret raitd n lazmdr. Aktyora bu vaxt intellektdn faydalanmaq mslht grlmr. Burada hr eyin balanc duyumlar, yaantlardr. Aktyor rolu z krpsitk iind bytmlidir v onu snt dnyasna bu vrslikl gtirmlidir. Yni rol aktyorun varisidir. Ceami n bu halt kuraidir, lyaqtin bildiricisidir. KURA zahirn aktyorun mtlq skunt vziyytil onun intensiv daxili hyatnn birgliyinin, vhdtinin iarsidir. Noh teatr mktblrinin sas mqsdi aktyora dnyan intuitiv trzd qavramaq, drk etmk bacarn alamaqdr. Tlim-trbiy prosesind etik msllr d n planda dayanr, hya, rf, qrur hissi olduqca stn tutulur. agirdlr bu mktblrd asketik hyat trzi keirirlr v taleyin onlar n sediyi AMPLUANI lyaqt duyusu il qbul etmyi yrnirlr. Bu o demkdir ki, Yapon Noh teatrnn nnsin gr vaki personajlarn oynam aktyorun ailsind doulmu uaq he vaxt site kimi shny xa bilmz. Hqiqi ustad mharti z sntin daimi xidmt zaman meydana glir. Noh aktyoru n n pis cizgi zbanalq v mtbehlik saylr. Dnya mdniyytind Noh teatrnn trbiy sistemini aktyorluun yoqas adlandrrlar. Ona gr d Ceami yazrd ki, insan hyat sonlu, sntkarlq is sonsuzdur. Mhz bu yndn Noh aktyorunun sntin yanaan Ceami onun hyatn, yni snti mrn 7 dvr blr:
1) 7 yandan 12-13 yanadk; 2) 12-13 yandan 18- qdr; 3) 18-dn 25 yanadk; 4) 25-dn 35 yana kimi; 5) 35 yandan 45- qdr;

_____________Milli Kitabxana_____________
6) 45-dn 50 yanadk; 7) 50 yandan mrnn sonuna kimi.

121

Hr yaradclq dvrnn z mziyytlri v xsusiyytlri var. lk mrhld yeniyetm aktyoru srt proqram qanunlarna tabe etdirmk yaramaz: ona ustad trfindn he bir tzyiq gstrilmmlidir. Bu vaxt gnc aktyora nsiht verib bu, yaxdr, busa pisdir demyin dymz: onun snt hvsi sn bilr. Mrhlnin bal- ca mqsdi agirdd oyuna meyl v maraq oyatmaqdr. Aktyorun sistematik kild trbiysi ikinci mrhlnin rivlril hdudlanr. Bu dvrd aktyor oyun texnikasn mkmml mnimsmlidir, dzgn shn davranna, dzgn tlffz yiylnmlidir, rqs fiqurlarn olduu kimi yerin yetirmlidir. Nvbti mrhl snaq mrhlsidir. Bu hmin dvrdr ki, insan hddi-bulu ann fiziki naqisliklrini yaayr. Shnd grnn bel aktyora seyrilr adtn glrlr. V bunu sntilr normal hal hesab edir. Cavan aktyor bu nqsanlar aradan qaldrmaq n yorulmadan almaldr, sntkarln cilalamaldr. gr bu mrhld o zn qalib gls, demli, byk hnr sahibidir v snt zirvlrin ucalacaq. Sonraki mrhllr qlblr v uurlar dvrdr. 25-35 yaaras gnc aktyordan tr z xsi sntkarlq mastabnn drk edilmsi mrhlsidir. Bu zaman aktyor sanki uurla snaa kilir. Dz, 34-35 ya intevalnda aktyor artq snti mhartinin zirvsinddir. Bundan o yanas fiziki yorunluq dvrdr. Bel ki, 40 yandan sonra fiziki bdn enerjisi ilbil tknir. Lakin bu, he d yaradclq imkanlarnn azalmas demk deyil. 45 yandan etibarn Noh sntisi z varisini yetidirmk bard fikirlir. Noh aktyorunun n ali missiyas blk d el budur. 50 yandan yuxar is Noh aktyoru z fiziki potensial ucbatndan repertuarn bir sra pyeslrini itirir. Bu dvr dahi faliyytsizlik dvr kimi qiymtlndirilir. Qocalq mrhlsind hr eyi mdriklik v mnvi enerjinin i hll

_____________Milli Kitabxana_____________

122

edir. Odur ki, yapon teatrnas Masuda Syce Noh v kgen sntini mistik qocalarn snti adlandrr. Bu, hqiqtn beldir. nki sl snt zirvsi mhz qoca aktyorlara mnsubdur. fa texnikas baxmndan asan, emosional-psixoloji partituras is mrkkb rollar qoca aktyorlarn rollardr v bu mstvid onlara rqib yoxdur.

_____________Milli Kitabxana_____________

123

8. Masir Noh teatr Hal-hazrda Noh tamaalar tez-tez oynanlr. Hr bazar gn yalnz Tokio hrind be, ya da alt tamaa yerli seyrilr v Tokionun qonaqlarna gstrilir. ndi Noh teatr truppalarnda ikinci drcli rollarn ifalar lap az qalb: ona gr teatr bel aktyorlardan mhkmc yapb. Vaki v kgen amplualarnda x edn aktyorlar masir Noh teatrnda qzla brabr tutulur. Qrib bir paradoks formalab. Bir trfdn Noh truppalarnn maddi vziyyti dzlib, digr trfdn is ikinci drcli rollar ifa edck aktyorlarn say azalb. Bunun n balca sbbi ondan ibartdir ki, bel aktyorlarn yetimsind aktyor crsi faktoru byk hmiyyt malikdir. 1980-ci il olan mlumata gr Noh Teatrlar Assosasiyas 1052 site, 66 vaki, 94 kgen, 51 fleyta, 62 kotsucumi, 49 otsucumi v 38 tayko ustas hesablamd. lbtt, bu gstrici Noh teatr nnsinin n qdr mrkkb bir durumda olduunun rqmi ifadlrl aydnladrr. Teatr tnqidisi Maruoka Dayci bel bir fikirddir ki, bu rqmlrd janrn taleyi n byk thlk gizlnib. Yni bu gn Yaponiyada pekar aktyorlarn yetidirilmsi teatr sntinin mhm problemidir. Lakin btn bunlarla bahm Yaponiyada Noh teatr yaayr v tamaalar il seyrilri heyrtlndirir. 1983-c ilin sentyabrndan, nhayt ki, Yaponiya Dvlt Noh Teatr, - Kokiritsu Nohqaku-do, - gnlk bayram tamaas il z rsmi faliyytin balayr. Bu gn sas partiyalarn ifalar, - sitekatalar, - yapon milli mdniyytind stnlk tkil edirlr. Son dvrlrd d mxtlif mktblrd maraql site ifalar meydana glmidir ki, onlar arasnda byk rqabt mvcuddur. ndi Yaponiyada Kance mktbi sasn Syroku Skine, Siro Nomuro, Masakuni Asami,

_____________Milli Kitabxana_____________

124

Kiykacu Kance, Makio Umevaka, Tositeru Umevaka il tmsil olunur. Digr mktblrin tmsililris nisbtn azdr: Xoso mktbindn Siqo Matsumoto v dzume Mikava, Kito mktbindn is Sintaro Avayo v Akiy Tomoyeda bir nmun kimi gstril bilr. Axr zamanlarda Yaponiyada Tajiki-Noh tamaalar yaman db minib. Bu tamaalar axamlar tonqal inda ifa edirlr. Bel bir forma sanki yenidn rituala qayd eyhamladrr. Lakin bununla yana ada Noh teatr z nnlrini qorumaqla yana hrdn eksperimentlrd bulunmaqdan da kinmir. Hl 70-ci illrd Kance Xisao, Noh teatrnn n mhur aktyorlarndan biri, singeki teatrnda, yni Yaponiyann avropatipli teatrnda Noh janrnn oyun slubuna, estetikasna sadiqliyi qorumaq rti il, 1971-ci ild Sofoklun ah Edip, 1974-c ild is yen hmin mllifin Traxiyan qadnlar facisini shny gtirdi. Noh teatr sntinin usta bilicilri deyirlr ki, bu teatr haqqnda sistemli fikirlmk mmkn deyil. Ona gr hr hans bir sistem dalam bir nsnnin ifadisidir. Noh teatr is hmi axtardadr, inkiafdadr.

_____________Milli Kitabxana_____________

125

9. KABUK TEATRI XVI srin sonu XVII yzilliyin vvllri yapon mdniyyti tarixind KABUK janrnn (teatrnn) tkkl tapb formalad dvrdr. Tarix sintoist mbdinin O-KUN adl rqqassini Kabuki teatrnn fsanvi banisi sayr. Bu qadn vaxtil mbdgah divarlarn trk edib Kioto klrind csartl erotik xisltli rqslr gstrmkdn kinmmidi. Tezlikl onun hrti oxsayl rqqas truppalarnn meydana glmsini rtlndirmidi. Qadnlar bu cazibdar xanma bnzmk istyirdilr. Deyiln gr O-kuni bzn z xlarn daha da maraql etmkdn tr shnd kii qiyafsind grkrmi. Bellikl, O-kuninin Kioto mhlllrind ifa etdiyi rqslrin sora qsa zaman ksimind Edo, Senday, Kanacava kimi hrlrd d eidilir. Sonucda mhz gzl qadnlardan ibart rqqas truppalar Yaponiyada Kabuki janrnn yaranmas n zmin hazrlayr, mhz onlarn konsert tipli nmrlri m- tmadi kild dramatik shnlrin nmaiil mayt olunur. Bu mnvalla Yaponiyada ilk Kabuki tamaas oynanlr. Yaponlar bu teatr onna-kabuki, yni qadn Kabukisi adlandrmaa balayrlar. Amma ox kmir ki, Tokuqava hkmti hrlrd hddini am xlaqszlq ucbatndan 1629-cu ild onna-kabukini qadaan edir. Lakin buna baxmayaraq az bir zaman iind onna-kabuki vakasyu-kabukil vzlnir. Vakasyu-kabuki yeniyetm olan uaqlarnn Kabukisi idi. Tokuqava hkumti eyni sbb zndn 1652-ci ild vakasyu-kabuki truppalarn da qapadr. Bu vaxt artq yetkin, pxt kiilrin Kabukisi tarix meydanna adlayr. Yaponlar kii Kabuki-sini yaro-kabuki adlandrr. Tssf ki, bu kild d Tokuqava hkumti Kabu- kini qbul

_____________Milli Kitabxana_____________

126

etmir v 1656-c ild yaro-kabukini d frmanla balatdrr. Ancaq hr nec is yapon teatr mdniyyti mhz bu Kabuki formasna gr dnyada tannr. nc, hl tkkl tapd ilk alarda, Yaponiyada kabuki sz orijinalla, qeyri-adiliy meyl edn mnasnda ilnirdi. O zaman ki, O-kuni lvan, cazibli geyimd shny xd v gzlnilmz, aq-saq erotik hrktlrl rqs eldi, xalq bunu Kabuki rqsi adlandrd. Sonralar bu sz in heroqliflril yazmaa baladlar. Bu, szn bildirdiyi mnalar daha da konkretldirdi. in heroqliflril yazlan kabuki sz bu sayaq anlalr: ka mahn, bu - nnvi yapon rqsi, ki aktyor mharti, aktyor texnikas demkdir. Kabuki stiliz olunmu jestlr, cilalanm davranlar, mimikalar, kanonik qrimlr teatrdr. Bu janrn btn tbiti coqun hisslrdn, emosiyalardan yorulub. Kabuki teatr n forma kamilliyi, dqiqlik, suggestivlik, vizual gzllik v hrtrfli harmoniya n xarakterik cizgidir. Kabuki shnsind oynanlmaq n yazlan pyeslr, ilk nvbd, emosional keidlrin fsnkarl v cazibdarl il frqlnir. Bu teatrda, daha drst olar, desm, Kabuki tamaalarnda pauza byk yer tutur. Haradasa PAUZA yapon lbyaxa dylrind eidiln KAY rtsna bnzyir, oxar psixofizioloji funksiya dayr. Teatrda pauza, dy sntind is kiay gzlliyin fizioloji drkinin ifad prinsipidir. Kabuki tamaalarnda pauza il gzlliyin mnas v mnann gzlliyi bildirilir. Myyn dvrn memarlq nmunsi kimi Kabuki teatrnn grkmind sas gzkn dekorativ obyekt yaponlarn yaqura adlandrdqlar gmbzdir. Bu gmbzyaqura z formas etibar il snbl drzini xatrladr v hr hans bir mkan irisind Kabuki teatrnn emblemin, iarsin, simvoluna evrilir. Tokuqava hkumtinin (16031867) hakimiyyti dvrnd bu yaqura-gmbzlr teatrn rsmi

_____________Milli Kitabxana_____________

127

dvlt strukturlarndan icazsi olduuna dlalt edn balca snd-faktor idi. Kabuki teatrnn memarl yerli nnlrin tcssm kimi meydana xmdr. srlr boyu Kabuki teatr binalarnn inasnda he bir dyiiklik ba vermmidir. ndi d Kabuki teatrlarnn binas yalnz aacdan, z d yapon inarndan, bir dn d olsun mismar v dadan istifad edilmdn, tikilir. Ndn ki, s()intoizm aacdan savay digr tikinti materiallarn z mqdds mbdgahlarndan tr mqbul saymr. Aac emalnda yapon sntkarlar btn dnyada birincidirlr v el ona gr d oyma naxlarla ilnilmi Kabuki teatrnn z divarlar sl snt srlridir. Bina, szn bugnki mnasnda, Kabuki teatrnn yarand ilkin alarda yox idi. nki shn hmi trfdn aq qalrd. Sonradan bu shn binann iin daxil edilir v Yaponiyada zahirn Avropann italyan qutularna bnzyn Kabuki teatrlar grnmy balayr. Kabuki teatrnn z divarlarnda digr gzglimli obyekt fasad boyunca uzununa aslm bayraqlardr ki, yaponlar onlara nobori deyirlr. Bu noborilri (ipk-al para topalarn) Kabuki teatrnn prstikarlar, himaydarlar z sevimli aktyolarna gndrrdilr. Onlarn zrind is hmin aktyorun ad v soyadn iri heroqliflrl yazardlar. Bellikl, para bayraa evrilrdi. ndi bel bayraqlara bir o qdr d fikir verilmir. Lakin prstikar v himaydarlar yen d aktyorlara bahal, layiqli hdiyylr, paralar gndrmkd davam edirlr. Bu hdiyylr he vaxt aktyorun xsi mlak olmur. Onlar daima teatrn gircyindn bzk kimi asrlar; tbii ki, aktyoru v onun himaydarn rflndirmkdn tr. 1920-ci il kimi Kabuki teatrlar nnvi ay evlril hat olunard. Bu evlr teatrn ii personaln isti xrk v ikilrl tmin edr, istiraht gusi funksiyasn yerin yetirrdi. ay

_____________Milli Kitabxana_____________

128

evlri sanki Kabuki teatr kompleksini orqank kild tamamlayrd. Kabuki teatrnn iind is stn mvqe nnvi rngli prdy mxsusdur. Yaponlar bu prdy coiki-maku deyirlr. Prd aquli istiqamtd dzlm qara, yal v krpici rng zolaqlarndan ibartdir. Tokuqava nslinin hakimiyyti mddtind Yaponiyada sas rsmi teatr faliyyt gstrirdi. teatrn hams Edo hrind yerlirdi. Yapon teatr sntilrin yax mlumdur ki, Nakamura-ca, imura-ca v Morita-ca adlanan bu teatrlarn hr birinin myyn bir rng malik prdsi olub. Truppalar birlrkn qrara alnb ki, hr teatrn prdsinin rngi vahid teatrn mumi prdsind tmsil edilsin. Bunun nticsidir ki, Kabuki teatrnn prdsi rng boyanb. rngli prd artq Kabuki teatrnn simvoludur, rmzidir; haradan aslsa, Kabuki teatrn nian verr. Bu prdnin arxasndan hmi shn quradrclarnn hay-ky v kiclrin ssi eidilir. Prdnin qaldrlaca an yaxnlaarkn tamaan idar edn kgensakua, gr dzgn bdii trcmni saxlasaq, dramaturq, slind is qurulu hiss mdiri v ya shn meneceri, aktyorlarn qrim otaqlarnn yanndan keib lind gzdirdiyi uzununa yardan blnm drdknc krpici xatrladan mal taxta paralarn sintoist ayinlrind olduu kimi bir-birin vurub taqqldadr. Bu, bir nv ilk zngin iarsidir. Kabuki teatrnda kgen-sakuann faydaland bu taxta paralarn hyoi-gi v ya ki adlandrrlar. Taqqltn ikinci df eidn aktyorlar bilirlr ki, artq btn xrda ilri qurtarb kulislrd hazr dayanmaq vaxtdr. Kgen-sakuann siqnaln seyrilr d aydnca eidirlr. Bu, onlar diqqtli olmaa, diqqtlrini bir yer toplamaa arr. Hrnd ki, bzi xsusi hallarda, msln, tntnli al mrasimlrind v ya yeni pyesin tqdimi zaman shn coiki-makudan lav ar qaln

_____________Milli Kitabxana_____________

129

prd il rtlr. Bu, qsa bir mddt kir. nnvi pyeslrin oynanld digr hallarn hamsnda zrif rngli prd hmi z yerini tutur. Coiki-maku yngl v nazik paradan tikildiyindn iq sayrmalar zaman shn arxas ara-sra grnr v bu, seyrilri he ndn codurur, vcd gtirir, onlarn maraq duyusunu qcqlandrr.

_____________Milli Kitabxana_____________

130

10. Kabuki teatrnn shnsi Kabuki teatrnn tkkl prosesi Kioto mhlllrindn balasa da, bu teatr yeni bir oyun janr kimi Osaka hrind meydana glmidir. Onun shnsi Noh teatrnn shnsi kimi unikal olmasa da, bir sra nadir, bnzrsiz lamtlr malikdir. Bunlardan biri hanamiidir. HANAM yapon dilind ik cr demkdir. sas shn il 90 drclik bucaq altnda bitiiyi olan hanamiinin eni tqribn bir metr yaxndr. Bu yol seyrilr arasndan keib dz foyey qdr uzanr. Hanamiid tamaalarn n grgin mqamlar gzglnir. Onun bir ucu coiki-maku il, digr ucu is qaln foye prdsil tamamlanr. Noh dramlarndan tbdil edilmi pyes v taxta qap shnlrind hanamiidn yararlanmrlar. Foye v ya hanamii prdsi byk hlqlrdn aslr. Prdni knara knd bu hlqlrin ssi btn tamaa salonuna yaylr. Bu ss personajn tezlikl hamanai yolunda grncyin iardir. Hanamii yolu seyrilr maksimal kild yaxnlamaq v gurultulu uur qazanmaq ansdr. Bir ox aktyorlar bu ansdan qdrinc bhrlnirlr. Hanamii crnn hr iki knarna sra il dzlm iqlar da aktyorun gliil bal yandrlr. Bu, tbii ki, hanamii cr il addmlayan aktyorun yeriin bir rvnq, tmtraq gtirir. Foye v ya hanamii prdsinin arxas hmi iri bdnnma gzglril bzdilir. Aktyorlar seyrilr arasnda grnmmidn nc son df bu aynalar qarsnda gzglnir v gr ehtiyac varsa, qrimlrini, st-balarn dzldirlr. Teatrn bu hisssi haradasa Noh teatrnda hasiqakari adlanan eyvan-dhlizin sonunda yerln gzgl v ya yal otaa oxayr. Bundan lav hasikaqaril hanamii arasnda da hm bnzr, hm d frqli cizgilr,

_____________Milli Kitabxana_____________

131

keyfiyytlr akarlamaq mmkndr. Hanamii cr il gedn aktyoru seyri ox yaxndan grr v htta lini uzadb z sevimli aktyoruna toxundura bilir. Kabuki teatrnn mczsi hanamiidir, hanamii crnn seyrilr verdiy maksimal yaxnlq, maksimal tmas imkandr. Hanamii aktyorla tamaa arasnda son drc intim nsiyyt zoladr. Onun zrind davranan aktyor hqiqtn tamaaya yksk emosional tsir gstrir. Bu zaman z istkli aktyorlarnn oyunundan aldqlar hzzi seyrilr bel ifadlrl biruz verirlr: Sn Yaponiyann gnisn, Bax, bayaqdan biz el bunu gzlyirdik, Yaponiyada n dahi aktyor el snsn v s. v i.a. Hanamii sas shny mnasibtd tez-tez yol, k, ay kimi topoqrafik blglrin rti bildiricisi qismind seyrilr tqdim olunur. ik crna daxil olarkn v ya oran trk edrkn Kabuki aktyoru hmi ii-san adlanan pauza gtrr. Bu pauzann hanamiid yeri yeddi- pozisiyasdr. Aktyor seyrilrin arxasndan (yni foyedn) glrkn yolun onda yeddisind, shndn xarkn is hanamiinin onda nd dayanr. Bu nqtd aktyorun jestlri, pozalar v nitqi xsusil tsirli, suggestiv, emosional olur. El buradaca fvql tbit malik xarakterlrin qfildn, mczli bir trzd araya glmsindn tr lift ildilir. Kabuki teatrnda bu lift kiri-ana adlanr. Bzi Kabuki tamalarnda eyni vaxtda iki hanamiidn istifad edilir. Tamaa salonunun sa byrndn ken ikinci ik crna ry-hanamii deyilir. Dnya mdniyyti tarixind ilk df mhz Kabuki teatrnda hrlnn shn aktyorlarn istifadsin verilir. Tamaann n grgin mqamlar burada vaqe olur. Srtli davran v ya dyn ardcll illyuziyasn yaratmaq n hrlnn shn-nin imkanlar hdudsuzdur. talyan qutusu rivsind Kabuki shnsinin digr gzarpan xsusiyyti ondan ibartdir ki, shn planeti

_____________Milli Kitabxana_____________

132

zrind hmi pitalar qurulur v bu pitalarn stnd, adtn, sazndlr v xor zvlri mskunlarlar. 11. Kabuki teatrnda oyun qliblri Kabuki repertuarnn klassik pyeslri bu sntin uzun tarixi boyunca teatrda oyun slubunu, aktyorun shnd mvcudluq rtlrini, oyun qliblrini myynldirmidir. Bu qliblri formaladrmaqda mqsd xarakterin druni psixoloji ovqatn, duyumlarn dzgn ifad etmkdir. Konkret rollar v pyeslr n ilnib hazrlanm spesifik formalar, - katalar, - aktyor nsillrind bir nn kimi atadan oula kemdir. Bu katalar tkc davran v nitq standartlarndan ibart deyil; bura eyni zamanda geyim, qrim, musiqi mayti, ss effektlri, bir ne sujet v shnlr d daxildir. Bu katalarn mlliflri kemiin ustad Kabuki aktyorlar olublar. Onlarn srasnda n mhuru Kikiqoro nnsidir ki, bu nn indi d masir aktyorlar oroku, Kancaburo, Bayko v VIII Kikiqoro trfindn davam etdirilir. Nsildn-nsl hr bir aktyorun frdi xsusiyytlrindn asl kild bu oyun qliblri cilalanm, yksk stiliz drcsin atmdr. Msln, VI Kikiqoro (18851949) Kabuki teatrnn tarixin iki yeniliyin mllifi kimi dr. Onu yaponlar btn dvrlrin n dahi aktyoru sayrlar. Kikiqoro z bdninin kklyn v boyunun qsalna baxmayaraq shnd ox cazibdar grnmyi bacarmd; ikincisi: o, tamaalarda dramatik effektin kisini artrm v bel shnlri seyri n sadldirmi, daha anlaql etmidi. I Kiiyemon (1886-1954) Kabuki teatrnn digr dahi novator aktyorudur. Teatr tarixi hesab edir ki, bugnki Kabuki teatrnn mlliflri I Kiiyemon v VI Kikiqorodur. Kabuki d aktyor teatrdr. Burada nnvi olaraq ulduzlar sistemi mvcuddur v truppada btn ilr zao

_____________Milli Kitabxana_____________

133

arlan ba aktyor rhbrlik edir. Teatrda oyun slubunu da zao myynldirir. V ninki oyun slubunu. Zao rol blgs aparr, geyim, qrim, dekorlara, sazndlr nzart etmk hququnu znd saxlayr.

_____________Milli Kitabxana_____________

134

12. Oyun texnikas rq teatr mdniyytind oyun rtiliyi Kabuki teatrnda z mvcud zirvlrindn birini yaayr. Burada Qrb teatrnda olduu kimi naturalistik realizm urunda mbariz yoxdur. Kabuki teatrnda seva kgen deyiln ev pyeslrinin detallarna byk diqqt yetirilir, mmkn realizmin konkret hdudlar myynldirilir, sslrin v davrann formal gzlliyi n plana kilir. Araqoto adlandrlm pyeslr n bu, ox vacibdir. Araqoto mtnlri Bunraku kukla teatrlarndan tbdil edilmi maruhon adl mono pyeslr sasnda trtiblnir. Kabuki janr Osaka v Edo hrlrind 2 mxtlif formada inkiaf etmidir. Bu formalar vaqoto v araqoto ad altnda tannr. Yumaq, elastik formaya malik vaqoto Osaka sakinlrinin mlayim tbitini bdii obrazlarda srgilyirdi. Vaqoto tacir Kabukisi idi. Yaponiyada araqotoya hrbi v ya srt Kabuki d deyirlr. Bu, Kabukinin son drc ekspressiv, stiliz edilmi formasdr. gr dbi dild araqoto sznn trcmsini axtarsaq, bu vaxt ona coqun madd demliyik. Araqoto slubu Kenroku dvrnd I ikava Dancuro (1660-1704) trfindn yaradlmdr. Sonradan bu slubu onun olu II Dancuro tkmilldirmidir. Araqoto tam mnas il Kanto camaatnn ruhunun ifadisi olmudur. Bu pyeslrin qhrmanlar mrd samuraylardr. Aktyorlar byk chdl bu gcl kiilrin rollarn oynamaqdan tr alrlar. Hrnd bu samuray obrazlarn yaratmaq olduqca tindir. nki bu yekpr, zlli, qoaq dylr mz etibar il shnd be-alt yal olan uaqlarn xatrlatmaldrlar. Guya ki, sava meydannda qan tkn bu qhrmanlarn slind he bir gnah yoxdur. Bu,

_____________Milli Kitabxana_____________

135

hmin obrazlarn iql ruhudur v bir qayda olaraq seyrilr xo tsir balayr. Araqoto slubunda, baqa cr desk, araqoto Kabuki nvnd iki texniki oyun trzi xsusil clbedicidir: miye iirdilmi qzb ifadisi olub donuq pozadr; roppo is alt gstridn ibart cilalanm davranlar qlibidir. Miye tiplri srasnda n ekspressivi Genroku miyedir. Bu pozada qollar dirskdn qatlanb siny sxlr, sol ayaq dizdn bklr, ba barma dik tutulmu sa ayaq is qabaa uzadlr. Bu zaman sa ayaq il nnin istiqamti st-st dmlidir. Qadn v qng kii rollarnn ifalar miye pozasndan faydalanmasalar da, gzl, plastik qurululu pozalar onlar n d nmlidir. Kabuki teatrnda danmari adlandrlan kiik bir tamaa paras miye pozalarnn sintezindn ibartdir. Danmari sanki miyenin btn ekspressiv imkanlarn akarlamaqdan trdr. Bir ne nfr qaranlq zlmt iind bir yer toplar. Onlardan hr biri qfil hcumdan ehtiyatlanb miye pozas alr. q yanan kimi blli olur ki, bu qoaq dylrin hams eyni bir miye pozasnda quruyub qalblar. Roppo aktyorun shny x formasdr. Qol-q hrktlri, z ifadlri, vokal partiyalar v lbtt ki, miye ropponun elementlri irisin daxildir. Roppo shnd hmi ii-san pozisyonunda ifa olunur. Kabiki teatrnda btn shn faliyyti tamaann gz qarsnda ba verir. Htta iki aktyor shnd dayanb shbtlrkn bel bir-birilrin yox, tamaa salonuna baxrlar, yni, he bir mqamda aktyor seyrilr arxasn evirmir. Bu, Yaponiyada byk bir dbsizlik saylr. V yaxud, hr hans bir predmeti aktyorlar bir-birin trmmidn nc hmin yan sanki tamaa salonuna doru uzadb onu seyrilr gstrirlr. Aktyor shnni trk edrkn bel mtlq tamaalara trf addm atr v yalnz

_____________Milli Kitabxana_____________

136

bundan sonra xb gedir. Seyrilr sonsuz hrmt yapon teatr mdniyytinin blk d birnmrli qanunudur. Araqoto slubundan frqlnn vaqoto z balancn Kansay vilaytindn gtrr. Vaqoto slubu yaraql gnc olanlarn, ksrn zngin tacir vladlarnn, geyalara (thsil grm, poeziyadan, sntdn shbt apara biln rsmi fahilr) olan mhbbtindn bhs edir. Bel tipli situasiyalar adtn sevgililrin intihar il qurtarsa da, yni melodramatik ovqata kklns d, kii rollarnn gcl komik elementlr malik olmas il seilir. Sevgi shnlri d Kabuki teatrnda baqa hisslrin ifadsi kimi yksk cilaya mruz qalmdr. Ehtirasl sevgi shnlrind erotik aspekt lin dz stn v ya iyin qoyulmas, ksr hallarda is, iki sevgilinin bir-birinin lini brk-brk sxb baxlarn uzun mddt bir-birin zillmsil bildirilir. Lakin seyrilr n bu sad jestlr kifaytdir ki, onlar erotik shnlrd cilalanm davran v poza qliblrindn olmasn hzz aparsnlar. Alamaq v glmk d Kabuki teatrnn shnsind stiliz edilmi ifadlrl z hllini tapr. Qadnlarn alama Kabuki teatrnda, adtn, kimononun qolunun l yayl kimi dilrin arasnda tutulub sxlmas, ban sdirilmsi v myyn ly salnm boaz rtlar il eyhamladrlr. Kiilr bel mqamlarda zlrini yelpik v ya paltarn qolu il rtrlr: onlar ac fryadlar obrazl kild grkdrmk n llril azlarn qapayrlar. Gl ox vaxt dialoqu xatrladr v rolun xarakteril uyunladrlr. Maruhon pyeslrinin poetik dialoqlar aktyorlar v gidayu (nal) arasnda blnb seyrilr maraql variasiyalarda tqdim edilir. Bzi epizodlarsa aktyorlar trfindn smisenin sdalar altnda oxunur. Smisen yaponlarn kamana tipli musiqi altidir. mumiyytl, bu epizodlarda yaponlarn Bunraku kukla teatrnn Kabukiy gcl tsiri duyulmaqdadr.

_____________Milli Kitabxana_____________

137

13. Kabuki teatrnda qadn rollar Qadin rollar Kabuki teatrnda onna-qata v ya oyama adlandrlr. Kabuki qadnlar trfindn yarandld v sonralar qadaan edildiyi n kiilr qadn rollarn ifa etmk mcburiyytind qalmlar. Kabuki aktyorlar yksk oyun texnikas nticsind bu sahd byk ugurlar qazanmlar. Kabuki teatrnda rollar be sas kateqoriyaya ayrlr: kiilr, qadnlar, qocalar, uaqlar v tlxklr. Hr bir aktyor myyn bir rolda ixtisaslar; ancaq sonralar onun oyun texnikas, oyun vrdilri cilalandqca bu aktyor baqa kateqoriyadan olan rollar da ifa etmk hququ qazanr. Yni Noh teatrnda mvcud srt qaydalar burada ilmir. Kabuki teatrnn tarixind el aktyor adlar var ki, onlar yalnz qadn rollar il baldr. Bunlarn srasnda n mhuru Utayemon saylr. Qadn rollarn oynamaq n mvcud davran v danq qliblri uzun illr boyunca formalamdr. Tbii ki, kii bdninin kskin konturlu mhkm quruluu inc v zrif qadn bdnindn frqlidir. Ona gr d qadnn davran trzini shnd grkdrmk kiidn tr ox tindir. Lakin Kabuki teatrnda coqun emosionallqla, hissiyatla laqdar shnlrin, yaponlar buna iroke deyir, sviyysi el bir yksk hdd atr ki, onlara htta real hyatda tsadf etmk mmkn olmur. Yni Kabuki aktyorlar qadn personajlarn qadnlarn zlrindn d tsirli oynamaa qabildirlr. Bundan lav, qadn obrazlarnn yann oyun texnikasna he bir dxli yoxdur. Onlarn surtini yaradarkn balca mqsd zrif, inc v gzl grnmkdir. mhur ahzad xanmn, - Yayeqaki, Toki v Yukinin, - rollarn ifa etmk kii sntilrdn tr xsusi tinlik trdir. gr Noh

_____________Milli Kitabxana_____________

138

v kgen pyeslrind mrkkb obrazlar yalnz kamil, ustad sntilr taprlrsa, Kabuki teatrnda bu nn gzlnilmir. Bel rollar Kabuki teatrnda aktyor n bir snt imtahandr. ox vaxt gnc aktyorlar myyn ya hddin atanacan ara vermdn bu rollarda mq edirlr. Qadn obrazlar kii personajlarna mnasibtd Kabuki teatrnn bdii estetik mstvisind ikinci mvqed dayanr. Lakin yaddan xarmaq lazm deyil ki, Kabuki teatr qadn rqslrindn prvazlanb formalamdr. Odur ki, Kabuki tamaalarnda qadn rqslrinin kisi xsusidir. Ancaq hkmn qeyd olunmaldr ki, Kabuki teatrnda qadn personajlar bir nv kiilrin qdrtini, zmtini, onlarn alicnabln vurulamaqdan trdr. Tokuqava hkumtinin yaratd cmiyyt qadna mhz bel mnasibt bslyirdi. Lakin Kabuki tamaalarndak rqs paralarnda qadn rollarn oynayan aktyorlar latmaz bir ykskliy varrlar. Rqs texnikas osaqoto adlanr. Bu texnika tip elementlrdn ibartdir. MA yavadlm frlanc hrktlr toplusudur. ODOR tullanlar v canl, hrktlr rqsidir. FUR is yalnz jestlrin oyunu il hdudlanr. Btv rqs parasnn strukturu oki, de, monoqotari, kudoki, odorici v irai kompozisiyalarnn vhdtind ml glir. Shndki xoreoqrafik qurulular mtlq kild mahn il mayt olunur. Xarakterdki dyimlr srtli rqs vasitsil bildirilir ki, ona da bukkayeri deyilir. Lakin bununla bel qadn rollarnn ifalar kii personajlarn oynayan aktyorlar qdr hrt qazanmrlar. Tokuqava dvrnn sosial-siyasi konteksti Kabuki teatrn mcbur edirdi ki, qadn fahi kimi shny gtirsin. Fahi taleyi is hmi acnacaqldr. Ona gr d Kabuki janrnda qadn rqslri zrif v qsslidir: nki onlar bdbxt qadnlarn yaant v emosiyalarndan danr. Digr trfdn Kabuki teatrnn tarixi n bir fakt da nmlidir ki, burada sevgi shnlri, onlara iro-moyo deyilir,

_____________Milli Kitabxana_____________

139

yksk patetik vstl ifa edilir. Sevgi shnlrindn n adisi miiyuki adlanan syaht epizodlardr.

_____________Milli Kitabxana_____________

140

14. Kabuki teatrnda geyim trzi Kostyumlar, szn sl mnasnda, Kabuki teatrnn yaradr. Geyimd grkn rnglr vasitsil seyri tamaann qhrmanlarn tanyr, onlarn xarakteri haqqnda mlumat alr. ahzad xanmlar qrmz kimono geyinir, salarna yelpiybnzr gm muncuqlarla bzdilmi sancaq taxrlar. Bu ahzad xanmlara , eyni zamanda, ibire hime, yni donuq ahzadlr d deyirlr. Ndn ki, onlar shn vaxtlarnn ox hisssini oturaq pozada keirirlr. Bu qadnlarn yalnz l barmaqlarnn ucu kimononun altndan grnr. ahzad xanmlarn rollarn oynayarkn sa qol sinnin qarsnda saxlanlr, sol qol is iyinlr sviyysin qaldrlb sanki qanada evrilir. Odur ki, bu qadnlarn rollarn yaratmaq aktyorlar n xsusi tinlik trdir. Kii nkrlrin paltarlar a rngd olur. Onlar dizlrin qdr uzanan yngl nazik lbbad, buna hanten deyilir, geyinir, z salamlar v zarafatlar il frqlnirlr. Ciddi, gcl kii rollarnn ifalar geni alvarda v enli iyinli, qatlanmayan kami-imo adl qaftanda shny xrlar. Bu vaxt rnglr frdi xarakter uyun seilir. Ba kii rollarn oynayan Kabuki aktyorlarna taikata deyilir. Teatr seyrilri arasnda qng gnc olan rollarn, tlxklri, mkrli personajlar ifa edn aktyorlar ardcl olaraq nimaime, sanmaime v akattsure adlandrrlr. cayib personajlarn cayib d geyimi olur. Bzn onlar llri nhng kostyumlarda shny xrlar. Kabuki teatrnda yal paltarl insan formasnda tzahr etmi siovulun ruhu da cayib personajlardan saylr. Kostyumlar Kabuki teatrnn tamaasna glmi seyrilrin gz qabandaca asanlqla v tez bir mddtd dyimk mmkndr. Bu, iki formada ba verir: birini bukkayeri,

_____________Milli Kitabxana_____________

141

digrini hikinuki adlandrrlar. Akrobatik hrktlri icra edn qruplar vziyytdn asl kild ya qara, ya qrmz, ya sar, ya da gm rngli paltarlar geyinirlr. hr hli boz rng stnlk verir; onlarn kimonolarnda arxa trfdn krk ortasnda iri a daraq kli olur. Sin v qollarn stnd d daraq kli ks etdirilib. Keysey adlanan xlaqsz qadnlar ecazkar kostyumlar geyinirlr. Onlarn pariklri, sa dzmlri ox bykdr v salarna oxsayl uzun sancaqlar taxarlar. Bu, onlarn ictimai-sosial vziyytlrini, xlaqn gzglyir. Kabuki teatrnda parik v qrimlrdn geni istifad edilir. Bu teatrn tamaalarnn n mhur v n ekspressiv qrimi kumadori adlanr. Kumadori srt kabukinin, yni araqotonun yararland qrimdir. El gman edilir ki, bu qrimi yapon sntilri Pekin operasnn arsenalndan mnimsmilr. Yapon teatrnaslarnn bzilrinin fikrinc is II Dancuro z banda bitn pion glnn iklmsin baxb kumadori qrimini araqoto slubu n kf etmidir. Bu qrim qara, boz, tnd qrmz xttlrin aardlm sift zrind kompozisiyasndan meydana glir. KUMADOR qzb, nifrt, dyknlik, kin bildiricisidir. Baqa qrimlr Kabuki teatrnda adtn z sadliyil seilir.

_____________Milli Kitabxana_____________

142

15. Musiqi Kabuki teatrnda musiqi 350 ildn bri tkmillib myyn qlib dmdr. Orkestr Kabuki shnsinin aa hisssind ry-hanamii crnn sonunda sandq formal bir taxtn stnd qrarlar. Bura yaponlar geza deyir. Kabuki orkestri azsayldr. Bu orkestrin ald musiqilr yer ayrlr: samisenin kmyil zhur edn aikata, yni fon musiqisi; samisenin maytil oxunan utalar, yni mahnlar; zrb altlrinin xard sslr. Musiqi altlri tamaada hr hans bir ovqat yaratmaq imkanna malikdir. Geza sazndlri tkc shnd ba vern hadislri, seyrilr grnn personajlar mayt etmirlr: onlar myyn ayinin icrasdrlar. iban deyiln byk bir tbil mxsusi ritmik zrblrl shr alverinin balandn bildirir. Bu tbill eyni zamanda akuyo ritmik qlibi vurulur. Bellikl, xbr verilir ki, truppa rhbrlri qrim otana daxl olur v ikindi vaxtdr. Teatrda gndlik faliyytin coduu bir mqamda iidai ritmik qlibi alnr. Oxar, lakin hcmc daha artq tbilin vasitsil dalarn, aylarn, yan, dnizin, qar v ildrmn ritm v ss qliblri myynldirilir. Dniz v qarn bir ne ss variasiyalar mvcuddur. Araqoto slubunda ruhlarn shny gliini d tbil mayt edir. ksrn bu xsusda tbil ney d qoulur. Mxtlif ll v mxtlif formal tbillr, fleytalar, kokyu adlanan violanell birlikd tamaann musiqi trtibatn bitginldirir. Meriyasu adlandrlan mahnlar sevgi shnlrind ifa edilir; ola da bilsin ki, bu mahnlar personaj mktub yazarkn v ya z salarn dzldrkn, darayarkn eidilsin. Bu qsa mahnlar yeddi hecadan ibart olub ahzad xanmlarn shny glii zaman

_____________Milli Kitabxana_____________

143

da alnr. Onlara tada-uta v ya kan-uta deyilir. Tbii ki, Kabuki teatrnda hr ey gzl olmaldr. Htta qtl, lm, cng shnlri bel. Bu sayaq shnlr adtn budda mbdlrind istifad ediln kiik df v znglrin ssil mayt olunur. Mmkndr ki, smisenin v ya tbilin adic ssi dialoqa, rftara yeni mna alarlar gtirsin. Sazndlr shny hmi seyrilrin gz qabanda xb ylirlr. Pitalar xor itiraklarnn v orkestr zvlrinin mskunlad yerdir. Sazndlr yaponlar cikata deyirlr. Smisen ustas il gidayu daima bir yerd otururlar. Yegan smisen ifas shnni trk edib yenidn z yerin qayda bilr. Kabuki teatrnn dekorlarna o-doqu, yni iri mebel, lbslrs ko-doqu yni xrda mebel deyilir. ri mebel znd otaqlar, hytlri, klri ehtiva edir. Qlnclar, dsmallar, tirlr is xrda mebel kompleksin aiddir. Tlklr, itlr, qu v prvanlr oyuncaqlar v ya kuklalar qismind shny xarlb shn fhllri trfindn idar edilir. Btn bunlar Kabuki teatrnn qrib snt dnyasnn lamtlridir. 16. Masir Kabuki dnyas 1965-ci ild Kabuki teatr z mvcudluq tarixind ilk df Qrbi Avropaya qastrol sfrin gedir. Bu qastrollar zaman Kancaburo Nakamura, Bayko Onoye Berlin, Paris, Lissabon kimi hrlrd Sdaqt xzinsi, Alicnablq tamaalarn gstrirlr. Hmin ildc Kabuki shnsinin son drc nl bir aktyoru IX Dancuro tikava vfat edir. Bu cavan istedadl xsin itirilmsi Kabuki teatr n ar zrb olur, lakin sntin inkiafna ngl trtmir. 1966-c ild Kokuritsu Gki-ce adlanan Yaponiya Dvlt Teatr alr ki, onun d mqsdi teatrn bu nnvi milli formasn qoruyub saxlamaqdr. Stansionarn faliyyti, hqiqtn, Yaponiyada

_____________Milli Kitabxana_____________

144

Kabuki nnsinin btn gzlliyi, mhtmliyil grnmsin rait yaradr. Mhz Kabuki teatrndan tr hkumt trfindn yaradlm maddi baza bu teatra imkan verdi ki, Yaponiyada 1973-c ilin neft bhrannn trtdiyi problemlr tablasn. Lakin bu neft bhran teatrn glck mvcudluunu bh altna almd. Bu zaman artq tikava, Mitsuqoro Bando, Kanya Morito kimi aktyorlar hyatdan kmdlr. Ancaq Utayemon Nakamura, Kancaburo Nakamura, Kotsiro Matsumoto, Sroku Onoye kimi sntilr kabukisevrlri heyrt gtirirdi. Kabuki-ca v Kokuritsu Gki-ce teatrlar il yana Tokioda bu dvrd yeni Kabuki teatrlar alrd. Onlarn srasnda Simbasi embuce teatr xsusil seilirdi. Bundan lav Kabuki tamaalar Kioto hrind Minami-ca, Osakada Sinkabuki-ca v Naka-ca, Naqoyada Misono-ca v Tniti Gki-ce teatrlarnda gstrilirdi. Lakin bu, o demk deyildi ki, Kabuki teatr il laqdar hr ey yaxdr. Ndn ki, teatrlarn nisbi say oxluuna baxmayaraq il rzind Yaponiyann btn Kabuki shnlrind cmi onca seriya tamaa nmayii gerklmidi. V bu tendensiya hl d azalmaqda davam edirdi. lkd teatrn qastrol sfrlrini yalnz dvlt nzartd saxlayrd. Yerli tkilatlar v kompaniyalar bu idn knarladrldna gr Kabuki tamaalarnn nmayii sasn mrkzd cmlmidi. 60-c illrdn etibarn Yaponiyada kabukisevrlr hrkat balayr, 70-ci illrd is bu hrkat xsusi vst alr. 1971-ci ildn is Dvlt teatr z nzdind kabuki sntinin aradrlmas zr bir kabinet ar. Kabukisevrlr n burada tkil olunmu mhazirlr hmi aktyorlarn frdi ifalar il mayt olunur. 70-ci illrd Kabuki shnlrind yaradc axtarlarn konflikti iki nsli hat edirdi. Utayemon, Kancaburo, Kosiro, Bayko, Sroku (oroku) sntd khn slubun tmsililri hesab olunurdular. Hmin

_____________Milli Kitabxana_____________

145

bu dvrd onna-qata rollarnn ifas kimi formalaan Tamasaburo klassik kanonlardan uzaqlab aktyor xsiyytini n plana kirdi. Gnc v orta ya nslin mnsub aktyorlar arasnda Kiiyemon Nakamura, Tomicro Nakamuro v YII Kikiqoro Onoye 70-ci illrd xsusil seilirdilr. Lakin Tamasaburo tkc Kabuki nnsi rivsind qalmayb zn baqa janrlar da da snayrd. O, Ledi Makbet, Dezdemona v digr Avropa teatrnn repertuarndan olan rollarda da byk snti mharti grkdrrd. ada Kabuki teatrnn masir nnlrindn biri d odur ki, son 40 il rzind hr teatr mvsm bir aktyora v ya kabuki sntinin tarixi xsiyytin hsr olunur: bu zaman teatr dnyas sanki hmin sntinin yaradcl il nfs alb yaayr. Mvsm rzind myyn aylarda, tbii ki buna ehtiyac duyulanda, tamaalar ayr-ayr cavan istedadl aktyorlara shn ad verilmsi mnasibtil mhz onlarn yaradcln gzglyirdi. Hmin aylarda bu cavan sntilri kabukisevrlr yaxndan tantmaq n shnd yalnz onlarn mhartini akarlayan srlr oynanlrd.

_____________Milli Kitabxana_____________

146

17. Yapon klg v kukla teatrlar Yapon klg teatr az tdqiq olunduundan dnya xalqlar arasnda Noh v Kabuki teatrlar kimi tannmr. Rus dilli dbiyyatda yegan mqal 1936-c ild yazlm, sonradan is kitabn ayrca bir fsli kimi drc etdirilmidir. Klg teatr yaponlarn masir teatr leksikonunda kage-sibay adlanr. Kage klg, sibay teatr demkdir. Lakin uzun mddt Yaponiyada klg teatr ad altnda tamam baqa tzahrlr anlalmdr. Msln; Yaponiyada kage-e (klgli killr), yubi-ningy (barmaq kuklalar) qismind tamaalar klg teatr sanlmdr. Btvlkd, klg teatr bard olan tsvvrlr Yaponiyann znd bel konkret deyil. Burada Kavabiraki ay bayramlar zaman gec qaranlnda oynanlan tamaalara da kage-sibay ad verilmidi. Bu tamaalar qayqlarda ifa olunurdu. Mxsusi bu tamaalardan tr qayn iind kiik bir evcik hazrlanrd v buna yakate-bune deyilirdi. Evcik-shnd he kim grnmrd, itiraklarn yalnz ssi eidilirdi. Ona gr bu teatr kagesibay, gr azri trkcsin evirsk, qeybdn ss adlandrrdlar: szn baqa mnas klg teatr kimi anlalr. Yaponlar buna hminin grnmz teatr da deyirlr. Yapon klg teatrnn n vaxt yarandn sylmk tindir. Bu haqda ilkin mlumatlar XVII yzil tsadf edir. Yaponlarn Kiyusoran ensiklopediyasnda kage-ningy, yni klg kuklalar barsindki qeydlr bu tarixin tqribn haradasa 1661-80-c illrdn balandn bildirir. Klg teatrnn n erkn formas haqqnda 1850-ci ild drc edilmi Bukonempyo adl xronoloji mlumatlar kitabnda danlr. Bu forman Yaponiyada kage-no tavamure adlandrrdlar. Kage-no tavamure klglrl ylnc demkdir. Bu teatrn

_____________Milli Kitabxana_____________

147

fiqurlar hrktsizdir, daha dorusu, klglr daim statik vziyytddir. Kage-no tavamure klg oyununda fiqurlar qara kazdan ksilirdi v bambuk aacndan ox formasnda dzldilmi ubuun ucuna geydirilirdi. ki fiqur arpaz kild bir ubua oturdulurdu. Fiqurlardan biri fsanfi personaj sitedocini, o birisi eytann klgsini tmsil edirdi. Bellikl, bu teatrda iki fiqurun kmyil insann eytana dnmsi rvayti danlrd. Bunun n kukla lindki ubuu sadc olaraq evirmliydi. Sonralar bu fiqurlar hrkt gtirmkdn tr kuklalar yeni vasitlr axtarb taprlar. Msbt ntic ld etmk mqsdil kukla ikinci bambuk ubuunu da i salrd. ubuqlardan birinin uzunluu 18.5 sm., eni (qalnl) 0.4 sm. olub gvdy, o birinin uzunluu is 22.5 sm., qalnl is 1.5 sm. olub papiros kaz il trfdn kuklalarn lin brkidilirdi. Adtn kukla sol lil kuklann gvdsin brkidilmi trpnmz ubuu tuturdu, sa lindki ubuqla is kuklann lini ildirdi. Tamaa boyunca kukla hm d z personajnn fsansini uydurur v onun adndan danrd. Yapon klg teatrnn n maraql v icra texnikas baxmndan mrkkb formas yubi-ningy hesab edilir. Bel sylyirlr ki, bu klg teatrnn yaradcs Xonsyu yaltindn olan Ysida Xarunoske adl bir kukladr. Yubi barmaq, ningy is kukla demkdir. Bu teatrn tamaalar z orijinall v tin baa gln icra texnikas il seilir. Bir ne personajn itirak, dekorlar, shn, daha dorusu, ekran-prd effektlri v dbi mtnin mvcudluu gstrir ki, yubi-ningy yapon teatr mdniyytinin tkrarsz hadissidir. Btn klg teatrlarnda olduu kimi burada da shnni ekran-prd vzlyir. Ekran bir qayda olaraq xsusi qaln tutqun kazdan hazrlanr. Bu cr kaz nvn Yaponiyada mino-kami deyirlr. Ekran 135 sm. uzunluunda, 84 sm. hndrlynd

_____________Milli Kitabxana_____________

148

v 2.3 mm. qalnlnda olan, zdn qara, arxadan qrmz rnglnmi taxta rivnin iind iplrl tarma kilirdi. Tamaa vaxt ekran trafna qara para kilir. Bu para materiya sanki ekrann haiysidir. Aadan dmy qdr uzadlan qara parann mqsdi mlrk tamaa gstrn kuklan gizltmkdir. Ekrann arxasnda raq, sonralar is elektrik lampas yerldirilirdi. Bu prdnin daxili trfindn 87 sm. uzunluunda, 2 sm. qalnlnda olan taxta paralar ekrann rivsin brkidilirdi. Bu nazik haiylrin zrind dekorlar, dialoqlarda fal itirak etmyn fiqurlar mskunladrlrd. ox vaxt dekorlar karton v ya qaln bambuk kazlarndan dzldilirdi. vvllr bu dekorlar ekran arxasndak xtke formal haiylr yapdrardlar; sonradan onlar kiik mxlarla brkitmy baladlar. Dekorlar tez-tez tbii materiallardan hazrlayrdlar v buna gr d onlar rngli olurdu. Bu xsusda digr shn (ekran) effektlrini d qeyd etmk lazmdr. gr pyesd ya v ya qar yad gstrilirdis, bu zaman kukla ekrann yuxarsndan bir ziv kirdi v bu ipdn aquli istiqamtd aa saaq-saaq saplar buraxlrd. Qar yadn bildirmk istynd is kukla bu saplara xrda pambq krciklri asrd. Seyrilr klgnin ruh olduunu xatrlatmaq ns kukla ubuq kib az dolu tstn ekrana trf tulayrd v bununla da sirli bir ovqat yaradrd. Yubi-ningy tamaalar zaman xsusi magik atmosferin meydana glmsini rtlndirn vasitlrdn biri d tbildir. Tbil n emosional mqamlarn mjdisidir. Yeksnq aram zrblr tamaann balancna iardir. Teztez tkrarlanan mhkm zrblr is tufan v ya at aldn bildirir. Bu mqamda klg teatr kaqura ad il tannan mbdgah tamaalarn xatrladr. Sakit, nvb il bir-birini vzlyn zrblr is dnizin ssini eyhamladrr. Bu teatrn kuklalar tkc kazdan dzldilmir, onlara paradan kostyum,

_____________Milli Kitabxana_____________

149

ipk iplrdn hrlm parik d geydirilir. Kuklalar hazrlamaqdan tr sxl ox olan boz v qara rngli kazdan faydalanrlar. Gvd, ayaqlar v llr boz, kll is mtlq kild qara rng boyanr. Ba, gvd v ayaqlar ayr-ayr hisslrdn ibart olur. Ayaqlar sonradan gvdy brkidilir. Ba v llr d yalnz tamaa mddtin gvdy birldirilir. Samuray kuklalarn ayaqlar dizdn bir qdr aa xakama adlanan alvar-tumanda gizldilir. Onlarn ayaqlar bu qayd ikiy blnr v bir-birin karton dymcikl, sapla birldirilir. Qadnlarn aya uzun kimono iind grnmdiyindn onlarn hrkti d ekranda ox inandrc alnr. Kii personajlarn dabanlarna 15 sm. uzunluunda taxta ubuqcuq da brkidilirdi, onlarn sonuna is iki balaca oymaq formasnda kiscik tikilirdi. Bu ubuqcuq v kisciyin kmyil kukla oynatd kuklann-fiqurun-klgnin ekran yeriini gstrirdi. Bellikl, klg kuklann sol linin ba v hadt barmaqlarnn kmyil yerimy balayrd. Gvdni kukla sa lind tuturdu. Ba barmaq kllni, hadt barma klgnin sol lini, el barmaq is kukla-klgnin sa lini idar edirdi. Demli, fakt bu ki, kukla-klg cmi be barmaq vasitsil hrkt gtirilirdi. Sol lin iki (ba v hadt), sa lins barma (ba, hadt v el) tamaa zaman muldur. Mahir kuklann lind klg son drc fal, mthrrik olur v olduqca canl rnr. Qadn v ya ikinci plan personajlar il davranarkn kukla yalnz sa lini ildir. El vaxtlar olur ki, kukla sa lil kuklann davrann tnzimlyir, sol lils gmi tsvirini ekran zrind hrkt gtirir. Bu, o demkdir ki, hvalatn qhrman gmid syaht xb. Bir qayda olaraq klg-kuklalar ekrana yan byrlrdn gtirilir. Personajn ekran mddti bitdikd kukla klgnin

_____________Milli Kitabxana_____________

150

ban barmandan xarb knara tullayr, qollar srbst buraxr v z barmaqlarn seyriy gstrir. Bu sonluq, bu final tamaalar n hmi sl hzz mnbyi saylr. Kukla he vaxt tamaalara grnmr v hmi qara prd arxasnda gizlnir. Yaponlarn Bunraku-ca teatrnda is kuklann i slubu, oyun texnikas hr an tamaann gz qabandadr. Yubi-ningy klg teatrnda pyeslrin tqdimi Bunraku kukla teatrnda olduu kimidir. Pyeslr xsusi bir nal, - gidayu, - trfindn danlr. Ekrann byrnd is hmi smisen ustas ylir, tamaadak vziyytlrin srbst maytisi qismind x edir. Klg teatr btn prinsiplri etibar il Bunraku-ca kukla teatrn xatrladr. Frq ancaq ondadr ki, Bunraku teatrnda kuklalar adam boyu kuklalardr v sanni-cukay metodu il idar olunur. Bel ki, Bunraku kukla teatrnda bir kukla kukla trfindn oynadlr. Kuklalardan birincisi kuklann ban v sa lini, ikincisi kuklann sol lini, ncs onun ayaqlarn hrkt gtirir. Bunraku tamaalarnda da gidayu v smisenin rolu bykdr. He bir bh yoxdur ki, Ysida Xarunoske yubiningy klg teatrn Bunraku v Kabuki tatrlarnn tsiril yaratmdr. Yaponiyann byk kukla ustas Kondo Kinnoske hl 18 yanda olarkn 1885-ci ild Xarunoskenin gstrdiyi yubi-ningy tamaalarna baxmdr.

_____________Milli Kitabxana_____________

151

18. Bunraku kukla teatr masir dvrd 1963-c ild Yaponiyann Maarif Nazirliyinin nzdind mdni dyrlrin mhafizsi zr Komit v digr tkilatlar, o cmldn Osaka bldiyysi v En-ey-key teleradio irkti Bunraku Teatrlar Assosasiyasn yaratdlar v onun fondunu 37.5 milyon iyen hcmind myynldirdilr. Bu tarixdn etibarn Assosasiya ild kr Tokiyonun Mitsukosi Gkice teatrnda bunraku tamaalar oynanlmasn tkil edirdi. 1966-c ildn Kokuritsu Gki-ce Dvlt Teatr faliyyt baladqdan sonra onun 593 seyriy hesablanm kiik shnsi bunraku truppasna verildi ki, onlar ild drd df (hr df 15 gn kmk rtil) z tamaalarn nnvi teatr formalarnn xiridarlarna gstrsinlr. Bundan savay Bunraku tamaalar Osakann Asaxi-ca teatrnn shnsind d ild drd kr ifa olunur. 1984-c ild is Yaponiyada mxsusi Bunraku Dvlt Teatrnn al mrasimi keirilir. Bu teatr rsmi olaraq Kokuritsu Bunraku Gki-ce adlanr. Teatrn salonuna cmi 731 seyri sr. Burada ild drd df tamaalar nmayii keirilir v hr nmayiin davan mddti 17 gndn 20 gndk kir. Kokuritsu Bunraku Gki-ze teatr 1984-c ild 139 milyon iyen mblind maliyy yardm almd. Teatrn truppas Amerika Birlmi tatlarna v Avropa lklrin tez-tez qastrol sfrlrin xr. Bunraku Dvlt teatrnn truppas 1987-ci ilin mlumatna gr 85 nfrdn ibartdi. Teatrn yaradc heytind 27 gidayu (nal-qirati aktyor), 18 smisen ustas (saznd), 40 kukla vard. Truppada aktyorlarn orta ya hddi 42-dir. 1972-ci ildn etibarn Bunraku sntinin aparc aktyorlar artq z agirdlrini yetidirmkl muldurlar. Lakin buna baxmayaraq hqiqi smisen ustalarnn say tdricn

_____________Milli Kitabxana_____________

152

azalmaqdadr. Yen 1987-ci il mlumatna sasn Bunraku teatrnn be kuklas Dovltin srvti fxri adn dayr.

_____________Milli Kitabxana_____________

153

III FSL N TEATRI TARX ind teatr formalarnn inkiaf tarixi demk olar ki, in dvltiliyinin siyasi formalarnn tarixi qdrdir. in teatrnn n grkmli tdqiqatlarndan biri yapon Suci Takeo in teatr tarixini 5 dvr blr: 1. n qdim dvr 2. Qdim dvr 3. Orta dvr 4. Yeni dvr 5. n yeni dvr uzaq kemidn balayaraq ta m.. V sr qdr; m.. III yzildn, Tsin hakimiyytindn tutmu ta bizim erann VI srin kimi; II imperiya dvrndn XI yzil qdr; XII srd monqol ialndan balayaq ta XIX yzil kimi; XIX srin II yars daxil olmaq rtil 1911-ci il inqilabnadk.

lbtt, bu blg nisbidir v bir xeyli khnlib. nki XX srin vvllrind aparlm tdqiqatlara saslanr. Bu blg nisbi olsa da, myyn bir istiqamt semk v tarixi mrhllrin srhdlri bard aydnlq ld etmkdn tr son drc vacibdir. Amma hr halda daha yax olard ki, in teatr tarixi btn teatr formalarnn xsusiyytlri nzr alnmaqla drd mrhly ayrlsn: birinci mrhl uzaq kemidn monqol ialna qdr uzanb gedir; ikinci mrhl monqol epoxasndan XVI yzil kimi olan zaman msafni hat edir; nc mrhl XVI-XIX srlr msafsin sr; drdnc mrhl realist teatrla ind klassik teatr formalarnn mbarizsindn balayb z bizim ada zmany istiqamtlnir. Artq bu blgd lknin siyasi tarixi

_____________Milli Kitabxana_____________

154

yox, teatr formalarnn inkiaf n xarakterik tarixi mrhllr n plana kilir. ind klassik teatr formalar ksrn eirl, lav monoloq v dialoqlarla yazlm opera kimi sciyylndirilir. slind is bu, opera yox, in musiqili dramdr. Sinologiya in teatrnn yaranma tarixini, daha dorusu, in teatrnn mnbyini iki istiqamtd aradrr. Bzilri el gman edirlr ki, in teatr birbaa kild cdadlarn kultu il ilikilidir. Digr qrup alimlrs bu fikirddirlr ki, in teatrnn formalar tarix etibar il cdadlarn kultunu da qabaqlayr. Onun mnyini aman ayin v rqslrind, ktlvi nigahqurma mrasimlrind axtarmaq lazmdr. in teatrnn n qdim dvr ayr-ayr teatral elementlrin qruplab bitkin kompozisiyalar ml gtirdiyi dvrdr. Bu, in teatr tarixind saray teatrnn mvcudluq mrhlsidir. bhsiz ki, qdim inin tarixn mruz qald dyiikliklr bu mmlktin nnvi formalarnn tkkl v inkiafna da z tsirini gstrmidir. nc qdim in kiik xanlqlardan ibart idi. Sonradan bu xanlqlar Sin v Xan dvrnd I mperiya klind birlib vahid dvlt oldu, myyn mddt yaad v dald. Bir azdan Tan v Sun dvrnd yeni II mperiya yarand. Tssf ki, onun da mr uzun srmdi. II mperiyan sava qovalar brd. in tarixindn iqtibas edilmi bu qsa anons bir daha tsdiqlyir ki, teatr yalnz siyasi v iqtisadi sakitlik mqamlarnda inkiaf edir. I v II mperiya zaman in teatrnn yaad vziyyt bunu sbuta yetirir. in saray teatrnn inkiaf prosesi hr iki mperiyann squtundan sonra dayanr. Halbuki geni miqyasda gtrsk, saray daxilind ba vern proseslr saray teatr n sahiblrin dyidirilmsindn baqa bir ey deyildi. in teatrnn tkklnn bu dvrnd sasn ifadli fiqur nzr arpr: tlxk, xannd v saznd. Sarayda qadn

_____________Milli Kitabxana_____________

155

rqqas v xanndlrin d byk rbt bslnilirdi. Ancaq teatr snti inkiaf etdikc qadn elementi teatrdan sxdrlb xardlr. Getdikc rqs v nmlrin nvblmsi prinsipi zr qurulmu pyes tipli mtnlr meydana glir v onlar hrbi U v vtnda Ven pyeslrin ayrlr. in teatr tarixi bu dvrd aktyor v repertuar amillrini aktualladrr. I mperiyann e.. III yzild yarand dvrd hkdar ixuan z hegemonluu alarnda guya ki, A-fan-qun adl saray tikdirir v btn aktyorlar hmin saraya toplayr. Lakin tarixd aktyor adlarndan baqa bu dvrn teatrna aid he bir fakt qalmayb. Dzdr, ban-c melodiyalar da bu tarixi mrhlnin yadigardr. Qsa ntic klind onu qeyd etmk lazmdr ki, I mperiya dvrnn teatr primitiv davran qliblrinin eir dilin tabe etdirilmi musiqi, vokal sntil birgliyi stnd tzahr edir. Xan dvrnn aktyorlar artq bdii mtnlrd veriln tarixlri dramatikldirmy balayrlar. Xuan-mn-an adl bir truppann tkili d bu tarixi mrhlnin bhrsidir. Bu dvrl ilikili bel bir mlumat da var ki, gya Vey knyazlndan olan Soa-soa adl bir feodal pyeslri ifa etmkdn tr shn dzltdiribmi. Ancaq hmin shnnin szn masir mnasna n drcd uyun olduunu sylmk tindir. Yadda saxlanlas faktlardan biri d budur ki, aktyorlar Xan dvrnd ilk df zlrin pudra srtblr v in teatr mtxsislri gman edirlr ki, qhrman qadn rollar, baqa szl, dan ampluas mhz bu nndn sonra formalab. Xan dvrnn sonundan etibarn rollar myyn qayda zr sistemldirilir v qrupladrlr. Tarix Xan mrhlsindn hm d ilk df taxta maska geymi iki aktyorun, - Sao-Minda v Lan-lin-vann, - adlarn qoruyub saxlamdr. ndi hmin maskalardan mnfi personajlar grstmk n istifad edilir.

_____________Milli Kitabxana_____________

156

Miladdan ncnin IV yzili, - II mperiyann hr vchl mdniyyt qay il yanad alar, - ind saray teatrnn iklnmsi dvrdr. Tan imperatoru Syuan-cun bu zaman Armud ba adlanan bir musiqi akademiyas yaradr. Armud ba akademiyasna paralel kild gnc rqqaslrin Bahar hyti adlanan mktbi d faliyyt balayr. X sr artq hqiqi klassik in teatrnn yarand rfdir. Aktyor Xuan Fan-onun XVIII yzild teatr snti haqqnda yazd Nurlanm ruhun aynas adl risalsind sylnir ki, in teatrnn yaranmasnn tkanverici qvvsi Xan dvrnn en Pin adl bir yannn taxtadan ksdiyi fiqurlar olmudur. Sn dem, en Pin bu adam boyu fiqurlar hri dmndn qorumaq n dzldibmi. Bu tapnt hr camaatna o qdr xo glir ki, onlar en Pinin mlini yamslamaa balayrlar v taxta fiqurlar marionetka adlandrrlar. Yen bu risald byan edilir ki, Tan imperatoru Min-xuan balaca uaqlar alicnab aillrdn yb bu cocuqlara Armud banda yan si deyiln pyes mtnlrini yrdirdi. El bu vaxtlar 5 v ya 8 nfrlik daimi truppalar olan ca-cy teatrlar meydana xr v in teatr n olduqca vacib saylan rollarn tiplr zr tsnifat prosesi balayr Ca-cylr, slind, teatr yox, musiqili dram janrdr, pyes nvdr. Bu yzilin sonunda lknin imalnda 80 xacdn ibart Duman melodiyalar truppas kimi tannan xsusi bir mktb faliyyt gstrirdi. Bel bir mktbin bnzri inin cnubunda Gy rtklr truppas ad altnda yaradlmd. ind imal v cnub mktblri hmi teatr dbin hakim olmaq stnd yarblar, mbariz aparblar. Odur ki, onlarn arasnda frqli chtlr mvcuddur. XI srd ind cnub mktblrinin slubu aparc mvqe tutur. inin monqollar trfindn ialndan nc jao-de-lin adl bir kims

_____________Milli Kitabxana_____________

157

Kpnk iy evrilir pyes-melodiyasn yazb bstlyir. Mhz bu alarda Si-syan Qrb fligeli adl bir pyes rsy gtirir. Lakin tezlikl bu dram sri fleyta n gzl melodiyalar partiturasna evrilir. in estrada janrnn yaranmas da el bu vaxtlara tsadf edir. Bellikl, sl in teatrnn yaranmasnn hazrlq dvr baa atr. Monqol basqnndan sonra is formalamaa balayan in teatr mdniyytind imal dialektin v imal slubuna stnlk verilir. 1330-cu ild teatr sntind imal dili rsmildirilir. imal slubunun tmsilisi olan ca-cylr tkc qhrmanlq deyil, hm d fantastik mvzularda yazlrd. Tarixi mlumata sasn bu pyeslr r-ivlnmi, yni shn formasna salnm mkanda oynanlrd, aktyorlar oxuyub rqs edirdilr, sazndlr is darda, lakin shnnin lap yaxlnda, ylib ttk v ud alrdlar. Monqollarn tkidin baxmayaraq cnub pyeslri sxdrlb aradan xarlmr. Cnub slubunu hmi formalarn xlqiliyi, mvzularn lirik v romantik xarakteri frqlndirirdi. Prdlrin say myyn deyildi v nm ifasnda duet v triolardan istifad edilmsin qadaa qoyulmurdu. Monqol dvr artq hqiqi mtn teatr yaradr. Bu mtnlr sistemini tkil edn pyeslr yuan-ben ad verilmidi. Grndy kimi in klassik dram XIII-XIV yzillrd sas etibar il iki janr, iki slubla tqdim olunur: ca-cy v yuan-ben. Ca-cy sznn mnas qatq tamaa kimi anlalr. Yuan-ben klmsiys xanyuanlar n poetikdramatik mtnlr kimi zlr. Xanyuan mnaca artel, truppa, sex szlrin yaxndr: sazndlrin, pekar dilnilrin, ylnc mhlllri sakinlrinin, aktyorlarn igzarlq prinsipi zr tkilini bildirn anlamdr. Yuan-ben janrnda ca-cydn frqli olaraq dialoqlarn hcmi musiqi paralarnn miqdarn stlyir. Buna baxmayaraq hr iki janr,

_____________Milli Kitabxana_____________

158

hr iki slub z kemiin, z arxaikasna sadqdir. bu ki, hr iki janrn xarakterini, sciyysini nal teatrnn formalar myynldirir. Htta Sun dvrnd bel musiqi nal sntinin inkiafndan tr vacib lamt saylrd. Bu tarixi mrhlnin mhur janrlarndan biri qucts, tsadfi deyil ki, tbil zrblri altnda nal adlanrd.

_____________Milli Kitabxana_____________

159

1. Ca-cy dramlarnn kompozisiyas in sntilri hl X srd pyesdki personajlar onlarn sciyylrin gr tsnif etmy balamlar. lk primitiv tsnifat beldir v obrazlar rti olaraq 8 kateqoriyaya ayrr:
1. si-tou 2. in-si 3. s-dzin 4. fu-mu 5. juan-dan 6. mo-ni 7. qulao 8. ba - ba qhrman; - shn nnd dayanan akttyor; - mfi tipli qhrman; - ikinci qhjrman; - qadn qhrman; - r qvv; - asaqqal qoca; - bayraqlarla davranan hrbi.

Yuan ca-cy dramlarnda is bu tsnifat daha mkmml v zngindir. in teatr mdniyytinin qanunlarna sasn cacy dramlar 4 prdy blnr. Lakin fakt bu ki, ind bir dram srini bir ne ca-cy pyesi ml gtirir. Yuan cacylri hmi kanonik qanunlar zr yazlr. Bu pyeslrin digr sas bir xsusiyyti d ondan ibartdir ki, ca-cy dramlar tkc dbi materiallara deyil, hm d musiqi meyarlarna sknir. Ca-cy kimi tannan dramlarda prd, hiss, mclis anlamnda je sz ilnilir. Burada pyes mlliflri, seyrilr n balca maraq obyekti bdii mtn yox, poetik ariyalardr. Yuan dramlarnda bu poetik ariyalara cy deyilir. Ca-cy dramlarnda sas 4 amplua var:
1. mo 2. dan 3. dzin 4. ou ciddi kii personaj, adtn msbt qhrman; hr hans bir qadn rolu; komik kii rolu; tlxk

_____________Milli Kitabxana_____________

160

z-zlynd bu amplualar da subamplualara blnrlr. Monun subamplualar bunlardr:

a) jenmo b) vaymo c) fumo d) erme e) unmo f) syaomo sas oxuyan personaj; onun yann v cmiyytd tutduu mvqenin he bir hmiyyti yoxdur; adtn seyiri rbtini qazanr; demk olar ki, janmo il eyni xarakter malikdir, amma birincidn frqli olaraq nm oxumur; xrda kii rolu; epizodik kii rolu; proloqunda x edn birinci drcli personaj; gnc olan;

Dan ampluasnn subamplualar:

a) jendan b) loadan c) adan d) tedan e) veydan f) syaodan g) danlay sas oxuyan qadn personaj; yax abirk qadn; zirk qadn, adtn komik personaj; ciddi qadn rolu; tkbbrl qadn obraz; rlik qz; qzcaz.

ou ampluasnn subamplualar olmur. Amplua v subamplualar personajlarn yan, pesini aydnladrmaa, onlarn pyesd yerini myynldirmy imkan verir. O mqamda ki, amplua verilmir, bu rollar dzaban kateqoriysndan olan aktyorlar, masir dill desk, statistlr, ifa edir. gr Avropa dramaturgiyasnn bir ox klassik srlrind nsr v nzm qarlql surtd bir-birini vzlyirs, ca-cy dramlarnda dialoqlar ariyalarla nvblir. Qrb dramaturgiyas nmunlrind hr bir replika sujetin inkiafnn rtlrindn biri saylr. Burada is msl bir qdr baqa crdr. Tbii ki, ca-cy dramlarnda dialoq, dbi-bdii mtn pyesin zldr, onun platformasdr, ariyalar is bu

_____________Milli Kitabxana_____________

161

mtnd veriln rngbrng killrdir. Yalnz dialoqlarn v ariyalarn sintetik laqsind dramatik mtnin tam mvcudluu mmkndr. di, gr bu pyeslrdn ariyalar gtrlrs, dialoqlar bsit v quru grnr. Ariyalar bu pyeslrin poetik blmlridir, yaraql bzklridir. Seyrilr ksrn tamaalara baxmaqdan daha ox bu ariyalar dinlmyi stn tuturlar. XVI yzilin ortalar cnub slubu kontekstind yeni nv pyeslrin meydana glmsil mayt olunur. Bu pyeslr kn-sy deyilirdi. Onlarn adn Kunan da rfin oxunan kun melodiyalar myynldirmidi. Kn-sy dramlar melodiyalarn ritmik quruluuna, altlrin trkibin, sujetlrin lirizmin v fantastikliyin gr seilir. Biz desk ki, kn-sy dramlarn mhz el Min dvr yaratmdr shv etmrik. Bel ki, XVI srin sonuna yaxn monqollarn hakimiyyti squt edir v yeni Min slalsi mmlktin paytaxtn Nankin hrin keirmkl cnub slubunu aktivldirir. Kn-sy dramlar el bu aktivliyin birbaa nticsidir. Min slalsinin zamannda aktyor oyunu yetrinc cilalanr, tkmillir v dramaturji yaradclqdan tr n vacib 8 amplua konkretlir:
1. en - qhrman; 2. dan - qhrman qadn; 3. ou - tlxk; 4. dzin - mnfi qhrman; 5. vay - saddil, sadlvh bir kims; 6. mo - ikinci drcli personaj; 7. tedan - hrbi rqqas; 8. fu-dzin - mnfi xarakterli ikinci qhrman.

Bu amplualarn trafl tsnifat v analizi Nurlanm ruhun aynas risalsind verilir: Amplua rolun

_____________Milli Kitabxana_____________

162

keyfiyytlrini znd ehtiva eliyir. en ba roldur; btn pyeslr onunla balayr, onunla da qurtarr. Odur ki, bu amplua en adlanr. Dan sbh an bildirir. Kii qadn oynayarkn yax ifa zaman bilinmz ki, o, kiidir, ya qadn. Bel ki, aktyor ban-juan kimi qrimlnib geyinmy sbh tezdn baladndan bu ampluaya dan deyilir. Amplua ou ou sznn bildrdiyi mnalar akarlayr. ou irkin, eybcr v blh demkdir. Bellikl, bu amplua zalm, qanac adamlara aiddir. Bu rollar ifa edn aktyor tez-tez l-qol atr, bol-bol zarafatlar, tlxklik vasitlrindn bhrlnir. Ona gr d bu ampluaya ou deyirlr. Dzin sz sakit, hrktsiz demkdir. Amplua da el bu szn mnasna uyundur. Vay rollarnn ifalar ba qhrmann ailsi n alicnab zglri oynayrlar. Bu sbbdn d onlar el vay adlanr, yni zgsi, knar adam. Laodan rollarna analar, qaynanalar, daylr aiddir: bu, qoca qadnlarn ampluasdr. Shn faliyytini aparan kims mo adlanr. Tamaan vvldn axra qdr o, idar edir, btn aktyorlar barsid mlumat verir, sjeti danr. Mo tamamlanma, son demkdir. Syaoen ba qhrmann ya olu, ya da qarda olu rolunda x edir. Ola da bilr ki, bu cavan en snanm xeyirxah dost v ya n avara kimi d pyesd x etsin. Syaodan rollarnn ifas xadimlri, mnnilri v ya mnfur qadnlar oynayr. Tedan ikinci drcli dan demkdir. Bu blg v sciyylr klassik in teatrnn dbi-bdii cvhrini, onun estetik mayasn myynldirir. XVIII yzilin ortalarna yavuq kn-sy janr getdikc lziyir. Er-xuan v sipi pyeslri yeni musiqi janrlar il birg kn-sy ikinci plana sxdrrlar. Btn bunlar sonucda bir araya gtirilib Dzin-si ad altnda paytaxt pyeslri kimi tantdrlr. XVIII srin ortalarnda v sonunda kn-sy janrnn sas mrkzlri Yanjou v Pekin hrlri olduundan er-xuan v sipi d

_____________Milli Kitabxana_____________

163

burada inkiaf edir. Mhz bu janr Avropada Pekin operas kimi tarixlmi Pekin musiqili dramn tmsil edir.

_____________Milli Kitabxana_____________

164

2. ind aktyor snti XVIII yzilin sonu XIX srin vvllrind yaam in aktyoru Xuan Fan-o z Nurlanm ruhun aynas risalsind kn-sy teatrnn parametrlrin syknrk aktyor sntinin md prinsiplrini srgilmidir. in teatrnda nn hr bir amplua n myyn yeri trzi, jest, mimika, qrim, kostyum myynldirmidir. Xuan Fan-onun aktyor sntil bal btn flsfi sslmlrin baxmayaraq ind aktyorlarn vziyyti, sosial raiti, yaay he vd yax olmayb. Bu mmlktd aktyorlar hmi brbr tay tutublar. Uzun qrinlr boyunca aktorlar thsil ocaqlarnda dvlt imtahanlarna buraxlmayblar. Aktyor nslinin yalnz nc nslindn olan vrs varislik hququ qazanrd. Hl indinin znd d ind aktyorlara yuxardan aa baxrlar. in shnsind ilyn aktyorlar ya professional teatr mktbini bitirmi xslr, ya bu sntin sirlrini atalarndan yrnmi oullar, ya da bu pey zlri yiylnmi hvskarlar olurlar. Sonuncular daha byk nfuza malikdirlr; nki teatrdan lav d glir yerlri var: el buna gr d onlar pyaoyu adn qazanmlar. ind teatr mktblri v aktyor trbiysi sistemi d tdqiqatlarn xsusi diqqt obyektidir. Blk d el bu mktblr aktyorlarn cmiyyt ir zglmsin, yadlamasna rait yaratmdr. Burada teatr mktblri internat tiplidir v ora yalnz toplumda tannm, hrmtli xslrin birbaa zmantil 7-dn 15 yana qdr olan uaqlar qbul edirlr. Zmant alndqdan sonra uan valideynlri v ya qyyumlar il kontrakt imzalanr v bu kontraktda btn rtlr gstrilir. Bel ki, mktb maksimal hdd qdr uan hquqlarn mhdudladrr. Bu, haradasa

_____________Milli Kitabxana_____________

165

hrbi trbiynin analoqudur. gr uaq tsadfn darxb valideynlrinin yanna qasa, bu zaman zmant vermi varl xs klli miqdarda crim dmlidir. Mktblrd hr ey srt qayda-qanunlara tabedir. agirdlr bu mktblrd asketik hyat trzi keirirlr: qonaq getmk, htta trbiyilrl gzintiy xdqlar vaxt bir-birlril danmaq bel onlara yasaqdr. Bunun vzind uaqlar hr gn tamaaya baxrlar v oyun slubunu mnimsmy alrlar. Srt qayda-qanun rivsin salnm gndlik hyatda agirdin, byk mnada, bo vaxt yoxdur: o gn rzind xanndlik, deklamasiya, pantomima, gimnastika, ritmika v ss tellrinin mhkmlnmsin ynlmi tlimlrl mul olur. Pekind q mvsmnd agirdlr hr gn shr, daha dorusu, sbh ala-qaranlnda sf-sf dzlb hrin divarlarna doru gedirlr v orada z divara dayanb vokal snti zr mq edirlr. Uan hans ampluada ixtisaslaaca mllimlr trfindn agird mktb qbul edilrkn myynldirilir. nny gr uaqlar mktb gtrlrkn onlara txlls verilir v hr yeni kursda bu txllslr dyidirilir. Ona gr d hans agirdin hans kursda oxuduu ox asanlqla onun adndan bilinir. Msln, I kurs n sas txlls sidir. Si sevinc demkdir. Tutalm, Yan-si-lin. II kursdan tr lyn txlls xarakterikdir. Bu szn mnas vahidlik, birglik kimi zlr. Nmun n Xe-lyn-ou. III kursun tlbsi fu txllsn dayr. Fu sz znginlik, dvlt bildirir. Misal n en-fu-quy. Mktbi qurtarmaa yaxn tlblr tamaada artq x etmy balayrlar. in teatrnn uzun mddt qadn aktrisalar olmayb v btn rollar kiilr trfindn oynanlb. Htta Mey Lan-fan v an Syao-yun kimi akyorlar qadn rollarnn ifal zr xsusi dst-xtt, slub yaradblar. Lakin srin vvllrindn etibarn ind qadn truppalar meydana glir.

_____________Milli Kitabxana_____________

166

Burada is ksin, kii rollarnn ifas qadnlara taprlr. XX yzilin I rbndn ind qarq truppalar grnmy balayr. ind kii truppalarna Syan-ban, qadn truppalarna Kunban, qarq truppalara Dza-ban deyilir. 4-c kateqoriya uaq truppalardr. Btn kateqoriyalardan olan truppalarn repertuar, demk olar ki, hr yerd eynidir. Aktyorlarn shn faliyytinin mr mxtlifdir. Lakin el in aktyorlar var ki, onlar 85 yanda da shnni trk etmirlr. Ancaq ind aktyor trbiysi sisteminin d z qsurlu chtlri mcuddur. Bel ki, ox vaxt aktyorlarn mktb qurtarmasna baxmayaraq onlarn ksriyyti mrlk savadsz qalr. Mmkndr ki, aktyor he shndn syldiyi mtnin mnasna varmasn, onu anlamasn. ind aktyorlar myyn bir zmrd, kastada birlirlr. Onlar qapal hyat trzi keirirlr v bu hyatn z qanunlar, yasaqlar, qadaalar olur. in aktyorunun teatrda yaay mxtlif inanclarla, akr v vrdilrl doludur: burada hr bir ifad, lamt bir cr mnalandrlr v aktyorun snt hyat il laqlndirilir. in tearnda hr bir rolun z davran trzi mvcuddur. Pozalar v jestlr bu davran qliblrin gr myynldirilir. in snt nzriyysi hqiqi oyun trzi n 8 psixoloji kateqoriya v 4 sas emosiya konkretldirir. Psixoloji kateqoriya ifadsi Avropa snt nzriyysinin qondarmasdr. Nurlanm ruhun aynas risalsinin mllifi aktyor Xuan Fan-o is bunlar ba sin, yni 8 qiyaf adlandrr, 4 emosional vziyyt is s-juandr. Sin in dilind fiqur, forma, qiyaf, grkm demkdir. Bu skkiz qiyaf aktyorun shn davrannn sas modellridir:
1) Alicnab - grkmi samballdr, baxlar dikdir, ssi psdndir, sindn glir, yerii aayanadr; 2) Zngin - zndnraz qiyafsi var, sevinc bildirn gzlri

_____________Milli Kitabxana_____________

167

hmi glr, barmaqlarn tez-tez aqqldadr, ssi yumaqdr; 3) Kasb - grkmc aqndr, baxlar donuqdur, yeriynd boynunu yir, burnunun alt daima yadr; 4) Alaq - qiyafsin sz ola bilmz, hr ey kc baxr, becid yerii var, iyinlrini ox vaxt boynuna qsr; 5) Axmaq - iyrnc grkmlidir, gzlri brlib, az aqdr, el hey ban trpdir; 6) Dli - grkmi qzblidir, qqrr v glr, qarq mntiqsiz hrktlr edir, gzlri ifadsizdir; 7) Xst - grnr ki, bezikib, cana doyub: yaarm gzlri var, tin nfs alr, bdni sir; 8) Kefli - grkmc yorundur, gzlri bulaqdr, ayaqlar szn baxmr, bdni torba kimidir.

Drd emosional vziyyts bunlardr: 1) Sevinc 2) Qzb 3) Kdr 4) Qorxu - ban trpdir, gzlrini geni ar, z glr, ssi cingiltili v aqraqdr; - baxlar kinlidir, ayaqlarn yer dyr, sinsi qabaa verilib, ssi kaldr; - gzlri nmdir, burnu yb, z donuqdur, ssi qmlidir; - az aqdr, z qrmzdr, qorxudan sksnir, ssi batb.

Bu konkretldirmlrin hams uzun srlrdn qalma nnlrin nticsidir v XVIII srd qlib klin salnb. in teatrnda texniki personal hmi shnddir v aktyorlara lazm olan mqamdaca onlarn kmyin yetiir. Texniki personal shnd x edn aktyorlara htta ay da gtir bilr; seyirilrs sanki bunu grmzlr. nki onlarn fikri bir qayda olaraq yalnz itiraklarda, shn faliyytind cmlnir.

_____________Milli Kitabxana_____________

168

in teatr rngarng kostyumlar teardr. Burada kostyum v rng personajn psixoloji sciyysidir, onun ovqatnn simvolik ifadsidir. in teatrnda hr bir rngin z rmzi mnalar var. Qrmz sevinc, a kdr, hzn, qara lyaqtli, alicnab hyat trzini, sar imperator nslin yaxud Budda triqtin mnsubluu, mavi tmizlik v sadliyi, yal day v xidmtilri, hray yngl al v yngl xlaql adam bildirir. Rnglrin kompozisiyas qhrmann psixoloji portretidir. gr sz qrimdn drs, bu zaman demliyik ki, in teatrnda qrimlr yapon Kabuki teatrnda olduundan da lvandr. ind hr qrim bir kitab hsr olunmudur v onlar sasn mxfi saxlanlr. Ancaq mlumdur ki, ind 50-60-a yaxn qrim nv var. z qrimin simmetrik v assimmetrik trzd vurulmas da myyn mna ksb edir. Assimmetrik qaydada sift yaxlm qrim mnfi, simmetrik qrim is msbt personaj bildirir. en, dan v ou n qrimlr nisbtn saddir. ou qrimindn tr gzlr trafnda a kpnk formasnn kilmsi mtlqdir. Dzin rollarnn qrimind rnglr mxtlifliyindn daha ox istifad olunur v mrkkb kompozisiya yaradlr. Dzin personajlar n qara, a qrmz sas, qzl, gm, badmcan, yal, sar v gy is lav rnglr hesab olunur. Adtn qrimd a v qara rnglrin kompozisiyas personaj msbt kontekstd tantdrr; el ki, a fona qara cizgilr, yaxud qrmz stnd a lklr grnd, obrazn sciyysi mnfilir. Bu rtilik dekorlara v lbslr d aiddir. in teatrnda rtilik shn mkannda yerln adi masan v ya ktili qalaya, daa evirmy qabildir. Yumrulanm qrmz yaylq ksilmi ba demkdir. z salnm qrmz yaylqsa lm bildirir. Balqlar kilmi bayraq shnd ay axdn gstrir.

_____________Milli Kitabxana_____________

169

Lazm glrs, shny mbdgah, me szlri yazlm lvhlr d ixarlr. Hr hans bir personajn xarakteristikas da tipik atributlarla yanildirilir. lind qam tutmu personaj ham atda tsvvr edir. Yelpik obrazn hiylgrliyini simvolladrr. At quyruundan hazrlanm milkqovan zahidi v ya cayib mxluqu nian verir. Papanda turac llyi olan personajsa barbardr. Aktyorlarn shn davran da bu qayda il sahmanlanr. llrin ba stnd silkldilmsi qorxunu, ban iyinlr iin salnb qollarn sdirilmsi qzbi rmzldirir. in teatrnn eqzotik nianlri srasnda parik, saqqal, b v qalar byk hmiyyt dayr. Saqqallar bir qayda olaraq Tibet kllrinin quyruqlarndan hazrlanr. in teatrnda 40 saqqal nv bllidir v onlar sasn be rngd olur: qara, a, sar, qrmz v bnvyi. in teatrnda dekorlarn primitivliyin baxmayaraq kostyumlar hmi ox zngin v dbdbli olub. Btn dnya antikvarlar onlar son drc yksk qiymtlndirirlr. Kostyumlar adtn bahal paralardan, - atlas v ipkdn, - tikilir. Paralarn rnglrind qrmzya, yala, sarya, a v qaraya stnlk verilir. in teatrnda hr bir xrda detaln, istr kostyumun, istr qrimin, istrs d lbsnin z konkret v daimi yeri var. Hr bir teatrda yalar be znbil ylb toplanr. lk iki zmbild 59 ct kostyum, baqa szl desk, geyim dsti olur. nc znbild cmi 141 dddn ibart saqqal, b v parik yerldirilir. Drdnc zmbild 48 dd mxtlif paltar, ba geyimlri v kmrlr saxlanlr. in teatrnda beinci znbil is 317 dd oxeidli silahlardan trdr. Tamaa salonu v shn ind tsn-ty adlanr. Kulislr, yni shn ciblrin xoy-ty deyilir. Zal adtn 600-dn 2.000- qdr seyri tutur. Pekind v anxayda is bel teatrlarn hcmi 3.000 adama yaxndr. Kiilrl qadnlar

_____________Milli Kitabxana_____________

170

ind bir-birlrindn ayr ylirlr. Sol trf kiilrindir, sa qadnlarn. Tamaa mddtind teatrn qonaqlar n aramsz kild ay, meyv, irniyyat, isti-isti bulanan a dsmallar danr. Bu, tamaann oynanmasna v qavranlmasna he bir mane trtmir. nki Avropada v ind seyrinin grdyn v eitdiyin verdiyi reaksiya baqa-baqadr. Htta ind tamaa vaxt seyrilr bir-biril astaca danmaq hququna da malikdirlr. Sjeti izlmk inli seyrilrdn tr bir o qdr d nmli deyil. Bel ki, inli seyrilr avropallara nisbtn daha hazrlql tamaalardr. Onlar sjeti v hr bir aktyorun oyun imkanlarn gzl bilirlr v yalnz ayr-ayr mqamlar seyr elmk n tamaaya glirlr. ind hr bir tz aktyoru teatra gtrrkn onu znmxsus snaq imtahanndan keirirlr. Ara vermdn gn mddtind o, tamaalar qarsnda x etmlidir. gr seyrilr bu aktyoru qbul etmslr, truppa onunla i mqavilsi balamayacaq. Shn arxasnda aktyorlarn qrim otaqlar, dekor v lbslr yerlir. Teatrn xidmti personal bykdr v hr bir adamn vzifsi dqiq, konkret surtd myynldirilib. Shn arxasnda aktyorlardan v onlarn gizirindn savay truppa, qrim, lbs mdirlri, brbrlr, aylar, yaradc xslrin evlrin xbr aparan aparlar mskunlar. ind aktyorlarn oyununa byk tlbkarlqla yanarlar. Hr bir in qzetind teatr yeniliklrin v teatr tnqidin ayrlm shiflr, klr var. Jurnallarda da inin teatr hyat yetrinc iqlandrlr. Burada tamaalar gndz v axam oynanlr. Gndz tamaalar shr saat 11-dn 19-a kimi, axam tamaalar is 19-dan dz saat 24 qdr davam edir. Bir tamaa rzind 7-8, bzn is 12 pyes shnlnir. Hr pyesin davam mddti 40-45 dqiqdir. El pyeslr d var ki, onlar btv 4 saata hesablanb. Klassik repertuardan olan pyeslr is, mmkn ki, gnlrl teatrn shnsind ifa edilsin. mumilikd is klassik

_____________Milli Kitabxana_____________

171

repertuarda 1.000-dn artq pyes var. Bunlardan tqribn 400500- shnd oynanlan pyeslr siyahsna aiddir v yalnz 150-si mtmadi kild repertuarda grnr. Adtn pyeslrin adlar 2, 3, 4 szdn ibart olur. Szlrin sayna gr janrlar myynldirmk mmkndr. Kn-sy janr iki, Erxuan v Sipi , Qoa-siyn 4 szl bildirilir. Repertuarn btn pyeslri qrupa blnr: tarixi pyeslr, fantastik pyeslr v psixoloji pyeslr. ind tamaalarn qonqla balamas qaydadr. vvlc maska geymi bir aktyor shn nn glib mhsuldarlq tanrsna dua edir, onun nin eirlr oxuyur. Bundan sonra birinci pyes oynanlr. lk pyeslr adtn zif olur v onlar ortabab aktyorlar ifa edirlr. ind, mmkn ki, seyrilr tamaa salonunu haradasa bir ne saata doldursunlar. Bu, normal haldr. nki orada hr bir seyri z sevimli aktyoruna baxmaa, zvq ald bdii mtni dinlmy glir. Hr aktyorun tamaada cmi bir rol oynamas qanundur v mstsna hallara yol verilmir. Sonuncu pyesdn sonra iki olan ua shny xb ba yir v tamaann qurtardn bildirirlr. imal v cnub slublar arasnda n geni yaylm tamaalar Adamsz hrin hiylgrliyi, Tut balarnda atlm oul, lin altnc ay qar, Qzbli plngin kndi, Qzl dan mbdgah, Dmir jdhann da, Balaca oban agirdi, ao-xua-an dan gtrmk olar. Birinci pyesd qhrman adi vtndadr. Digr pyes hrbi mvzudadr. Axrnc iki pyes is mit mvzusundadr. Bundan lav Mhur hkimin trif buyurmas, Yeni il, lind raq tutmu kor kimi komediyalar da inlilrin sevdiyi pyeslr silsilsindndir. in klassik teatrnn repertuar da son drc rngarngdir. Lakin bu rngarnglik iind ikic pyes ultra klassik pyeslr

_____________Milli Kitabxana_____________

172

sanlr: Ud v Qrb fligeli. Onlar yalnz in teatrnn elitas oxuyur. V nhayt, in teatrnda orkestr 8 musiqi altil tmsil edilir. Bunlar in kanonudur, ttkdir, aypara killi simli musiqi altidir, digr simli al altlridir, bambuk ubuqlardr, neydir, fleyta v tbildir. in teatrnda hr bir ritm simvolik bildiricidir v aktyor ariyalar ifa edrkn sntin el yksk bir zirvsin ucalmaldr ki, burada obrazn emosional ovqatnn cvhrini grkdrmyi bacarsn.

_____________Milli Kitabxana_____________

173

IV FSL RAN TETRI Yaxn v Orta rq lklrinin nnvi teatr formalarnn estetikas v poetikas arasnda son drc byk oxarlq mvcuddur. Sanki onalrn hamsnn kk, mnyi, cvhri birdir. Hqiqtn, ran qissxan il trk mddah v rb hakkavatisi el bil ki, bir-birilrinin gzgvari ksidirlr. Bu mstvidn baxanda aydnlar ki, mvlvi qardalna mnsub drvilrin Trkiyd teatral trzd icra ediln zikrlri fars mdniyyti n d xarakterik olub. Trklrin Qaragz klg teatr Misir Xyal z-zill klg teatrnn kiik qardadr. Fars kukla oyunlarnn tbitini istr Qaragz klg teatrnda, istrs d bir sra qonu xalqlarn meydan tamaalarnda akarlamaq mmkndr. Tziylr v onlarn kontekstind oynanlan bih tamaalar islam dnyasnn btn i mmlktlrindn tr xarakterik bir mdniyyt hadissidir. Yeni drsliyin bu blmlrind Yaxn v Orta rq lklrinin mdniy-yti n teatrn universal sayla bilck tzahr formalarnn tarixi v poetikas zlck. lbtt ki, Yaxn v Orta rq lklrind teatrn tzahr formalar arasndak oxarl rtlndirn n gcl faktorlardan biri islam olmudur. Dorudan da, adamda hrdn el tssrat yaranr ki, islam dnyasnn hr yerind teatrn tarixi eynidir, tzahr formalar identikdir.

_____________Milli Kitabxana_____________

174

1. Nal

Qdim dvrlrdn etibarn ran mdniyyti z teatrall v tmtra il frqlnib. Htta tarixdn bel bir fakt da mlumdur ki, Makedoniyal skndr m.. 334-331 illrd hmnilr dvltini squta uratdqdan sonra Persopol hrind tamaaya baxmdr. Lakin tssf ki, bu tamaann xarakteri, tbiti barsind bizim he bir xbrimiz yoxdur. Hrnd ki, mhz hmnilr dvrnd Bistun yazlar, Txti-Cmid abidlri, Avesta hekaytlri qdim ran mdniyytinin incilrin evrilmidir. Aydn msldir ki, zrdtlik, onun dini kitabsi Avesta mtnlrinin dili, poetik quruluu, pafosu ski zamanlarda ran razisind jest, poza v davranlara ciddi tsir gstrmidir. Avesta hekaytlri, zrdt kahinlrinin oxuduqlar sakral mtnlr, dualar, keirdiklri ayinlr randa nallq sntinin inkiafna tkan vern ilk elementlr kimi qiymtlndiril bilr. Orta srlrd is nallq sntinin glimsindn tr ran mdniyyti zonasnda daha mnbit rait yaranr. Bu, bir ne mhm faktorla laqdardr. ncsi ran mmlktinin artq Orta alarn balanc mqamnda asanlqla islamilmsidir. slam is z strukturuna gr Muhammd peygmbrin monoloqlar kimi trtiblnmidir. Bu

_____________Milli Kitabxana_____________

175

mnada islam mdniyyti monoloqlar mdniyytidir. Nalnn teatr is islam dnyasnn sz, kitaba, Kby syknn konsentrik modelinin tkrardr. Odur ki, mslman almind nal sntinin mxsusi inkiaf tamamil qanunauyun haldr. Yaxn v Orta rqin teatr mdniyytinin sas funksional elementi naldr. randa is nal mxtlifliyi hr hans bir islam mmlktil mqayisd daha artqdr. Naqqal, abdal, ahnamxan, qissxan, fsanxan randa mvcud olmu nallarn nvlridir. Fars mdniyyti bksind nal sntinin inkiafn stimulladran balca sbblrdn biri d, he bhsiz ki, rq klassik poeziyasnn ndri Firdousinin ahnam sri saylmaldr. Tsadfi deyil ki, rann nallar sistemind onun yaratd 60 min beytlik monumental bir srdn az sonra xsusi ahnamxanlar peyda olurlar. Fars mdniyytind ahnam sujetini nql edn, danan oxuyan nallara ahnamxanlar deyilir. Naqqal sz fars dilindn trcmd el nal sylyn, nqledn kimi mnalandrlr. Qissxan ahnamdn ayr-ayr hisslri danan naldr. Hekaytlr, rvaytlr sylyn nalya randa fsanxan ad verilib. ran nallarn sasn iki tip zr qrupladrmaq olar: meydan v qlyanalt nallar. Onlarn arasnda, nql etm slubunda, manerasnda bir sra oxar v frqli chtlr mvcuddur. Bu

_____________Milli Kitabxana_____________

176

frqlri aktualladran ilkin rt nallarn z xlar n sediklri mkanlarn stukturudur. Tbii ki, bazar meydan il qlyanalt z strukturuna v atmosferin gr eyni tipli mkanlar deyil. Aq sma altnda danmaq, nitq sylmk, fikri byan elmk, baqasnn diqqtini znd saxlamaq, lbtt ki, bunlar qapal bir mkanda icra etmkdn frqlidir. Bazar meydannda nallarn xnn qaysini alver myynldirir. Nallar alrlar ki, hmi gur alver gedn yer yaxn olsunlar. Alclarn diqqtini clb etmkdn tr d nal yax vasitdir. Tsadfi deyil ki, Orta alarda tacirlr, alverilr bazar meydanlarnda z dkanlarnn, mallarnn yannda haradasa nal prototipi olan mnadilr saxlardlar. Bu mnadilr aktyor kimi cilddn cild db mxtlif qularn, heyvanlarn ssini yamslaya bilrdilr. Onlar satlan, bazara xarlan maln yannda durub reklam funksiyasn yerin yetirirdilr. Bunun n mnadilr ilk nvbd yksk ss registrin malik olmal idilr. nki aq havada danb fikri drst atdrmaq yksk natiqlik mharti tlb edir. gr bazar meydanlarnda hvalat danan nal z yaradclnda tam srbst idis, qlyanaltda o, sahibkarla imzalad saziin rtlrindn asl olurdu. Mmkn idi ki, bir nal bir qlyanaltda bir hft, bir ay v ya be ay ilsin. Bu zaman sahibkar naldan mtrilri qlyanaltya v ya qhvxanaya toplayan vasit kimi bhrlnirdi.

_____________Milli Kitabxana_____________

177

Onda nal da mcburiyyt qarsnda qalb z repertuarn btnlkd tlbata uyunladrrd. Ancaq bu mqamda qti kild vurulanmaldr ki, Yaxn v Orta rq mmlktlrinin trk, rb, fars, yhudi sakinlri hmi nallara mftun olub gziblr. Bu adamlar nala qulaq asma zlrinin bir nmrli ylncsi biliblr. Mslman rqind dflrl eitdiyi nal bir daha nalnn ifasnda dinlmk he kimdn tr problem deyildi, he kimi bezdirmirdi. nki insan psixologiyasnn gzl bilicilri olan nallar z sntlrinin sehril dinlyicilri bir nv caduya, hipnoza salrdlar. lk nvbd ona gr ki, nal v seyri mnasibtlri canl laqlr, aktiv enerji mbadilsi zrind qurulurdu. Tarixdn faktlar mlumdur ki, bzn dinlyicilr naln sjetin facivi, qmli finaln dyimy vadar edirdilr. O da mahir bir improvizator kimi bundan he tinlik kmirdi. Ndn ki, nal snti znn hr bir tzahrnd improvizy syknir. Nallar islam dnyasnn, zmanlrinin n istedadl aktyorlar olublar. rq almind onlar deklomasiya v vokal sntinin sl pekar ustadlardr. Nallarn natiqlik mharti d, yamslamaq, tqlid etmk bacar da daima yksk qiymtlndirilib. Bazar meydanlarnda x edn nallar ksrn seans ayaq st aparrdlar; qlyanaltlarda v ya qhvxanalarda onlar qarlarna rhil qoyub ya

_____________Milli Kitabxana_____________

178

yerd, ya da palazla rtlm taxt (sandq) zrind mskunlardlar. Lakin bu nallar seans boyunca istdiklri hrkti ed bilrdilr; onlarn davran, rftar he n il mhdudladrlmrd. Bzn qissxanlar da bazar ir yer palaz srib, stn taxt qoyub oturur v nal bu krsdn danrdlar. Ancaq bu, nadir hallarda olurdu. nki bazar meydanlarnda zn yer bulmu nallar, adtn, omaqdan, sprgdn v ba yaylndan istifad edirdilr: sprgdn at v musiqi alti, omaqdan silah qismind yararlanrdlar. Ba yayl is haqqnda shbt gedn personajn pesini gstrmkdn tr idi. Qlyanalt nallar is bel vasitlr l atmrdlar. Onlar n ss, ritmika, tlqin daha byk nm ksb edirdi. Yaxn v Orta rq mmlktlrinin teatr dnyasnda nal zn monotamaalarn virtouz ifas kimi tantdrr.

_____________Milli Kitabxana_____________

179

2. randa tziylr v bih tamaalar Hl indiy qdr elmd tziy v bihlrin konkret tarixi myynldirilmmidir: rylr, frziyylr, gmanlar mxtlifdir. Bzilri zaman etibar il bu tarixi V sr, bzilri XVI yzil, bzilris XIX sr aparb xarrlar. Fransz Kont de Qobine sylyir ki, bih tamaalarnn tarixi he bir srdn d artq deyil. V bu bard hr syyahn, hr tdqiqatnn z tkzibedilmz hqiqti var. Lakin btn bu dolaqlqlarn mnc bir mumi sbbi mvcuddur. Mslman dnyasna mxtlif vaxtlarda glmi diplomatlar, tacirlr, syyahlar tziyylr v bihlri daim taydyiik salb onlar bir-biril qardrmlar. Msl bu ki, tziyylr v bih tamaalar birbirindn frqlidir v hrsinin z mstqil yaranma tarixi olub. Tziy rb szdr, a, yas, hzn, alamaq mnalarnda ildilir. bih d rb dilindn alnm bir anlaydr. Lakin bu sz canl fars dili dvriyysind daha ox ilnir v oxar, oxayan, bnzr mnalarnda baa dlr. Hr iki szn semioloji thlili tziy v bih kimi sosial, dini v mdni hadislrin tarixi mnyini iqlandrr. Tziylr v bih tamaalar islam dnyasnda i mmlktlrinin teatr mdniyytinin n universal tzahrlrindn saylr. Orta srlrdn z bri tziylr v bihlr ninki bir sra rb lklrind, randa, Azrbaycanda, Trkiyd, hminin rvanda, Grcstanda da keirilmidir. Bir ox mslman blglrind zadari mrasiminin yaylmas tkc rb istilas il yox, hm d islamn fars variantnn nfuzu v tsiril laqlndirilir. Bel ki, elmi dairlrd he ks tziylrin v bihlrin tkklnd rann, - n qdrtli i mmlktinin, - mstsna rolunu inkar etmir. Halbuki hr ey uzaq VII srdn isti rb yaylasndan balayr. Tziylr

_____________Milli Kitabxana_____________

180

birbaa kild ilrin nc imam l-Hseyn ibn li bu Abdullah -hidin ad v Krbla lndki cati v hidliyil baldr. mam Hseyn Mdind doulub, Muhammd peymbrin qz Fatim il li ibn Abu Talibin oludur. ilrin ikinci imam l-Hsn ibn li bu Muhammd l-Mitla ldrldkdn sonra imam Hseyn 669-cu ild Kufdn Mdiny dnr v lvilrin bas olur. Ancaq o, uzun mddt siyasi shnd grnmr, he bir koordinal qrar v ya addm il frqlnmir. 680-c ild xlif Maviyynin lm il laqdar raqda mvilr leyhin siyasi xlar gclnir. Bu zaman Kuf ilri zlrinin nc imamlar kimi qbul etdiklri Hzrt Hseyni yeni xlif Yezid ibn Maviyyy qar syana ba olmaqdan tr geri arrlar. mam Hseyn z misi olu Mslim ibn Aqili syan tkil etmk n ncdn Kufy gndrir. Minlrl Kuf sakini imam Hseyn bit etdiyini bildirdiyindn Mslim sevinib bu haqda imam Hseyni mktubla mlumatlandrr. Lakin kuflilrin syan hl qzmam yatzdrlr, Mslim ibn Aqil tutulub 680-c ilin sentyabrnda qtl yetirilir. Hzrt Hseynin bundan xbri olmur. nki o, Mkkni trk edib Kufy trf yollanmd. Bu sfrd onu yalnz kiik bir dst mayt edirdi. Ar facivi xbrlr imam Hseyn yolun yarsnda atr. Lakin i mqddsi qorxub geri qaytmir. El bu vaxt Kufnin tz hakimi Ubaydullah ibn Ziyad Hicazdan raqa gedn yollarn stn dy dstlri dzdrr. Mhz onlardan biri imam Hseynin Kufy yolunu ksir. Nalac qalan i imam z 72 (40 piyada, 32 atl) nfrlik dstsil Ninva lnd mskunlar. Bir ne gndn sonra mr ibn Sdin komandanl altnda 4.000 dydn ibart ordu Ninvaya yaxnlar. 680-c ilin 10 oktyabrnda l-Hseyn ibn li bu Abdullah l-Mctba z dstsil dmn alaylarnn qarsna xr. nc xlif ordusunun he bir sgri

_____________Milli Kitabxana_____________

181

Muhammd peymbrin nvsin hcum etmk istmir. Nhayt ki, kindilrdn biri, rvayt gr Malik ibn Nusayr, qlncn kib i imamna zrb endirir. Bu, ordu n mdhi bir siqnal olur. Ham imamn kiik dstsinin stn yb mqdds ailnin qohum-qrbasn, dostlarn qlncdan keirir. lnlrin balar mvi xliflrinin paytaxt Dmq hrin gndrilir. Vaxt tck v bir yadda olaraq Ninva adl mnhus rb lnn stnd Krbla hri salnacaq. ilrin tziylri, a mrasimlri, misteriyalar z mvzularn bu hadisdn gtrr. 680-c il oktyabr aynn 10-u ilik tarixinin blk d n lamtdar gndr. Mhrrm ay i mmlktlrind hzn, kdr, yas aydr. i nnlrin gr ilk yas, a mrasimlri, hzn, za mclislri imamn lmndn sonra keirilmy balanmdr. Tarix sylyir ki, tziylrin sas i mrasimin evrilmsind pemanlamlar adlandrln t-tvvabun hrkatnn byk rolu olmudur. Orta alarn tannm tarxs l-Yqubiy gr kuflilr Mdiny ynln imam qohumlarn ac fryadlarla, alarla qarlaylar. Geriy dnrkn mqdds ailnin yaxnlar z gztilrindn xahi edib Ninva lnd imamn lmnn 40-c gn a mrasm qururlar. mvilrin hakimiyyti dvrnd i imamlarnn evlrind byan edilmdn, rsmildirilmdn hr il tziyylr saxlanlrd: Mdin hrind mvilr buna gz yummudular. Tziylr ilr n hm d hakimiyytd olanlara qar znmxsus bir etiraz aksiyas idi. Erkn Abbasilr siyasi mqsdlr gdrk hakimiyyt glmk midil ilri, onlarn tziylrini, xsusil d ran camaat arasnda, dstklyirdilr. Lakin l-Mtvkkil (847861) zamannda htta imam Hseynin qbri bel dadlr. Bu

_____________Milli Kitabxana_____________

182

hadis 850-ci ild ba verir. nki l-Mtvkkilin, Abbasi xlifsinin, ilri v onlarn imamlarn grmy gz yoxdu. i hkmdarlar is tziylrin geni yaylmasna hmi rait yaradblar. raqda Buidlrin zamannda tziylr rsmildirilir. 963-c ild Badad hrind birinci tziy keirilir. Bu nn Suriyada Hmdmilr, Misird Fatimilr, randa v Azrbaycanda Sfvilr zamannda daha da mhkmlnir. lk alarda yas mrasimlri mqdds ailnin zvlrinin, daha dorusu, qohumlarnn evlrind saxlanlard. IX srdn etibarn imam Hseynin flaktini blatli kild danan alar pekarcasna bu il mul olmaa baladlar: rvzxanlar, nouhxanlar, mrsiyxanlar meydana gldi. X yzilin vvllrind is Badad, Hlb v Qahir hrlrind tziylr keirmk n Hseyniyy adlanan binalar tikilir. Tziylr vvlc hrmtli ilrin evlrind balayb Hseyniyylrd davam etdirilrdi v bu zaman poetik-teatral formada imam Hseynin z dstsil Mdindn raqadk kdiyi zablar gzglnrdi. Bu, tziylrin tkkl tarixidir. Tziylrin mdniyyt faktna evrilmsi yalnz IX srd mmknlib. bihlr is ran mdniyytil sx surtd baldr: onlarn da tkkl v formalamas XVI sr, Sfvilrin hakimiyyti illrin tsadf edir. Tziylr v bih tamaalarna hazrlq i mmlktlrind artq mhrrm aynn 1-dn balanr. Mhrrmin 10-u auradr, imam Hseynin qtl yetirildiyi gndr. Bu gn shr tezdn mscidin mzzini byan edir. Aura i tarixinin n ar gndr. Mhz aurada imam Hseynin qtli btn ilr trfindn sanki bir daha yaanlacaq. i bu gn mqdds facivi gn bilib vvlcdn auraya tdark grr. Aurada i lklrind ictimai-sosial, iqtisadi hyat dayanr: dkanlar, idarlr ilmir, he ks mit xidmti gstrilmir. Bu mddtd yalnz

_____________Milli Kitabxana_____________

183

hamamlar aq qalr. Aura gn immk mslman dnyasnda svaba yazlr. Bundan lav hmin gn hamamlardan sinvuranlar, zncirvuranlar, xncrvuranlar da faydalana bilrlr. Onlarn yaralarnn saalmas n bu, vacibdir. Aura gnn ilr buda, qardal, mrci, noxud, a v qrmz lobyalardan hdik biirirlr, doab, ya v undan halva alrlar: alrlar ki, rk yemsinlr, halva vhdikl keinsinlr. Bu gn halva, hdik, rbt, su, ay, qnd paylamaq ilrd adtdir. i mmlktlrind tziy mscid qaplarndan hr xr. Tziy hr n dnlm ktlvi tamaadr, canl prosesdir. zadarlar ktlsinin n crglrind birinci olaraq lm (be barmaqdan ibart l simvolu) v qara bayraq aparlr. Qurann ay v surlri d qismn plakatlar v transparantlar tulara (tular gzdirnlri tudar dey arrdlar) sanclm kild qabaqda sralanr. Bu ktlvi mrasimd, ona Azrbaycanda za qafilsi deyirlr, sas yeri rvzxanlar, mrsiyxanlar v nouhxanlar tuturlar. Onlar tkc Krbla hadislrini nql edib, danb mrsiy v nouhlr oxumurlar, eyni zamanda mrasimin tempo-ritmini, hrkt dinamikasn myynldirirlr. Mrasim ir rvzxan v onun maytilrinin ardnca sinvuranlar, zncirvuranlar, xncrvuranlar dadynlr (sngznlr) crglnir. Bunlara lviyy d deyilir. Nvbti hcr, yer imam Hseynin, onun dst zvlrinin (72 nfr trfdara imamhng deyilirdi) bihlrinindir, yni Hseynin shablrinindir. Maviyynin, Yezidin, mrn bihlri d bu arada grkr. Mmkndr ki, za qafilsind Krbla hadislrindn bzi epizodlar (ms; likbrin hidliyi) primitiv-realistik trzd oynanlsn, dy shnlri gstrilsin. Lakin bu bihlri eyni mvzuda oynanlan tamaalarla qardrmaq lazm deyil: onlar tziy prosesinin bihlridir;

_____________Milli Kitabxana_____________

184

mrasimd Krbla lndki hadislri gstrirlr, dylri yamslayrlar. ox vaxt he kim Yezidin bihini xarmaq istmir. Bu zaman onun fiqurunu uyuq vzlyir. Dylrin arasnda Krbla hadislrinin itiraklarnn atl bihlrin d rast glmk mmkndr. Bu dstlrdn sonra balaca a atlar, a dvlr gtirilirdi v onlarn stnd z arxaya olan uaqlar yldirilirdi.. Mrasim kontekstind lpaq uaqlar saflq, tmizlik, msumluq rmzlri kimi qavranlrd. Vizual tssrat gclndirmk n onlarln siftlrini, llrini, ayaqlarn azacq qana bulayrdlar, atlarn sarsna a gyrinlr qondururdular. Lap axrda is bir arabada yavayava Allahn iri irlilyirdi. Bu ir paradan tikilmi nataraz bir kukla idi, kukla trfindn iridn primitiv bir trzd idar olunurdu; mtmadi kild bu ir saman ovuclayb bana tkrd: yni ki mn sdullah, Allahn aslan olub imam Hseyni Krbla flaktindn xilas ed bilmdim. hr klril addmlalayan bu izdihamn tn ortasnda is Krbla hidlrinin stn parltl ipk kilmi hid tabutlarn grmk olard. Buna za qafilsi ir Qbri-Hseyn d deyilir. Bel ki, imam Hseynin tabutu il yana xrk iind onun zrxara paralarla bzdilmi qbri (srdabsi) d gzdirilir. nki imamn qbri abbasilrin nmayndsi lMtvkkil trfindn dadlmd v bu i tarixind drin hzn sbb olmudu. iyinlrd aparlan bir ne tabut tziy izdihamnn son drc tsirli fraqmentin evrilirdi. Bunu Tbiz miniatr mktbinin nmunlrind d grmk mmkndr ki, aura gn imamn v digr hidlrin tabutlarn hrin qaplarndan nec xardrlar. Hr hr, hr knd bu za qafilsin z improvizsini, z versiyasn gtirirdi. Mrasim hidlrin dfni v mscid qardnda gecy yavuq gerkln am-i qriban, yni qriblr axam deyiln ktlvi sinvurma, alama v xor oxumalar shnsil

_____________Milli Kitabxana_____________

185

tamamlanrd. Bununla da i mmlktin tqribn iki ay (mhrrm v sfr) mddtind emosional bir qayd yaanlacaq tziylr qdm qoyurdu. Tziylr fasil vermdn 40 gn davam edck v bu 40 gn rzind mxtlif yerlrd bih tamaalar oynanlacaqd. bih tamaalarnn mvzusu, sujeti Krbla hadislrindn v ya hzrt linin hyatndan gtrlm pyeslr sasnda dznlnir. Mslman dnyasnn bu dini dramlar Ninva lnd hid dm i qhrmanlarnn iztirablarndan, ziyyt-lrindn, catindn, sdaqtindn bhs edn rvzlr syknirdi. slam mdniyyti bksind is rvzlrin say-hesab yoxdur. Mslman rqinin mxtlif dvrlrd yaam mtfkkirlri, alimlri, tarixilri v airlri klli miqdarda rvzlr (rouzlr) yazmlar. Avropada bihlri pn pleys adlandrb onlar ehtirasl pyeslr kimi qlm verirlr. Tarixi XVI srdn z bri hesablanan bu epik balanca tabe dramlarn qhrmanlarn qrupda cmldirirlr:
- imam Hseyn v onun trfdarlar, qohumlar bu kateqoriyaya aiddir; 2) qanac personajlar - Yezid ibn Maviy, mr, mr ibn Sd, Malik ibn Nusayr bu sraya daxildir; 3) trddd edn personajlar - ibn Hrr kimi fikrini dyiib mlindn peman olan obrazlar. 1) suyuirin personajlar

Avropada dini dramlar sasn mcmu il tqdim ediln toplulara gr tannr. Bunalardan birincisi Ftli ah Qacara mnsub Mcmuyeyi-cngi hadt ad il mhurlam topludur ki, 33 mclisdn ibartdir. Mclislrin bzisi A. Kudesko, arl Virold v Anri Jenere trfindn trcm edilmidir. ilrin ox sevdiyi likbrin hidliyi

_____________Milli Kitabxana_____________

186

mclisi bu mcmuy aiddir. kinci mcmuni Badadn alman konsulu Vilhelm Litten drc etdirmidir. nc mcmuni toplayb ingilisc apa hazrlam adam polkovnik ser Riard Pelli olmudur. Bu toplular vasitsil Hzrt Abbasn lm, bn Hrrn trddd, Mslm balalar, Qasm ota kimi bih dramlar Avropada iq z grmdr. bih tamaalar xsusi tkylrd, - iri adrlarda, oynanlard. Tamaalarn xrcini tkydarlar kirdilr. i camaat hl mhrrm ayndan nc bu bihlr hazrlq ii aparard. Bu hazrlq prosesinin sas yk hmi bihgrdann boynuna drdi. bihgrdan bihi tkil edn adama, bih rejissoruna deyilir. Tziylr yaxnlaarkn bihgrdan qap-qap gzib hidlrin v onlarn qatillrinin bihlrini myynldirirdi. Yezidin, mrn bihlrini tapmaq hmi xsusi tinlik trdirdi. nki he kim ilrin sevimli imamnn qatilini oynamaq istmirdi. Ona gr d bihgrdan bu aktyorlar sirlrin, kafirlrin iindn seirdi. mamn qatillrinin bihini xarmaq hyat n thlkli bir i idi. Msl bu ki, cua glmi i seyrilri bihi Yezidin v ya mrn z bilib onu asanlqla ldrrdilr. Tkylrin qurulub bzdilmsin d bihgrdan nzart edirdi. randa tkylr bir qayda olaraq yaraqla dzldilirdi. Bunun sbbi d odur ki, tacirlr, mmurlar, varl xslr sanki ynb, birbiril bhs girib tkylri daha ox rvnqlndirmy alardlar. Ntic etibar il tkylr bahal xalalarla, Kmir allar il, zrif ini v qzl qablarla bzdilrdi. Tkylr adtn dzbucaql formasnda olurdu. Onlarn n byy hrin mrkzi blgsind qurulurdu. Bel tkylr 34 min seyri tuturdu. Tkylrin byrndc skquxanalar (su evlri) v tanmalar (qrim otaqlar) ucaldlrd. Skquxanalarda camaata su, rbt paylanlrd. Tanmalar is aktyorlarn geyim otaqlar idi. Tamaadan nc tkynin iind

_____________Milli Kitabxana_____________

187

iri bir pita (taxt) qurulurdu, byrnd is minbr. Minbr rovzxann x n nzrd tutulurdu. Bu pita, onun zrind qoyulmu xurma aacnn budaqlar Krbla ln, bir vedr su is Frat ayn bildirirdi. bihlr bu pitan stnd x edirdilr. Onlar ksrn z rollarnn szlrini yrnmirdilr v birbaa kild bihgrdann gstrilrindn asl olurdular. Htta bihgrdan shnd gzib lindki aacla onlara nec rftar edcklrini gstrirdi. bihlr rollarn tamamladqdan sonra shnni trk etmirdilr; aa ylib adi seyriy evrilir v hadislr, szlr, nidalara mmin i kimi reaksiya verirdilr. Suyuirin qhrmanlarn bihlri a qaftan, yal ya qrmz ba geyinirdilr, balarna yal alma qoyurdular; iyinlrind ios qzl tikmlr olurdu. Dy shnlrind onlar qlnc balayrdlar, yumaq dridn hazrlanm a uzunboaz km geyinirdilr. Evd, qohumlarnn yannda is bu qhrmanlar sad bamaqlarda (nleynlrd) gzirdilr. Qanac personajlarn bihlrinin ynind is qara rng stnlk tkil edirdi. Qadnlarn bihlri d qara arablarda olurdular. Trddd edn (v ya pemanlam) personajlarn geyimlrind a v qrmz rnglrin kombinasiyasndan yararlanrdlar. Mlklr cbb geyinirdilr, balarna is tac qoyurdular. mam Hseynin bihi mtlq yaraql ortaboylu adam olmalyd v qlncn dstyi boyda saqqal saxlamalyd. Hzrt Abbasn bihi is mtlq ucaboy, enlikrk ilr arasndan seilmliydi. Tamaalarn sas personajlarna hm d daimi personajlar deyirdilr. bih tamaalar balanmamdan nc tkyd rvzxanlar, mrsiyxanlar, nouhxanlar x edirdilr, bir nv seyri auditoriyasn tamaadan nc codururdular, onlar melodramatik ovqata kklyirdilr. Bu tamaalarda hr bir ifad, hr bir replika, hr bir nida alamaqla, ivnl, ac

_____________Milli Kitabxana_____________

188

fryadlarla qarlanrd. Ancaq seyrilr bilirdilr ki, alamaq da, gz yalar da sonsuz olmur. Odur ki, seyrilr tkylr glnd zlril v ya mis flakonlarda gzlrini islatmaq n su gtirirdilr. Bu fakt ondan mlum ki, hr df tkylr ydrlanda xalalarn stndn yzlrl bel flakonlar taplarm. bih tamaalrnda qadnlar itirak etmirdilr: seyri olmaa is onlarn tam haqq atrd. Ona gr d kiilr qadn personajlarn bihi kimi shny xrdlar. Zeynb, Fatim v Skinnin bihlri yaraql yal paltarlar geyinirdilr, sir edildikd is khn libaslara brnrdlr. bihlr tamaalar zaman hisdn, mazutdan, tbii qandan bhrlnirdilr: salarnn aardn gstrmk istdikd adi undan yararlanrdlar; ksik badan qan axdn bildirmk ns yenic aqqalanm heyvann tindn istifad edirdilr. ox zaman aktyorlar boazlarnda v ya kkslrind barsaa doldurulmu qan gizldirdilr. Dy shnlrind azacq zrbdn barsaq deilib partlayr, bayra natural qan fqrrd. Bu cr effektlr seyrini riqqt gtirmkdn tr idi. bih tamaalar tziy mddtind hr gn mmlktin, hrin, kndin hr bir mhllsind, hr bir meydannda tkrar-tkrar oynanlrd v hr bir vaxt istniln miqdarda seyri toplayrd. Bundan lav kiik tkylri asanlqla skb yenidn quradrmaq imkan vard. Odur ki, bihgrdan bir

_____________Milli Kitabxana_____________

189

tamaan asanlqla hrin mxtlif yerlrind gstr bilrdi. Mlumdur ki, myyn alarda Krbla mvzusunda imamn dmnlril (Yezidl, mrl) bal mzhkli bihlr d ifa edilirdi. He bir bh dourmur ki, mslman dnyasnda ran bih tamaalarnn mrkzi regionu olmudur. bih xarmaq dbini i almin ran diqt etmidir. Hrnd ki, bu tamaalar byk uurla rb lklrind d, Trkiyd d, Azrbaycanda da oynanlmdr. bihgrdana rb lklrind muinilbak v ya muyinbuka, yni gz ya axtmaa kmk edn adam deyilir. Bu siyahda biz Trkiynin adn ksk d, qeyd etmliyik ki, tziylr v bihlr osmanl trklrinin mdniyyti n o qdr d xarakterik saylmr. Hr halda primitiv naturalizm v kobud simvolizm srhddind ifa olunan bih tamaalar mslman mdniyytinin son drc lamtdar mdni hadissidir. Tziylr v bihlrin izahl sz lti (E.Aslanovun kitab sasnda): 1. Auraxana - aura zaman bih tamaas n hazrlanan mvqqti tikili v ya hzrlanan saray anbar. Bu mnasibtl binann btn divar v taxtalar zrind Quran mtnlri yazlm qara paralarla rtlr, hr yer lm v tular sanclr.

_____________Milli Kitabxana_____________

190

2. Braq v ya Buraq - bih tamaas rfsind zadarlarn xrkd gzdirib nmayi etdirdiyi qadn bal, at bdnli fsanvi bir minik heyvannn mqvvas. Mhmmd peymbrin merac zaman mindiyi xsusi at. 3. Vfati-Skin - bih tamaas. Burada sasn Dmq hrin gtirilmi Qasmn nianls, imam Hseynin qz Skinnin lm tsvir edilirdi. 4. Qasm // Qasim - Adn mnas bdbxt anlamna glir. bihlrd imam Hseynin qarda olunu tmsil edn personaj. Qasm Hsn olunun hadti tamaasnda o, dmnlr il savadan nc matm raitind toy edir, nianls Skin il hclgah adl qara bir adra keirdi. Sonra dy yollanr v orada hid olurdu. 5. Qasm ota - za qafilsind xrk stnd gzdirilib bih tamaasnn oyun meydanasnda yerln bir toy adr modeli. Onun iind basz, qanl bir mqvva yldirilir, trafnda amlar yandrlr, otaq z is glin ota kimi bzdilirdi. 6. Qafil - Aura gn mscid qaplarndan balanan izdihaml matm yrn tkil edn itiraklar dstsi. 7. Qafilsalar - za qafilsind ayr-ayr dstlr balq edn xs. Ona Azrbaycanda dstba deyirdilr.

_____________Milli Kitabxana_____________

191

8. Qbri-Hseyn - za qafilsind zrind srdab killi quru olan bir xrk. mamn qbrini tmsil edn bu quru da-qa, ipk paralarla bzdilir, zrin zrli alma, qlnc-qalxan, ox-kaman, uzunboaz km v s. yalar dzlrd. 9. Qtl - Hzrt imam Hseynin hadti v ya Eydi-qtl tamaas. 10. zadar - syyar za qafilsind itirak edn hr bir xs. 11. lm - hli-beyti bildirn simvol: za qafilsind yumaq metaldan l formasnda dzldilmi simvol kimi gzdirilir. 12. lmdar - lmi dayan xs. 13. li - bih tamaalarnn qhrmanlarndan biri, ilk i imam. Ona ahimrdan, li Mrtza kimi d mracit edirlr. 14. likbrin ota - mam Hseynin on skkiz yal byk olu matmini tsvirlyn shn. Demk olar ki, Qasm otann tkrardr. Xrk zrind gzdiriln bu qurunun ardnca likbrin anasnn bihi addmlayrd. 15. kal - bihlrd oyun meydanasn bzyn, za qafilsind is llrd gzdiriln plakatlara veriln ad. 16. Zinpu - za qafilsind hm ayrca, hm d at zrind gzdirilib mam Hseynin at Zlcnahn ulunu tsvir edn, qan rngin boyanm ya.

_____________Milli Kitabxana_____________

192

17. Zlfiqar // Zlfqar - linin ikiazl qlncnn addr. bihlrd adtn divardan aslrd. 18. Zlcnah - mam Hseynin atnn ad, qoaqanad demkdir. za qafilsind at zinpula yhrlnir, sarsna 88 ox sanclr, atn ba tovuz v ya dv quu llklri il bzdilir, stn qana bulam a gyrinlr qondurulurdu. 19. mamhng - imamn trfdarlar, shablr. 20. Yezid - bih personaj, rb xlifsi. Tamaa zaman banda bklah v ya zngin al, yaxud yal alma, ynind is sar xlt ya da qara lkli qrmz geyim olurdu. 21. Kffar qounu - dinsizlr qounu. bihlrd onlar qrmz geyinirdilr, qara atlara minmirdilr, nizlrin ucuna insan balarn bildirn nsnlr v ya iri limon taxrdlar. 22. Sll - za qafilsind tu v lml yana aparlan bayraq nv. 23. Haiy-stun v ya ktb - stnd Quran yazs olan basma naxl prdlr. 24. qab - Hzrt Abbasn mindiyi atn ad, qartal demkdir. za qafilsind atn belin llri ksilmi bir mqvva oturdulur, trafnda is qara kynkli uaqlar mrsiy oxuyurlar. 25. Xeymgah - za qafilsind mam Hseyn trfdarlar n ayrlm bir ne adrdan ibart yer veriln ad.

_____________Milli Kitabxana_____________

193

26. Tndircuz - za qafilsind xrk st gzdirilib iridn iqlandrlan bir tndir modeli. Rvayt gr mr imamn ksilmi ban vvl tndird gizldibmi. Lakin arvad tndirdn nur xdn grb onu ar v mtlb fa olunur.
3. randa kukla tamaalar Fars mdniyytind kukla tamaalarnn nvlri eideid olub. Xeymeyi b-bazi, aderxyal, Kel Phlvan XVI sdn z bri mhurdur. Dzdr, bu tarixi XII yzil aparb balayanlar da mvcuddur. Byk mnada is fars kukla teatr btn dnyada Kel Phlvan ad il tannr. Lakin Kel Phvan teatr deyil, kukla oyunu nv deyil, xsusi janr deyil, farslarn Pnc kukla teatrnn tamaasdr. Bir sra alimlr bu fikrddirlr ki, Kel Phlvan trk Qaragznn fars variantdr, onun doma qardadr. Hrnd bzi tdqiqatlar Kel Plvanla Qaragzn oyun texnikasn shvn eynildirirlr. Halbuki Qaragz klg teatrdr. Pnc kukla teatrnn Kel Phlvan tamaas st tamam aq olan znmxsus bir adr iind gstrilirdi. Xeymnin hndrly tqribn metr yarm olurdu. Kukla bu adrn divarlar arasnda mskunlab kuklalar seyilr qarsnda oynadrd. Bu kuklalarn boyu 40-50 sm. idi: onlarn qarn nahiysind dlik yeri saxlanlrd v kukla bu dliy uzun ubuq taxb kuklan xeym stnd hrkt gtirirdi. Kel Phlvan tamaas ttk, df v naara il mayt olunurdu. Tamaada oxsayl personajlarn kuklalarndan istifad edilirdi. Burada kuklalarn maksimal miqdar he vd konkretldirilmirdi: hr ey kuklann frastindn, hnrindn v improviz etmk bacarndan asl idi. Ancaq

_____________Milli Kitabxana_____________ Kel

194

Phlvan kukla tamaasnda kuklalarn minimal say 5 personajdan az olmamaldr. Bu, btn tamaalar n mtlqdir. Hmin personajlar bunlardr: Kel Phlvan, eytan, Rstm, Axund v Zn. Kel Phlvan fars folklorunun dazba nhngidir, atletdir, gcldr, hiylgrdir, frldaqdr, dlduzdur, arvadbazdr. Xarakterc, bdii mndric etibar il Kel Phlvan trk Qaragznn eynidir. Ona Kl Phlvan da deyilir. eytan ara qardran bir kimsdir, kukla tamaasnn diskursu rivsind adamlar bir-biril saldrr, glnc vziyytlrin yaranmasna bais olur. Rstm ahnamdn tannan Rstm-zal adl qhrmann adadr, haradasa onun komediya variantdr. Pnc kukla teatrnn Rstmi rq Don Juandr: ucdantutma btn qadnlar ona mftundur. Burada trk Qaragznn keyfiyytlri el bil ki Kel Phlvanla Rstm arasnda payladrlr. Axund Pnc teatrnn Hsn xoca v ya Mhmmd xoca adyla x edn personajdr, ruhaniliyin nmayndsidir. O, hpnd, kt, sadlvh bir adamdr. Hsn xocan ham dolayr: arvad il qz is onun bana oyun ab axrda Axundu ev- dn qovurlar. Dzdr, Axund xeyirxahdr, amma kmksizdir. Bundan lav onun bir balanmaz eybi d var: Axund fasilsiz-filansz imyi xolayr. Fars tdqiqatlar sylyirlr ki, Kel Phlvanda farslarn btn aktiv,

_____________Milli Kitabxana_____________

195

fal keyfiyytlri, Axundda is btn passiv keyfiyytlri toplanb. Zn Pnc kukla teatrnn beinci mtlq personajdr. Fars dilind zn qadn demkdir. rann digr hrlri Tehran, iraz v Tbrizd d nfis kuklalar dzldirdilr. Bu kuklalar olduqca mthrrik idi v xeymeyi b-bazi kukla teatr n hazrlanrd. ubuqlar vasitsil bu kuklalarn nsini, l v ayaqlarn trptmk imkan vard. Bu kuklalar randa ah Slim adlandrrdlar. ah Slim xeymeyi b-bazi kukla teatrnn tamaasdr. aderxyal kimi kukla (ipli kuklalar) teatr da, Fanusxyal kimi klg teatr da ran teatr mdniyytinin nnvi formalarnn tmsililridir. z quruluu etibar il Fanusxyal maraql bir klg oyunudur. Fanus sz farsca fnr, lampa kimi anlalr. Kukla lin bir lampa gtrb onun fitilinin hrki oturacana fiqurlar caladrrd. Oturacaq hrlndikc fiqurlar bir-birini vzlyirdi v ekranda klglr anbaan dyiirdi. Bu nvblmni kukla nalla mhartl uyunladrb tamaa yaradrd. Farslarn kukla teatr il bilavasit bal tamaa nv Tqlid adlanr. Dorudur, bir ox syyahlarn fikrin gr farslar el bir xalqdr ki, hr grdklrin, - k savana, qo dyn, it boumasna, tamaa deyirlr. Bu srada Tqlidin yeri xsusidir. nki tdqiqatlar bel gman edirlr ki, Tqlid

_____________Milli Kitabxana_____________

196

Pnc kukla teatrnda oynanlan Kel Phlvan tamaasnn fasilsind gstriln divertismentdn yaranb, sonradan is hr meydanlarna adlayb. Tqlid kiik komediya shnlrindn, sirk, estrada nmrlrindn ibart yngl xarakterli tamaa olub. Bu meydan oyununu ol sbbdn kukla teatrna balayrlar ki, Tqlidin sas qhrmanlarnn, ba tlxklrinin adlar Kel Phlvan v Rstmdir. Tqlid tamaalar gndzlr, z d bir qayda kimi bayramlarda, ifa edilir. Kel Phlvan v Rstm burada daha ox sirk klounlarn xatrladrlar: onlardan biri zn a unla, o biri is hisl qrim- lyir. Hr iki personajn vzifsi xrda-xrda epizodlarda ona-buna la etmk, onu-bunu l salmaqdr. Bu, ilk nvbd, Kel Phlvan tamaasnn be mtlq personajna nvanlanrd.

_____________Milli Kitabxana_____________

197

V FSL TRK TEATRI Orta srlr trk dnyasnn tamaa tipli oyunlar eideiddir. Trk almind nallar, kuklalar, xyallar, rqqaslar hmi seyrilrin byk rqabtini qazan-mlar. Lakin onlarn srasnda mddah ad il tannan nallarn yeri xsusidir. Tdqiqatlar arasnda trk teatr deyildikd nc mddah v qaragz xatrlanr. Osmanl trklrinin teatr sntinin inkiafna sufilik d gcl tsir gstrmidir. Mvlvi drvilrinin sma mclislri Trkiyd teatrn tzahr formalarndan n ilgilisi, n suggestividir. Bu zikrlri trklrin dini misteriya teatr kimi d yozmaq mmkndr. Masir trklr qdim nnlr malik mdniyytin varisidirlr. Osmanl trklrinin Qaragz klg teatr v Orta oyunu buna misaldr. Orta oyunu Qaragzn meydan variantdr. Qaragz klg teatrndak duet burada Piekar v Kavuklu kimi tkrarlanr. Kavuk qdim ba geyimidir ki, ona alma saryardlar. Zurna v naara Orta oyununun sas mayti musiqi altlri idi. Orta oyununun mvzusu, sujetlri, personajlar Qaragz klg teatrndan gtrlmdir. Trkiyd meydan aktyorlarna bdbaz, hoqqabaz, gzbalca gstrnlr is fsunkar, sehrbaz deyirdilr. Trkiyd kklr, tavanlar, urunabaz v sairlrdn ibart rqqas truppalar da dstklnirdi. Orta alar Trkiysind sava (qala v dniz oyunlar) meydan oyunlar da zn geni yer almd. Yalnz XIX srin sonundan etibarn Avropa teatr mdniyyti trk snt dyrlrinin bksin daxil olur.

_____________Milli Kitabxana_____________

198

1. Trk Qaragz klg teatr Bel hesab edilir ki, klg teatr in mdniyytinin tzahrlrindn biridir. Bu fikri baqa cr d ifad etmk mmkndr: teatr almind klg teatrnn vtni in saylr. Bir in fsansind sylnilir ki, bir gn Vu adl in imperatorunun qadn qfildn xstlnib lr. mperator ox qsslnir, hycanlanr, drd dr. Qmli hvalatdan xbr tutan au Vey ismind bir sad inli deyir ki, mn imperatorun drdin lac edrm, imperatora a prd zrind onun qadnnn xyaln gstrrm. au Vey saraya glib hkmdar hzurunda prd asma tlb edir, sonra is onun arxasna keir, baman lin gtrb imperatorun arvadnn nazik ssil danmaa balayr. au Vey prdnin arxasnda am yandrdndan klg ekranda aydn ks olunmudu. Bu klgnin canl adam kimi dindiyini, oynadn grn imperator glmsnr, qsssi dalr v ruh dgnlynn mngnsindn qurtulur. Digr bir frziyyy gr is klg teatrnn vtni Hindistandr. Lakin btn dnya klg teatrn sasn in klglri kimi tanyb. Farslar klg teatrna Sayeyi ini, yni inlinin klgsi deyirlr. Bir gman da var ki, klg teatr ilk nc IV-V yzillrd Yava adalarnda brqrar olmudur. Mslman lklrind klg oyunu xyal z-zill (xyaln klgsi), zill l-xyal (tsvvrn klgsi), xyal l-sitar (tsvvr ekran) adlandrlb. IX yzildn etibarn bn Hazm (994-1064), imam l-Qzli (1058-1111), Muhi d-din rabi (1165-1240), bn Ulfaris (1182-1235) v digr ilahiyyatlar, sufilr z srlrind tsvvr prdsini dnyaya, xyal-kuklan tanrya, tsvirlris yer znn canl mxluqlarna bnztmilr. Trkiyd inanmlar ki, Qara-

_____________Milli Kitabxana_____________

199

gz teatrnn prdsi nsiht ekrandr. Bu xsusda Qaragz artq sosial hadisy evrilir. Klg oyunundan nc ekran qarsnda oxunan prd qzli tam mnas il tsvvfn mistik ruhundadr. XII srin ortalarndan Slahddin yyubinin (1175-1193) saraynda kukla v klg tamaalar gstrilmidir. Bu haqda l-Qzuli (?-1412) znn Mtali l-Bdr fi mnazil l Srr adl srind sz ar. Sufiliyin grkmli nmayndsi bn rabi Ftuhat l-Mkkiyy risalsind tsvvfn n olduunu izah edrkn bdii bir obraz, eyham kimi klg teatrndan bhrlnir. Tsvvf klg teatrn Allah insan mnasibtlrinin modeli kimi yozur. Bzi teatr aradrclar bel fikirlrlr ki, min il bundan nc Hindistann cnub-qrbindn Avropaya kri qara tayfalar trfindn gtirilmidir. Hmin mtxsislr ona saslanrlar ki, klg teatrnn iman zlli, byk papa olan ba qhrman Qaragz grkmc qaraya bnzyir. Bu gman ciddi saylmasa da, hr halda klg teatrnn islam mdniyytin mhz X-XII srlrd yaylmasnn tarixi faktdr. Baqa tdqiqatlar bu frziyyy az qala srsm fantaziya kimi yanab onu quru boboazlq adlandrmlar. Trkiyd is klg teatr Sultan Slim Yavuzun (14671520) Misiri fth etdiyindn sonra tkkl tapr. Misird klg oyunu sr bundan vvl blli olmudur. Mtxsislr bu variant zrind dayanrlar ki, rb tacirlri bu oyunu Yava adalarnda grb bynmi v Misir gtirmilr. Sonucda tarix bunu sylyir ki, klglrin haradan olmasna baxmayaraq Trkiyd klg teatrna XVI yzildn qabaq tsadf edilmir. Bununla bel Qaragz klg teatrnn Trkiyd meydana glm tarixsi mxtlif oxsayl rvaytlrl mayt olunur. Bunlardan n mhurunda klg teatrnn sas personajlar Qaragz v Hcivtin tarixi xsiyyt olduu iddia edilir. Rvayt gr dmiri Qaragz z bnna dostu

_____________Milli Kitabxana_____________

200

Hcivtl birg osmanllarn ilk paytaxt Bursa hrind sultan Orxan Qazi (1281-1362), osmanl padahlarnn ikincisi, n tikiln mscidin inasnda alrlarm. ox tnbl v bdbaz olan bu iki kims gnlrini zarafatla keirrmi. Onlar baqa iilri d shbtlrin clb edr, maraql ltiflr sylr v deyib-glb ylnrmilr. Bellikl, mscidin tikintisi Qaragz v Hcivtin saysind xeyli lngiyir. Orxan Qazi bunu eidib, guya ki, qzblnir v onlarn hr ikisinin aslmasna mr verir. ox kmir ki, sultan z mlindn peman olur. Sn dem, Qaragz v Hcivt vaxtil Orxan Qazinin saraynda uurla tlxklik edib v onun sevimlilrin evriliblrmi. Hadislrin bel gediat sultan sarsdr v o, qssdn xstliy dr. Bu zaman eyx Ktri adl bir sufi osmanl sultann saaldacan boynuna gtrr. Onu saraya gtirirlr. eyx Ktri z almasn prdy evirir, bamaqlarnn altndan kukla dzldir v bir am yandrb prdnin arxasna keir, balayr Qaragz v Hcivtin ssi il mzli hvalatlar danmaa. Orxan Qazi bundan hdsiz drcd zvq alr, eyx Ktrinin iindn xohallanr, glmsnr v saalr. Odur ki, bu frziyynin trfdarlar Bursan Qaragz klg teatrnn ilk yaranma mskni bilirlr. Htta Bursada Hcivtl Qaragzn gman ediln mzarlar da var.

_____________Milli Kitabxana_____________

201

2. Qaragz klg oyununu texnikas Qaragz klg teatrnn tamaalar a prd arxasnda oynanlr. Adtn bu prdnin llri 1x1.20 m hdudlarnda olur. Prd ksrn batist v ya yunla ipk qarndan toxunulmu xsusi paradan hazrlanr. Qaragzlr bu prdni AYNA adlandrrlar. Prdni 4 barmaq qalnlnda piltsi olub zeytun ya il ildiln lampa v ya iri gvdli amla iqlandrrlar. Qaragz teatrnn prdsi zrind grnn killr xyallar TSVR deyir. Tsvirlr bir qayda olaraq 35-40 sm. llrind xsusi dridn ksilir. Yumaq v elastik olduundan dv drisin stnlk verilir. Cam v ya ink drisindn qaragzlr az-az faydalanrlar. vvlc dri tmizlnir, alanr, sonra is mxalarla tarma kilir v ffaflaana qdr qurudulur. Tsvirlr mhz bel dridn dzldilir. Onlar dridn ksildikdn sonra arxa trfdn ox byk ustalqla v nfis kild rnglnir. Dri o drcd zrif olur ki, lampa i dridn szlb axr v prd zrind rngli killri grkdrr. Tsvirlrin boynunda, qol v qlarnda xsusi dliklr alr ki, xyal bu dliklrdn tsvirlri hrkt gtirmk n yararlanr. Tsvirlr uzunluu 60 sm. , bir ucu latn V hrfi formasnda olan ubuq

_____________Milli Kitabxana_____________

202

vasitsil prdy yaxnladrlr v oynadlr. Qaragzlr buna xyal aac deyirlr. Trklr klg tamaalarn idar edn kuklan qaragz v ya xyal adlandrrlar. Tsvirlri oynadan, onlar dandran, sslndirn v btvlkd hvalat nql edn snti odur. Hrnd klg tamaalarnda qaragz hmi z kmkisil birg ilyir. Xyallar z kmkilrini yardak deyib arrlar. Oyun zaman yardak qaragzy bir-bir tsvirlri verir, df alr, tqlidlrin mahnsn oxuyur. Qaragz klg teatrnda dekorlar yoxdur, lakin myyn predmetlrdn (onlar lbs d adlandrmaq dzgn saylmaz) hr halda istifad edilir. Qaragz klg teatrnda dekorlar vz edn bu predmetlr htta bzn dil ab dana da bilir. Tamaalar adtn ney v dfl mayt olunur. Prd zrind hr klgnin z mxsusi yeri var. Tamaaya mnasibtd Qaragz sada, Hcivt is solda dayanr. Gya ki, bu onlarn evidir. Qaragz klg teatrnn tamaalar hmi improviz, nal v fantaziyad.

_____________Milli Kitabxana_____________

203

3. Qaragzn kompozisiyas v personajlar Qaragz tamaas 4 hissdn ibart bir klg oyunudur. Xyallar bunlara Giri (proloq), Muhavere (dialoq, shbt), Fsil (mclis, i) v Biti (final) deyirlr. Oyundan nc prd zrind dekor xarakterli predmetlrin klgsi grnr. iklrl dolu saxs gldan, aac, fvvarli arhovuz, tovuz quu, qlyan bu siyahda birinci yerlri tutur. N vaxt ki, ttk n bir musiqi ifa edir, predmetlr ekrandan gtrlr v Giri balanr. Girid Hcivt nc bir mahn oxuyur. Sonra hay hakk deyib bir prd qzli sylyir. Prd qzlind adtn dnyann faniliyindn, insan mrnn triliyindn, adamlarn mahiyyt, cvhr vara bilmyib grkm, formaya aldanmasndan danlr. Qzldn sonra o, Allaha, hkmdara dua edib uca tanrdan xahi edir ki, bu gn ona baa dn, diqqtli, qanacaql tamaalar gndrsin. El bu zaman prdnin sa trfindn Qaragz qfil bir trzd yumbalanb ekrana srayr. Mayallaq aarkn Qaragz papan itirir. Seyrilr onun kelini grb g-lrlr. Qaragz bundan acqlanr v hirslnib rastna xan Hcivti dyr. Hcivt qar, Qaragzs tk qalr. Onun ac soyuyan kimi Hcivt qaydr. Mhz bu andan da onlar arasnda dialoq balayr. Bu, artq Muhaveredir. Geni kontekstd gtrdkd bu shbtin klg tamaasnn sjetin he bir dxli yoxdur. Muhavere zaman Qaragz Hcivtl yalnz sz gldirir, savadl bir adam olan Hcivtin btn dediklrini trsin yozur, onu laa qoyur, tng gtirir. Son tdqiqatlar Muhaverelrin saynn 60a yaxn olduunu gstrir. Muhaverenin davam mddti he vaxt konkret myynldirilmir: nki bu, hmi qaragznn frdi improvizlri v snti bacar il baldr. XVIII yzilin trk syyah Evliya lbinin verdiyi

_____________Milli Kitabxana_____________

204

mlumata gr Muhavere ox zaman btn tamaan vz ed bilrdi. Htta bel bir fakt da var ki, ken srin xyals Hsnzad soyadl birisi axamdan shrcn dz 15 saat Muhavere oynam, yalnz Qaragzl Hcivti sslndirmidir. Tamaa is slind Fsildn balayr. Burada artq klglr arasnda mnasibtlr bksi yaranr v inkiaf etdirilir. Qaragz teatrnn tamaalar mhz Fslin xarakterin uyun kild adlandrlr. Biti, yni final zaman Qaragz v Hcivt yenidn prd zrind grnrlr. Qaragz Hcivti tzdn dyr, Hcivts sn prdni yandrdn, gedim aamza xbr verim deyib ekrandan kilir. Qaragz is sabah axam, Hcivt, gr snin bana n oyun aacaam szlril biar Hcivti hdlyrk iq altndan xr. Qaragz klg teatrnn z xsusi repertuar var v onu iki hissy, iki qrupa ayrmaq mmkndr:
1. qar-qdim oyunlar, yni klassik pyeslr; 2. nev-icad oyunlar, yni masir pyeslr.

Birincilr aiddir: Abdal Beki, Baxa, em, Qayq, Meyxan, Qanl Ngar, Frhad v irin, Byk evlnm, Hamam, Tahir v Zhr. Nev-icad oyunlar daarcna is Baqqal, Xncrli Ham, sli v Krm, Leyli v Mcnun, Aiqlik kimi pyeslr daxildir. Bu pyeslrin mvzular hmi gndlik mitl baldr. Qaragz klg teatrnda n qmli sjetlr bel znn komediya variantnda zhura glir. Frhad v irin buna gzl misal ola bilr. Htta lmn z bel klg teatrnda gl hdfidir. Qaragz klg teatrnda hr bir personajn konkret bdii sciyysi mvcuddur. Klg oyunlarnn ba qhrman Qaragz xalq arasndan xm, amma cahil, kobud, hyasz bir adamdr, sad v dialektd danr, Hcivt, lbi, Tiryki

_____________Milli Kitabxana_____________

205

kimi savadl xslr glr, onlar laa qoyur, hr yer burnunu soxur, btn hadislrin itiraks olur. Qaragz d Kel Phlvan kimi orgzn, arvadbazn biridir. ksrn o, tamaann qadn personajlarn zn asanlqla mftun edir. Hcivt Qaragzn tam ksidir, elm adamdr, mrift v nzakt sahibidir. lbi kukla teatrnn klassik personajdr, oxumu, mdrik bir kimsdir. Zn qadn personajdr. Tiryki btn mrn tiryk kmkl keirib shbtin n irin yerind yatan bit tipdir. Beberuhi mhll abdaldr, n ists sata bilr: alveri kimi bir eydir. Bundan baqa itiraklar srasnda Duzsuz Dli Bkir, Zeybk, Srxo, Glxanbyi kimi personajlara da rast glmk mmkndr. Qurt, A rb, Znci rb, Yhudi, Ermni, cm (varl tacir) kimi obrazlar da klg teatrnn tsvirlridir. Bu teatrn tdqiqatlar Qaragz klg oyununun personajlarn 4 qrupda cmldirirlr:
1. sl personajlar 2. Dialekt personajlar 3. Xst personajlar 4. Uaqlar v qadnlar. Qaragz, Hcivt, Duzsuz Dli Bkir, Beberuhi; cm, Ermni, Yhudi, A rb, Znci rb, Rumlu, Zeybk; Tiryki, Kkm, Srxo, Dli;

nnvi olaraq Qaragz klg teatrnn tamaas rq musiqisi v yaxud gbk rqsil bitir. Bu tamaalar hl XX yzilin vvllrind ayxanalarda, knd meydanlarnda, varl evlrind gstrilirdi. Lakin 1923-c ild Mustafa Kamal Atatrk Qaragz teatrn Trkiyd rsmi frmanla qadaan elyir. Bu qrar klg oyunlarnn Trkiyd inkiafna nqt qoyur v Qaragz muzey eksponatna evirir. ndi Qaragz tsvirlrindn ibart zngin bir kolleksiya stambulun Topqap muzeyind saxlanlr. XX srin tannm xyals

_____________Milli Kitabxana_____________

206

Xyali Torun lbi son yzilin ikinci yarsnda Qaragz teatrnn tamaalarnn yalnz snnt toylarnda oynanldn xbr verir. Trkiyd zorxana oyunlar, sirk snti, kukla tamaalar da geni yaylmd. Osmanl trklri ipli kuklalardan, qol-korak oyuqlardan, div kuklalardan tamaa gstrmk n yararlanmlar. Lakin bunlardan he biri dnya mdniyyti mstvisind Qaragz klg teatr kimi tannmamdr. 4. Mvlvi zikrlrind teatr elementlri
Tsvvf intellekt v nfs zrind nzartdir. bu Bkr -ibli

Frfra, mvlvi eyxlrinin tbirinc is, dnn drvilrin sma mclislri Ortaca mslman mdniyytinin mcz il srhdln, heyrtl seyr ediln min bir nal gecsindn biridir, bircsidir. Sma mclislrinin Konya (Trkiy) hrind XIII yzildn z bri dznlnmsin baxmayaraq bu hadis btn islam dnyasna mnsubdur v rb, fars, trk mdniyytlrinin qrib bir sintezini srgilyir. Drvilr mslman alminin n ifadli, n aktiv, n kosmopolit gzrgi fiqurlardr. slam lklrinin inkiaf tarixi n drvilrin intellektual, mli v psixofiziki abalarnn nmi son drc byk olub. Onlarn Yaxn v Orta rq mdniyyti bksindki qaydasz, danq maarif, mnvi-xlaqi, kulturoloji, duyusal v ruhsal faliyytinin cvhri sma mclislrind konkret mkani obrazlarda, plastik formalarda gzglnir. Bzi rqnaslar, xsusil Qrb tdqiqatlar frfra drvilrin sma mclislrini ayin rqsi, spiritik konsert, mistik balet adlandrmaqla rq mdniyytinin bu fenomenal tzahrn Avropa incsnti tarixind adekvat forma bulmaa almlar. z d mslnin izah, rhil bal onlarn sediklri metodoloji aparat, problem yanama

_____________Milli Kitabxana_____________

207

yn bu mtxssislrin elmi definisiyalarna tam brat qazandrr. Lakin bu myynldirmlrin, tyinlrin hams birtrflidir v sma mclislrinin hsnn, tbitini, poeziyaya evrilmi plastikasnn yaran, cazibsini ifad etmy qabil deyil. Ona gr Ortaa mslman mdniyytinin bu hadissini dnn drvilrin sma mclislri adlandrmaq daha mqsdynldr. Hrnd trklrin z bunu sma trni, yni sma mrasimi, sma ayini, sma ritual qismind qavrayrlar. bhsiz, rti kild qbul edilsi bir tyin. Amma razlaaq ki, hr hft tkrarlanan lokal bir olaydan mrasim, ritual olmur. Digr trfdn is ayin, mrasim ritual kimi szlrin qapsad mnalardan sosial-ictimai mkana birbaa qaplar alr. Mvlvi zikrlrinins toplumsal dnya il ilikisi ox az. Bu zikrlr frdl tanr arasnda gerkln nsiyyt qatlarnn, bir nv, bdii-vizual obraz. Bs sma trnin mclis demk n qdr caiz? Bunun stnly nd? V niy mhz mclis? nki mclis mslman mdniyytind mthrrik riv funksiyas dayb hr hans bir mvzuda keiriln hr hans bir shbti qucmaa, hatlmy, sahmanlamaa qadirdir. Mclis znmxsus kanonik, tnzimlyici, teatral formadr v bir riv, haiy olmaq etibar il sakral v urvatsz dnyalar arasnda trc missiyasn yerin yetirir. Mhz Ortaa rq mdniyyti n xarakterik olan bel teatral formalarn daxilind tamaa cizgilril culam sma mclislrinin kompozisiya elementlri akarlanb z xr. Btn sufi qardalqlarna xas drvi zikrlrind gcl bir teatrallq var. Ancaq onlarn he birinin kompozisiyas sma mclislril mqayisy glmz. ndi grk sma n demkdir? Bir sra rqnaslar drvilrin oxsayl hrlnmlrdn ibart rqsin, daha dorusu, onlarn zikrlrin sma deyirlr. Baqalar is bu

_____________Milli Kitabxana_____________

208

sz zikrin icras vaxt alnan musiqil ilikili hesab edirlr. Bel ki, sma sz rbc qulaq asmaq, mqdds mtni dinlmk mnalarnda anlalr. Hr iki myynldirmd mntiq v hqiqt uyarlq tapmaq mmkndr. Lakin sma haqqnda Mvlanann fikri beldir: Sma z varlnla mbarizdir, qularn qan tkmdn apard vurudur, dydr; ruhun uuudur... Sma sirrdir. Grndy kimi burada bir qeyri-myynlik var. Odur ki, sman mvlvi mclislrinin hr hans bir kompozisiya elementil laqlndirmk dzgn deyil. Amma hqiqt bu ki, SMA akar il mmmann, varla yoxun, lril bdinin, gerklikl virtualln mediatorudur; trcdr, insandan Allaha doru olan yoldur ki, bir tk ssl keilir. Mvlvi qardalnn kollektiv zikrlrind d sma insann ruhi vziyytinin bildiricisidir. Ona gr sma z lri cismindn ayrlb r qovuana qdr, vsl mqamna yetin qdr uzanan virtual kamillm yoludur, insan ruhunun uuudur. Bu sbbdn d mclisin yalnz btv kompozisiyasn sma adlandrmaq dzgndr. Sma mvlvi drviinin meracdr. Sma bir aya il rit zrind dayanb o biri aya il Triqtin kamillik vadilrindn dn-dn Hqiqt can atan drviin ruh nrdivandr. Smaya girdinmi, iki dnyadan da xb gedirsn... Mvlana deyir bunu... Bellikl, dnn drvilrin mclislrind sma mqsd v vasit birgliyini ifad edir. Frfra drvilrin sma mclislri, ilk nvbd, XIII srin dahi sufisi Mvlana Clalddin Ruminin Amal, Eqi v btn mr boyu arad Hqiqtl baldr. Mvlvi qardalnn zikrlri, yni sma mclislri hr hftnin cm axamndan cmy ken gec musiqi sdalar altnda gerklrdi. Eq dnn drvilrin sma mclislrinin tbiti, ideyas, flsfsidir. Bu, vhdt l-vcudun harmonik birgliyil culam, varln hr bir

_____________Milli Kitabxana_____________

209

tzahrn doru ynlmi platonik, ilahi eqdir. Bunun tsdiqini Clalddin Ruminin z deyimlrind d tapmaq mmkndr: Torpaq eql flklr ykslir. Hzrt Musann tanr il dand Tur da eql rqs glir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, hl Rumiydk bri eq ideyas mslman mdniyytinin atmosferind dolard. Ortaa islam mdniyytinin n nurlu simalarndan biri Frid d-Din ttar sylyirdi ki, eq drvilrin lind cnntin aardr. str rb airsi Rbiyynin mistik poeziyasnda, istrs d byk mtsvviflr bdlqdir Gilani, Seyid hmd Rfainin xsiyytlril bal hekaytlrd eq bir ideya kimi aparc mvqe tutur. Tbii ki, hekaytlri tarixi fakt kimi qbul etmk dzgn olmad kimi onlardak hqiqtdn d qamaq mmkn deyil. Xsusil, rq almind. Niy? nki mslman dnyasnda nql etm zaman tarixi faktla nal arasndak frq minimuma endirilir: hekayt tarixi fakt, olmu hadis kimi, tarixi fakt is hekayt kimi sylnilir. Mhz bzi tdqiqatlar da frlanc hrktlrdn ibart zikrlri Mvlana trafnda cmlnmi oxsayl rvaytlrl, onun ms d-Din Tbrizil olan fsanvi mnasibtlril balayrlar. Digr rqnaslarsa dnn drvilrin sma mclislril qdim Misir kahinlrinin uyun trzli mistik rqslri arasnda genetik laq grrlr. lbtt, mxtlif hekaytlr, bnztmlrl ilikili poetik v maraql yozumlar clbedicidir, lakin myyn nticlr xarmaq n yetrinc elmi deyil. Dnn drvilrin sma mclislri sufilrin psixofizioloji davran v rftarnn vahid estetik sistemd dzmlnmsidir, batini olann silsil hrktlr klind mkana krlmsidir. Sma mclislrinin btv kompozisiyas v ayrca gtrlm hr bir struktur elementi bunu tsdiq edir.

_____________Milli Kitabxana_____________

210

Smaxanaya (sma mclislrinin keirildiyi otaq) daxil olmamdan nc drvilr dstmaz alrlar. Sonra mvlvi qardalnda qbul edilmi trzd geyinirlr. Onlarn geyim trzin ms Tbrizinin lm il bal Mvlanann uzun mddt ynindn xarmad hzn paltarlarnn gcl tsiri olmudur. TNNUR (szn mnas bdnin nuru kimi anlalr) drvilrin dma rngli, iki hissdn ibart alt paltardr. Onun zng formal aa hisssi, daha dorusu, geni tuman DSTGL adlanr. Tnnurnin yuxars haradasa canl xatrladr. Onu sol trfdn tumana brkidirlr, sa trfdn is aq qoyurlar. Tnnurnin bel biimi hrlnm zaman drvilrin aldqlar pozann quruluuna, eydetikasna xll gtirmmkdn trdr. A rngli tnnur hm d drvilrin kfn brndyn bildirir. Frfra drvilr bellrin lif-lam formasnda drd barmaq enind bir quraq da balayrlar. Bu, l ilah illllah (Allahdan baqa mbud yoxdur) klmsini eyhamladrr. Tnnurnin stndn drvilr qara rngli xirq (Ortaa miniatrlrind xirqnin rngi yal verilir) geyinirlr. Xirq drvilrin qbrin iardir. Onlarn balarna qoyduqlar konusvari tnd qhvyi rngli papaqsa sikk adlanr. Mvlvilr onu z qbirlrin bada bilirlr. Avropal n silindr, konus killi papaq kimi grnn sikk slind Ya Hzrt Mvlana klmsinin kalliqrafik quruluunun inikasdr. Frfra drvilrin simvolik geyim trzi hans mnalar ifad edir? Sufilikd fna (yoxluq, lm, helmk) triqtin sonuncu dayanaca, zn tkmilldirmyin, mnvi kamilliyin zirvsi hesab olunur. Mvlanann bilgisin gr fna son deyildir, balancdr, b-e rusdur, toy gecsidir, tanr il vsl gecsidir, bdiyyt astanasdr. nsan vsl yetirns eqdir. Ona gr drvilrin geyimi cismani lm, dnyaya qar biganliyi, sma is fna mqamndan sonra eql cua gln ruhun

_____________Milli Kitabxana_____________

211

uuunu, stkli il vslini, bqan, yni bdiliyi simvolladrr. Mvlana deyir ki, toy gecsind biz z frq nianlrimizi itirib, mnliyimizdn azad olub Allah nianlrini gzg kimi zmzd ks etdirrik, Onun nianlrini qbul edrik. Sevgi olmasa, b-e rus mmknsz. nsan sevmk v sevilmk n yaradlb. Hrnd Clalddin Rumi anladr ki, btn eqlr ilahi eq yalnz bir krp... Onda bs dnmk nmn? Mvlvi bilgisin gr dnyada hr ey, canl v cansz dnmkddir. Maddni tkil edn atomlar daim dnr; Yer krsi hm z oxu, hm d Gn trafnda dnb d frlanar; damarlardak qan dnmkl hrktini davam etdirr, insana hyat verr. Bel ki, dnmk kainatn yaran qanunu... Mvlvi qardalnn sma mclislri dqiq v sliq il ilnmi struktura malikdir. Bu struktur sma mclislrind Szn, Rqsin v Musiqinin harmonik vhdtini tmin edir. Sma mclisi be blmdn (Qrb tdqiqatlarnn yazdqlarna gr is iki hissdn) ibartdir: Drvilr smaznbann (rqs ustas) rhbrliyi il smavi sdalar otana daxil olurlar. eyx, sma mclislrind n hrmtli xs, smaznlrin (rqqas drvilrin) arxasnca glir. Drvilr bir-birin bala tzim edib, bir-birini ban frlanc hrktlril salamlayb crgy dzlrlr.

_____________Milli Kitabxana_____________

212

eyx, smaznba, Ax Dd (apaz dd, yni sma mclislrind itirak etmk n drvilri biirn, hazrlayan, onlar mxtlif snaq mrhllrindn keirn xs) a sikk qoyduqlarna gr digr drvilrdn frqlnirlr. Drvilr aram yeril qrmz rng boyanm qo drisin yaxnlarlar. Bu, Gnin simvoludur ki, ona da farsca ms deyilir. Tbriz sz d Gni bildirir. Demli, smaznlrin Gnin simvoluna tzimi sufilikd iq kultu, Mvlvilrd is ms dDin Tbriziy qar ehtiram hissil baldr. Drvilr hrktin ahst ritmini saxlamaq rtil z yerlrin keib dair boyunca ylirlr. Hafiz, Quran zbr sylyn xs, Fatih sursini v Rast muam stnd dini musiqi formasnda bstlnmi Nt-i rifi (szlri Ruminindir) oxuyur. Bu, birinci blmdr: mqsdi Muhammd Mustafan, onu xlq elmi Allah v digr tanr peymbrlrini mdh etmkdir. Nt-i rif tamamlanan kimi tqsim, yni neyin im-provizsi balayr. Drvilr bu zaman diz stnd oturub tnhalar sirda neyin ssini dinlyir v gzlrini qapayb yerlrind yralanrlar. Bu, ikinci blmdr: hr ey can vern ilahi nfsin tmsilisidir. Nfssiz btn canllar canszla mhkum. Neyin nalsi qurtaran andaca drvilr cld bir hrktl llrini yer vurub qiyamt gnn v ql

_____________Milli Kitabxana_____________

213

krpy atdqlarn bildirirlr. Onlar ayaa qalxb eyxin ardnca saat qrbinin ksi istiqamtind dair perimetri boyunca gziirlr. nc blm balanr. 56/4 ritmik qlibi gzlnilmk rtil mvlvi musiqisinin pirou v ya perev adlanan giri hisssi alnr. Bu zaman drvilr balarn evr czmaq rtil yavaca hrld-hrld bir-birini salamlayrlar. Bellikl, Sirr bir drvidn digrin trlr v sma mclisinin kompozisiyasnda yanilir. Ban evr boyunca hrkt etdirilmsi slind salamlamaq yox, sufisaya zikrdir. Zikr anmaq, yada salmaq, xatrlamaq demkdir v tlqin formulu saylan l ilah illllahdan ibartdir. Bu, dil n olan zikrdir. Dil azda dnr v Allah anr. Sufilik islamn ezoterik aspekti olduu n burada eyhamla danmaq, mnan iar xarakteri dayan bdii obrazla ifad etmk daha gcldr. Sufilikd zikr passiv meditasiyann aktiv qardurumudur. Passiv meditasiya fikirdir. Mvlvilrs deyir ki, Allah tkc dild yox, ba, llr v ayaqlar vasitsil d anmaq mmkndr. Drvilrin dnmsi el mvlvi zikrlrinin toplusudur. Zikr zaman ba sanki evr srhddi zr hrkt etdirilir. Ba qarn nahiyysi istiqamtindn hrkt gtirildikd l klmsi, yuxarya doru qaldrldqda ilah sz, sol iyn sar aparldqda is ill deyilir. Sonuncu llah klmsini ban ry doru endirilmsi bildirir. Bu zikr trkc drd vuru, fars dilind is drd qap

_____________Milli Kitabxana_____________

214

adlandrlr v drvilrin sma mclislrind dnyann btn ksliklrinin, drd ynnn eql coan ruhun ekstatik atmosferind birlib vhdt glmsin iar edir. Mvlanann biz birldirmk n gldik, ayrmaq n yox deyimi d bu fikri tsdiqlyir. Sufisaya zikr rit saslanan improvizdir. El improvizdir ki, sonradan kanonik formaya evrilib drvilrin sma mclislrinin kompozisiyasnn balca konstruktiv elementi kimi zn bruz verir. Tsadfi deyildir ki, ingilis tdqiqats ra Fredlnder drvilrin dair boyu zikrini canl mandala (buddizm bal miflrd dnya modeli) adlandrr. Sma mclislrinin bu hisssin Mukabele, drvilrin dair perimetril gziin is halqa deyilir. Bu gzim df tkrar olunur v Ruminin byk olunun rfin Dvr-i Sultan Vld v ya Dvr-i Kbir adlanr. Burada halqa planetlrin sonsuz khkanda czd bdi hrkt yolunun, bdi dnnn simvoludur, dnyada mvcud olan kil v surtlrin bir-birin salamdr. Halqa df tkrarlandqdan sonra eyx z yerin keir. Buradan smaznlr v musiqiilr aydn grnr. Drvilr evikcsin xirqlri yinlrindn xarb pr v yer atrlar. Axi Dd v smaznba bu xilqlri yb bir knara qoyurlar. Tk bir tnnurd qalm drvilr llrini arpazladrb iyinlrindn tuturlar v eyxin

_____________Milli Kitabxana_____________

215

hzuruna addmlayrlar. Sind arpazlanm qollar lif-lamdr, l ilah illllahn kalliqrafik iarsidir. Bu zaman smaznba eyxin lindn pb onun be addmlnda dayanr v buradan rqs rhbrlik edir. Digr drvilr d onun kimi davranb z yerlrin keirlr. Bellikl, nc blm (v ya birinci hiss) qurtarr, xangahn skutu smavi sdalar otanda bir anla brqrar olur. Rqs ustasnn v ya eyxin a bamann xirqnin altndan grnmsi drd salamdan ibart ikinci hissnin, yaxud drdnc blmn, yni smaznlrin rqs balamas n rti siqnaldr. Drdnc blm drd salamdan ibartdir. Birinci salamn mnas: insan bilgisiyl hqiqtin aydnlna atr, Allah v znn ona bir qul olduunu drk edir. Bu vaxt d-yek ritmind Dvri Rvan ad verilmi melodik musiqi alnr. Drvilr aramla dnb frlanmaa balayrlar. Frlanma mqamnda sin, rk nahiyysi gylr paralel olmaldr. Ona gr d qollar yana alr, ba is iyn doru yilir. Smaznin azacq yuxar tulanm aq sa li Allahn, gylrin mrhmtini, xeyrduasn sanki ovuc iin toplayr. Sol lin dmy perpendikulyar olan barmaqlar is bu xeyir-duan aa dnyaya trr. Bel pozada drvilrin bdni sakral v urvatsz dnyalar arasnda mediator rolunu ifa edir. Frfra drvilrin sma zaman hrktlrinin

_____________Milli Kitabxana_____________

216

quruluu sufilikd ayaq zikrin uyardr. Ayaq zikri mvlvilrd batind xatrlanan smi Claln (tanrnn ad) zahird, mkanda yaradlan konfiqurasiyasdr. Bu zikr sadan sola doru yerin yetirilir. Smazn sol ayan geri kib tzdn sola dnr v bellikl, smaxana boyu frlana-frlana gziir. Zikr vcdin astanasdr, vcd atman yoludur, sufilikd hal mqamna yetimk n vasitdir. Sma is vcdin zirvsidir, vcd glib baylmaq, zn unudub stkliy qovumaqdr. kinci salamn mnas: bu salam zaman insan Allahn yaratdqlarnda tzahr edn ilahi zmtinin mahidsin qaplr, Allahn byklyn v qdrtin heyran olub heyranlqla dnmy davam edir. Zikr gclndikc drvilrin frlanma srti d artr. Melodiyalarn ritmik strukturu ardcl olaraq dyiir, d-yek 9/8 lsnd ifa olunan Evferl vzlnir. Salamdan salama keid kdm (trk zrb alti) ssiyl mayt edilir v bu ss drviin ruh nrdivannda mrtbdn mrtby yksliini v Allahn KUN (OL) mrini simvolladrr. nc salamn mnas: bu salam bildirir ki, artq heyranlq duyusu eq evrilmidir; yni bu mqam vsal mqamdr, sevgid yox olmaq, helmk mqamdr. nc salamda yaanan halt sufilikd fnafillah, buddizmd is nirvana deyirlr. Burada drvilrin frlanma tempi znn n

_____________Milli Kitabxana_____________

217

yksk nqtsin atr. Odur ki, musiqi kompozisiyas iki hissy ayrlr: nc sazndlr 24/8 ritmik qlibinin llrini gzlyirlr. Drvilr ara vermdn dnrlr. 6/8 ritmik qlibind ifa ediln becid Yrk smai eidilnd nc salamn ikinci hisssi balayr. Dnmlr srtlnir v tezlir. Smaznlr indi dair boyunca dzlb aramsz kild hrlnn iri, a frfralar xatrladrlar. Drvilrin tnnurlri bu zaman hava il dolub iir v a yelknlr bnzyir. El yelknlr bnzyir ki, sanki bu dqiq hrlnib-hrlnib smaya qalxacaqdr. Smaxanada bir-biril ksin kiik v byk dairlr ml glir. Knardan baxdqda sanki maddi sas olmayan, smavi tsvir malik tablo alnr. Drvilr dayanmadan frlanrlar, Y.E.Bertelsin bnztmsin gr, saatn kiik qrbi kimi frlanrlar; frlanrlar ki, mnzil bana tez atsnlar: hmin mnzil ki, orada zaman v mkan duyusu itir, gerklik v txyyl, yuxu v hyat arasndak srhd aradan gtrlr, bdiyytl an bir-birin brabr tutulur, insan tanr kimilamkan olur. Getdikc drvilrin frlanma srti o qdr artr ki, hrktl statika arasndak zahiri frq sanki yoxa xr. El bil ki, hrlnn drviin pozas bdiyytin yegan v tkrarolunmaz fotoklidir. Bu fotokil sanki qalaktikann spiralvari formasnn v dnya burulannn inikasdr. nc salamn sonuna yaxn10/8 ritmik qlibind sslnn Axsaq smai alnr v dnmlr getdikc yavayr.

_____________Milli Kitabxana_____________

218

Drdnc salamn mnas: bu salam smaznlrin mnvi yoluluunun, meracnn tamamlandn, drvilrin bdiyyt dnn bildirir. Yenidn Evfer alnr. 8/6 ritmik ll musiqi paras zaman ekstaza dnlr indi btn fikirlrini batinlrind cmldirirlr. El tssrat yaranr ki, gya drvilr yerin cazibsindn qurtulub qaranlq fza iind a tnnurlril frlanrlar. nstrumental musiqi qurtardqdan sonra tqsim bir daha smaxana fzasna hakim ksilir. Bu, artq finaldr, beinci blmdr, ikinci hissnin tamamdr. Hafiz avazla Qurandan paralar sylyir. Indi eyxin nvbsidir. O, Hu klmsi il bitn Glbng adl dini duan oxuduqdan sonra rqs ustas il bahm smaxanann ortasnda frlanmaa balayr. nstrumental musiqi nc piroudan, sonra is Yrk smaidn hisslr sslndirir. Burada eyx Gni, smaznba is Ay simvolladrr. Bellikl, sma mclislrinin kompozisiyasnda fza cismlrinin hrktinin canl kli alnr. Gnl Ay, gec il gndz eyxl smaznbann timsalnda yerlrini nvb il bir-birilrin verib frlanrlar. traf sakitlikdir. Yalnz Allah sznn qsaldlm vzlyicisi olan Hu... nidasnn srkli plts eidilir. Drvilr gerk varla laqeydlik bildirn z ifadsil smaxanan bir-bir trk edirlr. ndi onlar tamam baqa bir dnyaya mnsubdurlar. Bu dnya MTLQ GZLLK v LAH KAMLLK

_____________Milli Kitabxana_____________

219

dnyasdr. Bir azdan Huva (Odur) v Hu (O) pltlar da eidilmz olur. bdi skut smaxanann yegan sahibin evrilir. Lakin el bu zaman yenidn hafizin ssi eidilir v o, Fatih sursini oxumaqla sma mclisinin sona yetdiyini byan edir. Grndy kimi sma mclislrinin kompozisiyas ox saddir v adi, aramsz hrlnmlrdn ibartdir. Ancaq el ilk baxdan sad v adi tsir balayan bu hrktlri yerin ytirmk n drvilr Axi Ddnin rhbrliyi altnda uzun srn asketik tlim-mq prosesi keirdilr. Bu, ondan tr idi ki, drvilr mnvi tmizli-y, safla atsnlar v frlanc hrktlrin ideal icrasna nail olsunlar. Drvilr Mvlvi xangahnda 1001 gn mddtin san snaa kilirdilr. Bu snaq ill adlanrd. 1001 gnlk ill 25x40 stgl 1 prinsipi zr qurulurdu. Drvilr 25 df 40 gn rzind mxtlif sahlrd fiziki mkl mul olmal, dilnmli v dini biliklrini artrmal idilr; zikr praktikasn mnimsmliydilr. Sonrak bir gn is smaxanada dzldiln imtahana verilirdi. Dnn drvilrin sma mclislri Ortaa mslman mdniyytinin virtual merac teatrdr, simvollar teatrdr. Biomexanika qanunlarna saslanan bu zikr teatrnn, vcd teatrnn sad kompozisiyas rivsind poeziya, musiqi, rqs, natiqlik snti, htta kalliqrafiya bel vahid bir inkiaf xtti trafnda yksk gzllik v l duyusu il sintez

_____________Milli Kitabxana_____________

220

olunur. Vahid inkiaf xttinin, konkret mqsdin, teatral obrazlln, dqiq ritmik strukturun, gcl sintezin mvcudluu sma mclislrini teatr tamaalar il qohumladrr. rq teatrnn aparc prinsiplrin syknn mistik-dini pafoslu sma mclislrinin struktur elementlrind, onlarn ard-arda dzlm mnasibtlrind Orta srlr mslman mdniyyti n xarakterik dnya modelinin, sufi kosmoqoniyasnn qrafik sxemini grmk mmkndr. Bu mclislrin dini tfkkrl sx laqsin baxmayaraq onlar Orta yzillrin demokratik xarakterli mdniyyt hadissi olub sas etibar il hr halisinin, sntkar tbqsinin ovqatn ks etdirmidir. Htta Mvlanann vaxtnda smaxanalarda qadn zikrlri d keirilmidir. ksr hallarda sma mclislri bollu yemk-imkl mayt olunmudur. Bu faktn z d mvlvi zikrlrini, drvilrin sma mclislrini rq teatr mstvisind yrnmy bir ans verir.

_____________Milli Kitabxana_____________

221

VI FSL RB TEATRI rb nnvi teatrnn tzahr formalarnn ksriyyti fars v trk nnvi teatrnn formalar il bir ox hallarda identikdir. Frq yalnz adlar mxtlifliyind v onlarn tlffznddir. Nallara, bih tamaalarna, kukla v klg oyunlarna istr Misird, istr Livanda, istrs d Suriyada rast glmk mmkndr. Bir ox rq lklrind olduu kimi rb dnyasnda da avropatipli teatrn tarixi XIX yzildn balayr. Ona gr d qrara alnb ki, bu fsild yalnz rb dnyas n xarakterik teatr hadislrindn shbt alsn... v mmkn tkrarlara yol verilmsin. 1. Xyal z-zill klg teatr Misrin Xyal z-zill klg teatr trk Qaragzndn drd sr nc dnyaya glmi, Slahddin yyubinin hakimiyyti zamannda formalam byk qardadr. Qurulu v texnika baxmndan hr iki teatr arasnda, demk olar ki, frq yoxdur. Hrnd birbaa Xyal z-zill klg teatrnn mvcudluq tarixil bal arxiv materiallar Qaragz nisbtn daha mtbrdir. bu ki, 1909-cu ild alman tdqiqats Paul Kale Misrin Mekuale kndind Xyal zzill teatrnn 500 il ya olan tsvirlrini v skndriyy mayak adl tamaann mtnini tapmdr. Tsvirlrin bzilrinin stnd grnn mmlk turalarna (gerblrin) saslanan Paul Kale onlarn tarixini tqribn 1350-ci ill myynldirmidi. Bel ki, skndriyy mayak yen d tqribn 1326-1349-cu illr arasnda dadlmdr. Mhur islam tarixisi bn Batuta is bu mayak 1326-c ild

_____________Milli Kitabxana_____________

222

grdyn bildirir. 1349-cu ild is skndriyy mayak snqsalxaq bir xarabaya evrilmidi. Bu fakt Xyal z-zill klg teatrnn tarixin bir konkretlik, elmi dqiqlik gtirir. Xyal z-zill klg teatrnn n erkn mtnlri Misird gz hkimi kimi alm Muhammd ibn Daniala (1248-1311) mnsubdur. Bu dlil d Xyal z-zillin qdimliyinin sbutudur. Pyeslr XX sr lyazma klind glib atmdr. Muhammd ibn Danialn Tsvvr oyunu, Mhbbtin qurban, cib v Qrib adl pyeslrinin teatr tarixi n qiymti yoxdur. Bu dbi-bdii mtnlrd mmlk sultan Bybarsn hakimiyyti vaxtnda Misird hkm srn adtnnlr, akrlr, xalqn gndlik miti z ksini tapr. Bu pyeslrdn n maraqls cib v Qribdir. Vahid fabula xtti trafnda dznlnmmi cib v Qrib pyesind Misir bazarnn gndlik hyatndan shnlr tsvirlnir. Burada personajlar sl bazar tiplridir. Pyes Allaha mracitl balayr, monoloqlar v dialoqlarn ksriyyti eirl, bzilris qafiyli nsrl yazlb. Blk d raqda doulub Misird yaadna grdir ki, Muhammd ibn Danialn sevimli qhrman Qribdir. Bu personaj zarafatcl, klkbaz bir avaradr. Ancaq onun monoloqundan blli olur ki, bu adam meymunlara, aylara rqs yrdib, tlim grm itlrl tamaalar gstrib, znbilind ilanlar dayb, xoruz dylri tkil elyib. Qrib btn bunlarla yana flsfdn, dindn, hquqdan, poeziyadan da csartl danr. Muhammd ibn Danial bs demyib ki, onun pyeslri k n yox, maariflnmkdn tr yazlb. Qribin d bir suyu Qaragz oxayan hmshbti v trfmqabili var: ad cibdir. cib adi insanlara bnzmz: onun btn hyat ladr. Msln, cib duan bu szlrl balayr: Allah Allah saxlasn ki, bu axr qmksarlar n yaradb. O, htta utanmadan seyrilr var-dvlt

_____________Milli Kitabxana_____________

223

qazanmaqdan tr dilnmyi yrdir, v i.a. Yni Muhammd ibn Danialn pyeslri rb mitinin Orta srlrd mvcud gzglrindn, meydan oyunlarnn ensiklopediyalarndan biridir. Misird XIII yzil mxsus digr pyes mtnlri d taplb. Mlliflrin oxusu anonimdir. Onlarn arasnda yalnz Muhammd -eyxin ad akarlanb. Muhammd -eyx 13 srin mllifidir. Lakin tssf ki, bu pyeslr hl d teatrnaslar trfindn aradrlb elm almin daxil edilmyib. Klg teatrnn tamaalarna Misr yr zaman Bonapart Napaleon qadaa qoyub v bununla da lknin mdniyyt tarixinin vacib bir shifsini qapadb. 1843-c ild d Qaraquz klg teatr lczaird franszlar trfindn yasaqlanb.

_____________Milli Kitabxana_____________

224

2. Araqoz kukla teatr Bzi teatr tarixi tdqiqatlarnn fikri beldir ki, rb lklrind kukla teatrnn tkkl v inkiaf trk Qaragz klg teatr il bal olmudur. Ancaq bu, tamam yaln v shv fikirdir. nki Qaragz teatr Trkiyd bir mdniyyt hadissin evrilmmidn nc d rb mmlktlrind Karakuz, Araqoz, Karkus adl personajlar klg v kukla tamaalarnn repertuarndak mtnlrin qhrmanlar olmular. Bir ox aradrclar gman edirlr ki, rb kukla teatr haradasa XIV-XV srlr yavuq formalamdr. slind is rb kukla teatrna farslarn Kel Phlvan adl kukla tamaas byk tsir gstrmidir. rb variantnda bu oyunlarn per-sonajlar srasnda Kel Phlvanla yana onun nkri, pampaq v zizavara Mtrk, talesiz musiqi mllimi ermni Qarabed, molla doktor Sleymana v baqalarna rast glmk mmkndr. Demli, birmnal kild rb kukla teatr farslarn son drc mhur Pnc kukla teatrnn poetikasndan, estetik qaysindn bhrlnmidir. XVI srd Misir civarlarnda Araqoz kukla teatr da geni yaylr. Maraqls budur ki, Araqoz lck kuklalar teatrdr. Burada kukla lck kimi kuklan lin geyinir v onu prdnin yuxarsnda oynadr. Bel kuklalara trk almind qol-korak kuklalar deyiblr. Tbii ki, Araqoz kukla teatr ba qhrmann adn dayr. Tamaa zaman axmaq Habil, mftxor, baqasndan frldaqla, hd il pul qoparan s-Safiq, hiylgr v dlduz l-Mdllis, irkin, ciyiltili bir ss sahibi xannd l-Mnni, kpgirn qar lMr-s-Snta Araqozun daimi maytilri, onun trfmqabillridir.

_____________Milli Kitabxana_____________

225

Kukla teatrnn hans blgd meydana glib intiar tapmasndan asl olmayaraq bu teatrn qdim adt-nnlrl, ritual v ayinlrl laqsi oxsayl tdqiqatlar trfindn hmi vurulanb. Bu hal daha qabarq bir formada Liviya v Mrakein kukla teatrlar n xarakterikdir. Tsadfi deyil ki, Mrakedki kukla tamaalar qara kontinentin bayram nliklrinin ayrlmaz bir hisssidir. rb mmlktlrind kukla teatrnn qdim bir nv d sandq l-cayib ad il tannr. Sandq l-cayib rbc mczlr sand (v ya yeiyi) kimi anlalr. Bu tamaalar tk bir aktyor trfindn ifa olunurdu. O, znd nal v kukla keyfiyytlrini ehtiva edirdi. Bu aktyor-nalkukla lin bir yeik, bir ktil, bir d qatlanan altlq gtrb kbk dolard. Ndn ki, sandq l-cayibin tamaas yalnz bir seyiri n nzrd tutulmudu. gr aktyorla seyri dni haqq bard mumi bir razla glirdilrs, tamaa gstrilirdi. Sandq l-cayibin oyun texnikas saddn d sad idi. vvlc seyriy tklif olunurdu ki, ktil otursun. Sonra yeik (sandq) altln stn qoyulub tamaann gzlri brabrin gtirilirdi. Bu zaman seyrinin bana qara bir rtk salnrd. Sanki kims qdim fotoaparatla kil kirdi. Seyri bu vaxt gzlrini yeiyin byrlrind alm ikic dliy yaxnladrrd: aktyorsa killri hrkt gtirib tlb olunan sjeti danrd. Seyrinin tamaa n ddiyi pulun cuziliyi sbbindn sandq l-cayib xalq arasnda byk uur v sevgi qazanmd. rb lklrind meydan tamaalarnn n parlaq nmunsi fsl mdhiklrdir. Misird fsl mdhik janr glmli oyunlar kimi tannr. Fsl mdhik meydanda oynanlan komediya tamaasdr, farsdr, improvizdir. rb teatr tdqiqatlar fsl mdhik tamaalarnn mtnlrini sl dramaturgiya rnklri hesab edirlr. Sylnilir ki, bu janr

_____________Milli Kitabxana_____________

226

knd yerlrind yaranm v yalnz sonradan hr meydanlarnda, qlyanaltlarda, qhvxanalarda yaamaq hququ qazanmdr. Fsl mdhik tamaalarnn ifalar syyar aktyorlar idilr. Onlara rb lklrind mhabbizinlr deyilirdi. raqda fsl mdhik janrnda olan tamaalar l-xbar adlandrrdlar. 3. rb lrlrind avropatipli dramaturgiyann v teatrn tkkl

XIX srin 40-c illrrindn etibarn Avropann opera v dram teatr aktyorlarnn rb lklrin qastrol sfrlri balanr. Lakin Suriyada uur qazanmayan taliya opera sntilri Misir yollanrlar v burada z layiqli qiymtlrini alrlar. nki Misird mdni hyat bu zaman Suriyaya nisbtn daha zngin idi. Ancaq masir rb teatrnn tkklnd sas rolu fransz maarifiliyi, onun etik v estetik mndricsi oynamdr. Tbii ki, teatrn tkklnn vacib komponentl-rindn biri dramaturgiyadr. rb dramaturgiyas is ilk nvbd sln Livandan olub Beyrut hrind bym Marun n-Nqqan (1817-1855) ad il baldr. Tacir ailsind doulmu Marun n-Nqqa 1846-c ild Misirin ticart v mdniyyt mrkzi skndriyy hrind kommersiya ilril mul olduu zaman fransz v italyan truppalarnn faliyytil maraqlanr. Yqin ki, o, el bu zaman Molyer v Qoldoninin komediyalar il tan olur. Fransa v

_____________Milli Kitabxana_____________

227

taliya kimi Avropa lklrin sfrindn sonra is Marun n-Nqqa znn ilk komediyasn yazr v onu z evindc shnlyir. lbtt ki, Marun nNqqan dramaturgiyas quru yerd yaranmamd. Bu dramaturgiyaya rb teatrnn nnvi formalarnn gcl tsiri vard. Onun birinci pyesi l-Bhil adlanrd. Bhil sz rbcdn xsis kimi trcm edilir. Amma ki, bu komediya Molyerin mhur Xsis pyesinin motivlri sasnda yazlmd v burada yegan orijinallq ondan ibart idi ki, hadislr Beyrut hrin k-rlmd. Bu baxmdan n-Nqqan komediyalarn yalnz tbdil kimi qiymtlndir-mk mmkndr. Bir rejissor kimis Marun n-Nqqa lirik opera hazrlamd: tamaada rb musiqisil bahm fransz melodiyalar da eidilirdi. Burada qadn rollarn kiilr v olanlar ifa edirdilr. 1850-ci ild Marun n-Nqqa hlikef bu lHsn v Harun r-Rid adl ikinci pyesini yazr. Bu da komediyadr: sjet Bir saatlq xlif nalnn motivlrin syknir. hlikef bu l-Hsn sad bir adamdr. Bir gn o, Harun r-Ridin frman il bir saatlq xlif tyin edilir; sonra is he cr z khn qiyafsin, khn hyat trzin qayda bilmir. Lirik opera kimi shnlnmi bu tamaa da Marun nNqqan evind oynanlb. Beyrutun savadl sakinlri trfindn bynilmidi, alqlanmd. l-Hsud, yni Paxl adl pyes onun nc sridir. Bu

_____________Milli Kitabxana_____________

228

pyesd d J.B.Molyer komediyalarnn tsiri akar duyulur. Ancaq tssf ki, Marun n-Nqqa dnyasn erkn dyiir. 38 yanada vfat etmi nNqqadan sonra Livan v Suriyann teatr hyat sngis d, lzimir. 1869-cu ild n-Nqqan pyesi Livann sidr aac ad il Beyrutda bir toplu klind nr etdirilir. Nsranilrin adqlar mktblrd is qdim rb tarixindn gtrlm mvzular sasnda tamaalar gstrilir. Artq 18661869-cu illrd Mhit l-Mhit ad altnda Butrus l-Bustaninin izahl szlr lti ap olunanda burada teatr, shn terminlri msrh sz il vzlnmidi. l-Bustani msrhi oyunlar v rqslr yeri kimi rh edirdi. XIX srin ikinci yarsndan etibarn is rblrin z milli teatr terminologiyas formalar. Dram rvay tmsil, rvay txis, prd fsl, shn mnzr szlril bildirilir. Butrus l-Bustaninin ar Davud adl pyesi onun lmndn sonra 1906-c ild nsrani mktblrind tamaaya qoyulur. 1876-c ild is rb dbiyyat tarixind Xlil l-Yaz trfindn Mrdlik v sdaqt adl ilk faci qlm alnr. Faci Kornel v Rasin pyeslrinin slubundadr, eirl yazlb v 1700 stirdn ibartdir. Bu faci 1878-ci ild Beyrutda shnlnib, 1884-c ild ap olunub v 1902-ci ild Qahird tamaaya qoyulub. Xlil lYaznn ikinci pyesi Qeys v Leylidir (1878).

_____________Milli Kitabxana_____________

229

Bundan lav Ncib l-Xttat (1867-1899), Sdallah al-Bustani, Sleyman al-Bustani, brahim lhdab (1826-1891) kimi dbiyyatlar da dramaturgiya il mul olmular. Mlumdur ki, XIX srin 30-c illrind fransz aktyorlar Misird tamaalar oyna-mlar. 1858-ci ild is bir italyal xeyriyyinin hesabna skndriyy hrind teatr binas tikilmidir. 29 sentyabr 1853-c ild is lczairin Port-Sid meydannda fransz hkmtinin tbbs il gzl bir teatr binasnn al olmudur. Bu teatrda Sara Bernar, Koklen, Qabriel Rejan kimi aktyorlar x edib byk uur qazanmlar. Bellikl, XIX yzilin ortalarna doru rb milli teatr, yerli kadrlarn hesabna, tbii ki, Avropa sntilrinin tsiril tam formalamaq zr idi. Busa artq rb dnyasnda ayrca gtrlm hr bir rb lksinin milli teatr tarixi demkdir.

_____________Milli Kitabxana_____________

230

DBYYAT SYAHISI (rus dilind) 1. .. . - .: , 1984. 2. .., .. . - .: , 1965. 3. .. : . 7 / . - .: , 1971. 4. .. . - .: , 1924. 5. - .. : , , . - .: , 1980. 6. . - .: , 1929. 7. .. - // . - .2. - ., 1928. 8. .. - // . - .3. - ., 1928. 9. .. . - .: , 1979. 10. .. . - .: , 1979. 11. . // . 1987. - 1. - .125-127. 12. . // . - 1987. - 1. - .133-137. 13. .. . 3- . / . 3: . - ., 1974-1978. 14. .. : . - .: , 1982. 15. : : , -, , , . - .: , 1927. 16. .. : // . . . . - ., 1984. 17. : / , . - , 1987.

_____________Milli Kitabxana_____________

231

18. .. : YI- XVII . - .: , 1990. 19. .. -. .: , 1979. 20. .. XIII-XIV . .: , 1979. 21. .. . - .: , 1985. 22. .. . : , 2006. 23. . // . . . . - ., 1975. (ingilis dilind) 24. Maruoka D., Yjshikoshi T. Noh. - Jahan: Hoikusha Publishing Ltd., 1982. 25. Toita Y., Yoshida Ch. Kabuki. - Jahan: Hoikusha Publishing Ltd., 1982. 26. Schimmel A. The simbolical language of Moulana Jalal ad-Din Rumi // Studies in slam. - 1969. - 1. - p. 26-40. (digr cnbi dillrd) 27. And M. Gelneksel Trk Tiyatrosu: Kukla. Karagz. Orta oyunu. - Ankara: Bilgi, 1969. 28. Cevdet Kudret. Karagz. - Ankara: Bilgi, 1968. 29. Ritter H. Karags: trkische schattenspiele. - Viesbaden: Morgenlandische Yez, 1953. - almanca. 30. tayi Cnnti. Bonyade nomaye dr ran. - Tehran: Sfi iah, 1977. - farsca. (azri trkcsind) 31. Allahverdiyev M.Q. Azrbaycan xalq teatr tarixi. - B: Maarif, 1978.

_____________Milli Kitabxana_____________
32. Aslanov E.M. El-oba oyunu xalq tamaas: izahl sz kitab. B: q, 1984.

232

_____________Milli Kitabxana_____________

233

MNDRCAT N SZ I FSL .................................................................................. HND TE ATRI T ARX.......................................

1. Natyaastra risalsi Hind teatrnn nzri v praktiki sas kimi 2. Hind rqqaslq snti..................................................................... 3. Kathakali teatr.............................................................................. 4. Raslila tamaalar.......................................................................... 5. Hind klassik dramnn qsa tarixi.................................................. 6. Bhasa............................................................................................. 7. Kalidasa......................................................................................... 8. Rabindranat Taqorun musiqili teatr............................................. II FSL YAPON TEATRI TARX...........................................

1. Noh teatrnn yaranmas v tkkl............................................. 2. Noh dramlarnn quruluu............................................................... 3. Noh tamaalar: shnnin quruluu................................................ 4. Noh teatrnda geyimlr v lbslr............................................... 5. Noh teatrnn maskalar.................................................................. 6. Shn davran, rqs, musiqi........................................................ 7. Noh teatrnda aktyor trbiysi........................................................ 8. Masir Noh teatr........................................................................... 9. Kabuki teatr.................................................................................. 10. Kabuki teatrnn shnsi.............................................................. 11. Kabuki teatrnda oyun qliblri....................................... 12. Oyun texnikas............................................................................. 13. Kabuki teatrnda qadn rollar...................................................... 14. Kabuki teatrnda geyim trzi....................................................... 15. Musiqi.......................................................................................... 16. Masir Kabuki dnyas................................................................

_____________Milli Kitabxana_____________

234

17. Yapon klg v kukla teatrlar...................................................... 18. Bunraku kukla teatr masir dvrd............................................... III FSL N TEATRI TARX...............................................

1. Ca-cy dramlarnn kompozisiyas................................................. 2. ind aktyor snti......................................................................... IV FSL RAN TEATRI..........................................................

1. Nal............................................................................................ 2. randa tziylr v bih tamaalar............................................... 3. randa kukla tamaalar.................................................................. V FSL TRK TEATRI.....................................................

1. Trk Qaragz klg teatr......................................................... 2. Qaragz klg oyununun texnikas.......................................... 3.Qaragzn kompozisiyas v personajlar................................. 4. Mvlvi zikrlrind teatr elementlri........................................... VI FSL RB TEATRI.....................................................

1. Xyal z-zill klg teatr: ibn Danialn dramaturgiyas............ 2. Araqoz kukla teatr.................................................................... 3. rb lklrind avropatipli dramaturgiyann v teatrn yaranma tarixi................................................................................................ SBYYAT SYAHISI.................................................................. MNDRCAT.................................................................................