MOTOR VE KOMPONENT BAKIM ONARIM TEKNKLER VE PLANLAMASI

Bakm ksaca bir sistemin,maksimum emniyetle ve en dk maliyetle alr halde tutulmas iin sarfedilen faaliyetler btndr. Bakm; a-) Plansz bakm b-) Planl bakm diye ikiye ayrlabilir.

PLANSIZ BAKIM
Bakm bir sistemin, bir makinann imalatyla balayan bir sretir."Bakm ynetimi" kavram iletmeden iletmeye farkllklar gsterebilir.Bakm kavram gelimemi iletmelerde " run-to-failure" bakm ynetimi kullanlabilir. Bu bizim literatrmze " nerede trak, orada brak" zdeyii ile girmitir. Bu anlay, " sistem bozulunca tamir et! " mantdr.Bu bakm ynetimi ekline plansz bakm diyoruz.ok pahal bir zm olup daha ok eski zamanlarda hakim olan bir yntemdi.Gnmzde planl bakmn gereklilii ve nemi en kk ve basit iletmelerce dahi kabul edilmektedir.Planl bakm yaplsa bile sistemler aniden alamaz duruma gelebilirler.nk evrende, evrenin kendisi de dahil olmak zere her maddenin bir mr vardr. Planl bakmlar ile byle srpriz oluabilecek arzalarn periyotlar seyreltilmi olacaktr.

PLANLI BAKIM
Planl bakm da gruba ayrabiliriz; a-) Preventive (nleyici ) bakm b-) Corrective (dzeltici ) bakm c-) Improvement (gelitirici) bakm

M I M P R M A I N M o d e t R e d C h a R O T if i r o e n V E N E M E N T A N C E O n S e lf M a c C o n C S h t r o n d c h e in e o l li it d c m P M i o Cn o u le d u e d it s T

A R A n S P r e

I N

T E

C E C

E C M O A R I N R E T E C N T A I V E N C a

E V E N T I V I N T E N A N d t a r e n

c a t io n f it s ig n g e

it io n M o S n c i t h o e r i dn t is t ic a l P e d ic t iv e F ix e d A n a ly s is H a

ug l e d M Ua in n s t e h e d c el e d c n a n u M r io d ic B r e a k d o w n d in t e r v a l E m e r g e n c y r d t im e R e m e d ia l

nleyici bakm, periyodik kontroller ve periyodik bakm ilemlerini kapsar.nleyici bakm, motorlarda ve motor komponentlerinde, motor alma saat ve cycle'larna gre yaplr. Motorlarda cyce tarifi uak cycle tarifinden farkldr ve yledir; Motorun altrlmas, yzde yz devre gelmesi ve daha sonra shut down edilmesi sreci bir cycle olarak adlandrlr. Dzeltici bakm ise , sistemin srekli almas iin yaplan periyodik kontrol ve ilemlere ramen;motor veya komponentlerde bozulma ve hasarlanmalar yine de oluabilmektedir.te sistemdeki bu bozulma ve hasarlanmalarn giderilmesi veya deitirilmesi ilemlerine de dzeltici bakm diyoruz.

GELTRC BAKIM
Bakm periyotlarn ykseltmek ve komponent gvenilirliini arttrmak iin retici firmalar devaml aratrma halindedirler.Aratrma ve gelirirme faaliyetlerinden feasible olanlar hemen devreye sokulur.Gelitirici bakm, Modification (Service Bulletin),Retrofit program vb. ekilde uygulanr.Bakmn en nemli safhas ve temel tadr.

CORRECTIVE (DZELTC) BAKIM

Dzeltici bakm, bir hatal almadan veya oluan bir hadiseden sonra yaplan ilemler btndr.Dzeltici bakmn amac motoru bir an nce emniyetli ve salkl bir ekilde tekrar alr duruma getirebilmektir. Bu dzeltici ilemlerin nasl yaplaca ilgili tamir manuellerine baklarak yaplr.Dzeltici bakm ilemleri iin zel takm, alet ve avadanlklar gerekebilir. Dzeltici bakm ilemleri srasya u admlar takip ederek yaplabilir; -1. adm: Sevicing -2. adm: Komponentlerin tamiri veya deitirilmesi -3. adm: Daha kompleks tamirler -4. adm: zel atelyelerde yaplan tamir ilemleri.

PREVENTIVE (NLEYiCi ) BAKIM:

nleyici bakm, motoru veya komponenti maksimum emniyetle alr halde tutmak iin yaplan sistematik ilemler btndr. Bakm program, servicing (alma esnasndaki kontrollar) ve periyodik bakm ilemlerini kapsar. Servicing ilemleri; # Gnn ilk uuundan nce yaplan kontrollar # Pre-flight kontrollar (genellikle minimum kontrollar kapsar) # Post-flight kontrollar (bahsedilmeyen fakat oluabilecek anormalliklerin kontrol) . # Gnn son uuundan sonra yaplan kontrollar diye snflandrlabilir. Periyodik kontrollar ise; dzenli aralklar ile yaplan gz kontrol, filtrelerin kontrol, magnetic pluglarda tala kontrol,analiz iin ya ve yakt rneklerinin alnmas gibi ilemler btndr. nleyici bakm da yine ikiye ayrmak mmkndr: a-) Time- Driven ( zaman esasl ) bakm(fixed interval, hard time maintenance b-) Predictive ( On Condition ve Condition Monitoring) temelli bakm

ZAMAN ESASLI VE PLANLI NLEYiCi BAKIM(SCHEDULED); HARD TIME MAINTENANCE: Zaman esasl bakmda, bakm periyotlar retici ve/veya kullanc iletmeler tarafndan belirlenen zaman periyotlarna gre yaplr. rnek olarak; eskiden GTCP 85 serisi APU gaz trbinlerinde bu sre; Hot Section inspection ( H.S.I. ) iin 2500 Hrs., APU overhaulu iin ise 5000 Hrs. olarak retici firma tarafndan tavsiye edilmekteydi. imdi ise On-Condition bakm teknii uygulanmaktadr. Havaclk sektrnn dnda da pek ok makina ve cihaz iin, retici firma tarafndan zaman esasl bakm ynetim sistemi nerilebilir. Arabamzn bakmnn da yine zaman esasl bakm kavramna gre yapldn hatrlaynz.15000 [Km]de bir ya deiimi, 30000 [Km]de bir bujilerin deiimi gibi hep zaman esasl ve planl nleyici bakm rnekleridir.

ON CONDITION ESASLI NLEYiCi BAKIM: Predictive maintenance ta denilen On Condition esasl bakm ynetimi gelimi bakm ynetimi kavramlarndan biridir. Burada komponent veya motora ait pek ok verinin (datalarn ) devaml izlenmesi ile elde edilen bir bakm trdr. Motorun vibrasyonu, EGT (Egzoz gaz scakl ) , motor performans,ya analizi,radiography,boroscope kontrol ve gz kontrol gibi verilerdeki sapma deerlerine baklarak , motor veya komponent arzalanmadan ok nce mdahale edilir ve arza giderilir. Bylece hem zamandan, hem de bakm masraflarndan nemli lde tasarruf salanr. Zaman esasl bakm ynetimine gre 5000 saatte overhaul bakm yaplmas gereken bir motor,On Condition bakm ynetimine gre izlendiinde , performans dmesinin daha yksek deerlerde grlmesiyle ; (rneim 6500 Hrs.) nemli lde tasarruf salanabilir. Eer arza daha nceden oluursa, izlenenmotor verilerinden bu arzay tesbit etmek mnkn olabilecektir.Bylece arza daha bymeden giderilecei iin de para ve zaman tasarrufu artacaktr. On Condition bakmn genel kural; - Kritik komponentleri kontrol ediniz. - Birinci derecede emniyet tedbirlerini alnz. - Sadece ilgili arzay gideriniz. - Eer komponent alyorsa ve performans veriyorsa, altrmaya devam ediniz. (Slogan :alyorsa dokunmaynz! eklindedir.)

CONDITION MONITORING BAKIM: Condition monitoring bakm, motor parametrelerinin srekli izlenmesi temeline dayanr ve en gelimi bakm ynetim sistemidir.Bu yntemde istatistik ve ihtimal (probability) teorilerinden faydalanlr. Gaz trbinlerinde gvenilirlii arttrmak ve bakm maliyetlerini drmek iin eitli izleme teknikleri gelitirilmitir. Bu teknikler Engine performance monitoringten Trend analysise kadar deiiklikler gsterir. Bylece motorun mekanik paralarnn durumundaki deimelerden, motor performansndaki deimeye kadar pek ok konuda bilgi edinilebilir.

Motor parametrelerini izleme teknikleri unlardr; 1-) Vibrasyon analizi a-)Overall vibration analizi - pick deeri - RMS(Root mean square) deeri b-) FFT ( Fast Fourier Transformation ) analizi Motorun vibrasyonundaki deime (ykselme ) bize yataklardaki bozulmalar veya dner gruplarda oluabilecek para kopmas gibi hasarlar hakknda bilgiler verir. Eer motora F.O.D. girmise biz onu vibrasyon deerindeki deimeden de anlayabiliriz. Hatta bu verileri, time domaininden, frakans domainine aktararak (FFT), frekans deerinin deiiminden veya telenmesinden hangi yatakta nasl bir bozulmann baladn ngrebiliriz. Bylece motor daha yatak datmadan ve arza bymeden motor tamir edilebilir. 2-) Thermograph ( scaklk ) analizi Egzoz gaz scakl ( EGT ) nin llmesi gaz trbinlerinde hayati nem tar. Bu hem dner ve sabit trbin paralarnn bozulmas ( sl deformasyon gibi ) hakknda, hem de dolays ile performanstaki d hakknda nemli ipular verir. Ya scaklndaki art ise ya soutucusu ( oil cooler) n tkandn/ kirlendiini haber verir. Ykselen ya scaklndaki deerle orantl olarak yan zellikleri ( evsaf) deiecektir. 3-) Tribology ( ya ) analizi Motorun kulland yan da devanl kontrol byk nem tar. Yadaki kirlenme, yada tala bulunmas, viskositesindeki deimeler gibi veriler izlenir. rnein yada tala grlmesi, yataklardaki anma balangcnn bir gstergesi olabilir. 4-) Motor performansnn izlenmesi Kokpitte RPM ( N1 ve N2 ), hava basnc oranlar,ya/yakt/hava basn ve scaklklar, EGT deerleri gibi veriler okunur ve belli periyotlarla kayt edilir. Gzlenen bu deerlerdeki deimeler de motorun sal asndan nemli ipulardr.

5-) Gz konrol (Visual inspection) Motorun harici olarak gzlenmesi, motor blmnde ya ve yakt birikmesi, yalanan/kirlenen blgeler bulunmas, motorun sesindeki deimeler vb.. bilgiler ile ilgili kaytlar da Condition Monitoringte byk nem tar. 6-) NDT (Non-destructive testing) analizi a-) Boroscope inspection: Belli blgelerden motorun ierisine,flexible bir kablo ile girilerek baklmas ilemidir. Bylece gzle grlmeyen yer ve blgeler; yanma odas, kompresr ve trbin bladeleri ve turbin nozzullar hakknda bilgi sahibi olunur. atlak ve hasar oluumu gzlenir. b-) Ultrasonic inspection: Metalik ve non-metalik paralarn bazen ultrasonic yntemlerle incelenmesi ve atlak oluumlarnn tesbit edilmesi gerekebilir. Btn bu veriler gnmzde bilgisayar ortamna aktarlarak, yeni veya overhaul edilmi bir motordan ne kadarlk bir sapma olduu tesbit edilebilir. Bu verilere gre nasl ve ne zaman bakm yaplaca nceden, arza bymeden ngrlerek yaplabilir.

BAKIM FONKSYONLARI
Bakim fonksiyonlarn; a-) Hat bakm (Line maintenance) b-) Revizyon bakm ( Heavy maintenance)

diye ikiye ayrabiliriz.

Hat bakm LRU (Line replaceaple unit) dediimiz harici komponentlerin ve motor aksesuarlarnn skm ve takm ve bazen de ayar ilemlerini kapsar. Motor veya komponentlerde oluan arzalar, bu komponentlerin deitirilmesi suretiyle giderilmeye allr. Hat bakm personelinin, motor veya motor komponentlerin ana paralarna mdahale yetkileri yoktur.Ayrca motorun devaml olarak izlenmesi, ya ve yakt kontrol, visual inspection, motor performansnn izlenmesi gibi ilemler hat bakm elemanlarnn yapaca iler kapsamndadr. Revizyon bakm ise, hat bakmda sklen komponentin demontaj, tamir edilmesi, montaj ve testini kapsar. Revizyon bakmnda komponent ksmen veya tamamen sklr. Her para incelenir ve gerekiyorsa tamir/test ilemlerinden geirilir. Dner paralar tamir ilemlerinden sonra tekrar balans edilirler.Btn bu ilemlerden sonra paralar montaja verilirler. Montaj ileminden sonra komponentler mutlaka test edilmelidirler. Revizyon ilemleri revizyon atelyelerince yaplr.

KOMPONENT REVZYONU
Bir komponent, revizyon atelyesine geldiinde arza seviyesine gre aadaki ilemlerden biri veya birkana tabii tutulur. Bu ilemler; a-) Test b-) Ksmi tamir c-) H.S.I. (Hot section inspection) d-) Komle Overhaul

OVERHAUL PROSEDRLER
Bir gaz trbin motoru veya komponent aadaki ilemlerden geirilir: 1-) Geli Kontrol (receiving inspection): motor veya komponent atelyeye geldiinde ilk testi, harici kontrol, baz basn/vakum deerlerinin llmesi, yada tala kontrol, dner para hasar kontrol, borescope inspection vb.. kontrollar yaplarak motorun durumu hakknda bir rapor karlr. 2-) Karar aamas ( decision point) Yukardaki verilere gre uygulanacak ilem veya ilemler tespit edilir. Bu ilemler Workscope ad altnda yaynlanr. 3-) Skm (disassembly) Tesbit edilen arza blgesine ulalana kadar motor ksmen veya overhaul edilmek zere tamamen sklr. 4-) Para temizlii ( cleaning) Sklen paralar , eitli kontrollardan geirilmeden nce temizlenerek kontrola hazrlanr. 5-) Yapsal kontrollar (structural inspection)(Nondestructive Inspection) a-) Borescope / video borescope b-) Magnetic Particle Inspection c-) Flourescent Penetrant Inspection (FPI) d-) Ultrasonic Inspection e-) X-ray inspection f-) Eddy-Current Inspection Temizlenen paralar ilgili manuellere gre yukardaki yapsal konrol metotlarndan geirilir. Baz paralar iin ise gz kontrol yeterlidir.(Visual inspection) 6-) l Kontrol (dimentional inspection) eitli yapsal ve/veya gz kontrolnden geirilen paralardan bazlarna l kontrol yapmak gerekir. 7-) Tamir veya Deitirme ( repair or replacement) Yapsal ve l kontrolundan geirilmi ve faal bulunmu paralar, bir faal etiketi dzenlenerek montaja verilir. Hasarl bulunmu paralar ise ya tamir edilir veya hasar miktar tamir limitlerinin dnda ise kal (scrap) edilir.Tamir edilebilecek paralar iin ise gayrifaal kart ve tamir formu dzenlenir. Bu paralar tamir edildikten sonra ayrca faal kart dzenlenir. Her iletmenin her paray kendisinin tamir etmesi hem mmkn deildir ve hem de ekonomik olmayabilir. Bunun iin baz paralarn Uluslararas Sivil Havaclk rgtlerince tamir yapmaya elverililiinin onayland kurulularca tamir edilmesi gerekir. Bu sivil havaclk kurulular resmi kurulular olup, Turkiyede Sivil Havaclk Genel Mdrl, Avrupa sivil havaclk tekilat JAA (Joint Aviation Autority) olup, USA sivil havaclk tekilatnn ad ise FAA (Federal Aviation Administration)dr. Tm tamir / inspection/ disassembly/ montaj ve test ilemleri imalat firmalarn, biz bunlara Vendor diyoruz, resmi manuellerine gre yaplr. Manueller sreli olup, revizyon geldiinde ilgili deiikliklerin ilenmesi gereken kitaplardr. Baz paralarn yapsal ve l kontrolne gre limit ierisinde olsalar bile mrden dolay (life limit) atlmalar yani kal (scrap) edilmeleri gerekir.

8-) Balancing zellikle tamir edilen paralar, kompressor impeller veya trbine wheel gibi dner paralar ise, bunlarn balans yapmalar gerekmektedir.lgili resmi manuellere gre dner paralar nce tek tek balans edilirler. Daha sonra dner paralar biraraya getirilerek veya bir baka deyile monte edilerek tekrar grup halinde balans yaplr. Gaz trbinleri yksek devirli motor olduklarndan, en kk bir balansszlk, motorun almas esnasnda yksek vibrasyon deeri olarak karmza kacaktr. 9-) Montaj ( Assembly) Yeni,incelenen ve tamir edilen faal paralar ile motor veya komponent tekrar toplanr.(Monte edilir.) Montaj esnasnda manuellerde belirtilen l kleranslarna aynen uyulur. Bu uyumluluk, eitli noktalarda teknik kontrollara onaylatlr. 10-) Testing Tamiri veya montaj bitmi motor veya komponent, grevini tam yapp-yapmadnn anlalmas iin teste tabi tutulur. Testten geen motor veya komponent uaa taklmaya hazrdr. 11-) Koruyucu Bakm ve depolama ( preservation and storage ) Eer motor veya komponent uaa hemen taklmayacak ise eitli koruma yntemleri alndktan sonra depolanr. Yakt sisteminde oluabilecek korrozyonu nlemek iin koruyucu ya baslmas, motor veya komponentin eitli nem alclar ile techiz edilmesi, baz elektronik komponentlerin elektrostatik koruyucularla kaplanmas, depo ortamndaki nem miktarnn belirli limitlerde tutulmas gibi nlemler koruyucu bakm ve depolama nlemlerinden bazlardr.

REFERANSLAR:
1.) An Introduction to Predictive Maintenance R. Keith Mobley Van Nostrand Reinhold, New York, U.S.A. , 1990 2.) The Aircraft Gas Turbine Engine and Its Operation Pratt and Whitney, U.S.A. , 1998 3.) Aircraft Powerplants M. Kroes , T. Wild Mc Graw Hill Book Co. U.S.A. , 1994 4.) Gas Turbine Engines, Training Notes Turbomeca,Bordes,France, 1981 5.) Preventive Maintenance Joseph D. Patton, Jr. Instrument Society of America,NC, USA. 1983