TMH

AHAP KARKAS YAPILAR VE BUNLARIN RESTORASYONUNDA NAAT MHENDSLERNN ROL

Neriman ahin GHAN (*) Giri Sahip olduu kltr varlklarnn zenginlii ve eitlilii ile ska gndeme gelen Trkiyede,1999 yl sonu itibari ile toplam ST alan says 5605(1), tescilli yap says ise 56376(2)dr . Tescilli yaplar iinde sivil mimarlk rnei olarak tanmlananlar 35.464 adettir. Corafi olarak orta, bat ve kuzey Anadoluya yaylan geleneksel ahap karkas yaplarn, tescilli sivil mimarlk rneklerinin yaklak %40n oluturduunu varsayarak, yaklak 14.186 tescilli geleneksel ahap karkas konutun var olduu sylenebilir. Siyasi ve yerel basklarla tescilli yap saysnn zellikle 1980lerden sonra azald, Trkiye koullarnda tescil ilemlerinin henz tamamlanmad da gz nne alndnda, en iyi olaslkla gnmze ulaan, tescile deer geleneksel ahap karkas konut saysnn 20.000 civarnda olduu varsaylabilir. Genel bir karlatrma iin, Konya byklnde olan Hollandann geleneksel bakenti Amsterdamdaki tescilli yap saysnn 7000 olduu gz nne alndnda, ada ltlere gre yaplacak bir deerlendirmeye gre lkemizdeki tescilli yap saysnn ok az olduu aka grlr. Uygarlklarn beii olarak tanmlanan Trkiyede, kltr varlklarnn korunmasna ayrlan kaynaklar ve bu varlklara kar tutumlar irdelendiinde, yine ada ltlere gre en yakn komularmzdan bile (Yunanistan, Bulgaristan gibi) ok gerilerde kaldmz sylenebilir. Bu durumun siyasi, ekonomik, kltrel ve sosyolojik nedenleri olduu bilinmektedir. Ancak kltr varlklarna yaplan mdahaleler incelendiinde, yukardaki nedenlerin yan sra teknik adan da pek ok yetersizliin olduu, koruma konusunda yetimi farkl disiplinlerden uzmanlarmzn bulunmad grlr. Bu genel ereve iinde bu yazda, tarihi zellikler sunan geleneksel ahap karkas konutlarn koruma sorunlar ve bu alanda inaat mhendisliinin bir disiplin olarak konumu tartlacaktr. Bu balamda mevcut sistemde inaat mhendislerinin yklendikleri sorumluluklar ve uygulama sorunlarnn gndeme getirilmesi amalanmaktadr. Ahap Karkas Yaplarn Gncel Durumu Bugn, kentlerin eski merkezlerindeki konut dokularn oluturan ahap karkas konutlar, iinde bulunduklar
(*) Do. Dr., ODT Mimarlk Fakltesi (1) Toplam 5606 adet sit alannn trlerine gre dalm yledir: Arkeolojik Sit Alan: 4273; Doal Sit Alan:717, Kentsel Sit Alan: 164, Tarihi Sit Alan: 118, Dier Sit Alanlar: 334 adet. (2) Toplam 56 376 tescilli yapnn adet trlerine gre dalm yledir: Sivil Mimarlk rnei: 35 464, Dinsel Yaplar: 5 796, Kltrel Yapla: 5 774, dari Yaplar: 1 533, Askeri Yaplar: 665, Endstriyel ve Ticari Yaplar: 1 560, Mezarlklar: 1 793, ehitlikler: 178, Ant ve Abideler: 268, Doal Varlklar: 2 352, Kalntlar: 959, Korunmaya Alnan Sokaklar, 34 adet.

evrenin ve kullanclarn deimesine kout olarak pek ok sorunla kar karya kalmlardr. Kent merkezlerindeki rant bu yaplar iin en byk tehdittir. Yakn evrede ok katl yaplara olanak veren imar haklar bu konutlar zerindeki basklar artrr. Genellikle dk gelir gruplarnn barnma alanna dnen ve prestij kaybeden eski kent merkezlerinde, mal sahipleri tarafndan terk edilip blnerek kiraya verilen geleneksel konutlar kapsaml deiimlere konu olurlar. Yaplarn yatayda ya da deyde blnmesi, kat/ ktle eklenmesi, i plan emas ve cephe dzeninin deitirilmesi, youn kullanma bal yeni servis hacimlerinin eklenmesi, avlularn ktlelerle doldurulmas gibi mdahaleler bu yaplarda yaygn olarak gzlenir. Teknik adan yaplara bilinsizce yaplan bu mdahaleler yaplarn ypranmasn hzlandrr. En az yzyldr ayakta olan, pek ok deprem geirerek yapsal adan salam olduklarn kantlayan, ancak ahap olduklar iin yaygn nyarglara konu olan ve geici gzyle baklan bu yaplarn bakm ve onarmlar iin dzenli ve bilinli mdahaleler yapld maalesef sylenemez. Bilindii gibi Trkiye koullarnda devlet, tescil ettii bu yaplarn korunmas iin yaygn maddi destek/kredi salamamaktadr. Mal sahipleri ise, yapy ykarak yerine yeni yap yapmay amalarlar. Zaten dk gelir grubunda olan kiraclarn ise yaplarn bakm ve onarm iin kaynak ayrmalar beklenemez. Bu koullar ve elikiler iinde, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurullar tarafndan, 2863 numaral yasa ve ilgili mevzuata gre, kltr varl olarak tescil edilen ahap karkas konutlarn korunmas iin kararlar retilir. Ancak mevcut sistem iinde mal sahiplerini ynlendirecek aralar ve kaynaklar olmad, ayrca kltr varlklarnn korunmas konusu toplumsal adan bir gereklilik durumuna gelmedii iin; kamu adna zel mlkiyete snrlamalar getiren bu kararlar, sadece durumdan madur olan mal sahipleri tarafndan deil, toplumdaki aydn gruplar tarafndan bile tam olarak benimsenmez ve sahiplenilmez. Halbuki, kltr varlklarnn korunmas ve onarm, bu yaplarn tanm ve statleri gerei yasal adan Kltr Bakanl ve Koruma Kurullarnn inisiyatifinde gibi grlse de, toplumun her kesimi tarafndan sahiplenilmesi gereken bir konudur. Ahap karkas yaplar Yksek katl yap retiminde ahap sistemlerin snrl olanaklar sunmas, ahabn yangna kar direncinin dkl, biyolojik bozulmaya ak olmas, ahap kullanmnn ormanlarn yok edilmesine neden olmas gibi dezavantajlarla reyen yarglar, lkemizde ahap sistemlerin yap retiminde kullanmn engellemitir. 1970 sonrasnda yaanan hzl kentlemeye kout

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 414 - 2001/4

21

TMH
betonarme sistemlerin tek seenek olarak grlmesi, inaat sektrnn betonarme teknii odakl gelimesini salamtr. Bu srete Anadoluda usta rak ilikisi ile olumu geleneksel yapm teknikleri unutulmu, bu teknikleri uygulayan ustalar ise yok olmutur. 1999 yl depremleri sonrasnda betonarme yaplarda izlenen ar hasarlar, deprem blgesinde ki zmit, Adapazar ve Deirmendere gibi yerlemelerde (artk saylar ok az olmakla birlikte) geleneksel ahap karkas yaplarn depremi hasarsz yada az hasarla amalar, ahap yaplarla ilgili Trkiyedeki yaygn anlaylarn sorgulanmasn gndeme getirmitir. Hafif ve esnek olmalar nedeni ile ahap karkas yaplarn depremlerde dier sistemlere oranla daha yksek performans gsterdikleri bilinmektedir. Ahap karkasla ksa srede yap retiminin salanmas, malzeme giderlerinin dkl, gnmz teknolojisiyle ok katl (3-5 kat) yap retiminin ve yangn gvenliinin salanabilmesi gibi temel nedenlerle ABD, Kanada, Japonya, Avustralya gibi gelimi lkelerde, zellikle depreme hassas blgelerde konut retiminde ahap karkas teknik tercih edilmektedir. Nitekim Marmara depremi sonrasnda, bu durumun farkna varan stanbuldaki st gelir gruplarnn kendi gvenlikleri iin ahap karkas konutlar yaptrmaya baladklar bilinmektedir. Deprem mhendisliinin bir uzmanlk alan olarak geliimine kout olarak, 1960l yllardan bu yana gerek yeni, gerekse geleneksel ahap karkas yaplar depreme dayankllklar nedeni ile Trkiye dnda pek ok lkede aratrmaclarn ilgisini ekmitir. Bu aratrmalar, depremden korunmak iin ahap karkas yap retiminin ciddi bir seenek oluturduunu grn savunur. ABD, Kanada, Japonya gibi gelimi lkelerde bu tekniin yaygn olarak kullanm, bu grlerin birer sav olarak kalmadn, uygun teknoloji kullanm ile ahap sistemlerin dezavantajlarnn kontrol edilebileceini, dolays ile zellikle deprem koullarnda ahap sistemlerin kullanmnn pratikte geerli olduunu gstermektedir (N.. Ghan, 2001). Konu tarihi geleneksel ahap konutlarn korunmas balamnda irdelendiinde ise bir teknik seim olmaktan te kltrel bir boyut kazanr. Zaten saylar olduka snrl olan geleneksel ahap karkas konutlar kltr varl zellikleri tadklar iin korunmaldrlar. Bu yaplarn depreme kar yksek performans sergilemeleri ise ayrca bir avantajdr. Yrelere gre farkllklar sunmasna ramen, Anadoludaki ahap karkas yap geleneinin baz ortak zelliklerinden sz edilebilir. Geleneksel ahap karkas yap, yma taban (zemin, bodrum ve bazen ara kat) ile ahap karkas st kat(lar) ve ahap oturtma atdan oluur. Yma blmler ta ve kerpile ina edilirken, dolguda ta, kerpi, tula, ahap ya da badadi kullanm grlr. Yma taban blmnde ahap hatllar balayc olarak kullanlrken, ahap karkas blmde duvar hatllar stne yerletirilen baba ve ara dikmeler zellikle kelerde aprazlarla (payanda) birbirine balanr. Anadoludaki ahap karkas sistemin en belirgin zelliklerinden biri (Karadenizdeki baz yerlemeler hari) tayc sistemde geme detaylarnn kullanlmamas, balantlarn ivilerle salanmasdr. Bu zellikleri ile Anadoludaki ahap yap gelenei Avrupadaki ahap yap geleneinden ok farkldr. ngiltere, Norve, Almanya gibi lkelerde, tayc ahap elemanlar birbirlerine geme detaylar ile balanrken, Anadoludaki yaplarda geme detaylarna sadece kap, pencere, tavan gibi mimari elemanlarda rastlanr. Dolguda badadi tekniinin kullanm yaplarn daha hafif ve esnek olmasna olanak tanr. Payanda sistemi, ivi kullanm ve badadi teknii geleneksel ahap karkas Anadolu konutlarnn depreme kar dayanmn artran zelliklerdir. Ahap karkas yaplarn depremde yksek dayanm gsterdiklerine ilikin gzlemler daha nce de baz aratrmaclar tarafndan yaplmtr. rnein 1894 stanbul depremi sonrasnda kentteki hasar ayrntl olarak inceleyen ve gzlemlerini Padiah II. Abdlhamide bir rapor olarak sunan Atina Rasathanesi Mdr D. Eginitis (ztin,1994), topran jeolojik yapsna bal olarak hasarn mahallelere gre deitiini syleyerek yaplarla ilgili u bilgileri aktarr: .... te yandan binalarn ounun ahap olmas zararn az olmasn salamtr. stanbuldaki binalarn dier yerler gibi tmyle kargir olmamas memnuniyetle karlanmaldr. Aksi halde zarar fazla olabilirdi. Ahap binalar depreme alacak derecede dayanmlardr. Kalitesiz olan eski ahap binalar bile ayakta kalmken, yanlarnda olan iyi yaplm gzel ve yeni, hatta demirlerle balanm olan, kargir binalar yklmlardr. Ahap binalarn depreme daha fazla dayandklar ortaya km, kargirler aksine nadiren ayakta kalmlardr. Ahaptan sonra depreme en ok dayanan binalar tula ile yaplanlardr..... Eginitise paralel gzlemler .Z. Uzsoy ve M. elebi (1970) tarafndan 1970 Gediz-Ktahya depremi sonrasnda da yaplmtr. Yazarlarn ahap yaplarla ilgili gzlemleri yledir: ..Blgedeki hm ve badadi yaplar genellikle depremde iyi davran gstermi yaplar olarak grnmtr. Badadi ekilde yaplm ok sayda evlerin depremi az hasarla geirdikleri tespit edilmitir Bu makalenin yazar tarafndan Marmara depremi sonrasnda blgedeki, artk saylar ok az olan ahap karkas yaplarda yaplan incelemelerde de benzer gzlemler yaplmtr (ahin Ghan, 2001). Tm bu incelemeler deerlendirildiinde, gnmzde korunmas gerekli kltr varl olarak kabul edilen geleneksel ahap karkas konutlarla ilgili u sonulara ulamak mmkndr: - Anadoludaki yerlemelerin yer seiminde zellikle salam kayalk zeminlerin tercih edildii gzlenir. Savunma amacnn yan sra, bu seimin yzyllardr depreme sahne olan Anadoluda depreme kar da

22

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 414 - 2001/4

TMH
bilinli bir seim olduu dnlebilir. rnein Osmanl dnemi Ankarasnn kentsel yaylma alan tmyle kayalk zeminlere kout olarak ilerler (. Altaban, 1987). Yumuak zeminlerde dk performans gsteren ahap karkas yaplar asndan bu bilinli bir seim ve nemli bir zellik olarak karmza kar. Marmara depremi sonrasnda, zmit Kentsel Sit alan iinde yer alan yaplarda hasar grlmemesinin temel nedeni de budur. - Anadolu konut geleneinde yma blmlerde kullanlan ahap hatllar, karkas sistemde kullanlan payandalar ve karkas elemanlarnn balantlarnda kullanlan iviler bu yaplarn depreme kar dayanmn artran nemli zelliklerdir (Dorwick, 1990: 413). Nitekim Japonyadaki geleneksel konutlar zelinde yaplan aratrmalar ve gelitirilen glendirme nerileri bu detaylar kapsamaktadr (Takeyama ve dierleri: 1960: 2101). Ahap karkas yaplarn balant detaylarnda metal kenetler, vidalar ya da geme detaylar yerine ivi kullanmnn, ivinin daha esnek olmas nedeni ile yapnn esneme kabiliyetini artrd bilinmektedir (Malhotra, Ritchie, 1980: 261-271). Anadoludaki rneklerde geme detaylar yaplarn kap, pencere gibi elemanlarnda kullanlrken, karkas blmde sadece ivi kullanlmas depreme dayanm artrmak zere bilinli bir seimin ve uzun bir gelenein rn olmaldr. - Karkas sistemde kullanlan badadi teknii yapnn yatay yklere kar direncini artran bir baka zelliktir. Buna karn dolgu malzemesi olarak ta, tula, kerpi kullanldnda bu malzemelerin ar olmas ve balayc harcn (zellikle toprak har) yeterince gl olmamas gibi nedenlerle depremde bu dolgularn boald ya da hasar grd saptanmtr. - leve bal olarak -pencerelerin geniletilmesi, tayc dikmelerin/payandalarn/ara blme dikmelerinin kaldrlmas, alt katlarn dkkana dntrlmesi gibi- ahap yaplara sonradan yaplan; ana tayc ya da payandalarn kaldrlmas, dikme aralklarnn geniletilmesi gibi mdahaleler yaplarda strktrel btnln bozarak hasara neden olmaktadr. Bu deerlendirmeler nda Anadoludaki geleneksel ahap karkas konutlarn yer seiminden, balant detaylarna kadar pek ok teknik zellii ile depreme kar yksek performans gsterecek biimde ina edildikleri sylenebilir. Bu teknik zelliklerin deneyimlere ve deneyimlerden reyen kkl bir gelenee dayal olduu aktr. Anadolu konutlarnda var olan teknik zellikleri tesadfi seimler olarak deerlendirmek yerine, teknik adan baarlarn grmek, yetersizliklerini tanmlamak ve gelitirmek ve bu yaplarn korunmasn salamak, bu konuda alan farkl disiplinlerin sorumluluudur. naat Mhendislerinin Rol Pratikte koruma konusu bata belediyeler olmak zere farkl kurumlardan, yapl evrenin oluumuna katkda bulunan her trl meslek grubunun uygulama alan iinde yer alr. Gnmzde sadece planc, sanat tarihisi, mimar ve arkeologlarn mesleki ilgi alanyla snrl grlen bu konu, mhendislik bilimlerinden, kimyaclara, biyologlara, hukukulara ve iletmecilere kadar pek ok disiplinin katksn gerektirir. Bu gruplar iinde inaat mhendislerinin konumu kukusuz ok zeldir. naat mhendisleri bu yaplarn bakm, onarm, salamlatrma ve statik adan deerlendirilmelerine ynelik konularda bilgi ve karar reterek sorumluluk alrlar. Yasal adan bir yapnn statik yeterlilii ile ilgili imza yetkisi de sadece inaat mhendislerine aittir. Bu sre inaat mhendislerinin, bir yapnn olduu gibi yerinde tutularak korunmasndan, ksmi mdahalelerle onarmna kadar farkl koruma uygulamalar iin teknik bilgi ve deneyime sahip olmalarn gerektirir. Halbuki lkemizde inaat mhendislerinin eitim ve uygulama srecinde daha ok betonarme yapm teknii konusunda uzmanlatklar; geleneksel ahap karkas yaplarn yapm/onarm teknikleri, statik zellikleri ve dayanmlarnn saptanmas gibi konularda piyasa koullarnda taleplerinde az olmas nedeni ile daha snrl bir deneyime sahip olduklar bilinmektedir. Bu durumun en nemli nedenlerinden biri kukusuz inaat mhendislii eitiminde geleneksel yapm tekniklerinin kapsaml bir biimde yer almamasdr. Baz blmlerde ahap karkas sistemlerle ilgili semeli dersler verilmekle birlikte(3), korunmas gerekli kltr varl olarak tanmlanan ve gnmz tekniklerinden farkl zelliklere sahip geleneksel yma ve zellikle ahap karkas yaplarn yapm/onarm teknikleri, statik zellikleri ve dayanmlarnn saptanmas gibi konularda inaat mhendislii disiplininde uzmanlk veren kurumlar mevcut deildir. Yksek lisans dzeyinde Restorasyon eitimi veren kurumlar(4) ise bu programlar genellikle mimarlara ynelik olarak srdrmektedirler. Yukarda da deinildii gibi, lkemizdeki yasal mevzuat gerei bir yapnn statik adan salaml, hukuki tanm ile maili inhidam durumunda olup olmad konusunda ki karar yetkisi inaat mhendislerine aittir. naat mhendisleri tarafndan hazrlanan statik proje ve uzmanlk raporlar statik adan maili inhidam durumunda olan bir tarihi kltr varlnn yklmas ve tescil kararnn iptali ile ilgili kararlarda yasal dayanak olarak kabul edilmekte, bu durum inaat mhendislerine kltr varlklarnn korunmas konusunda da zel bir sorumluluk yklemektedir. Mevcut yasal srecin gerei olarak Koruma Kurullar kltr varlklarnn korunmas konusunda ki yetkilerini naat Mhendisleri ile paylamaktadrlar. Mevcut sre inaat mhendislerinin, bir kltr varlnn
(3) lkemizde ahap yaplarla ilgili literatr incelendiinde bu durum somut olarak alglanr. Ahap yaplarla ilgili Trkiyedeki niversiteler tarafndan yaplm yayn hemen hi yoktur. Daha ok teknik okullar iin hazrlanan ders kitaplar ise Anadoludaki ahap geleneini iermez, daha ok Avrupada gelitirilen yeni ahap teknolojisini aktarrlar. (4) ODT, T, MS, Yldz, DE, YTE gibi niversitelerde mimarlara ynelik restorasyon programlar bulunmaktadr.

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 414 - 2001/4

23

TMH
korunmas iin gnmzde var olan tm teknik olanaklar bilerek, deerlendirerek ve kullanarak ilgili statik proje ve raporlar hazrladklarn, kltr varlnn zgn malzemesi ve yapm teknii ile korunmas konusunda maksimum duyarllk gsterdikleri varsaym zerine dayanmaktadr. Tarihi bir yapnn statik zelliklerinin saptanmas ile ilgili Koruma Kurullarnca yaplan istemlere kout olarak(5), inaat mhendisleri tarafndan hazrlanan raporlar genellikle yukarda tanmlanan duyarllktan uzak, yapya ilikin bir statik proje ve aratrmaya dayanmadan hazrlanmakta, rapor sonunda karara esas oluturacak ve hukuki adan da geerli olan maili inhidam durumunu ve olas riskleri iermemektedir. Bunun temel nedenlerin biri inaat mhendislerinin yklendikleri sorumluluun farknda olmadan, yapnn o anki genel kondisyonuna ve var olan ahap yaplara ilikin genel yarglara dayanarak gr retme eiliminde olmalardr. Ya da yapy sadece var olan bir stok olarak gren ve onarmn maddi adan ekonomik grmeyen bir bakla bu tr kararlar retilmektedir. Korumann anayasas olarak tm dnyada kabul edilen ve hala geerliliini koruyan Venedik Tzne gre (1964) bir yapnn ya da eserin korunmas, o yapnn tad tm mimari ve teknik zellikleri ile var olan zgn yapm teknii ve malzemesinin yerinde tutulmas demektir. Yapnn zgn malzemesi ile korunmas, yapda zamann oluturduu Patinann da korunmas, izlenilmesine olanak salanmas demektir. Her hangi yapnn kondisyonuna ve kltrel deerine bal olarak, yapya yaplacak mdahaleler dolayl koruma/bakm(6), konsolidasyon, basit onarm, restorasyon, salklatrma ve yeniden yapm gibi farkl koruma tutumlarn ierebilir. Onarm srasnda bu mdahale biimlerinden hangisinin yap asndan en doru seim olduuna o yap ile ilgili alan uzmanlar (mimarlar, sanat tarihileri, mhendisler, vb) karar verir. Bu kararlarn retim srecinde maliyet hi bir zaman birinci etken deildir. nemli olan yapnn bir kltr varl olarak zgn niteliklerinin korunmasdr. Oysa inaat mhendisleri tarafndan hazrlanan raporlarn (akademisyenler de dahil) ounda baz teknik sorunlar sralanmakta, sonunda ise genellikle ...bu veriler nda, ekonomik adan sz konusu yapnn onarmnn uygun olmad ve yapnn kltr varl zellii tamad ve yklmasnn uygun olduu(7),... gibi yorumlar bulunmaktadr. naat mhendislerinin kendi mesleki alannn dna taan bu yorumlara dayanarak, mal sahipleri de sz konusu yapnn tescil kaydnn drlmesi talebinde bulunmaktadrlar. Bu raporlarn iyi niyetle hazrlanm olduklar varsaylsa bile, inaat mhendisleri, mal sahipleri ve baz koruma kurulu yelerinin bir yapnn yklmas ile tescil kaydnn drlmesi arasnda gerek mevzuat gerekse koruma ilkeleri asndan dorudan bir iliki olmad konusunda bilgilendirilmeleri gereklidir. 2863 (1983) nolu Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun, Koruma Kurullarnn Grev, Yetki ve alma ekli ile ilgili Madde 57de (17.6.1987 tarihli ve 3386 sayl kanun ile deiik) Koruma Kurullar, Koruma Yksek Kurulunun ilke kararlar erevesinde olmak kaydyla aadaki ileri yapmakla grevli ve yetkilidir eklinde ak bir hkm vardr. Tescilli yaplar ve onarmlar ile ilgili Koruma Kurullarnn uymakla ykml olduklar Yksek Kurul lke Kararlar ise son derece aktr. 5.11.1999 tarihli ve 660 Nolu, Tanmaz Kltr Varlklarnn Gruplandrlmas, Bakm ve Onarmlar hakkndaki ilke kararnn Yok Olan Tescilli Yaplara likin lemler balkl drdnc maddesi aynen u ekildedir: Korunmas gerekli tanmaz kltr varl olarak tescil edilen yaplarn herhangi bir ekilde (yklmalar, yanmalar, koruma kurulundan izin alnmadan yktrlmalar vb.) yok olmalarna sebep olanlar hakknda ceza mahkemelerinde yasal soruturma almasna, Bu soruturma sonucu yarg organlarnca verilen kararlar, kiisel ykmllklerle ilgili olduundan, tanmaz kltr varlnn korunmasna ynelik ilemlerin devamlln etkilemeyeceine, bu nedenle soruturma nedeni olan eyleme konu tanmaz kltr varlyla ilgili alnm koruma kurulu kararlarnn geerli olduuna, ayrca ilgili Yasalarn hkmlerine gre ilem yaplmasna, Korunmas gerekli kltr varl olarak tescil edilen ve tescil edilmesi gerekli olmasna ramen, tescil aamasndan nce herhangi bir nedenle yok olan yaplar iin; bu ilke kararndaki I-Mdahale Biimleri nin 3. maddesindeki Yeniden Yapma koullarnn geerli olduuna, .... karar verildi. Grld gibi bu ilke karar, tescilli veya tescil ilemi tamamlanmam ancak kltr varl olarak deerlendirilen bir yapnn her ne sebeple olursa olsun yklmasnn, bu yapnn tescil kaydnn drlmesine

(5) Bu gzlemler yazarn Ankara Kltr ve Tabiat Karlklar Koruma Kurulu yelii ve konuyla ilgili bilirkiilik yapt dava dosyalarna dayanarak aktarlmtr. Bu yaznn amac gerei referans verilen ilgili teknik raporlara ve dava konularna ilikin detayl bilgi burada verilmemitir. (6) Dolayl koruma/bakm: evre koullarnn kontrol; konsolidasyon: var olann olduu gibi dondurulmas; restorasyon: kapsaml onarm; salklatrma: snrl mdahalelerle yapya ada gereksinimleri karlayacak donanmlarn eklenmesi; yeniden yapm: reconstruction / reproduction. (7) Burada zetlenen ve farkl yaz karateri ile metinden ayrtrlan grler her hangi rapordan dorudan alnt deildir. Ancak Ankara Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kuruluna 2001 yl iinde, Kastamonudaki iki adet kltr varl konut ile ilgili olarak Ankaradaki bir niversitenin naat Mhendislii retim yeleri tarafndan hazrlanan bir rapor ile, yine Kastamonuda grev yapan baz inaat mhendisleri tarafndan gnderilen raporlardaki ifadelerden zetlenerek aktarlmtr. Yaznn amac gerei bu raporlara dorudan referans verilmemitir. Ancak ilgili raporlara AKTVKK, Bro Mdrl arivinden ulalabilir.

24

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 414 - 2001/4

TMH
neden olmayacan aka ifade etmektedir. Bu statde olup yklan bir yap iin referans verilen, ayn ilke kararnn I-Mdahale Biimleri, 3. maddesindeki Yeniden Yapma koullar ise yledir: Korunmas gerekli kltr varl olarak tescil edilen ve tescil edilmesine ilikin gerekli zellikler tamasna ramen elde olmayan sebeplerle tescili yaplmam ve/ veya herhangi bir nedenle yitirilmi olan yapnn, gerek kltr varl nitelii, gerekse kltrel evreye olan tarihsel katklar asndan eldeki mevcut belgelerden (yap kalnts, rlve, fotoraf, her trl zgn yazlszl, grsel ariv belgesi vb.) yararlanmak suretiyle kendi parsellerinde daha nce bulunduu yap oturum alannda, eski cephe zelliinde, ayn kitle ve gabaride, zgn plan emas, malzeme ve yapm teknii kullanlarak, kapsaml restitsyon etdne dayal rekonstrksiyon uygulamasnn koulsuz salanmasna, Ancak uygulama gerekleinceye kadar parsellerde her trl inai ve fiziki mdahalenin yasaklanmasna (otopark, fuar, sergileme) yeni bir ilev ile kullanma ve ayn parselde tescilli yap yerinde veya dier bo alanlarda baka yeni yaplamaya izin verilemeyeceine, Tm bu uygulamalar iin koruma kurulu kararnn alnmas gerektiine,.... Uluslararas ada koruma ilkeleri ile tmyle uyumlu bu ilke kararnn amac tescile deer grlen herhangi bir yapnn var olan zelliklerinin zgn hali ile korunmasn salamak ve sz konusu yap her hangi bir sebeple yklrsa, bu yapnn tm zellikleri tayan kopyasn (replika) retmektir. Bir kltr varlnn kopyasnn retilmesinin ok farkl nedenleri olabilir. II. Dnya sava sonrasnda Varova gibi Avrupadaki pek ok kentin eski merkezinin savatan nceki haline uygun olarak tekrar retilmesi (reconstruction), savan anlarn silmek ve toplumun moral deerlerini ykseltmek amacn gdyordu. Michelangelonun Floransadaki David heykelini hava kirliliine kar korumak iin heykelin asl, kentte adna yaplan bir mzeye tand, bulunduu meydana ise bir replikas yerletirildi. Bylece zgn eser uygun evre koullarnda korunurken, eserin meydana katksnn sreklilii de salanm oldu. Bu tr uygulama rnekleri kukusuz oaltlabilir. Trkiyedeki koruma pratiinde naat Mhendislerinin, daha ok ekonomik fizibilite ngrleri ve ahap yaplara kar olumsuz tutumlarla hazrladklar ve genellikle teknik adan yetersiz olan bu raporlara dayanarak maili inhidam gerekesi ile yklan ahap yap says giderek artmaktadr. Bu trdeki yaplardan dava konusu olan rneklerde, karara katkda bulunan her taraf iin olumsuz sonular redii bilinmektedir. Yazarnda bilirkii olarak grev ald ve daha nce basna yansd iin (Cumhuriyet Gazetesi) burada aktarlmasnda saknca olmayan Latife Hanm Kk bu rneklerden biridir. stanbul Ayazpaada bulunan kkle ilgili, uzun yllar sren abalarla ykm karar alnm, yerine yaplacak yeni bir apartman projesi ilgili kurul tarafndan onaylanm, daha sonra mahalle sakinleri tarafndan alan bir dava ile yapnn ykmdan nce maili inhidam durumunda olmad saptanm ve ykm karar verenler hakknda hem kamu davas alm ve hem de bu kiilere meslek odalar tarafndan belli srelerle meslekten men cezas verilmitir. Sz konusu inaat ise 7 yl sren davadan sonra durdurulmutur. Sonutan genel olarak kimsenin yarar salamad sylenebilir. Byk rant salayacak olan mal sahibi, tamamlanma aamasnda olan yapy durdurmak zorunda kalm ve yasal olarak yeni zm retene kadar o parselde hibir fiziki mdahale yapamaz duruma gelmitir. 7 yl sren dava srasnda ve ykmla, yeniden yapma harcad kaynaklar geri almas mmkn deildir. Pek ok meslek adamnn sicili bu dava sonucunda yara almtr. Devlet yllar sren davalarla uram ve hepsinden nemlisi Latife Hanm kk yok olmutur. Bu gibi rneklerden yola karak, rettikleri kararlarla kurullara yn gsteren inaat mhendislerinin tarihi yaplarla ilgili olarak daha duyarl davranmalar gerei ok aktr. zellikle her ne sebeple olursa olsun tescilli bir yapnn ykmnn onun ayn ekilde yeniden retimini gerektirdiini bilerek, bu yaplarn nasl korunabilecei konusunda detayl inceleme yapmalar ve teknik raporlarn buna gre hazrlamalar gerekir. Aksi halde szde ekonomik gerekelerle retilen kararlar, ayn malzeme ve teknikle yeniden yapm koulunda daha yksek maliyetlerle yeni yap retimine sebep olacaklardr. Bu da ne korunmas gerekli eser, ne mal sahibi nede ilgili uzmanlar asndan bir kazan salamaz. Neler Yaplabilir? Yukarda aktarlmaya allan sorunlar balamnda Trkiyenin, pek ok konuda olduu gibi restorasyon ve koruma etkinlikleri asndan ok baarl bir sicilinin olduunu sylemek mmkn deil. Ancak nemsiz ya da tekil grlen sorunlar aamal olarak zmek, her konuda olduu gibi bu konuda da ada ltleri yakalamaya almak durumundayz. Avrupa Birliine yelik srecinde olan Trkiyenin 1980 ylnda Avrupa Konseyi tarafndan retilen Mimarlar, ehir Planclar, naat Mhendisleri ve Peyzaj Mimarlarnn Uzmanlk Eitimi zerine nerileri ieren metne kout olarak, (CE, 15 Dec. 1980, Recommendation no: R(80) 16, Madran, zgnl, 1999:238-241), koruma alannda en azndan eitim grm teknik uzmanlar olarak, ortak zmler retmek zorundayz. Bu yazda aktarlan inaat mhendisleri ile ilgili sorunlar balamnda yaplmas gerekenleri ilgili kurumlarla, disiplinlerin bir araya gelerek tanmlamas gereklidir. Bu ortama veri oluturmak zere, restorasyon disiplini asndan ksa ve uzun erimde yaplmas gerekli almalar u ekilde tanmlanabilir. Koruma asndan lkemizde bugn katklar henz tam olarak tanmlanmam olan pek ok disiplinin (kimyagerler, biyologlar gibi) yannda, inaat

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 414 - 2001/4

25

TMH
mhendisliinin vazgeilmez bir nemi vardr. Bu disiplinin ncelikle koruma konusunda eitimi salanmal ve eitimli uzmanlarn farkl kurumlarda yer almalar (Koruma Kurullar da dahil) olanakl klnmaldr. Bu balamda ncelikle restorasyon eitimi veren kurumlarn programlarn mimarlar dnda disiplinlere amalarn salanmaldr. Bu uzun vadeli erime kout olarak, naat Mhendisleri Odasnn kendi mesleki alanna giren koruma konusunda yelerini eitmek amac ile seminer, kurs vb. programlar retmesi, en azndan ilgi duyan mhendislerin desteklenmesi asndan yararl olacaktr. Bu srete ise naat Mhendisleri Odasnn korunmas gerekli kltr varlklarnn zel koullarn dikkate alarak bu yaplarla ilgili gr oluturabilecek; koruma mevzuat, geleneksel yapm teknikleri ve restorasyon konularnda kiisel seimleri ile uzmanlam ve saylar bugn iin olduka snrl olan uzman inaat mhendislerini saptamas ve bu kiilerin koruma ile ilgili konularda danmanlk, bilirkiilik vb. hizmetleri vermesini salamaldr. Kendi iinde pek ok alt uzmanlk alanna sahip naat Mhendisliinin koruma alannda da uzmanlam bir alt grup oluturmas gerekir. Bu grubun tanmlanmas ve bunlarn yetkili klnmas iin ilgili meslek odalar somut admlar atmal,her hangi bir inaat mhendisinin koruma konusunda karar retmesini olanak salamamaldr. te yandan yine meslek odalar, kltr varlklar ile ilgili konularda idari mahkelemelerde grev yapabilecek inaat mhendislerinin koruma konusunda uzmanlam kiilerden olumasn salamaldr. Bu almalara ek olarak, koruma ile ilgili proje ve teknik raporlarda, inaat mhendisleri tarafndan yaplmas gereken aratrmalarn niteliinin belirlenmesi gereklidir. Bu aratrmalar en azndan yapda strktrel bozulmaya neden olan elemanlarn belirlenmesini, deformasyonlarn tayinini, statik adan zelliini yitirmi elemanlarn hasarsz test yntemleri ile tespitini ve bunlarn nasl deitirilebileceini ya da kuvvetlendirilebileceini iermelidir. Bu balamda inaat mhendisleri tarafndan hazrlanacak proje ya da raporlarda temel beklenti, yapnn nasl, hangi koullarda onarlabileceinin teknik olarak tanmlanmasdr. ICOMOS Uluslararas Ahap Komitesi (ICOMOS International Wood Committee) tarafndan hazrlanm olan Tarihi Ahap Yaplarn Korunmas lkeleri (Principles for the Preservation of Historic Timber Buildings) balkl tzk temel veri olarak kullanlabilir (http://www.icomos.org/iiwc/ charter.html.en). Bu srete ise, Anadoluda tescilli kltr varlklar iinde saysal olarak olduka byk bir grubu oluturan ahap karkas yaplarn korunmas konusunda yanl rnek oluturacak kararlarn retilmemesi ve bu yaplarn korunmas iin yukarda tanmlanan kayg, gereke ve neriler dorultusunda naat Mhendisleri Odasnn kamu yararna alan bir meslek rgt olarak katkda bulunmas ve koruma konusunda kamu adna sorumluluu paylamas gerekir. Kaynaka: ALTABAN, ., 1987. Kent Formunu Belirleyen Faktrler, Ankara 1985den 2015e, Ankara Bykehir Belediyesi, EGO Gn. Md., Ajans letim, Ankara, sf. 7-15. DOWRICK, D.J., 1990. Earthquake Resistant Design: for Engineers and Architects, Wiley Pub. (2.Ed.), Chichester. http://www.icomos.org/iiwc/charter.html.en; ICOMOS International Wood Committee, Principles for the Preservation of Historic Timber Buildings. MADRAN, E., ZGNL, N., 1999. International Documents Regarding the Preservation of Cultural and Natural Heritage, METU, Faculty of Architecture Press, Ankara, pp: 238-241. MALHORTA, S.K., RITCHIE,R.A.G., 1980. Behavior and Reliability Analysis of Nailed Timber Connections Under Cyclic Loads, International Conference on Engineering for Protection from Natural Disasters, Asian Institute of Technology, Bangkok, pp. 261-271. ZTN, F., 1994. 10 Temmuz 1894 stanbul Depremi Raporu, TC Bayndrlk ve skan Bakanl, Afet leri Gn. Md., Deprem Aratrma Dairesi, zyurt Matbaaclk, Ankara. AHN GHAN, N., 2001. Trkiyede Geleneksel Ahap Karkas Konutlarn Deprem Dayanm zerine Gzlemler, Cevat Erder Armaan, ODT, Ankara (yaynlamam bildiri). TAKEYAMA, K., HISADA, T., OHSAKI, Y., 1960. Behavior and Design of Wooden Buildings Subjected to Earthquake, Proceedings of the 2 nd. World Conference on Earthquake Engineering, Tokyo, Cilt: III,sf. 2093-2111. UZSOY, .Z., ELEB, M., 1970. 28 Mart 1970 Gediz (Ktahya) Depremi ve Yaplarda Meydana Getirdii Hasarlar, ODT, Ankara.

26

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 414 - 2001/4