RADON - MỐI NGUY HIỂM VÔ HÌNH TỪ KHÔNG GIAN QUANH TA

Radon là chất khí không màu, không mùi, không vị, nhưng lại là tác nhân hàng đầu gây ra bệnh ung
thư phổi. Cùng với việc trang bị những kiến thức về radon, nên chăng, việc kiểm soát để giảm thiểu
hàm lượng radon trong không khí quanh ta cần phải được quan tâm ngay từ bây giờ.
Radon là gì ?
Radon là một đồng vị phóng xạ thuộc các chuỗi phóng xạ tự nhiên. Radon-222 của chuỗi
uranium-238, radon-220 của chuỗi thorium-232 và radon-119 của chuỗi uranium-235,
thường được biết là các radon và thoron tương ứng. Radon và thoron là các khí trơ, chúng
không tham gia bất kỳ hợp chất hoá học nào. So với thoron-220 và radon-119, độ nguy hiểm
phóng xạ của khí radon-222 rất cao do chu kỳ bán huỷ bởi phân rã phóng xạ là 3,8 ngày,
trong khi đó chu kỳ bán huỷ của thoron là 55 giây và của radon-119 là 4 giây. Radon là tác
nhân gây nguy cơ ung thư hàng đầu trong các chất gây ung thư phổi. Trong không khí,
radon và thoron ở dạng nguyên tử tự do, sau khi thoát ra từ các vật liệu xây dựng, đất đá và
những khoáng vật khác, chúng phân rã phóng xạ thành chuỗi các đồng vị phóng xạ con
cháu mà nguy hiểm nhất là polonium-218. Polonium phân rã alpha với chu kỳ bán huỷ 3,05 phút, đủ cho
một vài chu trình thở trong hệ thống hô hấp của người. Polonium-218 bay cùng các hạt bụi có kích thước
cỡ nanomét và micromét tạo thành các hạt sol khí phóng xạ. Các sol khí phóng xạ này có kích thước cỡ vài
chục micromét nên có thể được hít vào qua đường thở và tai hại hơn, chúng có thể bị lưu giữ tại phế nang.
Tại phế nang, polonium-218 phân rã alpha phát ra các hạt nhân hêli - hạt alpha (có điện tích +2e; khối
lượng nguyên tử là 4). Các hạt alpha có năng lượng rất cao sẽ bắn phá nhân tế bào phế nang, gây ra các
sai hỏng nhiễm sắc thể, tác động tiêu cực đến cơ chế phân chia tế bào. Một phần năng lượng phân rã hạt
nhân truyền cho hạt nhân phân rã, làm các hạt nhân này bị giật lùi. Năng lượng giật lùi của các hạt nhân
radon có thể đủ để phá vỡ các phân tử protein trong tế bào phế nang. Kết quả là xác suất gây ung thư do
radon rất cao.
Như vậy, việc xác định hàm lượng sol khí phóng xạ gây ra bởi radon (tức là xác định radon) có ý nghĩa rất
quan trọng với mục đích giám sát, cảnh báo nguy cơ ung thư phổi trong đời sống cộng đồng, trong các khu
hầm mỏ, trong nhà ở và đặc biệt trong phòng ngủ, phòng làm việc. Theo Luật môi trường của Mỹ, mức cho
phép khí radon trong nhà ở là < 4 pCi/l/năm, tương đương 0,148 Bq/l/năm, hay 148 Bq/m3/năm. Theo tiêu
chuẩn an toàn bức xạ của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), nồng độ khí radon trong nhà ở
của dân chúng không được vượt quá dải từ 200 đến 600 Bq/m3/năm, nghĩa là từ 0,6 đến 1,7 Bq/m3/ngày.
Biện pháp kiểm soát, cảnh báo và giảm thiểu nồng độ radon
Để xác định mức radon, cần phải đo đạc radon bằng các thiết bị chuyên dụng. Nồng độ radon trong không
khí được hiển thị theo đơn vị pCi/l hoặc Bq/m3.
Hình dưới đây cho một minh hoạ kiểu thiết bị RAD-7. Những nơi cần phải kiểm soát để cảnh báo mức
radon là nhà ở, nhà nghỉ, khách sạn hay các văn phòng làm việc và các nơi khai thác quặng có yếu tố
phóng xạ. Hàm lượng radon trong không khí còn tuỳ thuộc vào mức độ thông gió. Như vậy, phòng ngủ hay
phòng làm việc gắn điều hoà nhiệt độ mà không thông gió thì có nguy cơ ô nhiễm radon rất lớn. Khả năng
bị phơi nhiễm radon cũng tuỳ thuộc thời gian có mặt tại không gian sinh hoạt, làm việc hoặc nghỉ ngơi. Đặc
biệt, hàm lượng radon phụ thuộc rất lớn vào vật liệu. Những vật liệu xây dựng có nguồn gốc granite sẽ cho
hàm lượng radon cao nhất, các vật liệu gốm sét, gạch xỉ than cũng là vật liệu chứa nhiều radon. Các
khoáng sản có nguồn gốc trầm tích như ilmenhite, rutile, zircon, monazite rất giàu phóng xạ cũng là các
nguồn phát radon. Các bệnh viện có sử dụng kim Ra-226 cũng có thể gây rò rỉ hay khuếch tán radon vào
không khí. Để giảm thiểu hàm lượng radon trong không gian sinh sống và làm việc cần phải sử dụng các
loại vật liệu xây dựng ít radon. Phòng làm việc và phòng ngủ cần được thông gió. Nếu làm việc trong các
vùng khoáng sản giàu phóng xạ tự nhiên, cần phải tính đến thời gian làm việc hợp lý.
Ai, nơi nào có thể đánh giá được hàm lượng radon trong không gian làm việc
Để xác định hoạt độ hay hàm lượng radon cần phải có thiết bị chuyên dụng và người sử dụng thiết bị phải
có bằng cấp chuyên môn và phải được uỷ quyền của Cục Kiểm soát và An toàn Bức xạ, Hạt nhân. Trung
tâm Hạt nhân thành phố Hồ Chí Minh (trụ sở tại 217 Nguyễn Trãi, quận 1, thành phố Hồ Chí Minh) là một
trong các đơn vị được uỷ quyền. Cơ quan này có các chuyên gia về an toàn bức xạ được đào tạo bài bản,
có chứng chỉ hành nghề, được uỷ quyền để tư vấn và đánh giá các vấn đề về an toàn bức xạ ion hoá, trong
đó có radon. Bên cạnh đó, các đơn vị khác thuộc Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam như: Viện Nghiên
cứu Hạt nhân Đà Lạt, Viện Khoa học và Kỹ thuật Hạt nhân Hà Nội cũng là các đơn vị được uỷ quyền trong
lĩnh vực này.