You are on page 1of 33

:AUl .' NNEr.'" \ P,.

K IE~" ;J
~ . I , '..
J

..1'~I'~.l
i!

A
Transfornlacao ~
.p.. ~

N
Econ6rnica
'CJ {.:l
A '.....

POTENCI
co na,"""1-'\; to., II1\fIj i\ ; 1a :'!'d- ,'=' r
'''''"''. ,l i1'~ 1\
i\.,..L;,.J

.~ "'_ ,:; ~

n~('J::':)
. '

\.,.1

...,J

i"-~~~~!~;J ;,,-~~i~,;'~!-; (odmlro no fino! desie livro p. 10,:"b" grollJilclmellfp. 0 irrfonnali'lo da Campus' ________ . 1

I
Sl':Sf A.

~,

@1.':'\AU-d!6[;1O'iJ

(/\Iv\ PUS

--

, l,~~:::,'

'i '. I;:,j1998/06058 ~

,,"2-----------------'
)':t~.

l'
.-ill'

A Ascensao cle Ivll1!ldo Ocidenltal

ano de 151)(), data escc')lhidapor numero.'ns c:;ruclin:;os p'H;1lll;rr,';tr a divisao entre a epoea I11Dclern;1'1 pr('-nlodC:l'I1'\', ll,h, ,,'r;1(k' lli<'c!O '1lgtlll1 e eviclcllle aos habitantes cia Europa que U seu C011lineilte esrav:t dc:slin:ldo :I dominar gr;rnde parte do resto da Terr:1,0 cUl1hecin1l'l1lnquc'"S uJnll'lli[l' ,r"IIe" ,,; tinham das grandes cil'iliz:I<;()t's c!o ()rienlc: eLl I'r;lgllK'llt,j riu t', U)rII Ck:'ll1'I"i;r,LI freq Clenci:l,'errl)nco, b;j:;e:,ldo qUt' l'SI;II'a n:ls hi,.'iI:(Jri;ISe l'i'lj:.lllIc:S '1\1Cn:,I<..'I:1 d perdial11a c;lcla vel. que. er:Hll cont'.ld,.ls,>Ur) nhsi :III I'c, :1iln:lgclll g'_'rJc,'r'lli/,'j,b de ext ensos imperios orient;ris dot:I(!os de riquc!.'1 1"lhulu"1 I:' ,',1< ,,'111<:": exereilos era razo:lvc!mel1l',' [1I't'cis:'!.e 01 prilllcir;1 vi:;I;r 'lqU<,'Lt, ,'Jc:i,::,I,\r,k:-; devem tel' parecido fl1uilO 111:lis hvorayc!Jn"llle do!,td:ls d<.J 'I"" '),< ["n'f).' <: est'lc!oS eLi,Europa ocidentaL N;r verdack, coloc"d,js jUlll,J de:;s<:','; .JUII'):; < gran des cenrros de atl\'icLide cultural e eCl,ntlJl1ica. ;ISdchilid'ldc:" rdati":I"; cI:r Europa (!rol1'i mais evidentes do que os seus J)0n[(ls fOIle's, P:II'1 ('Ollle,':lr, el:l n:10 era a {Irea mais populosa. nem ;1m:,li" I'(:nil. do I11UndD'India e Chill'l OCUP:1V;1l1l lug:rres pl"incipab soh tais a"l)e,:los, Geupo!iliGIJ1wnte. 0 os "continente" europeu tinh:r uma forma desajejl:;[cLi. !il1litae!o peio gel" e pel'l ;igua a norte e oeste, :rbert:o a inva~6es 1'r<::qCtentes pdo Iesle c vulner:'ive,1:1 eircunavegaCao estr:ltegica pelo suI, Em 1500. e pOl' muito tempo ames e depois, es~a~considera~'()es nilo eram abstr;ttas, S(J ujto anDS:1rlles Gran:ld:I, a (1Iti111a regifio mur;:u!J1Janacb Espanha, tinba sucurnbiclo :10 exi~rcito de Fernando e Isabel: isso, porem. s,ignificou 0 fim de um;1 c:Il11panh'l l'egiollal. e nao claluta bem mais ampia entre a Cristan(bde c ;ISI'orps do Prol'eta, Solxe grande parte do munclo ocidental, pairava ainda 0 choque da qCleda de Constantinopla em 1453, aeontecimenro que pcueeia mUlto mais importante porque nao marcou, de modo algul11, os limites do avan~o c:Ios lUreo,'; otOl11anos,Em fins clo seeulo, eles tinham tornado a Grecia e as ilhas ](JI1icas,

I\Io

________________________

':w~1

Bii"ni", /\lh{\ni~1 c gr~lnde pane do resto dos Balds. 0 pior estava ainda para aconrecer na:ciE'ca~1a de .1520, quando seus f()l'tnici{[veis exercitos de janizaros marCharClI11 soll[e Budapeste e Viena. No sul, oncle ClSgaleras otornan:lS ,lWGIV81ll os pOI'r"s italianos, os papas cOlne"~IVal11 a temer que 0 destino de HOlI\a fosse, selll dernnra, igual ao de Constantil1opla2 EmlJora tais amea~':.ls parecessem parte de uma estrategia Clmpb e Cot'l'enle, dirigicLt pelo sult:1u Mebmet II e seus sucessores, a rea<;~IO clos europcus roi desconexa e espur~idica, Ao contr[lrio dos imperios otomano e chi 11e5,;10contr[II'io do dominio que os l1long6is dentro em pOLICO estabe!eceriam na india, n:1O h,.,uvc l1unca lima Eurnpa url.ilb, n;1 qual todas as partes reC"lI1I1t'ct'sselll um lider secular ou religioso. Emlugar dis:;o, a Europa era uma miswra de pequt'nU5 rei1.1os e principados, senhOl'ias fronteiri<;as e cicladeseSI"clos. Algumas monarquias poderosas estavarn surgindo no oeste, notad;,mente Esp"nh", Franp e lnglaterra, mas nenhllma estaria livre das tens6es internas e todas consideraval11 as outras como rivais, e mlo C0t110 alialbs na luta con Ira 0 Isl;l, Nun se poderia dizt'r que a Europa dispusesse de vant3gens acentuadas no campnda cl.lltura, rnatemCttica, engenharia, navega<;i\oou outras tecno!ogias, se c01Tljxlr,lda ;Is gra.lldes c.iviliza<;oes da Asia, Parte cOlls.ideriive! do legado cultural e cientiJic;) cia EUl'Opa foi, de qualquer modo: "tomada emprestado" do Ish tal como ~15 sociedades ll1u<;uJmanas haviam behido, durante seculos, cb China, au'aves do cOl\1ercio mtltuo, cia conquista e colorliza<;ao. Em retrospecl:<J, !'odelllos vel' que a Europa est;}va avan<;ando, comerc.ial e tecno!ogicamente, em fins do seculo V. Mas talvez 0 coment:'\rio mais justa seja que cad a 11111 clos grancles centros cia civiliz;}~~a() munclial estava. rlaquela epoca, Ilurna t'tse parecic!a de c!csenvolvimento, alguns mais adiantaclos l1um<1 [uet, e menos em out!'as, Tecnologic:"mente e. portanto, mi!ltarmeme, 0 Imperio Otomano,:1 Clrlna da dinastia Ming, UI11 pouco depois 0 norte da india sob os IT\ong6is, c- n sistema de e~t~ldo.'; eunJpeus com seu rebento moscovita, el'am todos muito superiores ,IS so<:iet!ac!es dispersers da Africa, America e Oceania, El1lh()r~1i~so signifique que a Europa em 150U era Ulll dos cenl'ros de nrll'l.lI'" " I"oder l11"i,; il11p0rlantes, n;io erer evidente que ela um dia surgiria aCill1~lde \fJd()s. AJltes de investigar a. ., CIU.':;~l;-; de Sll~1 . ascen.s;.lu, porl~lnto: e necc:.ss,;rio eXal11ill;lr os ponl'os fortes e Fr"c(.1sdos oucrl).~;col1t:endores.

.J::::.,!
Jl ~ "'-!" ~

De I: das as civiliza<;6es do periodo pn:~-I1l()dcrno, ncnhul11a p~lrecia mais o adiantada, nenhuilla se sentiu t~jo superior quanto a China .. SU~1popula.;:Jo ' consider[lve!, de 100 a 130 miJhi)es de habitantes, em compar~I<;'::1O com os 5055 milh'Jes da Europa no seculo x.'V: sua cultura not,jvel; suas planicies muito fertel.'S e ilTigadas, ligac!as pOI' esplendiclo sistema de canals desde 0 seculo XI; e SU:l adlllinislra~;lo l.lllificada, hier[lrquica, gerida pOI' uma burocracia confucian" belll-educada, tinhall1 dado ~1 sociecbde chinesa Ull1a coesao e um requinte que const:ituia 1110[;VOde inveja para to do visitante estrangeiro, E cellO que aquela civiJiza(:ao l:inha sido submei:ida a um severo desequ.illbrio peias hordas lllong(l;S e pelo dOlllinio que se seguiu <Iinvas:1o de Kublai Kan,

t"bs a China do '1'It~ estes


() irnperio cullura m;l;s

tinha 0 h::lhiro de innu;r rnuito mais sobre seus conquistadores sohre <:Ia. e quandu a dimlstia Ming surgiu em 1386 par" reunificar e cit'rrnl:lr l'inalmente os lllol1g()is, grande parte da velha ordem e no n.'sl'eiLo ,."hint'sa :1 cii:ncia cleve: 'ocieknlal". ser denlm ;1 sua enonllr;:s. 0 aspecto precocidacle

europellS do oceano Indico,')


pocle111 dizer, _ alguns 0 tam~nho, poder dos Ililvios que de comprimemo ter na\'cg:.ldo antes que

Pelo que os historiadores t' ~lr<.]ut:'61o,~();-; us n e navegabilidllde c1:r 1ll:lrinh:1 de I :hcng 11l)

pennaneceu. 1':\ ra n.s kil<)["e.s "dllc<!c!c's :iuIvre:etldctlre Exisrir:lITl

120 n;etros
pocleriam decadas

!evilvam os tesouros p:Hecern reI' Ilwdido ccrCl de e c1esluc:ll!o ll1:lis de 1.':;00 lnnel:l\,hs -l,lt", h"'lll em volt.:1 cia i\fril':1 c' "dCSlohcl"I.o"
I)

!.lOI"lllgll:t1

\':Iri:l';

cia c;l"j!iz;I\';10

lIS expedi~<'Jts

de Hemique

\::lI't'gador

lOITI<;'l.:.I."SCln ,1 l' [re's


t' Mil

lc:cn"I<"gicl.

aii. clesde 'J <.:Olll\;\."C',hihliotecls na Chill:1 d" s('clIl"

A impress,10

I."OIll 1'ipns <]"I('J\eisj:'1sllrgira

Xl.

t'

em IXlUCO grande estimul"dos pela eranl i~u~drnente

avent.urar-se ous:ldaillente :lO sui de Ce\lla.' Mas a exped;\;,10 chines" e1e l,:i:H foi :I tt1tima debs. L1meclito imperlal l:\rde, uma ordell1 proiiJi:l:1
\."1

>.s,Il.p

'IS

"(Irllc'r" de lilTOS p:.ISS:.IV;1 ,~xistir. () cnlll<'rcio a e:1 imlllstri'.I. cOllsl rlll.:~11. du." Gln~ljs J e peLl.') pn.:.'SSl.1eS 1,.lt:111()!~rjnc:;.lS, r,.'( IU il1lac!ns. As cid:.Ide:i c1l i.1ll:'S:lSel'am muj[n m:li"res

)J1struc~io de Il;I\'i, JSde :1Il0-1\l:H: proihi,1'

ump, In"i.'

'!It" , '\l:li., dl: <.it';.'

especihccl

:1 exi,,('nc;:l

de nell'i"s

dl'

elo que SU:IS eqLlivalentes

n:.1 [ur"pa 1111odiev:d, e as rntas comerciais chitlesas er:lIn eXlensas. 0 papt'iIll' ,,~r.I:rt;.l1h:1'f:lcilir:ldn (1 nux'.) do C')I1l<:'rciu e 0 C!"<.,.sclmcl1tn dos IlltTGlc!OS. Nas ("tim:ls dc'ucla,' l.II, s.0cujo .\1, havi:l de lima l~nOITlle indLlstri;1 rOllt'bd;lS de mal" elo ferro no norte ell' huYale noprod~1 Chin:.1. prc,du7.lnc!o 1':11':.1 II.SO milii:lr c(;'rel

111:1stros. 0 pe,so,t1 nelv:] I p:lssari:l, :] l):ll-rir de el]t;'I". :1 .'1;'1' c:rlll)l"\'g:rdn c''') n:.lvios Inenore~ nu Clr:.tnde Canal. As gr~lndt's he!()Il~IVi:'Sd,:, CI,l'ng HI..) I'{)r~!!n ~lh~\nd()na(lJ.s e Jpoc!rt'Ct:>rJnl. Ar)(':~;H ell..:' l"\ >ebs :,IS (lPI lrlt111 i< !;tck'.'; qltt: :~l.'\ )1'<.'" reciam no Idem-Illar. B,wia, I'ronreiras l11ong6is. sem setentrion:1'is e pock ter sidlJ '1 Chill:! c1llvida. tiuh:! ckc:idid" e.srav:lIll v"lur as COSI:!.s 1':lra " IlIlInc:ll' pbLI.'in'l p:lr:1 is" '. :\'. ,:iO!) I'n:ss;i,' 11l;lil;II\', ci, ", 1l:"III~'I:I IIm:r 1"1/.:'", esrr:lte!"iL':I

125.noO

p'Jr :1110. princip,lirneme ch:'um milh:io de ferro. t:ll11belll

c govcrn~ltT]cnr;d

<' l'~t:rcil.l)

elu imperiu PI'UlIc:Jlte

nO\,:ll1lt?nrl'

111(-.']\'; era. p( II' <;'.\t::II]plo, Ull1 erH.lCl11e m,:rC:ld" telr q'lt: eS,"1 pr< ,du,.::l,.l era Illull" da Hcvoll.l\,:.io \,:lve!mcnLe pelo,' Inclustri,li, os invl'ntores s<,:1'e seculos

para produtlls

\."Ol1cc:'lltr;lI os r'cculso'

mai, >r que :.1ela lnglaterra depoisl Os chineses p()lvora;

n:ls":pl"i.meirCis fase',; foram

(trea 111<\1.5 vulnerflvel. carn, e de qualctuer (Vietnam) valic!o foi infrutifera nav:rI n:1O IXlrece

Nes,sas circunsl:1nci.:lS. UIll:l Illarinh:l gr;mdl.' modo :1 tent:iI:;"a de expan,.;:lu t."hine,,,, e (llr:l. !'J,10 ohsl::.II1rl:', esst' quando larde: rllais tel' sido reexaminado cbr:ls
t'

'~r:t 1II11111,\(' 1":.11":1 ,\n:lll)

cia verebdeira

e os canhc3es foralllllsados

la,,:;C".";rl;O perl'l:'lr:ulwnl':' as (k~iVanl:l).,,:,ns lit' 1I11l se\'lIlu

!'"ring IX1r:l derrotar seus govcrnell1tes rnongr1is em fillS do seclilo Allll' essa.S pruvCls de ClvaJWO cu]tlll,d l' It'Cllolc)gico, t:lrnbelll sa!Jer-se que os chincses sc tinltam do :"('I1\-111ar. 1\ hl:L,SO!:r magn0tiC:1
~C'I.IS

XIV:'
n;10

(k~lll1l:l
:lpro\i-

limitac:1o

rornaram-se

dent!""

sur!'rl'endc> o ,."olll'.:,rcio :Jlguns (ItI:Clrdl', l' lun:rli'.'" prari<::lll:t


(1

v, ,Irado IXlra a cxplor:lc:~io e fu; oULra in\'en~':lo chinesa, . Inais t:io ,'iido cia :;u:1'

macLr;~1ente, 0 litorllJ chines atacadas po;' pirat,rsjapolleses.

Illl'SI1l0 liS ('idades du YallgrS(' l'sl"a\';][)l sl;lll.Ic, mas rll10 hOllvt::' qualquer rl'e, ,nsl 1'1 1<;:'''' s"iri:1 11:.1

junc().'i

(;'r~ll1l

l.J() gr~lnde.'iCjU,llll'f:J o.'i g~tleC)e.'J eSj;;lnh6i.s e:1S ilkls du P:lcll"kTJ er'ljJolencialmenle II l"im de dominar

Ct lm0rcio qll:lnID"

cum:1S Indias

111;1rinha imperial. Neill nK'.SI110 0 repet:ido :'1);lI:CClI.1lCnIO cto.S p"rruglll?:il::~ :I" largo clo litor:d chines I'on;ou Ulna re:lv;i1i:I,'\O." A cldcsa I.I:'ITl'Slrl.' '-'1':1IlIlk, t"

cbs rnUs cI~1S ClraV~1I1as. i\ gUt::rr~1 n:lv:rI talllhel111:inha :"Hes -os barcos 11:1dec:ld:.1 de [21,0, l\lIbllli r':ln foi nbr;g:1e1o :I construir

qu~ sc

f~IZ.i;.tneces,~~lrio, ;'~lci()cillJr~tl1los
pt)t

llUll(i:'lriI1;-;. pn)ihil..lll,
i\.-( loS,

no Y:lI1gIS(.' IllLlit:IS deC:lda"i

c()nH~'rcil) 1l1ari"tin1(l
r'\lc.111

.'';(Illil<.).-; chine'S,,".') sir.lll


i IcsitK'l'nl Oll .... l~l"Y:lnli:)I,n')

pl,li~;!l~l(l !inll~1 lotio de (IU~lkILI!..'r Ilhld(J.


till"!

(1

Clli11:1 cle .'iung

dos

CLl~tos e OU{rn...;

pol"r~lOll\,

l'lL'I)lI..'llll)

..... :I"I;.LVI'-

pr(>pria ,,,,randc fnkl cle Il:i\'i.os de (ol11b:l[l', cquip:l;.lo., com ml'lquilns 1:11"](':](.101':1,'; I'rrrjt'rc'i.' de -- c () 1"< JlJleTcio co.slc'in, dl' ,_',-'re'lli,s n"rcs<."ia em !'rinl."ipi, l\ll])b:l[v. Il:ivios rl'Cl'it:.ls ':; dD sc'culo indll.sivl' :1}illliJlistTlld".,

no

rC'LUQ chine:.
tinh~]l11

l~)i () .':'in1plt' . .; [vIing

11;1 htl1"(H T;\(:i;\

cc H1rlh 'i~lrLl:'
~llnl~)skT~l

intensihcado

no pt'riodo

IX'lo

n.'.'iSl'lltillll'I11(l
p~-,]( l,"i

.l:(Jln :,IS In\)lliJic:Il/'l'"


>~;;:<l

XIV. EIll 1.'120 II Ill:irild",


'1(11),<c.lIl<.le,' forr:rlt'/.:ls privaebrnente, Africa que qlle Orit'llul,

:\Iing

pD,-;SUI:.1'1.:150 n:lvlus t: 2SU navin,

cle

lhes

sidu.

i111pOSr~l.s ;\nlt"o..;

ln~ll\!..!,oL";.

l"Iutulll1res

deslinadus os 1l1uiLos

"restaurac:1o",

a bur')craci'l

(qUt' era 1l1uiro IInrJ()r!:llltt')

(IU" dl' Ilil11t.:II':I-Sl' ,I l,resl.,.l:lr h,I.'C:~ldn n:l con I'll ,. I:.111 , " U:lllI interna.s.

a vi;1.gcl1s de'll':,ngo

curs'-o. Essa for~'a ohscurecia, n:lqueLt t nbut:1r

rnas nJo inclul"a.

p rUl1lcrciavam

com a Co.n!:i~,J:'1)iio, maritimo, forall1 Eo de Cheng

e rt'captl;r:lr () pass'ldo, expans:io e no comercin a guerra ne~:ess(lIia:; em ~i

e 1.1;:11.' <:rial' um rlllLln) m:lls hnlll:\nte. de :110m-ill"'". LJ,~ ;~lcordo cOlno uKIlgO dep!or:lvl:'1. c as lorps ollcbs ll1ecio clo~ at:.lque,' b:'rrixIrlJ,'i

suclt::,te cI:I Asia e ~ll:l:lllt'olllO:i :1lJ est:1do cbines, famusas :I !onga i,s rmlis elll.le

<~poca, e proporciol1avam

t'

um:.1 ;It.ivilbde pelo

:ll1nlrclll." revoll::ls

procurou

esse comC:rcio pelo alm;r:]llte

apen:ls

ebs expeeli<;e3es marrlim:1s clistancia eillpreendiclos por vezes

(i/lciois ao alem-ll1al"

A avers80 dos \l1~\!1cbrins pelo exerciro

os sel:e cruzeirus

I'IIlS e 1'f33. Form~das

de cenlenas

de n<!vios e dezen~s

milhar",s de hOIl1t'ns, eSsas frotas visil.~lra111 portos elesde Malaca e Ceih'lo ate as cntracl:ls do mar Vemlelho e ZanziiJ:lr. IOazendo eloas;<3es a governantes locai.s deferentes, PequirTl, imprucleme notal', p<irem, o impe['aclor chinb; que de urn lado. outro, ell'S c)hrigav:l111 as recalcitrantes com girafas a supremacia ao que ludo portuguese:;, cia Africa do Filho indica, holandeses Oriental do ceu. e outros ce.ilancles que tinha nunca a reconhecer para distrair sielo bastante CDevemos nem invasores clo ouer<.>. Urn n:lvio voltou

(e :l111<10nl1:l) era :lcomp:.II1hada de 1Ima c1esconfian<;a p:tr:] COllI 0 comerciante, A acumula<;.:io lit: capital privado, :1 pr~ltic;l de comprar barato e vender Gll"O, a ostenta,'ao do comel"C"IIl.l"e nOVl)rico, I:udo isso ofencJia a elite, a bllrocracla erullita --:- qU;lse ~.anto qu"nro provocav;1 0 ressentimenl:O das l1la,sas tralxlib:ldoras. Embor" nao clestptldu paralisar toda a economia de mercado, os l1landanns IIltervll1lum com

C0111L1111here c

para n,10 reconhecer os chineses, dos

l!'Ourante

saquearam

111at:1Ial)"I;,-. :JO conlrftrio

UI11 breve periodo, 11<.1decada de 151)0, llma frotl (o~{(,:ira chillt-:.<;a Ill.<.lis uu 1l1t:llfl;" . recuperada ajucloll os coreanos a resistirem a (It.HlS tent:lliv;1S de inV<.ls:.:in i~lpl")l1e.'i:I: m:,t";!l1l~."m() esse SlIrto cia marinha lvling declinou, c1epois elissa.

frcql"tenci,1 contra os comerciantes individuais, confiscando-Jhes as proprieclades ou proi.hinclo seus neg6cios. 0 come.rciu e.~ten:()rpor s(lLlit:os chineses deve tel' parecido ainda mais susfJeito aos olhos dos mandarins, simplesmente pOI' est:;.lr menos soh (J seu cOJl[wle. A avers,10 ao comercio e capital privado nao se cboca com as enorl1les realiz,I\;'()es tec:nicas lTlencionadas acima. A reconstru<;ao, pelos Ming, cia Grande !Vluralll,1 <hi Cl1ina e () aperJeiyoamento do sistema de canais, as funclici'les e :1 rnarinha imperial eram para as finalidades clo estado, porCjue a hUfocl:aci,\ tiJlha ;.H.:onselh'ldo ao imperador a sua nec'essidacle. ~Ias assim como <ossas empl":sas podi'll11 ser criada.~, :.Isslm tambelll pod lam ser negligenciacL:ts. Os em,IIS entraram em decadenci;l. 0 exhcito passava falta, perioclica1l1ent<::. de equip:.lrllt'nt:os novos, os rd6gios astronomicos (conslruidos cerca de 1090) 1'0r::1l1'1 postos c1e ladu, as funclis;,)es cairam aos POLICOS em desuso. E n:J.o foram apen;ls esses os desill.cent.ivos ao lTescimenro economico. /\ imprensa foi Jimitada ;is ohr,l.~ de eruc.li<;Jo, nao selll!o empr'egacla para a dissemina<;:,lo >11ll[l1a conhecimento do prcilico, e multo rnenos para a critica social. 0 uso do IXIpel-rnoecb [<.li uspenso. As cidades chinesas nao tiver;llll I1lll1ca a al.ltonomia s (b.s (.H.:idenlais: n;lu havia hurgl.le.~ia chinesa, C0111tudo 0 que essa palavra implica: quando a jocali:w~::io cla COrle imperial era modificada, a capital lamhem era t:ransl'cricla. Alem elisso. sem esrlm.ulo oficid.1, os cOlllercianres e oU[ros ernpre::s~lrios 11,10 podiam floresce::r; e::mesmo os que adquiriam riqueza, telJCliam :1 disp.onde-Ia em terras e eclUGH,:ao, em l\lg~r de investir no clesenvolvilllentu proto-industrial. Da mesm<l fOl'ma. ~ pruibi\Jo clo comercio exterior e da pesl'a af,lstuli outro estilllu[O potencial a expalls<lo economica cOl1linuada; U cOlllercio com os portuguese~ e hol:Uldeses, nus secu!os seguiJlleS, foi de :lnigos de luxo e (embora houvesse .oem d(lvicia muila evasao) cOl)lrolado pcbs aUl.oridade~. Em cOllseqM;ncia. a China Ming I'oi urn pais nlUito ll1enr)s vigoroso e ernpreendedor do que na dina"tia Sung, quatro secuJos ante~. Sem dLiviela, ,lS 1.l:'c:niGIS'Igricolas 'Ipelfei(,'oar:.lm-:;e no .periodo Ming, mas depois cle cerro lempo atc' mesmo essa agrintllur~ m:lis inl.<::nsi.v'leo uso de terras marginais t,ivcr:11l1dihculdacle, ern ;-lCOl1\p:lI1IJar0 cresclmento cb popl.lla<;ao. E este 56 [f)i. conticlo pelos inslrl.lmentos ll1altlisian05 cia peste, clas enchentes e da guerrcl, lUl!c;"muilO dificeis de serem enrrel1l~dos. 0iem rneSI1lO ~ substitllis;ao elm Mi;7g.s' pelos Manchus mais vigorosos, clepois de 1644, pode cleler 0 cUllslal]le declinio rel:ttivo. . lJm del~lhe final pocle resumir esta hist('ria. Em 1736 - quando as luncli<;6cs de Abraham Darby, em Coalbroocble, eSlavam come<;:ando a prosperaI' - os altos-fornos e os fornos a carvao de Honan e Hopei foram t:ol.almente abandonados. Tinha1l'1 sido grandes ~ntes que Guilherme 0 Conquistador c.Ie~el1lbarcasse em Hastings. Sua proclu~ao s6 seria reiniciada nr) sc'culo XX.

Ale rnesmo os prim'oiros marinhei.ros europeus principi:os do sec:ulo XV1, embora impressionaclos :'

a visitarem a China com seu tamanho,'

em sua

populayao e suas riquezas, poderbm ter observado que aque[e \i~l.~roP:.IIS:;e havia fechaclo sobre si mesrno. Tal conl<onl~\rio niTo podcria S<:'1' feiro. cerramenre, sobre 0 Imperio Otomano, entJo nas fases intc;rmecli:"iri:.1,'i e' SI.I:1 d expans,lo e que, estando mais perro cIa Europa, era pC)I"lamo muilO rnais ameapdorpara a CristancIacIe. Sob ,1 perspectiva hisr6rica e gec,grcifica l11ai.~ alllpJa, ~ie Lno, seria mais eX:lto aflrmar que 0.' EsracIo$ ll1l1\;u]manos '" que constltUlam as foryas em !Dais rcipicb expans;10 no llIundo. no seculo.\VI. Os rurcos otomanos nao s6 eSt:!V<llll avan<;anc.!" par,l () ocie!cnte. CUlllO l,lillbcl1l a c!inastiaSaf::ivida cia Persia clesfrut:!v:l Ulll ressurgil1'lento de poder. prospericbdc' e alta cllltllra, em especial nos reinaclos de Ism,lil1 U5()()-1~21) l' ele i\bhas [ o 587-1.629} Vma cacleia de fortes principadc,s rnu\;ulrnanos ,linlb cont.\'f,I'I\J a antiga ESlrada da Seda, via Llshgar e TlIrf;.lll, p:.lra a Chin". s<::melh"me :1 cacleia de estados isl:1micos africanos, como Bornu, :)okoto c; Timhukru; n imperio hindu em Java foi derrubado pelas for<;a5 lllu<;ull1lana" em principil.'s clo seculo :>"vI; e 0 rei do Cabui. Babur, enrrando na indi.:\ peb CSU';ICL! u d conquistador, a partir clo noroeSl.e, ali esrabelecl:u 0 .Imperio rdongol t'lll .l526. Embora esse dominio Fosse frcigil a principio, foi consolicbdo com exito p.olo neto de Babur, Akbar 0556-1605'), crr~ldor cle lIm irilpedo no norr,: rb IncIi;1 que se.estendia do BaJlIquistao, no oeste, ate Bengab, no it'ste. Durante todo o seculo XVII. os suce5sores de Akbar avan<;aram mais para 0 sui, c<.Jnua os l'v.Iaratas hindus, exatamente na epoca em que os holandeses. ingleses c franceses enrravam na peninsula incliana vindos do mar. e cel:I::m;entc d,~ forma muito menos substancial. A esses indicios scclilares do cre"cimento 1 I;lu<;ulmano clevemos acrescentar 0 grande aUl1lento no n(ll1lero dos riels na Africa e nas Inclias. ern compara<;ao COI110 qual 0 proselilisl1lo <bs missol's cristas clesapareee. -.. _. .Mas 0 maior cles,lfjo l1lu<;ulmano:'I incipiente Europa moclern,\ roi f,:ilu. e claro. pelos turcos otOl1lano", ou, antes, p<::loseu formicl;ivell.'xt'l'cil" c: pel" melhor equipamemo de "itio eb epoca. Ji em inicio do "eculu XVI ",'US clominios estendiam-se eb Crimeia (ondt' linh:l1JJ ,.'Ol1quiSl;.IC.!' '."J.' pc>:,ltIS ) C0111erciais genoveses) e 0 Egt'll (onele est~lv;ln1desrnanlcbndo ('J l"lllperio Venezi:ll1o) ate 0 Lev,\nte. Em 1. Hj, a., for<;:,ls ol"oman,ls linhall1 l"U1l1:lc!n ~ .Damasco, e no ano seguinte entr,lram no Egito. <::sm,lganc!o ;I~ furcis nlamelucas COI1l0 usa clo canh:io lurcO. Tendo I't'chacl() c!essa nnneir:1 ,I n~(;t das especiarias etas Indias,elassuhirall1 0 ;.Ida e :IVal1\;'aram pelo mar Vl'l'llJdho ate 0 oceano indico, neutralizando ,IS incursCJt's porruguesas :.Ili. 5e isso perturbou os 111arinheiro0 ibericos, nad,1 era sc comparac!o ao lc'mor qut' 0.-; exercilOS tllrcos es[avam provocando nos principes e pcwo.' do 1e.'le v sui d:1 Europa. Os t~lrcos ja dominavam a BuIg,iria e a Servia, e er,o a influel1cia predominante 11:1Valaquia e ,\ volta de roc!o 0 mar Negro. ivlas, de pais do mergulho para 0 sui, contra 0 Egiro e a Ar;lbia, -a pressao conlr,1 a Europa fot retomacb pOI' Su1eiman 0520-15(6). A I-lungri'l. 0 gr,l<1ck: lXIsticio leste d;1 Cristanclade naquele tempo, P n,lo podia cailler os exercitos turcos sl.lperi.ores e foi dominada depois cia b,lt,11ha cle Mohacs, em 1526 - 0 me01ll() mlO. coincidentemente, em que Babur obleve a vit6ria em Panipal, peta qual 0 Imperio Mongol foj estabeJecido. Teria tocla a Europa, sem clemor,l, 0 cle"tino do norte da India? Em 1529, cOI1l os turcos sitiando Vien;l. isso cleve lei' parecido uma clara possibi]idade a alguns observadores. Na r<::alilbde. a linha

e~[,[/)iJj;1.<Ju-se c'nl;[() no norle cia Hungria e 0 Sacra Imperio Romano roi pres '['vado, !VJas:t,p,lrlir de elll~10 os lurcu~ repre~entara1l1 UIT]perigo conSlante t: <,'.\<':['('('["[111 ,[m'l prc~s,l() Illilitar que I1UI1G[pi'>de ser lOlalmenle ighbracl3. i\iml~l em J 6:')3. ell's volta\'am a ~itiar Viena,7 ,Qu:tSt' t;'[(',al,u'1l1,JI1[e,sob nlU;i:()S aspectos, roi :1 e-,pan~,l() elo poclerio nav:t! OI<JI1l'"10, l.:u1l10 Kublai Kan l1a China, ()S rureos tinham criaclo UJ.1l'1 :Hll\;lda 'lpen:lS para ~ujeitar uma fortaleza inimiga cercad;1 pelo mar - 110 G1SO, Constcl.I1tin')pl:t. que () ~ult:lo ~'lt:hll1el bJoqueou C<J111 grancles g;1kr,ls e eC'ntt'nas de [uvios men()rt"s, p:lra ajucl:.Ir 0 :ltaque de 14')," Depois disso, as Cunni,cUveis rrOl.;',I:~ de g;:lleras for~ln1 usacbs (';'In (')pe.ra~()(:.'.; no illJr ;'Jegro: no aV'JI1<';oIlJcridiol1:t1l'<JI1tr~[ :1,~iria e Egito, e em toeb UI11:1i',-i\."cle choql.l\.",' t'0[11 s V\."ne/,a pdo C(HlI',ro!e lbs iJ11~IS e10 Egt'u, Rodes, erel.:1 e Chipre, ..[)ur'lI1te algl.lrl'la,s deG[d'L'i, em principio.< do sc'cuJn XVI, " poderio naval otOl11aJ1Ofoi manti ell) :l pOUG[ c.IiSt:lll(i~[pebs fror:ls v"ne:t.ian", ."en()v~sa t' L!."s1-L1b:;burp,os: 111:[:;:l11 IlIt-':lelns clo secl.llu :I.SI'nr~:CI.'; t [lavaLs niu~'lIll11'lIla" ~ltU:lV:l!llpOl' toclo 0 I,iloral Ilorrt'-:lfric:lno, ,lI':1C,j\'Clm[XlI'I,O" n:,l [l:iIi,[, Esp~tnha e nas .B3JearcS; t' f'jn:llrnenrc cnllseguir:1111 1.()11l:lr hi pre em .1.';70-1 '071. :1!1I'esde serCJ11 contiebs C 11" IJ'ltallla de Lt'paR'lo'" o Imperio OloJll:lI1oloi. e claw, l11uite:o aio do que' un1:lm:lquina militar. m Elile CO[1qui:;I:ldl)r:l (cOrlln os iVI:tnchus 11:'1 Chin:l I, os otol'l1anos tinham estClhekr:ido 1I111:1nilbde ck relii:ii~'tt),Cl.llrur:l e lil1gu:I ()lkiais JlUllla :irea maior u d" que () Ill1pt:rio l(ml1:lllo. ,:' so!:m: um vasto I1l[lllero'de P'WC)S sll'j6ros, l)ur:lllle :;eculos, Clmes de .I.i00. 0 ll1unc!" do !sri estel'e ' cullural e l:(:'cnnlt)glcunel1t'e ;} frenle d~l ELl~{)pa.Suas cid:.H.les er:J111 grandes, bell1 ill.llnin"das, com esgNos, e ,IIgul1las debs tin11:lrl1universidacles e bibliotecas. e I1'lc'squira.s el<:,::,sp:,;nlos:'1ht'lt~%:1.i'his m~[tern:\ricas, carto"r~lt'ia. ml'clicina e em [1)l.Iilo","Uln 's :1.'iIJeclw: da ci(~l1t:i" e ,11 inelll.'lria -- Ilns moinhos, flineli<;;:'lO ell' c.lnhi)".~.,.;, (In"lis. cri~l<-:';:l() dl' C;"l\'~dt,f-) os lnUl,."l.d,,.':lI10.'-i vinh:l1ll ocup:..\ndn ~l Ii,_k-r~ln~;1. sisrerll:l "[,,nUIl() dc' r,:crlllallll'llr,J tlos fUlun.lS j:1lli7.~lroS entre :I 0 jl.l\'<"fll,U<.k' ''J'i"t;'i <.Ins Il:iL'!:-: pn ,dul.iu U[)) corp', de sokLIc!os dt'dicid()~ e lI[li[',J['[))c, i\ r'Jlc[-;lI1<.';a t.'j!) n:l:Ldo ;'IS',>U(I':I,S [';1(.':1.<; l.inh:l lev:lclo llluitos gregos. juck:'u:.;l:' .~l:nl l"i (k' L:\ icrH() JO .I,elvii..;'() de) su Il:..ttl - un) hlLn,!.!,~lruer~l0 princlpal it fllmlidor d,e (:t 1'111"'(',0; ;'vkhillcr no sll io ,it' (,mot:,lminopl,\. de :Joh utlllider hems,-,cec.li~I<..;'col11o SuleiJIl:l1l I. um,1 burocracia forte ~upervisionava .1.4 milh6es de Slldit"si:;-,o numa ep()GI em que 'I .sl-';lI1ha tinha 5 milh6es e:J Tngbf2-,;f',i. apcnas do is c meio milh,'jcs cle klhir:Jllte.'i, COllstanl'illopla, em SU:l rase :lureCl, ,.'I'C1 :lim do que C[u:,ilquel' Cilbck eumpCi<.1, tendo mais de 500 mil ilabil:lJlte~ m em 160IJ, ~ks[Jl(l :,I~silll, l.~ln1b0l.1l s [U,'COS o otoln,IIlOS il'i;ll'\1fech:ll'-se em si mesmos e perdcr a opol'luniclac.le de clumin,lr n llJundo, ernbor:t isso so se tivess-e lornado c1ctro um "eculo clep()i~ do declinio Ming, notavelmeme semelbanre, P.-,<.Ii:[-se arglllllentar. :Ire cerro pOnf,O, que esse plOcesso foi a comeqliencia n:1lurril (10,'; slicesso,s t.lIrcos anteriores: 0 exercito otOl11ano, pOl' mais bem administrado que I'osse, pocleria manter as exl.ensas fronteiras, mas dificiimente se pocleria expandir nmis sl'm um enorme CUSIOem homens e dinheiro, E 0 imperial i~mo otomCl[,lO, ao contr{lrio clo espanhol, holancles e ingles, 111:,lis trlrde,: nJo foi economicamente muito proveitoso, N:J segllnda metacle do' 'iecul,j XVI. 0 illlperio Illostrava os primeil'Os sinais de excessiva extensao

estl'ategiC;1, com UI11 grande exercito eot~lcionaclo na Europa (entr;t!, _ullla one rosa mC1rinba operando no tVlediterdneo. soklac\os em al:iviclacle llCl!\friGI do Norte, Egeu. Chipre e 0 Illar Vermelho, e com a necessicl:lde de rd:ur,,:os para manter a Crimeia contra Uill crescente poderio rll~so. Nell1 nlesmo no Oriente Pr6ximo havia lIm nanco u:moliilo, devidn :1 lima desastr"srl t1ivi<lo religios:l no mundo mu<,:ulmano, ocorrida quando a l'aer;::1oxiit.a. b:lseada uo I.raqlle e depois n:l P~rsia, desanOll as p,-jticas ,~ ensin'lrnent.os SUniL[S preclomin:lntes. POl' vezes. a ~irua(,:ao 'lssell1elhou-se :'r e!as lutas religio,>as conternpodnea~ na AiemanhCl. e () sult'l<J s6 ptJcle mantel' 0 sell dominio esmag:lnclo 05 xiita clissidente.'i peia I'or(,:'l. Do outro bd\) da I'rontcira, port'[n, o rei,no xiitas cia Persia. governCido pOI' Abb:I.'i 0 (; rantlc CSUV:,Ip['cp<trr[do IXlr:,[ aliar-se aos Estaclos europeus contra os ot.0l11a[10S, tal como a Frall<:~[ I.eve de cooperar com 0 tureo "infiel" contra 0 S'IUO Imperio ROllunu, C"1n c~,%:J v<l!'iedade de adver~{lrlo~ 0 Imperio Otomano neee,;sitava de Uilla lider:lIlGI notavel para manter seu e;'escimemo; mas anle~ de '1'066 reinaralll ~lli1:'> sult6~~ incompetentes, em sucess:1o, Inimigos externos e deficiencia~ pessoais, pon~m, n:'ro explicm1 tudo, 0 si~tema como um todo, da mesma forma que 0 sistema cia Chiml Ming, ;;ofri,,' cada vez mais de alguns dos defeitos d:l centl-aliza<;ao, clo clespotislllo e de uma onodoxia severa em sua atitude para com a iniciativa, ;1dis.sens'10 e 0 comercio. Urn sultao icliota podia parali~ar 0 Imperio Otomano de Ullla forma que seria impossivei a um papa, ou urn impewdor do Sacra Imperio Romano, l'azer em reb<;ao atocia EUl'Opa, Sem dire<;~lo ciara do alto, as ;1rtel'ias cb buracracia ~e ei1durecer:ll11, preferindo 0 conservantisl11o 8, illudallc;:a, C ~u1'()c:mdo a inova.;:ao. A falta de expansao territorial e a pilbagem que a acomlxlllhavcl, depois de 1550, juntamente com 0 grande aumento no~ p[-eeOS, lev:ll'alll o~ janizaras descontent.es <10saque interno, Comerciantes e empre.<irios (quas(' todos estrangeiros) que antes tinham sielo estillllll:,[do;;. vir"m-st~ slIjt,jlOS a impastos imprevisiveis e confiscus diretos de suas pru[xieelad,,'s, Tarif:,ls ,.':It!:1 vez maiores arrUinar;1J1.1a comercio e despOVOar<llll:lS ciel:lde.'i, Tah't'?, (',S [ll:!i;; prejudicaelos tenllal1l sido os camponeses, CUj~lS lerras e rebanhos t'r'1l1J, cobipdos pelo~ ~oldaclos, Com 0 agr:1VamenlO el:.lsitua<;:~'ro,os h,lIlCi<.ll1jrios eivis tambem se vo)t;1ram para 0 saque. eXigindo prul'inCis e cOllJ'isC:.lllt!O estoqlle~ de mercadorias. Os Cl'[StoScia guura c dClperda e1(> cOI11,,'rcio :Lsi:il.icl.l clurante a Juta com a Persia intellsific:ar:,ll1l a bu~ea de~e.'iper;1cl:l (It: novas receitas pelo ooverno 0 que pOI' oml vez atribuiu lll;1iores pocl,,~res an" inescrupuloso; coletor~~ de irnposto~9 Sob certo aspecto, a violenta rear;::1o ao~ re!igiosos xiit.:IS rcl'kriu e prenunciou um enclurecimemo'clas atitucles oFiciais para cOllllOcbs ~,s FortnaI' de liberdade de pensamento, A impl'essao de lextos foi proibieb porqlle poderia clisseminar opini(3es perigosas, As nor;:oes eeonoillicas contimICt ",1III senclo primitivas: as imporw;:oes de produtos ocident;1is cram cle.sejael:,ls, mas as exporta.;:6es foram proibielas; apoiaram-se as guildas em seus csfo['(,'Os de conter a inovar;:ao e a ascens3.o de proceclimento~ "C:Jpit;1!istas", as critieas re[igiosas aos comerciantes intensificmam-se. Desprez'llldo as id0ias t' IX;[!icCis eur~pei;1S, os turcos recusaram-se a adoral' metoclos mais novos para comhater as pestes; em conseqliencia, sua popular;:ao sofreu mais com epiclemias violentas. Nurn ataque espantoso de obscuranlismo, lima forr;:a de j:.lllizaros

destruiu um o!JservatcJI'io do e,tac!o em] 580, alegandcl que ele era a causa da peste.'" As fOI\'as armadas st': t.inham transformado, na verdade, num bastiao do cClilserv;llltisiJ1o. /1.1)('S~lrde conbecerem ;.lS novas armas das t()r~~as europeias, eel,:, serem pOl' eJas ocasionalmente castigados, osianiz~iros 56 se modernil.aranl/entelmente, SeUS pesadns canhil<os n:'io eram substitilidos pelos 'llIKklos mais /eves, de ferro funcliclo, De['lois cia derrot;t de Lepanto, eles n~10 I',mstruiram navios maiores do tipn t'urnpeu, No suI. as frotas mll<;:ulman~ls simpksmcnte rl,'l'eherellT1 ordens de permanecer nas "guas mais calmas (Ie)mar \;crmclho e do !"I)lfo I'(,rsico, cc1l1lOrnelllcio dessa form,l a necessicbde de [,;dxicar navins ~ie alto-mar. do rnocldo portugues. i.bzeJes tecnicas talvcz ctjuciem ;1c;plic:lr I.~\isdecis,)e:" mas 0 C'.lllse:rvanri51110 cultur:d e: leenolC1gico tarniJl~rll ten: UIl1 p:rpel (em cOlltrdstc, os ('o,-s,i,-i0S ,LrrO'gulares da Bc1rlxiri:1 ;lcIcJl.<lr;rl1l log() ~r helon:!ve do tipo frelgeIU). /\s ohserva,'()es "ci111asohre (J conser\,:ll1tisl11o aplicanl--se cOin a l11est11d , <HIm:lior, fore;! an Imperio Jvlong()1. /\pesar cbs gmndcs projJcJJ'(;6es do reino, 11<> seu aug<~, c do genio militar de dlguns de seus imperadores, apesar do hriJ!lo de SU~\Sc'ortes e do esmero ,1rtesanaJ de seus produtos de luxo, apesar aLe mesmo de \11'11"ol'isticada rede band ria e crediticia, 0 sistem:l era debil, s ern seu nllcJco. Uma elile rnu,:ulmana ('onqllisradora se impunl1a sobre uma vasta massel de GlrnpOneses pobres, p;utic!:trios principalmel1l.e do hinduismo. N:IS ciclades, havia urn nCllllero ('onsidedvel ell' comerciames, mere ados :H\irnados C Unla eltitucle para C(J1lla manufatur:l, 0 comereio C 0 credito, entre as familia5 hindus, que Faria deJas exel1lplos excelenres cia eticcl protestante de \'>;'eher Em comraposic:'io a esse quadro de l1\Da snciedade empresarfXI pronta p"ra a "pan.ida" economica antes de serv'itima do impel'iaJismo britanico, est:lo os rel.ratos mais SOJl1brios dos l1luitos r~ltores indigenas retarcbtarios, na vida indiana, A rigidel: dos r:Jllus religiosos !lindus agia contra a modernizar;:'io: os r'Jl'c1orvs v 1)05nsvt(')s n:lo pocliarnscr mortos, 0 que prClvocava a percla de uma i c'n<>nn'~ qllanlill:\de de alimenl.Cls: os l'<.)stul1les sociais sohn:: () manuseio do li.':() l' c1"s dejt,!,os levav;(Jl1 ~r concli(:()es ptTITI;lllentemcnre insalubres, um (,;\1111''''ele nilr,i\'" par;, :.1.'; IX'ste's b\lI)6nicls: () sistem;l clc' casus sufocave\ ;1 illici:Hiv;1. impul1h;1 lJ l'ii:U::JI ' re,'lriligi:.1 'J mcrr:ad(). E a il1f1ut'nci:\ exercicla c ["H:'!u~)s~I~,:.t:'Td()I.CS hljnl~lncs sn/)rc ()S gnv~:rn;.tnresindi~ln()"; lnc:lis ,:.;igniJiGl\'J qu~ ,,,"sse obscur;ml.i5mO sc fazia semir no rn:lis ell1'(, niveL Er;11ll obst:kulos suci::is, dos mai,; profunclos, " qll:.lisquc'l' I.enutivas de l1lodifiG\I;:6es raclic:lis, N~o t' cI,-, cspanl.ar que 1l1:li,'; arde Jl1uit, 1.5 ingleses, tendo prlmeiro s:lque3do r e. depois tent;,do go\'ernar a incli" de acardo com principios utilitarios, deix:lrelm-n" finalillente com 0 sentirnento de que 0 pais continua\'a sendo um Jl1isterio para des. II i\'I:1.50 "()\'t'rnu mongol dilkilmemc pocleria ser cnmparado com a acl\1linjslra\;a(~do Servir;o P~i1)licn Incliano. As cortes brilhames eram eemros \.k' ,:unSUll1o cistcr15ivo nUl1l;t escab que () Hei Sol, em Versalhes, teria considerado e~cessi\'~1. Milh,,\['(~s de servos e depenc\entes, rOUp3S e j6ias extrav:.Igellltes, harens e wol6gicos, numerosos guarda-costas, s6 podiam ser cllsteac!os pela criacao de Luna rn(ICjuina de pilhagem sistem;1tiG1, Coletores de impostos, que tinham de entre:gar ,;omas predeterminadas aos sellS senhores, cliain sem misericordia tanto sabre 0 c1Inpon(;s como sobre 0 comerciame, QuaisCjuer q\re fossem as condi<;:6es da colheita ou do comercio, 0 dinheiro

tinha de ser pago, Nan havendo garantlas constilllc_iOllai~, ou quelisCjuc:r oulm., recursos - excew a rebeliao contra tals depreda\.:oc:s, na() c:r:1de ~urr>reender que a tributa<,;:lo fo~st' conhecida c'omo "a comicb". EIl1 I'rO'';l desse rrihur() anllal colossal, a POPUl~li;:;'lOn~o receilia quase n:lda, l.!clU('(>S[01':1.111s o melhoramenrus nas cOJ11llnicacoes, c: nl'l1hlll11 meC';1.11 iSnlu de :l."sis\(\rKi:\ 111', caso de: rome, i.nunda\';10 e peste - que er;l.1n, llatuc~rJ\1lel1l'c', acr lI1ct'cillll'nl'll.' que se repetiam com reguL\ridade. Tudo i"o LIZ (1)111qUL' ;1 cli.ruC'!ia ,Vli:'l," l.~arr;:o~'a enigna ~q 1I:1St:' pro,~~ressist t~111('UlllP~1 r~\l,~-l~). iC~1 b ,I. l..l::~,l: nl(,l~tc. I) r 111 Pt~ riu MOIl\.\o! declinarLl 100'-se tel' t::orn'ldo Glcb vez 111:115 ehhcd In:IJ1l'<:-loconi r:\ c,,: maracas no sul, us ,1feg;los no nurte e, finalment~', :1 CUl1lp:\nhi" d:l.s Indi:.I.-' Orientais, Na realicbdt', po rt' 111as C:lUS'" de .SIJ:ldc'c\d0nl'i;1 I','relJ'l1Ill' lil'o 111.li:-: , [mernas do que externas.

Havi~l no ,sb.::ufo X\TI dOls OUlro.c.; estac!o,s que~ enlb()r~l esrh'{:".'-';.';C'll"l lnn,~r'.' do t:lmanbo e popul,W:'io do, imperios f\1'ing, Otomerno e MOllgol, ckIl1OJls\,-,(v:\m sinais de consolicb<;:,io politiGl e crescimenLO econ6mico. j\iu E~tl'<:'1111) Ori<::nl:c. o Jap,10 estava derndo passos :1 frente com a meSilla r;,.piclL'?,CU!l1 que seu grande vi.zinho chines eomecava J. atroklr-se. A geogralu ciav;l umer grandc' vant:lgem estrategica ;lOS .iaponeses (como ;lOS Il1gleses), pOlS ;1 Illsubrlcleldt' lhes p~rop0rciona~/:lul11a prOledo contra" il1va>lo pur terra, com '-Iue a Chin:1 nao cont'lVa, A cI.ist:lncia entre as ilh.as do Jap:lc) to () contll1cnte "s",tICU ,1:1() era, porem, rota I. e llluito eLl cultur,1 e cia rcligik, japonc'sas tinil;] ;;iell) "d,lpt",jo da civilizacao meris antiga. Mas enCjuanto a Cl1m:\ era gOVc'I'l1:.1cl"['()r um" b'i.rrocracia"unificac!a, 0 l~odcr no Jap:l0 esrav" ne1S111;10.s1e sc'nh()I'<.',sI','lId:,is e IX1seados em cDs, eo impl'rador t?r;1apen:\.s UIl1zere J. 0 g( "'"Tn, I nT'! r:1Ii:c:\',1" do seculo :XlV tinh:1 sido suhs1.i1.uido pOl' UI11:1 IU1.el 'OJ'lst:1nr(' c~,ll:('l,: c1:1,;-( 1,,: pal'ecida com :l lu1.,l entre os seus c;quiv,!Iem<:s. n:.1 Es",-i:~. ;\cio C<':.( \.I1ll:.\ circunstancia icle:1I parer cO\1lercian1.es C Il1l'r'GIc!ores, 1ll;1Sn:lo l111peulu U'l1 voltune cons1<.tel~vel de atl\ IlLldL:' t..:'l'OIl()1l1ILt N() 111..11 (, {11111 J ,~111tL'll ..1 () .... elllpresJrio.s cOnl'(.)ITer~\ln coru osst'nhn.re~ gllt'[":-~ir():) e (\'.' .~\V(_:',~~t~lrl'i]"l_).'" milit;ues, poi$ ambos viall1 0 lucro 110COlllcrClO '"I'1rItl\1~Ul~') !cere a .... I.ll1l'(). c, )" piratas japol1eses percorriam a~ lo~tas cia ChJ!1a e (,Oreler S;I(IUc~"ncl(), a,.'< mesmo tempo em que outros japol1cses .'i:.luLI;IVama oportul1lclad,'. dc' t;'<ic:;'" mercaclorias com as portugueses e hobncleses que vlnh:\I11 d,) Ot:,cln\l.t:. !\s miss6es cristiis e as artigos ellropeus penetraram nel soclec!:.\c!<-., Flponc's" UH)l muiw mais faciliclade d~) que nurn Imperio iVling ~llt:aneiro e ,1t:\to-suficit'nte." Esse cemlrio animaclo, embora turbulenro, seria modihcaclo logo com 0 uso de ann3S ellropeias importadas, Como cstava acontecenclo em outra;; parres do munclo, 0 poder gravitava n~l dire,::io LiaS pe:'isoas, ou grupo.s, quc:. clispunham de I'ecursos para con1:1ndar \1m grande CXCITl[(1corn mosque'te., e, 0 que era n1ais importante aind'l, canhiSes, No J,q)~\o, () rC~lIll.:1clu Illl, ,,\ consolida<;:iio cia autoriclacle do grande senhor guerrelro .1'I,cle)::ll.'i~11, :q:r~ c aspira<;:iSes 3eabaram le\'ancl0-0 a cluas tenl~\lIvaS de: conqU\Slar;, \.,'Jrel:1. ,--,1)111 o fracasso destas e com ;1 morte de j'Iideyoshi em 1598, :.1guc'IT~\ CIVil volrou a amca<;:3I'..oJapao. Dentro de cinco ::\I10S,porem, todo 0 poder se c'<ins()IicI:iV;J

n~tLll.l(ls de Il"')'asli e sellS conlp~nheiros xoguns do cia Tokuga,v~l. Desta vez, "I .'40verno lllilit;lr ccmralizado ni10 podia Set";'lha/ado, Soh nluiros aspectos, () Jap~io Tokuga\v:.l tinha as caracteristicas cbs "n(}',:,,,' ,non:Ir(I'.Iias" surgid:ls no Ocidenle nl.> seculo anterior A grande "Iikn.:np, er" " r<:~I'Lidiudo xogun:l[CJ ;1 ex/xltl.~ao exterior, n:\ vereb de a 1'lr:.lI.it':II'llt,:nl,\:o(l\) COlllalO CUll1 ,., Illllndu exteriur, Em ]('.36, foi suspensa a t \:Ul'i.'I:rI.lL::iu Ilct\'iu" . e :,illl,HI1:H e us Sl,clil'o.'ij:'lponeses foram proihidos de dc' I r<::ctlizare;sselip" de; viagctls. 0 curn(~rl:in COlli us curupeus fui l.imitado <LOS )];1\ j, IS /mi:.lnLk:sc'.'i<lLltorizados que I:lzL1111 esctla em DeslJima, no porto de N:lg:tsaki: os OUfl'll.', foram :tr:lst:ldos, Arlie" I11CSlno.pratical11ent:e t:odos O~
cri::;l;l( lS (c~t(,;lng(:'jf"()S e nat.ivns)
tinh~I[11

si... irllpiec.losanh:nte lo

1110rto.., pOl"

I >rck"\l d" '{0,!04'lnaIU Evid<::J1t:clT1t'nlc,0 princip<ll lllorivu dessas medicbs dr:'IS!.iGI,':oi:t eli:;p, Isil;ao (Iu cl:,lTol\l.I,,:,lw:\de I,:onsegllir 0 controle inc!i,putado: r (J.S cstr:lngeirll., c'I ISnist:lo:; I'orarn consiclerac!o.s, ponant:o, corno porenci::dment:e sulwersiv(J~, :\I:,ISla11lb(m 0 cr;lm os outr()~; scnhores I'euclais, r:\Z;10 pela qual Ihe' roi ,:xi.f"itl" (Iue passassell1l11et'ade do ano n:1capit:al e que nos seis l11eses CjuC"podiam perrnanecer el1l.~uas terrJS, :IS respeetivas f"amilias continuassem em Yedn ('['(lquiol. prat:ic:lmente como rerens, Fss:l ullil'()rmidade illlpust:a mLO sul:ocou, pur ,'iimeSilla, 0 c1esenvo!vimel1lo econ6mico - IWlll imrediu re~i1iz:,ll;<'jes ;lrti~tie:.L.';dcstacadas. A paz por t:oclo I) pa is era hU:.1para u cumcrcio, as ciclades e a poplila<;:1o geral crescialll, e 0 us() cada Vt'1: 1I1:lis f,'eqliente de p:lg;lrnentos em c!inheiro I'ornavam os con\~rciantes e os b:;nqueiros 1ll;lis il1lport:antes, Estes Cdumas, porem, nao gowram nunca do destaque social c politico que tiveral1l na Italia, Holancla e Ingl:ItL':rr:l, e os japoneses ulwiamt:nte n~'lo pllderam aprender e aclotar os prngrcsso . , lccnol('gicos e inclusuiai.-:; que::Ot:nrri;lI11 ern outros hJgares. Corno :.1 di'lasti" :\-ling, I) xogUll<i1UTI)kug:IW:1 prd'eriu. com p"u ..]Sexce,'r'Jes, isobr; .':(" 1.""[il),:r:lcI:lIll',nll; clo rcSfO llo lTIund". [SSO pode n:}o tel' rerarcl:1do ~l.'i :11 ivid:ldl's CL'OllllllliGIS 11<.> pn'llxio ,l:lp:i, I, IT),,~prejlldicou 0 pocler rebri\io do l':sf:II,lo j"pol1':". Dl'sdcnh:lnc!o () ('()ITi<:::rcio,e proihiclos de viajar ou exibir ;tr"I~I.;. l'X\.l:l.l) (:'111 (H.:~I~~i(~H.~S Ifent.'s. (1,'-) .~.n.I(.:'1TL'iros sc $anlllr~llS dept"ndentes de . .c~ll:i ,'i('I)!1lirL's vivi:11ll llilla vida de rituais e teclio. Tudo 0 sistem:1 militar ' :UI<..jl,Ii!, ,:;ousedUJ'<luiedois s':~culos:de nloclo qUt: CJuandoos bmosos "navios 1lC',!..:r~),"'" (10 Curtl.odorn Perrv Cheg~lr~lrn ('111 1853. 0 atenlorizado !:lavernO j:IP()11(:,';P()UC(J pCJlIe r"ZtT, aI011\ de :tlender ao peclido ameri2;tno de rOmeCilllenlu de C:H'V:LO, outr:1S t'acilicbck:s, e N,) inicio c1e' 'eu periodo cle consolicla<,;;Loe crescimento politico, a RClssia 1);11.\~cia-se L'('JllIo.f:lp:,lo soh cerros aspectos. Geogral'icament:e muiw distal1le lln Ociclente - em pane devido:1 preGlriecl:tde clas c0l11unicac;6es, e em part:e I)<'JlTlueos choql.les peri6dicos corn <l Litu:1l1ia, Pol6nia, Suecia e 0 Imperio ()lom:1110 int~rrOlllpLlIn as estraclas existentes - 0 ]kino de j\[osc6via foi, nJo 1)[)~l;lntt', profunclamente influenciado pelo seu legaelo europeu, incJ{isl,,:e pda rgn~ja Ow.xloxa RUSSJ,foi do Ociclente, alem disso, que veio a solu~A'o duradour;,L p:1ra a vulnerabiJidacle cia RClssiaaos cavaleiros das planicies asiaticas: l11osquete,'ie canhc)es. Com ess;ls nova.'>armas, tv'Ioscou podia Jgora estaheko::r,se como '.1mdos "imperios cia p6!vora" e com isso expJndir-se. Era c1il'icilllI\1a expans:lo para oeste, pois Sl1ecos e poloneses tambem dispunham de.';s:,ls:lrl11as, mas a expans:J() coloniJI contra as tribos e principados do sui

e leste tornava-se mUlto mais f{lcil com essa vantagem miliur-IecnoI6!:(ica. Em 1556, pOI' exemplo, os so[c!aclos russos tinham cbegaclo :10 ill:lr CIS\;iO, Essc' expansionismo milit:ar I'oi 3companhado, e freqL'lcntement:e eclipsado. pe/os exploraclores e pioneiros que C()nstantemente a,:anl'C!vam para k"te dos l:r:lis. atraves da Siberia, e t:inham ace meSl110chegado :IU Pacifico em [(>.'>R,'' ,:\11l'Sar de sua sllperioridade sobre a Glv:,d:\ria mongo!. cI)n,;~gllicla a c111l':1.' 11,,'n:r.,. " crescimento do Imperio Russo ll:ld:\ [10\'" eI,' elL:il ou illL'\'il:'l\c! Qll:lnl'O l11:.ti"r b nClIl1cro de povos conqui.srado, 11l;lior" ,pmh:lhilid:llk, de dis"c'n.s:I\ >Il)[crn:1 e de revolt:l. Os nobres rl1SSOSr:ll11,com freqCi0ncia, iilqui,'los, IlIL','1I1" "/,,poi:, e de seu expurgo por [V:L0 Terrive!. 0 princip:ldo Unaro cb \~rim",ia conrinl.l:t,'a sendo Ut1l inill1igo poc!erosCl; St'ltS sold~td()~ .';'lquear'Il11 j\In."C(lU ern l';-l, I~ ek' manteve:1 independ2nci:1 att' {'ins elo secu/(.JXVTlJ, Os desafios d" (lc"She n:.II11 :Iinda mais amea~'aclore~: us po[on<::ses, pOl' . ';.;el11l)l,I, OC!..lp:t rant ~'Io"c, 'u ,,:111.'1":' 1608 e 161:3 Outra dehilidade e$t:lV~1 1';1[0 qu . apt'sar de ,'cn"" illflu':'I1I:i:r.'; LI(l n,) de ', OcicleJl[e. ,1RClssiaconl:inuava tecno[ol:icamenre :ura:;:ld:l c' ,'conl >ll1i'::ll1li:::lr,' sllbdesenvolvicla, Os dimas extrel1l(;s e as disl;lncias ellLlrll1l'S, ;dcll\ d:1 p;'e~:H:ied;de cla comunic.'lc;r'Jes, em parte explici isso, mas a OUll':1 tune cl:l explic:l<;:ao est:'\ nos serios del'eiros .,OCLlis: u :tbso!utislllo milieu' do" ,:zart'.', o monop61io ciaeclUGI{:IO peia Igrej;1 Or[ocloxa, a venal.icbcle e il11iXC'vi'ihilicl::lc/e cia burocracia, alem cia inst:itui,';\o cb servicf!o, que' tomav:1 I'"ucbl t' <:'.',1'.I[i'::1 ;1 agricultura, Apesar des5e all'aso reJalil'(l. e clos rel:roccosos, ;r Rlissici continuou a expandir-se, imponclo aos sells novos lerril:t'lrios :l meSII1:11'''1'<,,''1 militar e governo aUl'ocrjtico que usava IXlra :trr:rIlGlr :1 "hnlicncict au,'; moscovit::ts. levant:ara na Europa el11preSt:inlOS 'sul'kielll'es 1':11':1 d:II':t(l I'l',~il\1l' a 1'01'<;::\ armada necess{\ri:1:1 sua preserv,I<;::1o,:10 ll1esmo tempo em qu .r",,',i~1 i:t firmemente a toda possibi,licbcle de 'mock-mi/,;I .. :;o<:i:11 "(liitiea U',:lt!t:rl!::t1, :111 e C)s estrangeiros n~l l\.ll.ssia. pOl' exernpln. eS[~lV~t1l1 ,-;c~regad(\.~dus n;lli\'l IS p~lr~1 11npedir ::~s inflLlenc1as suhversi\:;.lS. 1\0 COl1ll':.irit 1 lhx~ out n );" dC:';pl llisn1t ,l,'~ mencionados neste' capirulu, 0 imperil) dCISL'Z:Jrt'S<:I.lIlS(,,'guiri:1 ,SOhl'C'vivL'l',' l a R(IS.';ii~1 crt)SCeri~l ~ilt' chegar ~l scr 1I111J !'olcncLa [Tlllndi;ll. :'{~-1I1 t"lh~l;lnl\.:, 1...'11\ 1500, e aincb em '[()'i0, isso dific,i1mcnle scri:t 1)I'cvi,sro POI' Inuit"" l'r:lrKl',sv:; . hol:indeses e inglese." que ulvcz .,oui)e:-:scill 1:11110 Illr" 0 gU\,,'I'IUrlIL' I'U":' I ,S< quando sobre 0 lendjrio Pres:.:er.John" I,

Par que I'oi enlre os dispersos e r<.::Lttlv:Illlente pOUO,l :tdi:lnr:,I"k)" habit:1l1tes das partes ocicient:lis cb massa terrestre eLl Eur:isi:l que ,)Curreu urn processo incessante de clesenvolvimento econLJl11ico e ino"<l(;~LOtecnolr'>gicl que fJria clessa regi:1o 0 Hcier comercial e mi!itar do mundo' E ltl11a pergunt:t que tem estimuJaclo os estucliosos e observ:.Ic1ores h:t seeulos, e t:ucio () qUl'

*01..1 Preste ]0;.10 sober:mo lend:u-io ;1 quem na Eurnp:t Estacl~' ~;:i~td~el'~~I~av:ldo no


viagens t~\bLllosas.
(N. 1ll1l11do

medieval .se :llrihuiu


I.)LI 11<1ArriGl,

\)

domin(n Lie

LPll

rnuO;~LlIJ11ano,

113

A~ia

t' jig;ldo

:1 lUJT;lLiv:I~; dl'

do T.)

pock:mos

f~lzcr, J1US paragrafos


t'xi.stente.

st'guintes,

apresentar

uma

sintese

cia

\:unhecinlt.:llto

P()r tTlais i111perteit:o,

POreD1: que esse sun1~irlOtenha

de scr, de disp()e cia vanragem im:idenral de expor as pr.incipais linhas d'l 'In.(unK'J1I"",'jo c1eslc livru, ou sei'l, 'I de que h~lVi" no c"so uma di1'la micCl, ill;plll.'ionada principalm,~nte por 'Iv,t'iwos econ,')m.icos e tecnol<'JgicOS ..~,j11.b)G,\ . ..;i..'inpre inreraginclo C()Jn t)lllr::lS varj~ivt~is conto:i escrutura soci<.ll'!_:!.-Re~)grafi::l. c: u a<::idt'J1tcoGIsiunal: de que' p:lra COtl11Xeellcicr 0 cursn da politica JJ1llJl(li,tI t~ nccc:.'is;iriu j'{ )l.'~lli7.~l <'ltenC;J( Jlll.)S ek~lllenins nl~lterj:'l.is e ~1 r;l longo pr~tZ().e nCio n,I.' imprccise,,, d:1 pcrson~t1id"dc' Ol.\ 1\:1:'usciL,I~'("OSsern:1mlis da'li'ipl;)111'lCi,\ ,,:,I;I p' )/itiL:a:,: d.e que esse p( >tier e rebtiHJ, -'() pl>tknclo scr dl:,crito e ll1cdidp pi))' J'rt:qik-nl,cs u)lllpar:I\,:Clt.'S entre 0" v"rios est,]<:lo,<,; soci<::,dades, e IJrna crraClerisLica eLl Europa que Jtrai imediatamente 0 olhaj' :10 "x:llrrin"rJl1(.l' LillI /lJ:rp,1 dos "c~'nt:ros de: poder" do lTlunc!o no seculo :X-vI e 'I SI.l:1l'r"gnlc;llI:a(::'lo pollt:ica (I'er ;Vbp:Is Ie 2), N;10 foi uma situa<;;10 acic!ent:al ou 1',;,ss;lgein, l:omo aconleceu r:1pilLtrnenre na China dcpois do col'lpso de U1l1 inlp(:rio c anLe.'" que ~l din~lstia suce:-;sc )r~l pudesse recolher novanlente as rc:de:l" d,) p' "Jcr cCi1ITali7.:Ic!o,1\ Europa foi S(~1ItIJt'(! pu!iticamenle J'ragmcn,;td'l, :ljxs;lr meslllu dos grande,; (:'sFol'<,:osllus romanos, qu,:" nao conse:guiram Lonquisr:II' Illuit:o :dem de) norte clo 11<::'110 do Danllhio; durante mil anos. e depois da qlleda cle Homa, a unidacl<::, !J{lsica do poder politico foi pequena e !<,cali;,:lda, em L()nt:raste com" COl1stclnte expans,lo cia re/igi:io e cia cultura crist::ls. CunL<::nLracoes uGlsilJl1ais da <lutoricbcle, como a de Carlos Magno no Ocident:e:, ou cia l~l:tssia de [(jevan 110 Oriente, foram apenas aciclentes It:l1lpor:iric)s, cn<::erraclos com uma mud:lll\;:1 de governante, rebeli;10 internCl
()L1 inV;:I.)C)l:'.l.i cxrcrnas.

POl' eS;;;1cliversidacll:: po/IUGI :1Europa cleve ,rgraclccer, ern grande pane "I sua geogr:.lh", N"o !J{l neb pl"",cies enonnes peLI'; quais UJ11imperio de '.::lv"k'in.Js pudcsse ill1por UIl1dornil1') r:tpidlJ; nt'lll hit :lIt'as nUVi~lis ampl:1::; e rC')"l:ei.<." ('f)lll(J ;.(,~ qUt:~ ;"l('(lnlp~lnil~lnlf) G;tnge,'), 0 Nill), 0 Tigre e Eufrate:s. () l\!narclu t~() ')':il1gt.s~, ~iljlnenund(l n1~lS.s~I.S cllnponeses trabaJhadores e de l'"cilmv'lllc' c'(,1I1l.jui"Liveh, A p~li,<';:lgell1lb l~ul'()p" e mUlto 1l1~lis frarurada. com clclci:l.'i d.<:" Olllanh'ls C W:lneles I'I, ,,'e.-;I:ISque separam centros populclcion,lis m e1i"pt'r,'ios pdo,'; vales: (' sel.l clima vari:l con,-;iclcr'lvalmel1te de norte para sui e de OC'SI.Cpar~1 leste, bso reve I-':Iri:\., cOl1seqLietlcias importantes, Para c', )I))i:<:ar,rumou dincil a illlposi,:lu de llill controk~ ul1il'icado, mesmo pOl' um sCl1l'rm gllerrci.ro podcJ'()so c c!ecidic!o, (0 minill1izou a pussibi/ic!ade de ser 0 continent'e conqlli-;wdo pOI' lima J'orp exrerna, como a:; horch, mong61icas, [m'crsameme, essJ p:lisagem variad:l esrimulou 0 crescimeJ1to e a existenci'l C<.1lltinllado puder descentrali7.adu, cU!1ueinos locais e senhorias cle fronkira, 0)111 ,:liis dos alripbnos e confeder:.l<;ao de cidades nas terr;:rs b;lL,as, f:1zenclo com que 0 111'lpa politico (b Europa, em qualquer 111OmenrO ap6s a gueda de !\orna, se parecesse a urna colella de reralbos, Os desenhos cla colcha poJeriam v:lri',lr de seculo para secuJo, mas nenhllrml cor (mica pode jamais ser llsacla par'l indiGlr um imperio llnificado,l'> o cl,ma variaclo da Europa levoLi a prodlltos tambem vari:ldo,s, adequados ,l rroc-a; com 0 tempo, desenvolvendo-sc as rela<;oes de mercados, des foram t:r:.II1sportados pelos rios ou pelos caminhos corrados n:1 floresta, entre um;:r ,ine':),de PUVl':l111ent.o e a area cont'igua, Provave!meme, ;:rcaracteristica matS

JE---------------u----------itTlpnrtante Jesse
r.:Oll1t:1"CjO

era

~l

de consistir

principalnlente

de proclutos

tl'anspurt{lveis a grand - madeira, cereais. vinho, 1,1, '1renques e outros, :I[endendo ,\ crescente popuLl~:10 cia Europa e10 seculo XV, e nao os artigos de luxo levados pelas Glravanas orientais, Mais Ul11a vez, a geografia desempenhou papel crucial, pois n Ir'II1Sporte dessas mercadorias por {lgua na I1luito mais econ()micu, e 'I Europa clisplll1h'l de Illuitos rios naveg:lveis. \) C,lIc,de estal' eereada pnr m:lres Fni mais UI11ineentivo para a vital inc!Clstria de cOl1stru~,lCl \1:lval. e em Fins e1:1Idac..le l'v!edia urn l10rescente comercio lllarilil.1'l0 pl'Ocessava-sc entre 0 [klilico, 0 Illar do Nurte, 0 j\!!editerr:'ineo e 0 mar Negro. Esse comcrcio era, previsivelmente, afetado em parle pela guerra ,,: pdos desaslres locais, como clcstruic;Jo das colheitas e pesle;. Em geraJ, por~~!11,continuou a expanclir-se, ,Iurnenwnc!o a prosperic!<lcle cia Europa e c:nriquccendo sua dieta, levando ,I cria~,lo de novos centros de riqueza, como CIScidCldes Il.an.se:.iricas ou :IS italianas. As lrocas regulares de mercaclorias a kJJlg:l'; di.sl:'incicls, par sua vez, eSlimularal11 () crescimento cbs Ietras de dimbio, de lUll sistema crediticio e bandrio de escala internacionai. A simples existencia do creditu mercantil, e em seguida das C<11:tas segura, indicavam de uma preuisihilidodebClsica cbs concli\..=oes econ6micas, ate entao s6 raramente des[-i"utacb peJos comercianles privados, se e que chegou a existir, em quctiquer lugar do mundo, C7 Alem clisso, como grande parte desse comercio era feita pebs aguas mais agitadas do mar cia Norte e Baia de Biseaia - e tambem porque a pesca de :illo-mar torl'lou-se Llma Fonte imporlanle de alimentos e de riqueza - os conslrutores de navins foram obrigados a fazer barcos resistenles (apesar de Ientos e deselegantes), capnes de lransportar grandes cargas e tel' nos ventos :.1ClIli'_'a I:orpl motri.z, Embora com 0 tempo aperfei~:oassem mais as velas e as l11a.slro:;, e kllWS de popa, e porttnto SC' t:ornassem mals manobr(lveis, os barcos hojudos e de dllas frenl'os de> mar do Nc)l-re e seus .sucessores poc!iam Il:l teT a :.IJlar0ncia dos n:wios mais leves que percolTiam 0 Liwr,il do !vledirerdneo oriental c () oceano Indico, mas - C0l110 iremos ver aeHanteviri~lnl :\ kr V~111l~lg{:'ns ('bras a I.ongo pr~lzo.l~; !\scJJIlseqClencias pojil'iC:JS t' ,;c}ci:lis c!esse creSCil11enlO clescent:ralizac!o, c t'l11,;sr,mde parle n~lo dirigido, do com0rcio, c!os mercadores e dos poJ'tos e InnC'Jclos foram d:l maior significa<;:lo. Fill primeiro lugar, n:lo havia como .'I.II:oc.::n t:olalmente a cVO]U"::IO econCmlica. Isso n:l0 quer dizer que 0 crescimcnt:o cbs forps de l1lercado n:'io perturbou muitos dos que tinham autoridacle. Os senhores feudais, desconFiados clas cidac!es como ceI1lros de dissid0neia e sant:uarios de sen'os, tentaram muitas vezes reduzir-Ihes as privUegios. COIllO em OUlras cheas, os comerciantes eram com freqllencia 'ltacac!os, suas merccldorias roubadas, SU,IS proprieclacles confiscadas. Os pronunciamentos papais sobre a usura faziam eco, sob muitos aspectos, a ,lv<:rSJO confuciana pelos inrermediarios e agiOl.as em busca de lucro. Mas 0 fmo basico era a inexisl.encia de uma autoriciade uniforme, na Europa, que plldes:;e det:er com efic:'icia eSla Oll aqueb evolll~ao do comercio; de um governo cent:ral cujas varia~6es nas prioridades pudessem provocar a subida Ol! qlleda de lima delermi.nada i.ndClsrria; de lima pilhagem sisremalica e universal dos hOtnens de negc)cios e ~Illpres::irios pelos coletores de impostos, ql,le ..tant:o ret:ardou a econol11ia da India mongo!. Lembrando um exemplo

espec1fico e 6bvio. e.r~l, nco'~l'cblYe!. nas rr~lgnlent:.ld~L,", \..~ircullsLlnci:'l:-;pol Ili,,::I.<-; i da Europa da Reforma. que IOdos 'lCeitasst'lll a divisao. t'll1 1-1<) e Iwlo I'"P:!. .. 1 do mundo de alelll-lJlar ('111esl'eras d.l Esp:.Inh:1 " de' l'nrtu.~u,i1 - ': :linLh l11("nosl'onc("bivel que UI11,1 rnihi(,'J.o do cOl11t'!'cio eXI("rior (com" :.1 p I'rc)1111.ilgllc!;1 n,1 Chin'l :'vlin,C; no ,1:.11';"10 e Tnkug:i\\II) liVt'.'St' qu:.i1quel Creil'). o rato ~ que hOlll'e n,1 [':lIrop:I, s'clllpre. l,rilKilX'S t' .'l'clhc)re, I, >'.':1;'. di~postos ~I t()lt.~rar os lnen.... ~ldorl.:'~c' :~euS llSUS. 11lt.."'Si110 qU:It1(ll,,1 '.lllln)s () .... : pilhav:im e expulsav'll1l: c: COIllO :1 .11.'1\.', i 1'[;1Illn"lra, L'\lI1wrci:Lnt<.:s jud<.u., oprinJido,,:,, tr;Jb~llh~lclores tex.rcis, tl..lnl~ngn.'i;.llTlI in;l.l1l.1s, ht l,~u!..:'nnrvspC'I":'L',\.J;I.li",lt ),'; J1llldavam-se, levando L'()nsigo os .,eus cOllhecilJlt:nlos. 1,:111 ,u;'ln <.1:1<.'n:illi:1 h F que tributasse enl excesso os vi~lj~1ntescurnerci~tis n~ri,l ue;lS I\H'IS rth.:n::lll1i:-: q se tCJnSferj,lln p~lra (JUlros lugJres. t" con1 l,,;SU. ~l.'i lI,l.'-i rencL.Ls. l.'Ol ll"j\ )1l~lrC':l S que reputliasse suas divid:is l\'l'i:.1 clificclkl:iLks imen.".ls "11\ k"::l11I':11'11(11 enlprestinl0 qu~\ndo ~l prc')XlIl1.t gucrr~l se cunngur~lsse e cle' pret:i...;~l.().'i\..."l r~l.pilLI . mente de recursos par;1 equipar oeu~ exercilu~ '" armcleL!s, 13:lnqLlein )S, n~::!;c.... ' i~lntes de arnlas e :.trtes;tos t'r~lln eS:';<:'J1Ci~li.'i. t' n~lo ;'lccss()ji(l.~. 11~1 C,'il"rtll'lJl":l tlt sociedade. A<.Y:;poucos, e de lnancira desigu:tl, ~lIn;"li.oria (Ios rt.~girnc.,; d~l urc,lE pi eswbeleceu ul.na l'('!a\..=c1\.J simbi6tici com 'I econumia de rntTcrd". d:lndoIhe uma ordcm intcma e UI11si5r<::l11<1 juridi.co n,io-arhitr'll'i" (meSIIIO P:.\C':I .' " estr'1l1geirosJ, e recolhenc!o t'IJJ imposl.os uma parcela dos ILlcn.l" lTC.';l't~rltc.'.'; do comel'cio. J\'luilo :mtes de It'r /\cl<lIn Smith criclelo as p"I:i\ll':I~ ex:iI:ls, ('s governallles de cerlas socieclacles cia Europa ocidental reL'onhecl'r:lm l:lcitamcl1tc que "par:1 levar um Estaclo an 111'lisalto gr:lu ele opuienci'l, paninclo do l11"is inferior barbarismu, pouco mais~' necessirio alcm eLl pal.. trihulOs !11'ldel':ldus e LIma toler~iveJ aelminislrac,;:]o eL! juslip .. ,,'" De lempos t'm r,:mpo.'. I.ider,:s menos sensiveis - como ;)s administradores l'SP~\lllli)i,' ell' CIstl'i:l, (>u II!J) ocasiunal rei Bourbon eb Fran~-a - 111:\U":\ll1.rt'~liillent<:', 'I g:\linhll d".s ovc,,: cle ouro: 111:1S0 del'iinic' de riqul'z,!. t' pUl'L:inl" dt' I" llk'r milit'\I. <Ii,;,;" resultante, evielenL'iavc'I-;;t~ 1':lpicbillt'nte :1 r()dn:; us que Il;il.' 1'(1,;.'('111 cq.:o,. Prov,lVelm'onle 0 (micn r:ltor (Ilit' pOtleri'l tn !evadc):1 um;! e'.'IIIr:lli'::I,':'i" eb :lllt()ricL!de seria um:1 de~elJhen:\. pur UIl1eSl.adu. [;i,) sr'lJ1tk- 11:1 1\"IJ,)I\J.~i:.1 (Lis anTl~\.'i de r()go~~1L1etodu . ..:. ~ld\'el':-;~il"iu.~ os rosse-In t'.snl~lg;t(kIS ~H I ~lkIT()J'.iLld\.).--;. No ritnlo de r~'lpi_d() :'\l...'eJer~\rnento en1 que se de~en["ulnll () (\cSt~nv()l\'l1nt.~'lltu econ6mico e tecnico clc<Europa do seculn XV, ,\ medilb qUe' :1 \")pubC-,i,') Sc' recuperava cia Peste Kegra c () Ren:JscimcnlO ir:l!i:II'JOfll.lresci,l. iss(J n:lo .'I,:'ri'l impossiveL Foi. como cljssemo~ 'Kima. reSSt' amplo pt'rioelo (It- .J,[ 'ill:1 I()IIII, que sc e.st::lbelecer:1I11 el11 outros pontoS os "imperios lb pCl[V()r:.I'.[vlnSlt)\I:\. o JapJo Tokugawa e a i.ndia Mongol .<10 excelenres (~XClllplos lie' com" grandes esraclos podiam ser criaclos por lideres que conseguissem as ,lnn:IS (Itfogo e os canhc'ies com os quais for<,:ar os rivais ~\ obedienci,\. " . E alem clo mais, como I'oi na Europ'l, em tins cia era nwdlcl':il e prlnc! pIO,'; da moclerna, que as novas tecnieas de guerra surgiram com enais frcql'i~:nl'i" nao e improvClvel que uma dessas inova,'oes puclesse permitir a c!elenllll1"d" na~,lo dominar seus riv:lis. Os indicios de maior concenrr:I,::10 de puder Iml'I,lr ja se eviclenciavam.20 Na Italia, 0 U..'iO COll1panhias de 'Irquemls, pru[\:'gJdo" de quando necessario por solclados com LHJ<;':lS, rinha posm 1'i1l1;1 d:.cc:"',,I:.Jn'1 eor:.l e seu ;J.coiTloanhamento de recrutas feud:1i" mal lrein,tdos. Mas era eVKkl1lt' lamb~'m qu~ s6 os estc1dos mais rico" como \Teneza e :\-liL\o. p,,,rk,m (USle."",.

P"""""!!Il![ ~

"".--------

US 110\,( 'S ex0rcilos comancbdo5 pelos famosos condottieri. Alem do mais. em l:el'C:l de 1')1)0os reis cle F"anea e Inglaterra [inham 0 mOnOp(l!io interno cia ;utilharia, e des.');.1 1"J1'lllae1';1111 capazes cle, se neeess[lrio, eSl1laga1'lIm stldito p,},kroso, 111 e'sIII0 que' ele St' protegesse al:r;is clas muralhas do se~1 castelo. ivlas l'I:io kv"ri:l t',S'''Il.endel1l:i". Iin:.dlllente, a ul11m<.)t1opiilio r":lIlsnacional rnaior, t'sl.e:I1lIvI1t!o-scpur l.oda a Europa' Ess:I pergullU de\'e ,,,.,.siclo fe.ira por 11l1liros ,.'m <.'<:,rt::I '5=,1).:10 del obse:rv:lrcm a vaSl.;1 u)J1u::ntr:l<;;]o de terra e exercitos sob o imp<:'raclur Clr!OS \'. llm C:\;II11Cmai.s dct:J!h:ldo cI;.1 t(~l1t:l[i\':1 e.spedfica, e du fraeasso, clo.s H:l h.'-ihl !r~os ern conseguir (1 dcnninin chi Europ~l ser~i feito no pr6xin10 Cipitliio. i\Lts;1 r:lz;}u m;lis ger:ll pda qu~iI ".,.;1ill1possl\'<?1impora unidaele pdo conl:inentc pode ,er nlt'llcion:lcl:i r:lpid;lI11entC' :.Iqui. ~"~Is uma vez, a exisre'ncia i .ele l'Ul'lcldusct't1lros de puder <::O)lll)miCi1e ,nilitar roi l'un,l:lmemal. Nenhuma ,jeLtde-esudu it;!li.'lJla podi:l lur:II' p"r:l ;ll'irtll:lr-se)<::ITI qUt: OUlras inrel'viessem par:l pre:;ervar' I t:qllilihrio: nenhulll:1 "nOVel t110narqui:.I" podia :iumentar sellS dUlJJit1i'JS scm pru\,<)c:lr os rivais el huscarem compensa<;\ie:;. Quando :1 fkl'UI'llI:1 P cst:W:l rCJlmCt1le <':11l proces:;CI. os :1I.1tagoni,5nJOS religiosos forelm SlJlllaclu, CL'riv:i1id:1Cks (radicion,lis e/0 t'quilihrio de j)oeln, tor71ando ainda m;I}S rcmotas :I.S perspeclil'as de centralizac.;lo politiea. !VLIs a vereladeira explicac;'ll) e UITIPOlICo mai:; pm'.'unda: afinal de comas, a si.mples existencia de compet:iclores e us '.l1'n;.lrgos:;entimentos entre os grupos em guerra eram t:videnles t10j:lp:10, na [ndiel e em out:n)S lugares, mas isso, em si, nJo impediu ;l unifiulc.jo final. A Europa er:1 c1ifel'ellle porque cada Wl1a cbs forps rivajs roi Celpa7. e ter acesso;'Is 110V3S d recnicas 1.nilitares, de modo que nenl1l1l11 poder isoleldo p00suiu lalluis a vantagem dectsiva. Os servi(;os dos sui~os, e outros rnt::n:en:'lrios, por cxcmpJo, est;l\.';Ull ao alcallce de quem pudesse pagar pm >:,k.,. N~o h:l\'i:1. 11mcentro lllliel) de pl'C)(I.U(;,lode ;Hens, nem de canh6es _ .'ej,.l d, ,,; Ill:lis '1IlI.ig'.)s,ck hrunzc. Oil dos Ill:lis 110VOS, mais /.)3raws, ele Ferro e i\mdid, >. J'm i11.:,:1 l' dis,'o, t,lis :UTIl;lnK't.1I"s estav:.l1.l'1enclo l'ahriGlclos proximo , s d:l,; j:l7.ieLtsde ll1in(~l'i()s 11')\'i'c:ilci. 11:1 I:llrupa ,cntral. em :\J[\Jaga, em MiLlo. c'm Lic,gt" C'i11:1is tarde na Suecia. ]):1 mesilla I'um!,t. a proli.!""r"",}('.; de estaleiro.~ ~"m puw:>. ';<.jut: i:11l1do f3:ilti,'u ;10 11IarNegro 1:' . ,t'!1UUmuil:o dincd a Ull1 pais I.sui:lcl()~t.liiol1()p()lio do podcr i11:1ririmu, u que pur,ua vcz conrrihuiu [Xlr:l que .:1= CVlt:.lssema conquista e a eliminac.JD de cemros !'ivais de rrodu~';]o de arma.' ,10 CJulTO ladl) do i11'Ir. , I)izer que r} sistema de eSl:ados cleseentraiizados cia Europa fa; 0 grande obstaculo:) cenu'aliza<;ao n;}o e, ponanr.o, uma t3uwlogia. Como havia varias C'nLidade8 politie:ls em CO peti <,::1 a moioria III 0, ria quais possu(a, all. podia COIl7!iror. us me!r >.1' militares de l)rl!sel'Ua~:i7o de S/.fa il1df!pe17dt~J7cia, nenhuma dc'I:1.s piyclc jam:1.s realiz:lr ,I.' condic.:!"es que le\'ariam ao domino do conri.neme. i ~mhOl'a essa intera<,::locompct'iti\ra c10sEs/aclos europeus parep explicar a :llISeIK1.:l de Ull..l "imperio d'l p6lvora" unihcaelo, ali, eLl n;l.o oferece. :) primeir,1. visla, a raz:lu da firme ascens:1o cia Europa i\ licJeran<;:a global. Afil~al d~ conr::I.\ n:}o l.eri'll1.l as fon;'as de que dispunham as novas mrlnarqui:1s em 1..,00 parecido insigni.ficantes, Sf': contrastaclas com os enormes exe1'citos clo sull:',o e as tropas macips do Imperio Ming? [sso ocorreu em principios do .';,cul: '. "VI e.. 'ob certos aspectos, mesnm no seculo XVll. Mas no periodo p').';!'el">I'.(, equilihrio da l'orp mililar es!'ava cOl11t.'r,;anelo pender rapidamente a

em I'avor do Oeidenle. Para explicar essa transfonna<;;,'1.O lemos, ll..laisuma Vc'7 .. de rnencionar a cleseentraliz,lc,)o do podel' na Europa. 0 que da kz. :Kim:1 de tudo, foi eri:1I' um:l I'orma pri.llli!'iva de COITid:1 :ll'm'II.T1Cnli"l'l Cl lire' :IS cidades-estados e, em :;eguida. os reinos maiores. Ate C>:TlaI'c'mo, iss,) tinh:l provavelmenle raizes soc:ioeconr'JllliL';IS. QU:IlKlo os ext'rei!'o., c'm dH)(lUt:' 1l:1. Tt:tlia deixar;lll1 de sr COl1stilUICk,S Glv:deiros fC"lIdais t' ,'ClIS '.kp,:ndcT,I'_";. ck 111as p~lssaran1 a fonnar-se de hJnl~t'iros, ~\nILll:iro:-i t' d:.t Gt\!;t!:tri~lI tk: tlulc<, I. pagos pelo,<.:; COrl1CrCl~lntes e stlpervi,'~iun;l<.l{),.., pe[o.:; Jl1Jgisrrad()s LIt' Ulll;l cicbde, foi qU;,lse .ineviljvel que (;.',o..;tes exigis:-:;enl () 1)(H11 (:'111 pn.:,~gu d~' ,''Vll dinheiro - 'I pesar de rnclas '.ISmanohras do.s condo/fieri p:lr:1 n:l" st' rUl'tllln'llt prescincliveis. i\S cLcl:tdes queri~Ill.l. ('!1.l(lutr:.ls p:lI:.ln:ls. :is arrnas e l:il.l,::IS ql1.,' prorurciona:;sem 111.11:1 vit6ri;1 1'[1ill:t, de !lwdc>:I reduzir:ls de.slx's:IS ,k gUt'IT". p Da meSl11afnrma. quando os l110narcas Fral1cesesde fin.'i dus,"."llI" ":\'Iiveralll Ul11exercilO 'n'.lcional" .sob seu contrail" c' esrip('ncli,) dlrern. Ill<l.Sl.r'I":lnl-S<.' ansiosos 1':11';1ue t~tl for,,, pruduzisse resuIt:.ldos ,k:ci:iiv()"." q D'I mesnu forma, esse sistema de I;'.re l1lercado n:)o sr' Core,'u 0,; nU111erosos condottie7'i:.t competir pehs COI1I.,."r:I';C't'.S. CnITl,)r:lI11hc"1Tl <::slimulo'1 os artesios e inventores " l11elhor,l.Iseus pmdur:os. par:1 ,:oll,';eguir 110V:lS encomendas. Quando essa espiral de :lrtlUmenlOS j:i roclia scr visu nel Ill:111Ufatura de arcos e arl11aduras, no coI11t'~o do seculo xv. 0 mCSI110pril1cipio estencleu-se ;\s experienci;ls com ;Irmas de p':llvora 110S ,1110S 50 st'glli.l.lI't's. E il1.lportante It'l.l1brar '1.Cjuique. qU'lI1do os GlIlh6es foram C'll1.pre,e::lcln,' "eLL [ pnmeira vez, er<lm pequenas as dift:renc.as no seu elesenlm t' C'l'ici0ncia cntrl' o Ocidente e a Asia. Gigamescos tubas ele "ern) que dispar:tvall1 urn:.! hoda de redra e bziall.l um en,;rl11e harulho eviclenrcmt'nuo' lmpre.,.'inna\:It.l1, t' [1'!I' vezes obtinham resultados: foi 0 l.ipo usac.!o I"elos tllrcos par;.! hnmh,lrdear :1..'; rnur,tlhas de ConsunlinCipl,1. cm lei';:.\. N:l() Uh.sr::1I1le, na r,urnp:1 parc:ce ler Sll h,n:ido 0 es(imulo p,"';1 lllclh'"';Hnenl'll.'i C,)I1st,lIltes; nus gr:.\os de p'l!.'.or:l. n:t l'unclic1o de canh,)<:'s nluite> Int'nore:; I nlas ('(JIll :t I11Csm:lpOlen"i,,) tic, Ji",.rs ,k bronz~ e esr;ll1ho. n:t !',)rma " 1.,':';1111':1 etl1u t:: do ,ni,'isil. !I:I" pl:ll:.li"'~Il'I:lS c' do re\XlrOS dn~ C:tnhC)es. Tudu i... ~IUllh:.ntt)ll, \..:f11 propor~..)c. .,t:'IH )rll1C:'" (i ,1)()lkr st) / . e a I.llobilid:lde tic< ;tnilhari;t. lbndt) an lIsu;'tri" de l.:lis :lnll;.I.S os mtius dc' dominar as mais rt"islenlc:s foru!c'z,IS - COIl.lO:t., cid:llk . ';-'_sraclo,;t:t!i:IJl'I.': i descobrjram, para seu susto, qU:ll1clo llill c:\(Tci(o l'1'a11('('.' 'quip:lclo ,', >Ill , fonnicbveis C:lnhoes (It; bronze inv~ldili a Ir:t1ia em l'l91, N;)o e ,It: sllI'prccnder. portanlo, q1.leos invcnlores e as hOll.len:; de lctras cSl.ives:;em .'it'ndo insuclu,' a criaralguma arma neulralizacl,lr:t desses clllh(leS (e aindaillenos 8urp,.,:',:lldenl.l.' que os cade.rnos ele .leon:lrdo, 10:11':1 e.)sa '::'poca, tenhat1l desenhr)s de UIl.1:t metralh'lclora, de L1mtanCJue pl'imitivo e de um clI1h;}o 'I v;lpor)." [sso n:1oequiv3le:t dizerque outr::lScivi!iz:I~()es n:10lenham apnfciVladr' seus armamelllOS, a partir de desenhos primitivos, grosseiros: "Igullus 0 fizeram, em gem] copiando modeJos europeus (11.1 onvcr:ct.'ndo visiranll::S e europeus (COlllO os jesuir::ls na China) a lhes rr:lnsillitirem Sell.' CCll1!1l'ci.l.llentO'. Mas como 0 governo Ming tinha 0 monoplilio do canJdo, e os il.llJx:tuosos lideres da Rllssia, Jap:1o e jnekl rvtongol logo" eslabeleceraill. h:lvia rlluiro rnenos ineentivos para meJhorar wis armas, um:l vez estabelecida:1 :ll.Ir:ori(I:Jd(~ dos governantes. Fechando-se ern si meS1l10S, os chinese' e ,"p<lnC'sc::, negligenciaram 0 clesenvolvimeJ1[o da produ(;:)() de armas. Apeg:lllc!<,-.'e :'is

SU:.L5fon1l:ls t:rmlicioll.ais de luta, os janizaros e10 Isla n:io se interessaram muiro peLt ;.trlilh"ria. :Ite ser (arde demais p:ml "lcam;ar os progreosos rt'aJizados peb Eur<JfXI. Frcllte a P()VOS Illcnos adi:lntados. os comandantes dos exerciws russc, c' IllC "lgol jj que :IS :Innas Europ:l, nJu tinham de que nccessi.daele dispunb:I!11 pl'emente de melhores annamentos, Assim as.'iun~iu clevem (LI Eul'hpa, ser a cia [ecnologia al.errorizal."am sellS adver:;arios.

petida

disposi~:ao

das

casas

mereanlis

de

Genol':1

<::m J'ill:ll1ci:.lr

vL!g"n:;

:Iclantie:\s que Duclessem compeJlS:'I-Lts e - mais ao norte 0 c1esenvolvimento Terra Nova, tudo isso mostra era evidente Talvez

cia perd:l do c0ll10rcio do Ill:lr I\i,~grl'> mere')dico d:l pes.::a do b:IGllh:l.u 11:1 consrante de lk:;hl-:IIar. quc n:1<.\

Ullla disposiC;lio

C< !'.,. 11CC:Ullpe I ece 1I1e)mic(J .~<::l':i1. :tlllb2m )I'll 1 r lllilil.:H.:1 :i1ill1~'nl:Jd:l lJl1U di:lIlll~ir:t ,m:lllil)l1ad:I.'i deli.'"v;1 em rd:l~jl)

nessa area especifica

em outr:JS sociedades cia epoc:1. 0 mais impol'tante arD de 'r;\l'ion;t1;7.:1c;:lO" COl1srante dos :mn:UllcnrU.'

l.cnh:1 side). pC)J'(:m. () ell) ,",1-

pOl' UJl]:1 vig()rosa ckssa e"piul

c<.>rricb arnulllel1tista. de armamell.tus politica

:\perrei~'oamento

,Ic: n:.lv;o.:;. i\. c"II)I:"d,'

:.1outr:.iS civiliz:l';CJ<::S c l'<::l1froS ell' poder. ;1 plllr:lIiela<k:

l)11:IS OUlr:l.,

conseqCtC:ncias

I1h,io Il()S n:lvios a veL! foi um:t evclhl~'~i() h:::;I:trllt: 11:1:'ur:tlI1Ulll:ll'I'()l:~1 c'lll que' ';.\guerr:l no InJr :.l'''.'jenlt.'lh;Jv~l-Se ,\ eb teJT~1. Assilll COI1\() \)S c;I."ildu . ..; Ih ..:dit'\:~li,...; 1 longo cbs mllr:tlll:L, e 11:1.,orres.:t l YilliLk l'epl.:lil' Ull1 1,'\<'1cito sitiJnte, as,5;inltarnb0111 os m~lCi~'os n;lvi,()~ de COlllerclU gCl)()V\:".'it:',-;, n:l'lCzianos e aragoneses US;lv;ln11loll1CllS, ;lnll~H.I()S lk ~lr('OS (.:colt,h.:JL!(J,-; l1(lS "1.';,tSte!os" de proa e popeL p~rr",,': del'enderelll elm; pir'II:IS 11l11,ullll:llll.l:; 110 :\11:cljterr~.J1eo. Isso podi;\ G1Ll.'<1I" severas l.")<.lixas c-JilrC ;l."'; tfipllbch\~." (,.L.l''; .L:':lkI;I,~" l:il1l1al11 arqueiros:.1o enlhor;\ nJo neceSS(J.rl<-lIlH:'nte n b:JSLlnt"e p:':'lr:.lSJIV;l.f 11111n;.I\'I() 11lc..'I"C;1111l' nun];\ calJnaria, se os at;Jcantes e~tivesscnl realrncillt.' (Iisp( lSI os. (~uand(), Pi 11\.:'111, (I.. Ill:trinheil'os pt:rceberam canh0es 0 pl'ogresso de bronze re:tlizacll
I

>!'iui. A 111irll.eir:1;.lsseglll'Ou

segund:1 0 seu dominio final dos m:ll'<:s. I\. l)rillleira C' uma hiot6ri" hasl:ante silnpl,.::; C; pixie sn cUlllad'l 1':.lpid:.IIlII:nlc.2i DL:11l1'() de (11ll Cjuariu dL: seculo da il1vas:II.l fr:lIll't::s:1 ele 1,I')i, L: .soh Ct:no.s :1.'iIJl:'l.:l.OS:1l.C,lIlesnw antes, alguns ilal i:l nil:; Ii n 11:IJI'Idc'sc"llc'I'lO IIUt: :I.'i 1'1".1 ineal'()eS de terra levalllad:\s pOl' dentru d:I.': ll1ul':t1kt.s d:.1 CilLtde. p()di:lJn reduzir elll Illuit:o os deitos do bombardeio d:1 :Irt:illt:u-i,,: pcrdiam frcnrc' qU:lse :.1" c:li,' :;ul,re de terra lima 1l10ntes de terL.' c'OJl1lXICL::tcb, as baias que Lin!lalll suhre as muralhas I,ala bem constil:uiam nao tinham proregidos, live:;sern serie taJ1lI)c"rn Ullla seu fogo). I:;so clas que ck Glnhlio I) ill1pactu (e mllis tarde deli:lSUc!or externas.

Se

no.' (::lJlh(',~,.'i c~Jll IlT!':1 -men()res. 1\1:lis [1od(:ro." bomb:ll'das a bordo.

isrl I l.'i l AI'i-

essas fonilk':lc;6es

inclinada

:1 sua

e';' que
menos fundido naJ

os nov()s pel'igosos -

ehm

muito

sofisric:ldll despt:jar sili:.lIltt:. menos

de basri,jes

dos quais das :lnte' 0

para sellS artilheiros e balestr:ls

do que as enol'mes serialll e outros

dc' l'c'ITI 1

1110SI.JlI<ciese C:.IIlhl.l<CS podillll1 insupe.r(lvt'.!

11111 bsl::kulo o ~aido

era de preyer

que tais armamelllOS

c:oloC:ltlos

;l lnf:tnL.lria
ir.:lli:.tnas,

rt:st:tbeleceu

a seguranca

de contas:'cilfilpultas

tipos de instruIl1enios

de aIT~"l)t:.'i-

ciclades-esl':ldos

ou pelo

concJui:;1::1Clor t'sl:r:mgeiro, e que tinh:tn, <I numerosa ll1:io-de-obra necess,iria p'lrCl cc-,nstnlirc gU:.lrJleceressc,s J'<'.lrti1:iC<lCI:l(:S complex.a,. Tarnbc"m proporcionou v:.tnragern i.l<)S exercitu.) que ,-.;<:. \:~n)pt::~nl1a\-~ln1elD conter os turcos, C0J.110 ;,,1S gU:.IIni,'I'Jcs niSI:'IS em Nbll:a e no nOlte cia Hungria descobriral1l logo. Acima de tuelo, impediu :I donlin'I,':lo Fjeil ele l'ehelck., e l'ivais pOl" uma poteneia ".'ll1;lg:.\(.Iora 11:1I'limpa. CI)I1]O:1 prol.on,g:.Icht guerra de siUo que aeompanhou :1 Ik"'olla da Hoi:.JncLr cklllunsl:r(.Il!. As vil()I'L!s ()bUda.'i em campo :.Ibertu, dig:Ull(LS. inimige i\kb:lI' PCll
j!

so de l11isseis ja tinhal11 sido montados em n;lvios de guerra n'l China e n() Oeidente. iVlesl110 quando 0 canbJo tornOl\-se mellos c~\plosiv() e 'pel'igos() :11)., seus arLill1eiros. ainda apresentava 'considedveis problem:.ls: L<.?ndl) t~m vista a p61vora 111elbor, 0 recuo OLl "coic'e" podia ,<.;er lTt.'nlt.:'ndo. h':li.'.(,~nch' (."("11'1 qu-: o canh:io percorresse to do 0 conves, se nau l.'Slivesse am:IIT:lclu: :.tlClll c1i,;.'''. l.ais armas aincla eram pesac!:ts hasUllle para de.'ieqt.Lilihl':Lr 1.1 b:m:(), :';1.: urn nllmew suficienre fosse colocado I1UJ1)dos hurdos (especi;tlmel1l<.? nos Cl.'Olc'!OSI. Era nisso que (1 navio de constru\':1u robust:\' c.!c'rl'es masl.rc l.'i C' IXlr:l, 111:.t1'lucr telnpO, tinha urna \';lncagenl illeren(e subre :.lSesgui:\s g:dcr~t.'"' de I'l'Jil( I ... d~l;-; ;I~U:\S internas do Mediterdneo_ B:i1tico e mal' 'k'gm. sohrc {\ dh,,1I' jl'ahl' I.' n~esl11o sohre 0 junco chines. Podia, ('Ill qu:t1qut:1' CISO, disp:ll';lr UI1.l:1dt'.'i'~ r.c:" conjunt:\ e permant'cer csla\'el. clllh',!"a 1:1 Il1be III ()CnITCS."'elll t1lS:ISLrt, ()c:l.'iionalmeme, daro.II'fas quando se cornpreenc!<.?u a me.io navio, e nJo nos castelus, proporcion:lv~1

pel;1

l'on11i<.lav-:1 inr:.lnlal'ia pela

e,span!lol:1. !'or(iriC:Ic!as para

n:lo

cram

deei.sivas pudesse

se

I d;SI.lIISCSSe llL.' I lases rllllito n:1' India. imp:lc'lO n:il1 ace)l1tcccu d'l ;'revulu\':iu

as quais

recL1ar. ou a

,\ :.lIlt(J1id:~(.Ic pre ,porcionllc!:t pJul'ali.:ill1C' pnlitil'o

pi,lvor:l

:10 soglln:ltO

de Tokug:n:va,

no Oc:idt'nle. d,1 I)(.llvnra" Oriellle

que contil1110U :1 corricJa cl1tre

:I earaClerizar-sc :.1rmamentista. mais 0 amplo21 d:.1 naval aval1l~arinor-oeste

e S\l:l IetaJ c(JnseqCII~nei:l. a 1-e1:.ltiv:t sel1lelh:lnp viagens

. 'u
COmo (luI:.tllte

que a culoc:w:"lo 1.ll'.ss:I.'i:Inll:!.' um:.l plat:11'111'lll:.1Inuitll Ill:1 i.... I'(lrel,,

nl) mar foi ainda

:.II1t,,:s.. '.:urpreencle-Ilos

segura p:lr:l 0 canh:1o, 0 podcrio pOII-'neiol des":ls ClraVl'I:IS l~ g:llc, )('.'i k'i l11icbveJ. EIll cornp:tr:l~~:10, n:lvios menorcs ,,01'I'iam lLI durl:1 r!t'sqnr:.lgl'tll menor des capacidade de le\':.l!' cllnh('les e nl:liclr ntlm'l':thilicl:.tcle disp:rrados. Some,s obrig:tdos a enl':ttiz:tr evolu<;ao do navio a vela de longo

F.urup:1. () rnunclu

i:.iLlmi.co e oE':xtrctllo
Ie'

na C<_Jllstru(::iu e poderio de Cheng oriental 0 futllro Ho e 0 r~lpido do progresso bem poderia

:tos pl'Cik!ci.'; pUI'

lin, ci:lld:.ldce M.edi:1. 1\.5gr:llllies ern ct'rca de

c;l) d:l 1rOI:t 1:I1I'l':IrJII mar :"i l.',l;1'(I lill a UT1loh.'iel.'l':.idor. 1:11110.'iL'lv:,\ I.:UIl1 :lqudas e

ivledil.el'r:lneu

tel.. su lZeri-

:lAOr) e l'ljO, que


'Lunbem

as p:tl:lI'r~ls "pod':rio IJOrCIKI~tI" 1'01''.111'":1 a!c;me(:. c1ol::\clo de canhe)I:'S, l'ui kl'll:l, 1)llr

duols p(Jtencias.

11ao Invia

muit.a diferenea, COIn a cartogra[ia;

.su.spciL:1JnOS, l.."'lltrt.'tudas :IS tn.~.'iregibes no que se relaciona :l.sl rOil' '.miCi e () uso de instrumentos como :1 bllssoJa. tc-:.As dlfcren\'as esral':un na olgallizarc7.ocolIslmue. f eS.'i(JI'Jone:;, "dadas as dist5ncias cohert:ls

0 astrobbio eo quadral1Ou, como observa 0 proos polinesios

pOl' OUI:rOS navegantes,

POl': t:xempIrJ, as viagens [dos iberos] sjo menos impressionantes do que a Glp'\lCldadt' d:1 Eumjl:; de rac;;on:t1iz:'I-I:.ls e desenvol"-er os reeurso~ :10 seu lllcilllCl ..." 1\ l'oleta sist~m~ltic:l de dados geogrClficos pdos pOrlugueses, a re-

vezes desigllal. NIlIil:os tipos hibridos for:lJl1 l'ol1strlliclos. :il~uns d(e m:.l.stn I.' m(lll.iplos, canhoes e remos. Navios lipo g:t1er,1 aincl~l er:l!1l vistos 11(1clnal d:i IVlancha no seculo "'VI. .illem c1isso. houve argUlTIenlo., considn{lveis el11 I'a\'ur da continua<;:lo dC1S galeras no Meditert<ineo e no mllr r\egro: el':l111 J1l:li:.; rapiclas em muitas oeasiCJes, mais 11111nobr,iveis eIl111gu:1.'i rech:td:l:s c. ('( )Ill is.'i(). de uso mais f:icil em l'Onjlln~ao com opera,'()t:s terrcotres ao lung, I cia I:Usr:1
- 0 que, para os turcos. "lcance e incapacidade compensava de enfrent:lr de muil:O as desv;lnl'lIgen.s mllres hr:lvius.'" de SL'U r"HIC'O

; '16

111.1111

-~~~~~--------------

Da meSilla maneira, nao devemos pensar que IIIaI os navios portugueses ('ontornaram 0 caho cia HOd E,>peran<;:a teve inicio uma era de domina\'ao ocideilial ;nColllest~lda, () que os his[()ri:.tdores chamam de "epoca de Vasco lb C~lIncl"(' "t:r~1 CnIO!1lhc,'- iolo e, os Ires ou quatl'Oseculos de hegemonia dt: vurol,,:'i~1dC:T"iS (lei 'i()O- 1'1.'; processo muito gradual. Os explor;ldores l urn fl' Irtugueses ill ,cicrialll ter cheg:.lc/o ao litor~t1indianu Il~1 dccacb de 1490, mas seus [1~lviosaincb erall1 pequcllos (com treqilencia, clt: apen:.ts 300 toneladas) e 11ei" esl:.t'iam hem :lml~\(,i<J.s em COll'I1Xlr~I\,'J,), "em dllvlda, COI11s pocleroo ,s".' n~L\ns d~1 i Companhi~1:I'lolandesa (hs Indias Orientals, que n:L\'egaram na',Iuclas jguas Uill secuJI) clep,)ls, De r~IIl), os portuguese" n,lo puderam enrrar n(' mar Venndho POI'nluiro tempo, e s', lJ fizeram de mancira preC:tria, Ilem plldt'r~lm C<lnqllistClruma bua basc n:l ClJin~\. E em fins do seculo :\.\'1, per(kr:nll ~JigUI1.'ide seLLSj1()S[OS no lesr.e ~lfri(~:.Ul(), ;lnte <t ('ontr~l-ofc'n.siv::l <.habe.D Seria 1.1111 l~lJnl)elJ) upor que ::IS ':1'1'" s potencl~ls ll:lo-eurClp0i~lS simpleslHenle ,lvs,lb~lr:11J) ('<JiIIUum ('~I:itclo de CIrl:JSao;; pril1leiro:) sin~lis du e,xpansionisl1Jo Ul:idenuL F"i pn'cisamcnte () que' aculltcu;u no Mexico, Peru e outra;; ,;()cied~lclcs 111erl"-" esenv'"lvicl<ls clo Nuvo ;\'I1Ilillo, quando os aventllrelros d cspani-1\5lsc1cscmhClrc1l';lrn,Ern OlilTOSlugClres, a hist(Jria foi cliferente, Como " g"vcmo chines tinha I!oltado ~.lSCOSIJ.S, voluntariamente, <10comercio Ill:l'riLimo, l'le 11:'1" e il1Jport~lva que csre caiose nas m:los dos bClrbaros, Ate s l1lesmo ,) sClJ)i,-oficl~llposlO de comercio que os porlugueses abriram em MaCill enl 1,)'i7, pur mais Ilicrativo que deva tel' sido para os comerciantes locJ.is de seda e os adlninist!'al!t'xes conivc'ntes, n<l" parece ter penurhado a l:ranqCtili<.iClclee Pequil11,Os j~poncses, pOl' sua vez, I'oram mullO mai" eluros, Quando d "S purtu,~l.Ie,scs IT1~lI1ll:.tram um~l rniss~io, cm 16'-10, para proteslar contra a 'c'xpuls,lo c/os c:ilral1gciro,<, qll~lse I"dos os seu,smcmbros I'oram 1110rtos; :lo n pori;; I h:lvcr f.Ju~r1querOlialiv;1 (Ie n:vick INr Lishua, Finalmente, 0 poderio t 1II,II;lim', "r"rllano ('suva r("si:itindu no il-kdilctr:lneo orieJ1lal, e () poderio ll'ITl'.'-ilI'C Ull lill~ln\) u)ntiJ)u~\\':1 ,"\:-;eJ'1.I n~t { (ollsiderjvel ~\Jnl:ac;:a::l Europ,-l cetl(r:J l. !';" s('cul" .\\-1, 11~1 verela,,k, "p'lr~1 J m'liori" dos est~I(lisl~l.:) curupeli,), 'I perd~l d~t flilngria h.'\'e nluitt! 1l1ailn ilTlp{)rt':ln('i~1 do que () eST.:.lhelecinlento dc.:' l'c.'ll''ri:l.' Jl' i Urll'[He, c ~I:1 [lleal"! ~IV[t'11.'I.I'<',1 mai,ssignilkaLiva do que os desal'i,):; ()cidcrH~1js"';t ;\dl'll, (in;t t' ~-l<.lbca. S() 0-" .t;un~:rnos ~l Jll,argen1 do Atl~lntjco i)r)c1plll, C(lIllU seus hisloriadores I.;ui:; tarde, ignnrar tal bro,"/S , N~ln O!.lSI:lllIC, l:eit~ls \Od~ls eS,'i~1 I't's,c,aJvas, {IO i1{1cllivida de que 0 O l)r'f'grc,>s(Iell) mil, il) ~rvt'l:I tie IUllgo :ti('~lnce, al'lludu, prenunciava urll ::Ivanl;0 I'llllel~lnH::lllaln:r pWii<;Jod" Europa no mundo, COI11 esses navios, as pOlenci'ls 1",II'"i,sd" Clciclente pOlllarll controbr as roLas comercbis oce:lnicas e atert'Ol'iz:.Irtudas as s, Iclec.L.Ldes vulJl<"I'Clveis o poderio marit.imo, Ate mesmo os pl'ia nwiros choques emre os porrugueses e seus inimigos l1lu~~ulmanos,no oceano indico, deixar~lIn claro isso, Retrospecri\'amente, podemos vel' que eles sem c1l[vicl" l'xager~lral.l1,1.I1~[S!eitura dos c1i(triose relali')I'ios ell' Vasco cia Garna a c' Albuquerque, descrevendo como seus navios de guerra abriram caminho a lims em meio its rrotas ele dhows (trabes e outros navios ligeiros que enconlrararn C1() brgu da COS1~1 JVlalabare do,) estreitos de Ormuz e N1alaca, de nos c!;:i ~1il11press:l'ode que um.1 for;,:a extraterrestre, sobre-humana, tinba dl:,~,cidosnhre seus infelizes advers(trios, Seguindo a nova t\tica de que "nao l.k'Y"i~11l1 :I!.lord:lr, 111~ISOlllh:lter com a ar[ilh~lria", 1).0 portugueses eram c

praticamente invenciveis no mar.~'J Em terra, as coisas eram (lif~rent<::,', como as ferozes baralh~ts (e oC:lsionais ([el'rot:ls) cle i\den, )lda, (,'0,1 (' outras, mostraram, Nao obst:tJ1re, esses invasores ocick:ntais eram t:io hrLlI;tls c' clispostoS que em meados clo s<"culo Xv] tlnh~111l cOllstruiclo Ulll" ciclei'l cle fortes elo golfo da Guine ,Ite () nul' cia Chinel do SuI. Embllra n:10cClIl,,<,'guissem nunca m;nopolizar 0 cOlllercio clrccspeciari:ls lbs rndi~ls - gr':lmi.;' 1':lIw lln qual continuou a flull' ~Itr:lves du" c':ln:li:; lr~ldicil)n'li" 'ilt' \"'1 1 1 -- 'b l'l.: porlugueses cerLamenle o\)liv("l'am [XUI',,'S UJI1s1der<lVeiSD CUll'':',I,>'i c l1luilU d c), lucraram com a vanLlgeJl1 ClUet.Inh~1t11 c:"rrllLI pell) Jl11iJt:I'IO," "" As probabiljdad~s de' Ilicros er'lll1 ~Iiilda m:liores, t' d~lro, ilO \'~lSt:lJ impt'rio territorial que os cOllquistadcncs eS[~.Ibelec('r~lmr:'lpld:It1I<"[lle n,,) hemisferio ocident:,d, Desde u:; primeims povo"dos ern I'Ji"paniola l' (:[ tl:>,t. <'" ~ expeclt<,:6es <?spanholas~IVanGlr~lmp'lr;1 0 conlin('ntt~, conquisl;III,I,)" '''''''"ic" na deu;cla de J520, e 0 Peru, na de 15:'>(), Iknlr" dl' pUIIGt; (1l,c:acLls,,'s.',' dominio t';;renc!j;I-,'iec/o rio Pr~lt~.I, suI, alt: 0 rio Cr:II1"k, n<>1'1',11'1(', 111) C;'I!e(ltS espanh()is, percorrendo 0 lirOl'<tlocidentaL I':iZi'ltl1 liga<;~locorlll >:i11:Ivi", qu\,' vinham clas Filipinas, com sedas chinesas para troclr peLt pt'~rt~1erll~ln'L Ltn p seu ""jovo Mundo", os espanb6is e!eixar;l.rnchro que' l)J'c'rer\lli~llll['i(;l 1', 'Tianc!rl \ lima :lclminislral;Jo imperial, construinclo igrejas e dedicam\o-s,; ~1 ,Pt'clI;iria <:' il minera<;ao, Explorando os recllrsos naturalS - e, m~lIsamd:I.;1 rn'.I(,-dc-obra nativa - c1esses territorios, as conquiswclores m:lI1dar:ull de 1'011;,1 a pain ,1 pa1':1 um tluxo constante de ~1~~llcaL cochonilha, peit's t: oUI'r~lstller'Gldori~ls, C, principalmente, mandaram praia cia mina de Potosi: ..que pur 11l;lislk IIIl1 seculo I'oi a maior iazicb de:;se metal. no I11UI.lc!U,udo ISSO[C\,()U a UI1l l "crescimento rel51.1.1pago comercio trans:IIHnlicD, cujo VOlur~l_e do ',II,rll1t'nr~):: oito vezes entre 1510 e 1550, e tres vezes, j]u\'~ll11cl1le,ent1",' 1"-,0 e 1.1>10 ,,' Tudo inclielva, pOl'wnrn, que e;;se irnperiali-"Illu prele'llc/i:1 sC't'Pl'[Tll~lnentt', A.o cot1tr:lric.,clas r~lpid'is ,'i,;ius de Chen Ho, 1)-" :1r.,'/'i (Ios '::Toi, 1["1,..11 '1<':, portugue.ses e espanh6is sil11h()liZ~I\'alT1l1l1l cmpenho em ml'Llll'ic1r () ,:quilil )c.i" polilico 11111ndial, Com s<,:,u ('~lJ1h:iukV~ldu pell)", n~t"II~':'" S,'U ,,,< ,IeI,llll' ,', Jill l11osquete,de:; fiZfT~1I11 c'xar:lmt'nte 0 que prc[('ncJr'lill. 1",11 1".:'11" 'SJOlTI,), ,II'''-''''' p dificil, par \'ezes, comp,'ecnder qut' um ,xlis C'Olll~1JlllllLICb !,'lpul,l',-'l0 ,~ recursos de ]'orrugaJ puc.lesse cbc:gar t~i" longl' e l'llnqulsLorr L,rnl,', ",:1,circunstancias especials cia superioricbcll' I11dllar c n~II'~iIt'ur<.'Jpel~[ tk:;CTII,I:i acinla, i~son~l.o era ill1possivel, de ITIod(l ;l!gUlll. L:tn~l VeZ rC:J.Iti'.ado I) I CI[CJ.t JS e\;identes lucros do imperio e 0 c1esejode nuis s!mpit'smenlc :\Cc!eu[am I' processo de engrandecimel1l'O, ,_", , Hii elementos n",sta hist(lria da "exp~lIl.sao ll:l hlror~1 Clue n:111 I,)ram Jevaclosem cont:a, ou foram apenas 11.lel1cion;lclos Llpidamerlle ;ltc' ",,"01"1. U aspecto pessoal nJo foi exarninado, e n~10ObSI~1nte corn<l ,:1'1'['udos 0:; grandes empreendimentos - ele iol marCHIt:e:,110, Impuls(llbdc)~lo1' honl<:n, como Henrique () Navegaclor~ na engenhoslclacle GOS arresaos dos J1,I.VIO;;, du,' ~i'rmeirose clos letrados; no espirito empreencledor dos COmerCl'lI1l<:'s, C',:l,:l.nl~1 de tudo, na coraoem dos que participarClm c!as viagens par~l ;,IJem-mar t' resistiram a tuclo ~~queos mares br'lvios, os dimas ho,>!.i:;, s p~lis~gl'ns in(,,c:r:'Ia tas e os advers,\rios I'erozes pocii:t11lcoloclr em seu Gtl11tllho, (,rac:,I.' ,l ltln~1 complexa mistura clemorivos - ganho pesso:lL gk)ria naciclI.'.I,IL zein rt'Iigi(),s,"" taivez Ul11 seillimento de :lVe11lUr;1- os hOl11ens dispul1h:ull" ,IITls<:,al' se ruLI",

UIIlIO lW vn(bcle l:izer~1Jl1 em JlluiLOS casas, Tambem n:'la nos detivemos nas <Tuekl:.1dcs tcrri\'eis que esse,'i conquistadores europeus praticaram contra as ,'iI.l'IS muiL!s I'lrirn:tS n:l Africa, e pdrqut' dispo:;['os f\sia e America, Se rais aspeclOs quase n;io sao IlICIlc:iollad"" ;!qui, ,Ilclil'iclu(J.'; <::gwpos muiUs soclt:'dades a ol.lsar tU(Ie, e ludo dOl epoGt produziral11 f~lzcr para trans['0l"l11ar 0 tripu);tc()es e exploradort's com as qU~lis reaJizar sua,s :1 competis;,io, Eumpa foram a njo US pr~lla,

pouco comas,

uma

nova

onda

de e."pans:lo eonsol

C e:.::plora<,::'lc> rt'col11c(:C1ria, idad:!.'i 11~1(),Xvlor:tssem t

/\l"iI1;11

(k

sc as n;tr;:C1es imperi,lis

suas posl<;i'Jc's,

tnundu ell! SU,) oSlra, 0 que dislin,'!uia os capit~les, <;,l.Il'<)pt'LI.'i<::r,1:1 posse de 1l'1\';nS de podcr de fogo ,ul1h"JJcs, c " Lito " risL'" c 0 cspirit" ,'\s :1('elel'''1' v:,llll;lgell'i lIm:t din;lInicI gl'lllT,tli/,:lclas

OUlras estavam clispOSl'lS :J LlZ<:'-Jo Foi essa, finalmente, ~I m~tior ra7.,:lo peb qu,d a din"lmieel cunrinuoL! ,\ operaI'. como operuLl: :IS JllltiripLts ri.v:t1idacles L!1J,'i ".'il:ldu." c'urup,_'II,S, i:'< :lgudas, se estaV:l111 estt.'ndend,() ~t~ e.Jeras l"l':lI1,'-;QccCtniL'a,,",. Pur lll~lisqUt'

tenusse.1l1.

E.spanha

1:;.'Pnrrugal

sinlplt'''llh:'I1LL'

j)j(l

p()di~IJn

c{)n.<';l:'I-V~lr

()

sell

de virem

e1c LUll ambientc politico 110 qual de elllprCt'llclilllt:'IIIO predom;ll:lv:lIn, pn)p!)rcioll'I"I~I.'i e 0

'ntonop6lio, assegur~ldo pelo [XtpC!, do 111UI.ldC! L.'"tl':'111-111:II': d m:lls c:,;pl'c'i:lllJwnl":, qll~\ndo se c0l11pree.ndeu que n~'loh~IVid lInl~1P;ls:-:~!geln t'lcll'dl..'.',ll' III n( )rnl...~.""I.C
I

pela qUI'

<cxp:tll,'::10

cia

da [urap:) inc\ico Ingles

l' dur'tdour~ls

r:, mais

llllp"n:'lnte

ajlld:ll'am (]UrlJ,

par~1 CU,li, .1;1 n:t dec,lda dt' I 'j(,t) l'l,\\'i"s Iwl:Jl1l.ks,_',;, fl':lllc'""",: e i(\~le;;es' 5<:' ~lVc.~ntura\':"l,n pt:'ln i\rl;inrico. C lllll pt.JUCO l!t.'!)ni:-i. r.1\l.'~ CII..'(\\n(.1,'~

j:i t','{[sienk,

A ('rli'~l.'ie n<t al.iuisi(~IU

de

lTll::'l:.lis pn:.'ci()so.~ t:' <.IvVl.' "i'SClII'Cc'l'l' PUIl(;,' un:':lnic:1. IClllL'nll' d:1 l~ul'()p<l,

l.. special"j~ls.

p<H" rn~tjs in1porUnte:~ lnt'll()S lll<trin.heirus ,ellS

que

t=stes f()~seln. que inuncbral11

" v:t1ur tic' mercadori:,L' c!<'voi" que

atracntes

e P~lCifieo - pl'OgressLJ :Jpress:,ld" IwlD llc',:lill;( 1do ':C>1l'I<''!TiD.1e' ICl'idu,'; to pela R".'\'ollci d'l Hol:111C!:' COIl1 1':11'1Il11l>,'i re,"l;,' ,,:rl'i'il,",'['ji;r:, ("lIn hrl.ancianl,entn de gr~lndes COLl1c'rci,lJ1leS de: Anlslen.Ll(n 1.. !..( )(H 1 , I..'l.'urn 1.\)~.lc) .. re::-, religioso expedi~'()es co n~ll'ionaliSI::l pm(llizido pt:"b !,d"!I'['n:r e ':r'1111':1,!'d":'r111:1. ele ,c;k;ri:ts 'e r;'llllCI.:!';, de cCll11erciu e,pilhagem pal'tiralll du nOI,,'e,'i!.l' d:,1 r':llmp.'l.

atraveS:<lr:ll1l forneci,\ plantas,

a fJ'Oilteira elparenos tambem como

o Zt'lo novas

() .'tccssn ~i peSCl da Tcn'a i/lC;Sgl.11:tV1clell' alimc'ntos,

N'W8 propnrc;onou
luhrifiG\c':io e novas

utl1a fonte

e () UUe:tllO i\L1;intico

para eOl1seguir Oll cle veneer

uma fati~1 du esp<.)lio, H~IVi:l:J persl't'ni\"l

(,Ic:r.>s de i):t1ci:,1 e ['uc:t, vit:.!is par~t el ill1llli/l~l\::I(), lIS()S, !\c'lIGlr, e umilho, <tnd, t:,t1JC!co,<trroz, peJes, m:tdeira ,ll.lIltelltar a I:iqueza ,t cosmopolite\ anrecip"r ecollom", viri:un

e n111itos outre)s a bat~tra iVlais em

Ulll riv,t1 t:' mdhorar os ['(;cursos dn 1,'JI'("priu p,lis, ,,' de ':Ul1verl\"r nOV:l ~11n1~s:itfe. vercladcir::1. (211t? ~1rgu1l1c'nlo:--;cOil(cirios pnderi~l111 n.-:..,i.:\l-ir~l tais .

tot<t] e 0 hem-e,':'tar pol'tllgue"as

do continente, tiveralT1,

possibiJjdades,13

!:"rde,

<: prcciso

11111neli,l!do secu]o e espanholas

XIX para

o aspecw
I'oi :1 espiral

!lJ:J,is positivo

l"'SS'1 crl'SU:'l1ll'

riv,t1ida<.lt; l"mll'I'('j:lI que surgiu par,lIel:tl1wllre

"('OII)lli,t1 n:1

cOl1lprcemit'r

'-Il1e as dcscol)ertas

ascendente

do conheclniellto

dCT;tdas, Ulll:t gr~ll1dt' e selTlpre cresceilte pmspt:ridade e" poder cbs partes ocitkntais Ill:l, "'OlllO 0 d:,l pc:sca, eITlprcg:lv:tl'll granek pC,SGI em .':'i corn,) Il<.JJni'l de III t'!'c:rdu, ;ll'r:lind"
..nt...;tLTLI~lIn \

importanci:\ par:r () aUl11ento eLl elo COl1lillenle, Corne'rcios e) graIllimero de pessoas, tanto para a () que estll11ulou irnpulso.'1 Londres, aineb Brisrol, mais a ecoAnruC:rpi:1. Li~1 pOpUI'IC;:lO indClstria mtval europeia.

ciencid e tecnol()gj~l.~i

subprod~tos
as vantagens canografia, tetescopio, de construdo

Selll dtl\'ICb; InLli(o,~ ll()~ progresso,'i dt'SS~1 t'P! 1( '~1fOr~\J11 da ~orricb ~lnTl;.unenti~ta da lut~t p~lo ctlrw~rcio de ;d0111-111:tr: e rill~lis. port'm, tlibllas qllartu ,ljUll,IT:lIll Iran.sccndcral11 de na,'egado, ingles c h"I.<sob :,1[Om:lr:1 SI.l:tS origens novos dc m:tl'illh~\ ill~I"l'i",';, ;\klh, ':"Ul" 'I' ,I ;nSlrlllnc'lltu,'i

IXlra <l SU:1 clistrihtli~'~i(l,

meillores h:trametl'o, naval

E tuc!o

issn dt'll

n m:lior

l~ m,=lhor<:,s 11K'I.", I, 's Illc'llO."~ iIlJI)I'I:''.';.',il'l'l,

p:lr,1 :I,s pI" Jxirnielacks


l~ l1luir()s

de 1)(>l'[oS como
l1lll11ero

Vi:,I,~clllm:lril.irn~1

()utrn.';i urn ~Ltn<.le

de anes;;lus: f()rnecccl()rt::~. P~ISSOUa tel' grande resultant", (1:1 SoIl e lem

11C:,s' )C;:IIlI':,;, se,c:ur:ldul',-','i, COil)') rl':,ullado,

Ullla jJ~lrle cr )nsieln:lvel

"JO\':ts colhcius t' pJ,Hl[;IS n:ln .sf) prop"rci"n~II':tlll Illt'lh"r ,t1iml'Il!'lI':i,', '," 111)' 1 tanlbt:~nl f()rarn UlTl c:;tinlulu IXlr~l~11)UljJli(:;l ' ~lci2'ncli..\ ~lgrit'(lL\. () '...( )nhl'I..'ij~l\".nll' t dol ll1etallirgia, C 11:t vercbde dl: i,xi:,t 'I inlil!.'ill'ia r:lpiclos, 0 meSUll) :.Il" 1I1llTCnclc, com i,I.' l<'cnic:ts
AS(rOnOllli~l. 111ec1i<:in:1. rj~i(.';..l e' t11s~.'nh:,tJ'ia

,1:1Eur< 'IX1 ",:idcllt,d - c: nettl al'en,!.'; UIll,t r>:,duzieb elite inl\'1',-,,';Sl' Ill,ltLTi'll pc!os I'rutus do COIll('1'C;O dt' :lIc'l1l-IlJar :\tT\:<cl.'nl.'tndo a eSl'l li.sl't <:1<:Ill<::rcadol'jels

d(, I't:rm, k'/, 1'['(""rl',S"'" de mintT:t\,:I'1 1'1"IF!Ind:!.


...1111 :1 \

0 ,:')rnerc;o

{-~\nll-l\:'~111 ht;,tlt'ricl~H:\m .')l.:'

':',\P,lrl:"'lo lerw"II'l' da IZlls,ia ,- ~IS pcks, comas, madeira, callinmo, c,,:rtiel;s que: clalj p,trtir"lll pal':t 'I Europ,\ "ciLient~tl - entao os e,'tudiosos rado elll c!L''ilT<cver eS.'i:,1t'poca C<Hl'lU () in lei" 11ll.lllCli,rI .... ', 0 que come<;ou ('('JlllU '.<tri~ls expansoes : se IlUIll e'icd'I'. tuclo irlledi!,~)cI(): portugueses,
<)

intensificar;,io do ritmo ecoll6mico e ,t m,lior \'aloriz:t('~\o d:1 (';I'r!,:i:1. U ,,'spirlle, indagador e raciona.lisra ob.'-ietTJ.va tn~ljs (' experirnent~lva nl~li;,;::..lS 11l;1<.]uinJs impressoras, c1ifuncliam conhecimento pol'tanto militar

de llm "moclerno sistenn em separado transformolle a pr~lra do Peru foram para comprar as especiarias a compra

'Item
as no,'as 'foi -

de

pr'.Jclllzirem descabert~ls, ,Iineb

Bibl!:.!.'

t'

ir:H:lclo" cumlilati\'o

i"olilicos

11, "':'1'I1:iculll, .

0 deil"
mals

c1essa explu<!(' l'ecnokJgic:J ,-

(I"
c'

uuro

d~t costa

da Guine

fOll:llecer e1a Europa,

,I slll,X'l'ioricbclc'

U,'i:ldos pl"ios

e,'panh6is

e italiallos

Are <]lcsm, , os I'"c!erosos eLLs linin.'

C)[O<]l,tnCJ.s,nu I'l'!,)~ al,l2;\lIJ1:I,';d:l"; 1l1eno.'i <.I:lel" GIS!') c1llvicla,'"

do Oriente:

as peles

e 1l1:1c!eir:ls eb nl:lssi,a aiuelaram

de

menDS seus soldados

e ll1arinheiros

de !'t'cnle, ,~entir:lIn

cail!J'JeS de Ferro eb Jngbterra; os cereais clo B{lllico passaram pOl' Amsterdam :t caillillilu clo Mediterl'ilneu, Tuclo ;sso geroLl uma lntera<;ao constame LIma cXlxln.'::I,) nideltk:; IIm:t curopei:l de comercio, mJiul', com novas descobertas g;mhos e pol'tamo adicionais numa que progressao novas oportuproporcionando l11:lior. estimulavam ascenelente

cOl1.'eqliencias disso em fins du seCLt!o ,'\'\;1. Ern outras socied:,ldl',' ativ~ls. os efeiios foram bem 1l1:lls serios, Se alguns esrados da j\si~tteri,l\\l a partida tivessem num,1 revolu~,iu porel11, COIl1t'rcial e indl1stri;t.1 hjp6tese autopropulsion'lda, cOllsillerftvel sielo deixados era claro, em p,:z,

<:,xpan,~~10 ajnd:.l

[sso n;'lo ()correu

o que

e llll1a

aberta:\

e que se tomaria e10 poder munclial os degraus

extrem,trnente qU:lndo

clil"lCil p:,lra <)utr~IS

nec('ssari,trnentc pucktln recll.lzir C<llri1nizacl"ras

suave: uma grande guerra na Europa, ou a inquieta<;~10 civil clra,tkamcnle as ar.ividacles de alem-mar. ;'vlas as potencias raramente, ou nunca, desistial11 de suas aqui,,;ic~()es, e e1entro em

sociec\ades adiantados

subir a escada ocupavam

0,':'l'St~ldo;; eu rOI""U"; m::"i,

todos

superiores,

_-1-... -------------T:d eliI'inilcLlele ,eria :lgravacb, pare.ce juslO cli7..er,porque a subiela da ,,-,c:Ilb lcria \.'xigiel() niiu :Ipt~n:ls :1 :Iquisipio clu eql.lipament:o europeu. ou 111<:.'ill10las l,:'<:flicas c:ul'C)pei:.ls:t:eria t'xigido t:ambem a copi;l, em gr;1Ilcle c <,sl:d. das clI'act:c:ristic:as gerais que dist:ingui:lrJ.l :1Ssocieelades do Ocidenle , clt: In\.l;l., as Il1.lrr:lS, Ter;:1 sigl1ifiC1d<l a existenci:1 de Ul11a economia de 111ucmll I, .'''' l1iie',n:.lSproporv')es mencit.Jl1:lelas pOl' Adam Smith. pe.lo menus IXlr:i que' os t'oillercianrc's e empres:irios n;to russem ~~l1lpre POSlOS belo, de "hsl:1Cl.lliz:lC.los I.' pilll:lelos. 'T\"ria r:!ITlb'\m signil'i":Ic!o " exi.stenci:l de uma plur:.t1iel:rde'eI<.: <.'<.:I1ITOS p()(ler. t:endo caela UI11 l.k dele.,;, se possil'("l, :1sua I)<!se cC')/1(1Il1iC:1 prc'llll'ia, de modo a n:to h:lt,,'r:1 p"ssihiliclad", cia centr;diz;ll;::io i'l1p,).'la, lit: 1.lInl'l.'gillle "i<:'sp(Jlico :10 ,::st:iloorie:nl.al- ~ 10das:lS perspectiva., d'J CSl.illll..Ji(,pnlgressist:1. il1L'SI11flI Irhllit'1lt:O e OC:ISi()l1~llmcJll.ehruwlI cia ('t )(1 IIX'I i\:Ju, POI'e,\:lcJ1s,iu,ess:1r;JiI~; e rigi.dez eCO!1l.)ll1iCic,politic:1 signilkari:l d 11111:11':.111':1 sc'l1le1kmte de ortndxia eullur~t1 e ic!eoI6gicl, is[o e, uma liherdacle "Ie l;wcsrig"L di,cf)I'dar, e;;perill1l:11l.ar, uma fe n;ls pos.sibilidacks de aperfei~'.l:lmc'llto, a jJri::,),:uIXI~;:ioco III u pr:'Irico e n:'!o com (l ahslrato, Ul11 [acional(smo '11.Ie d(:S~ln:IV;1 s c,'Jdig')s Il1dndarins, 0 dogma religioso e 0 fuldure traeliciol1al.," o i\a m:.liu";a dus CISUS, 0 que estava "'111 jogo l1~tOeram tanto os elemenros pfJsitivos, ll1as :ll1leS a redu<,::'!odo nl'1I11erode o/Jstd<.'u!os que impediam 0 cj'(:scimcnl.o ccol'llimico e:1 cliversidade politic,.l. t\ maior vantagem eLl Europa er" reI' menO.S(/''''':,Intagcns do que a out:rdS civj).iz:l<;,oes, Elllhura sejd impussivel prov"r isso, suspeit:amos que esses varios aspectos W,r:li, rd:lcinnam-se nIUI.U:II11enl.e, numa logic:l interna, pOl' assim eli,er, e que wdl) era lleceSS{lrio, Foi uma combina<,::to do !aissez~lai,.e econ(llnico, ell) plur~t1ismo politico e ll1i1itar, e eI~ liberelaele intelecl.ualpOl' mais ruclilllcnl':lr que fosse cacta (1m desses Fatores, se comparaclos a iclacks pn.';t:er.i()r<'s--- que inl'cr:lgil""1i !':lra pl'odu7.ir 0 "milagre eUrt'peu". Como 0 mil;lgrc I'oi hi.'[t)riclinenle Llnico, parecr:~piausiveJ sUj)or que S(, uma repliC:l '.k: SU:ISp:1rLes':O:JlP',lIK'IltC'.';pockria [l'r prolill7.iclo urn I'esultaelo scmelh'll1te \"11.1 (lu!ro 11I.gar(,"no a rni:,t:ura elm ingredientes criticos ;1~1() existia na Chin;1 ~Iing, ~'..1.1 11u~imperios mu,'ulm'lIlos du Orienle Media e Asia, ou em qualquer tlU\ra d:l., s(X'i\\I;ldl'S ex:.lrninacbs anleriarmenLe, esL~lsparecem irnobilizar-se l'n(jU:lnIU :1EUl'flp:1 'IV'ln,'av:.1 p:1ra U ('("Ul.ro dl' cen{Il'io l11undial.

A T'entativa cte DOil11rd dosh1abs tflllrgcs;>


'TI

JL

c.: 'ij ()

_1 /;1- Jl O)~)

-J /::,. ;;,=' ()

No seculo XVI. PO('[IlJ1tO, IS lut:IS lit'. tloder demro d:.l Europ:.1 \.',';!:lI':l.lll : tambem conl'rihuindo p:U:l SU:lascells:io econ6mica c mi!it:lr. :Icim:l de outras regicJes do mundo, 0 que n:io se tinha lkcidido :lincb, ['ur(:m. era :;" :d.~,um du.s estaclos el.lropeu, ri\'~li,; p(lLkria 'ICUlllul~lr rC'cllr.",.s sllli,.'i,,:nil:'s 1)'11':.1 ultrapassar os c1emais e c1omin{I-!o,,;. r)ur:'lI1t<.7Cere:! de un1 ":",,'111,) I11ci(). " depois de l.~I.iO,um:1 comhin:tc;:;o de reinos, ducldos t' pI'<'Vi'1l'i'IS I'SI':ill!:I\I( I.": pOl' 1'0do 0 contilk'nle, go\.'t'I'n'ldos pIX 111(.'111.10,-<.>;; c.'p:lnh(,i.': l' :.1I.'i .1'1:.1 el:l 1 1 ,.'".' famili,l I!:lbsburgo, '1l11l~:I,,)1.I lurn:lr-se :I il1l'1u011<'i:1 pulilic':1 l' rl'ij!~i,).s:1 predom(nante n;1 'Eur<,>p:l,A histuri:1 d~'ss:! p,."lung:l,j:1 lut:1 ,. d:l <.!<.'rrnl;ll'i,'I,d cbs :lll1bic;oes clo., l-Llbsburgos \)01' um:1 u,:dizC\n ck U1.IIIHi <";(Cid, ,; CI.IIUI'Cll.'; , cons[il.\li :l e~sencia desl.e Clpitul0. l~IllU)t), qU:I.nclo 'I E.';p'111h:1 !'ill,lint'.'I)l\: reconheceu :I derror'l no Tr'lt;lclo llus [,ireneus, ;1 pI1lm!iil",!" pl'diri,'" d:.1 Europa - COIll cinco Oll scis grande.'; es!:.telos. e \,jrius Ull!I'().', me'IIOlt.'S- <::1';1 um fato inclisculive1. Qual cksses estados princip'l is i.ri~lhentJici:tr-se mais COIll noyas 111odificas;6es politicas clentro do si:->Lcrn~lde gr:.tndes porl"l1ci:.t:-i l: rn:Heria que pode ficar paLL a capitulo seguin[e; 0 qUt' pclo rncnus er<l claro. Clll meados do seculo X\>1I, er;l que nenllull1 blocCl dln:isrico-l11iI.it:lr iSt)!:ldo seri:1Clp:.I!. de tornar-se senhor c1:1 Europ:\. como IXl r('ceu pr()\'{tvel em <Idas oeasi<,)es,n:ls decadas anteriores, As campanhas inrerligaclas visanelo au predomino Il.a Lun)!)',\. que' caracterizam esre secuJo e meio, diferem t:.tIll.O no grau como nn gl'I'lC'r<', pO['[:lnto, cbs guerr;1s do periodo anterior :.t 1'iOO. As I.\lt:asque pe''l:urh:\ram ;I paz da Europa nos cem anos anteriol:es fur'lm loco!izodos; 0'; c!lOlll.ICS ,'Ill ('t' as varios estados it.dianos, :1 rivalidade emre a~ COW;IS inglesa c fr'lnces:l, e

;IS ~U(,JT~'S dns c~l\-~tleir()s {euton1l'CJs contra os IHuanos e poloneses foran1 c''x':111pl('' I.ipit:t IS.' COlli () dc;;enrular do secl.llu xvl. porem. as tracliciOIl'lis luus rcgion:tis 11" Furop:i !"ralll a,',,':u11Ib(l:1s, 01.1edlpsacbs. pt'lo que pareeeu :1' ).S ,"lIlll:111l" c( lllltnt:'nrc. )1:illl:lJS ser UIll:l dispUI::i lTluitlJ mais amplel IX,I() dOlllinio clo

toclos esses acorclos lJ1atrilllOni:ii~ fai C'ldos, 0 filho ll1"is velhn dc' Filjp<:' C' Joana, Na:idclo em 1500, de ~c' tarnau cluqut: cia Horg'l\llla :ins l'i :In'),',. c 'Carlos I de Espanha um ano dCIJois; cm scgu itl:: ,:'m 1519 _ .. sl.lcc(le:u "('1.1 ,lv6 parerno [Vlaxin1i!iJ nc\ <.'01110 S:ll.T{) rnlp(-.~I";.tcl()r !\l,)nun() C' \.."01'11\ 'l ,'o.~UVl:'I'I'l;lJ.'H\' clas terrl\S ]lert'c/i[jriJls porW mo, cle rt'uniu ever ('vlapa 3). Arenas o rei Luis c!:l HUllgrla. Celdos reivindic,tr dos TfabshlirgOs alguns 1M .'\us!'ri,\. Comu ;1l1111'l';ld"r C:lrl( I,'; V. ws dc I ~,",",. I;'11 .':cm c!eix:.lr l'illl,),: pcTrtlilind,; " toclos Os qU:IITC; Il',,"adl)s :Inos c""puis, tanto na hal:dha ;IIl' su:!.S :11 "li":ILe em 1'i2(), morria Conlr:l

!Cm!.)()l'a 11C1lI\TSSe .'ienl[)l'e r:\%6,'s v:;peciika;; pel:ls quais urn estllc!o ,'ra ~ill';li(I() !Xlr~l l','-iSl.' (.:un{t':<iu rn;,tis ;111l1.11(\ dll:.l.~iCll.l.,)~I.S nuis gt\r~ljs foram :.\s l")rillC'i!);.\i" n:"-,,p()[l.<-;jVt'is p~e!J ('I':ln,,~ronll~l~:~l() L.l!1iO ~'I;\ inrcnsidac!e c()n~,u Df) ;'inlhil() pS:'( Jgr:ifiu) eLl guerra l..:.'lIl'{)pci:1. A prilllcir;l loi n ~llh,en[o d~1.Relorrna -prnvC)(':i<.J:1 pcb l'el'ol[,\ pesso:J1 de i\l:lltinh() LUler<
1

:IS coro:lS

de ~,I()h,'s

0"

lurn,s.

A SLJllpleS heterogent'icbdt:, l:' tnais ad i~\nle, poderi:"l ::;ugc~rir que 0 i l11 pt~ri I) 1'-1bsl ~l
equivalente <,kc:1da de aclministra~'lo l'eal dC1S imperios 1520, ClrlOS e :I s0/)erani,1 lInd'nrmcs, 1)I:incipesccl entreg,\va :Il) sell

Li:l Ilungri,t como dispcf,<,;<.lf) Ck~S:lS

cb "o<'llli,1.
r(,tT~t.o..;,

que

C':\~llll.ilI~II,\:n)ry.;

)t.ll'g() i~ll1-::lis pl

"Jclt:'ri~lsc I"llJ) 1 h'l'Il:lml, aU.'ilri;lc:b, \. " '.'

1.:,'nIT;.diz:lcI<'1:;, ,1:[ i\::i;1. :\!l',<;[Ji'.) Ill! innJu n1:1is no,o, das feIT:IS hc:rvdit:irJI\.s

comr:l

'IS inclulgenl'ias

,,'Iplli,,:, ':111 1~17 -- que ;lGCSCeIllOU 1'''picJ:Ill1enle UilW \'iolenta e !lOl'a dil11cns:'Jo ~lS [l'aclidon'li" l'iv:J1icl:ldes din:i~lic'l:i clo coni ine l1I.e, P,?r 1l10livos ';ucio,:ccm()(llico.c, especff'icos,
0

lambem cbs novas aquisi<;(Jes cb Hungri:l e Uuellli:l -" rt'Cunllc'CimC:l\lo, I )VIII ;!nl<~S cia al)(licl<;,io do pr6prin Carlos, ek que os legac10s <"span III II \~;.1 ustl'i:.lU' n80 podiarrl ser governaclos efet:.ivament<: pcb meSlll:l pessu:1. j\!:IU OI)Sl:lrll'C', na() foi ,Issim que outros de poclerio H'lbsburgo, consolicbr na clirec;ao cereal' sua autoriebcle cia riG! I'rances n,l Eump:l, clos que 11:1 muito Ixincipes e eswc!os viralll eSS:1poc!erns:l :1,~loml~r:ll:::I" 1',11'<1 os reis V,lIois ,I:I Fr:II1<;:1. que Ilc:lIxrV:llll ck internamenrt' italian,l, t' c::stav,lm ansi!)sos por c'\panc1irV p:ll'<:litnl ohjC:livo '." (.~kilore':; clcixar
II' :-:lI;l

ac.1 1'<:,)\1 da Hcform.:IIJroleslanre 0

e a rea~ao,

11'1Cnnl.r;.I-ndonn:1 ell/diGI COlllTa :1 Ilercsia Llmhem tiveram a lendenci~1 c.it:' dividir :IS lllct:ldcs mericliul'l:d ,,~S',l:entl:iomd da Europa, e as nascentes c'lasses medi:.!", muil,ls .sido "CI'ist:lnd:ld;" I'cligius:t. cAcesso,'; ac'eiraGlo, de base urlxma,
S(~

cbs ordens

Feuclais, cmbora nlllnero continenle os homens

houvesse, basica solxe chegal'

<,':Xl'(x()CS a esses :Jlinhall1cnws tinha a LlilU IUl.ilidade fratur;lclo, lutcl cle.sl:culn aIT;l.'iucI:l.c; e

ger,ib,'

Mas a quest;10 no

e clam, e qut' a
[illh~lm doulrina dos '1 umll cb

. ;c'

peninsula

:IS p')SSeSSoes

cle Carlos

e ,lgor:1 grande

de pcssoas

0 Esrado

e n:'Jo seria l'xagel'O dm'lllte l~lt:lvam Da mesm:1 contra:.t cia pr6ixia

c! izel' que 0 princip:l] os principe',.; nIl')

IralisJ/;/Ciollli! religiosas,

,c;()em me:ldos

X,;1 r, cluando
religil)s;1

clos franeeses, a lnflu0ncil\ gcrm{lI1icos, tivesse

os dols ,,;eeulo,s sc:gllilltes, forma, j)L\,;sihiliddCk Akl11anlu,

,'wri:1 0 de wll1pc:r de' qlle: 0 iI111'<:1',ld,)C pocli:lU1


par~l

.se CJln,'lrIIlTI

,1:\

Habsburgos,

tlas guerr,l.s para 0 plldr:'lo

,c;eri:.l possivel cia Europa,

<.'mbor'l

rcluuntc,

~b divis:io

uma autorici:Jcle

re;d dentro

i\ .sc,l(lll~d'i rllzJo

mui[o

1l1~lisgeneraljzado

e interJig;rc!o

de

abrm:lrse

:to ver que a pusiC;JO de C:\dos viam

'V eSUV:l forLJl,"cld'l

por t:lI1t() . ; in1rH

guerr:1 <.kpois de 1'iOt) f"i a cri::lcl0 de UIl1:l cOlllbi.na~'Jo dinasticl, a clos 1.1'I/)shurgus, 1':lra I'onnar I.Im,1 I'cdc de Icrrill:Jl'i(,s que sc cstcncliam de Gibraltar :r. HUIH"ri':I, (, d;l. Sicil;:I:1 vi.r::t :1;11:(',,,11:.1Europ;l,
(.)riutlCfns ul'iginalnlt_'IlLt'
f"i.~zel"-sc'

terri.l6rios aclicionais.
vontade. Habshurgo,

que podi:tnl ;Jgor:t (br-Ihc

os recursos

~,Iui[()s I)'IIXIS, umhem,

C(1ll1 clc,"goS(o

esse :lc'llllllJ!"
):i, ",':

de pockr
11.11 n:ln(I'.

Amslc'rd:lm. (k.sdc

supcr:lI1.do

em 1:ll1l:ll1ho ruc!o 0 que j([ St' IVI:Ignu,

:.1 l~P(.'C:'l

de

(:1l'los

'00

mCS1110 '1ue fos,se neces,s<irio

pal'a COlllh~1 I:cr l1S Illr",

,Inas

"In!'es.

eb

AlJ,'~~Il"i;1. I)S

g()Vl.'rni.llltes
~'i.ICrO

Cd~lscg\.lidl) 1il'I.II,)

elegt'j" n..:'gLlJar1l1Cnle('0J110 do poder allsi!)s"s elll

Hab:.-d.Jurgos tinhanl lJnper~tc1or RO\TlanO\lIn papel maior 110S de

e Ol.ltros inin1igo . .;,


Dadas as J'iv;tlicbcle, portanto, era poueo provjvel endemic\s clo ,sistema de: .'sllldos ellropeus, que os !-fllhshurgos nJo fossem COil I<:,sl::t<:los,(')

;:IU<c'

perder'l

mui[\)

real d,:sc!e a ,tiu

IcI:rdt' 1\![eclia, mas era llind:l

pr{)(:lIl';lclo

1"01' principes

deselTlpenh,lr 1180 liveram

que transFormoli esse potencial dc' eOllflito numa clur,l e pruiongacb l'<,"'llichldc' foi a sua conjull~';10 COI11as c1ispuras religio;;:\s prc>\'ocaclas peJa l\efornu. p, )i . ; a verclacle e que os mais des!'aeados 0 pr6prio e os reis espanh6is virtuall11ente existenres as principes vito ria impossive] e poclemsos C;uJos monarcas I-bbsblirgOS dc'ssc' II seculo e meio imper:\dor Filipe V e seu sueessor, e filipe polilico Fernando

:.L'iSLlnto~genll~inicos, Mais prllticamenle, :IUllltClll'lr 1ll8nolJr:ls, enlre :1 Hobnd:I, " primeirl} seus

e. nos ;JSSUl1toseurope!ls ns HalJshlJl'gos pdo [d:1 Ausll'ia m;lJ]ohr:1, du SaGo

en1 geral. iguals Del capacidac!e Numa lleran,:as. da Borgonha c1essas Romal1o elas, de

l'erri[6rius

CJIS:1l11el1tO e pelas (1493-1519, lJercclit{lrias resultanre territorios Imperio

0619-1637), tornou-se religiosas 'Cbino sido esmagar uma Habsburgo

II (1556-1598) 0 poder

IV ([(121!()(,'iI, Em eonseqCtellt'i:.I. das tencl2nci:ls lwsse I",,'riud,.,.

MaximilianCJ

e Sacro Imperaclor c1c:: m aeordo u da I-Iungria Romano

for;rm t;r111bel11os mais 111ilitantes n;r defcs,t separar que assob nas rlvalidades protestames

e10caroliosli1o.

1508-.1 ').19), reunil1 l'm 1-07, Outra


l)~

as riGls lerr"s im[Jonanles

e, com

matrimonial

Iam 0 cominel1le na deGlda

151~, iria 'ICI't'sccntar Il;il}

e Boemia;

embora cle muitas

qualquer

contemporiineo n:'Jo s6 cb

podia reJigiao

perceher, cat6liea,

se Carlos V tivesse consegul<:I" de I ;-fO, i';so,len:t cia inllm'lIcl;1 ir ;xlr'l ;l'::llllll' 111,15taml)em

I'osse Ixlrte

e gazasse

cb Alemanha dizer

lilJ<:r<hdes, i,sso dcu aus I-bbsbul'W1S Europa Le"l1tr:\!. i\ mats eXlensa, porem,

urn grande bluen cle tenas atrav0s da clas Iiga~'()es clim'lstieas prol1lovidas por

e 0 meSl110 se pock

do,'i csl'or<;o.') (Ie Filipc

rVL1AimiJianu I'oi 0 CJlsamenlO de seu filbo Fi1ipe com]oana, filha de Fernando ~, I'sahcl (Ice Espanha, nlJa l1niJo tinha, :rnteriormente, reuniclo as possessc)es

com a inquielas;ao religiosa tal11bern do envjo cia Armacb suma, as rivalidades nacion;ris

na Holanc!a, depois de 1566. E podel'Ja ,:jl:<,'r~.'lc' espanhola para invaclir a r ngl'llerr'l em I,f,t;, t,{1I e clin{lsticas se linllam ag,xa c'(l\uhin:ldo ,'1'"1

de l :;lslel,1 e Ar'lg:.io

[CJue inclula

Napoles

c Sicilia),

0 "Iegal{irio

residual"';

de

o zelo religloso para fner os homellS lutarem quando antes I)()deri;lm incl i.n;lr~, z:()-nces.s6es. Mesmo assim, p;1recer um pOlleo l'or<;:;lclousaro rituh de "T'ellLHil':1 de d0l11111io clos p~ua dest::reVt'r (olin 0 pcrind() (!<.:::",It,' ;\ ~1,c.;CCll.'-i;-\() de Carlos Ii eOl11o Saeru Imperacl(x J~omano em I'iI\), ;1[(:'(' lTcol1he"IJ1lc'J1lo espanho( cia derrot;] 110Tr;ludll d<.1sPil'ellellS, em ]()')q, Evicll'lllelllenl'C', ,'i':'II'; ininligos <1creditaVJ.1l1 fllTIlt:lllentt' que ().-.;1l1Cl!1,! reas H;lh,';h1Jrl~OS l.k~::-;t~j;.l \'~tlY)() dOlniniu absoluco. 1\.SSiI11,. ('scritor eli:~~il)t~l;Hl0 0 Fr~lnl:i,':; B~IC{)n r'){~Hk.eln I':;~-,h. descrever em con'?s vivas ;1 ';\l1lbiCC1{ ,~:OPI~t:SS:tocia Esp;\n!l;I" l
se"a A Fran~_':l csta tIe Glht:~;-t rur:! haixu .. j\}ltUg~lJ. usurp;l(i, ' .. 0.., i);li~\.:'.':;l.-i:-Li~,:,dev:lstados peLt guerra .. 0 IllC:~l1li) st' l',-'nu ~lg()r:l t....:ClfTi ;\r~lg~l(). pnhrc,,> indios perdcm ~l cClndil",'jo de !JrHllt'l1,S jjvn:::~~; ::;;'10lr~lzidos ccm11,1 l'SU';J\'(,lS. t'
i

:\pt.'S~lr d~l n:,t"hricL ocasioil~11de ~llgLlns illjriisl.rus LI41hshul)~()::-: :-.;nbl"i.:: unl;l 111undial.",' n~lo hOllVt' LlIYl plano cun:;cicnre P~lI;'ldU1Uln;11" :1 ropa, ;1 nwneiu de [\J;tpoldo OU Hider, AI,liUl1Sdos C' su(es';r~J<:,' din;isticas dos H;lbshurgus !cHam l'ol-ruil()S, no 0pol'tunjst:ls, 'c 11'11' prova de Ul11esquema de engr'andecilnenio lerrilura]" longo prazo, Fnl certu' CISOS - POI' exemplo, JS freql'lel1l:es inV:1SC)eSI'r;lI1ces;l.o;do norte c!:l ILili;1 ~~~,os govemanres I~1:lbsburgos foram mais or<:1Vocac!os do que pruvuc1dorcs, [\10 iVfediterr,ll1eo, depois eb d(~c\d;,l de ] ;105 forps esp8nhubs e ;1:;inJpc,'rj;lis foram repeticbmente poSt:1S na defensiva peLts opera~:()es dc' UllI Is 1:1 renascic\o, NOlOobstante, perdura 0 f:uo de que se o,s wwern:ulk,.; Ibbsburgus tjvessem reaJizado todos os seus obietivos lirnitados, region:lls - arl' Ines;,10 os seus objetivos dejcllsil'os0 domll11o cia Europd tcria sid,) iX;llic1melll'e deles, 0 Imperio Otomano ierj;1 sido expllLso ;10 IOllgo (i:! co,st:l c\;I,,\fri'::l do Norte e cbs ;igU;1S do Medilt,IT;int'o orienl:;tI, 1\ !leTesl'l lel'i;1 sido SUfOC;ld;l, clentro eLl Ate~nanha, A RevoJt.a cia f--folantLI rt'ria sick) L'sln;u . ;ac1:,'1 r:;cgil11t,:> ami:;!Osos terimn sicJo mantidos na Fr;lJ1\::l " 1I1gl:ilerr~1. S,,', ;I' r.'CI11c11;];i\~i;1. Po!6nja~ !vlosc6"vja (0:' ~1S rE:rr~ls:..l n(\:l sol) cOlll:rnlt.> Ofurnall() i 11:1t'l-'::U ri;lln ,c;uicil:lS ao poder e influencia clos r-Tabshufgos - t.' ~,lOl"riunfo ecun()nlicTl eLl CnntrJ" Refonna. Elnbora nleS1110 ;:lSStlll a EUrOjXi aincLl nju sc ~lplOxil,TLLc.;se l11 uniclacle cJesfrutada pela Chin;) ;V[ing, os pl'in,ell)ic,s politicos c: rellgi,,"o;-; defef1clidos pel os centros ell' j\J:tclri c Vie"l];\ leri;H1! enfraqueciclo mUlto 0 pJur;dismo, que vinha scnclo pOl' t:,1nto tempo ;1 cataeteristica mais importante do continente, A cronologia eJesse seculo e meio de guel'r:rs pode ser rc,;urnic!;1 rapidamente numa obra de an~tlise como esta, 0 que provavelmenl.e urlxeenclt o leitor moderno, muito l11ais do que os nomes e l~esuJtados clas v~lrillS (P,ivia, Ll'ltzen ete) e a extensao desses conflitos, A Jllta COnll';) os luro';-; prosseguia decada apiSs decaci,l; ,.1[enl.a!iv;r t'spanboLt de eSDugar ',t lkvl)[tl.1 da Bolanda durOll da decacla de ] 560 are HAS, com apenas I.Im bn."l't' inrervalo, sendo mencionacla em alguns livros como a Guerra dos 80 AnD,,: :10 mesmo tempo, 0 grande cont1ito m~tllidimension;\l [ravJelo peJos f-l:ibsl'urgus da Austria e da Espanha contra succssivas CO:llizc'1es (Ie esl.:ldu" lnimigus 1618 me a Paz de Vestfaiia de 1648, I'oi scmpre conl1ccielo COm'):1 c; l.lt'lLl dus "nlonarqula

",fl

Anus. "so deu. evidenlel11t'nte.


SUPf..")rt:'1f

uma grande

enf:1se

capacidade relativa

~1{~lSurerentcs est~~dosde ~

os tln{Ls da gl.lerra~ anos :.1p6s ano, c1ecacla

ap6s dCC:lc!a. I:: a signifiC:l\,:,io cbs J~ases maIeri.ais e financciras cla guerra [('rnou-sC' mais critica por ler ocorrido nesse perfudo uma "revolu\:ao militar" que rranSklrlll' IU ;1 n,l!llreza cia Iur,\. rOrIl,mclo-a muito mais car;1 doque'are I.'nei<). As r'I7."'C'Sdessa 11l(}(,lific;I,:iioe etSSUetSprincipais caractcristiG1S SCr30 c\amin:.Id:ls mais etclianlc'. i\nlCS llleSITlO. pOrelll. de deUnearmos rapic!amenre os 'iconlt:cilllentos, chum sahel' que os chuques militares d,1. clig:lmos, decacb! tit: I ~20 parec\.'lll tel' um:.I e,scab muiro reduzida, em lerrnos de homells e dltll1c'iro, St' t'I1I111)'Hcll.lo.s'<!Ill os (.1;\lkc.ld'i de ],1.l3lJ. ( !\ primeira serie ell' gr'lncles glluTas ocorreu na It:1Iia, cuj'ls ricas e vu Incr:in:i.s t'id'ldcs-c,:;ud< l,Svinh;.lll1 lel1rando os rnoil:lrcas franceses a invCicli1;ls dc,,;t!c i'l') 1- I' que. como er,l I'Cicil1')1'(:'1'<,,1', l"-O\'oUJlI \,.'Iriets co;dizoes (Ie P()I(~IlCj;.l~ riv~ljs (Esp:'lnha, US I-jah.~;hLlrgo.'i :'lusl.ri~ICOs. ate Illes,mo a Ing!;.lterra) para rOI"",r us lr:.IIKcses a se ret:irarem'-' Em 1')19, E,span]u 10Fr;ln,'et aind:l IIrjg;I\'~ln1s()bl:~'~l.'ipretclls()c.':; eLl Ct!rinl:l ~l[Vlii,~'IO, quandu chegou a ,1l.o["icia cla e1ciclo de C;II'iO" V lxu'a S'IC'!'()ll1'lpe.rador Romano, e de tel' ",Ieherdado os Icr1'it(,rio, esp,mbr',is 10 :Ius[riac().'; (I;] famili;l J-Jabshurgo. EsSel ,lculllula<;:1o clIO liruln.-; pelo seu <Irqui.riv:illevou 0 :lmbicioso rei dOlFran<;a, Francisco I (1')15I')171. a insti.c:ar tud:l um'.1 serie de contram:1I1obras, n:10 apen:i's n:t pr6pria IICrlia, lJlas lambem :10 ICJn~()cbs front:eiras da Borgo:.>nha, no suJ da Holanda I:' 11'1I:sp:.II1I1:.1. atelque ell' Francisco] U :l IICilia terminou com sua derrota 10 :lprisionallll:I'llC) n;l balalha dc ['(Ivia U525J, mas dentm clIOmais qualro ano.s I) l11,lI1arClf1"1 nce,s eSlava nnvarncnte invaclindo a I:tCi lia;'t freme de seu exerciro ,- t' foj Dutra vez conti do pebs fOI,,:as h:lhsburgui:ln:ls. EmbOl':l Francisco volt;lssc a ,-enunci"r ,Is suas pl'etellSI~)eS sobre a Il:ilia com 0 Tratado cle Cambrai de 1'i2'), ele l.',Sleve em guerra corn Clrlos V. pOl' essas possess6es, Ilas dee-auas ,Ie I ~:"'I':.' I ~ iO. Temlo (:111 ";,;1;1Il t!CS'o'luiljllriu tic 1'01\"1.'; lllrl.' ;1 Fr;lil';" e os tt'ITit6rios e J Llh.<.;hllr,~~r," 1 n~l t:P()C;1. pr(.J'''~lv<:,I,1l1CnlC n,;lu IT;.t rnuitu dinei] ~\ Carln:.; V ,.-"nrim:'lr hlo,-!"<:?:I.ndo as tCl1t:I[j,:.!S r",tn<C'S:I.': t:xp;ll1s;1(). A "'ref:! tornOl!-se. .I" ,"H.H(~r~1-. 'llui,-, ~i .l U;I p( )["qu(', ({)i110 Sac!"q 1111 n pt:rado!" H.IJ111~1 nCJ, de tin ha hercLldo Inuit; lS (.lu['r( ),'.;ininlig( l,'-;, Dcnl.n.~' CS,''';l:,~;, ll1l1 elf JSnl~li.'-i ['rlnnicbvcis er;.1111 os turcos, d~lt' n:lo S(I se linha'l1l C'xp:1I1c1ido peLt I'l:tnicie !l1.lligara na deClda clIO1520 (e .sili:lval11Vicnll eI111'52<)), (OIllO ral11l)enl cOllslitulc1nl Lima allle;l\:a naval ,'tIUlia (::.<:111Ul1jLllllo cum us cors:'trios del Bar!J{u'i:l, eLl AfricCi do Norte, al11e~\(;a\':\Ill c :Iinda U liloral cia pn.'Jpria Espanh;I.' 0 que l;\rnb'~11l :,gr;lvoLi essa Sit:LJa\:;}O 1'oi '.1.ali,.lll';;1l:kiw e irnpia existentc neSS~lS decad:!s enu'e 0 sult~io otom;\J1O e h:mcisco .,: conlra I)S Ha!,sburgos, 10111')-i2, as :.lrmadas francesa e otornellla i u)l1lhil1ar:lm-se nurn :llaque ;1 Nice. A outra grancle area de c1ificLildade de Carlos V estava na AJemanha. que se clividir:.1r::om a Reforma, e nnde () desafio de LLltel'o:i velha orc\em era agora :.lp<Ji:ld" pOl: unl" lig:l ell' princip,lelm protestantes. Tendo em vista seus OL;'tros pl'ohlemas, nolO to cle suqxt'endt'r Cjue Carlos V nJo pudesse concelllWr suas t'11t'rgias no desafio lulerano na Alemanh~l are l1leados cia clecada cle 1540. '.Qu;mc\o () fez, leve grande exito ,1 principio. em especial ao denotar os exer;Ciws doo principes protesrantes mais importances, 11" batalha de MOlllberg ('I.'i,P J. Qualquer forrakcimenro da autoridade imperial e dos Habsburgos,

. porem, alarmava os rivais de C:,rlos V, de modo que os principes genn:inicos : do none, os tureos, Henrique II cia fran,a (1 )47-1559) e ate, mesmo u p'lp:lclo. i todos pror::uraram enfraqllccer sua posi,'iio. Em 1';)2, os t'XL'rul:os hanel'St's invacliram a AJemanha, em apoio ;IOSeSl:,ldos prolesl'1nt<?s, que assilll pllder:.Ii.l1 resistir :is tendencias centralizantes do iml'eraclor. 1s.>0 foi reconhn'ido pel" paz de Augsbmg (15))), que intern.Jrupeu teml)C)!'ari'llll<::'l1le CiS l,ue!'r;I:; religiosas na Akmanha. <:?pelo Tratado de CII~:lu-CIil1hre-"is 1.1-';):))< que encerrou 0 cont1lto lranco-espanhul. Fui i:lm!Jell1 rec1mll<:''t'iclo, (ic' ceria form,\. pela abdica,~ao do p!'oprio Carlos Vem '['))') como Sacm fmperaclor l\om:1110, em favor cle seu irill:10 Fern:lndo 1 (imperaelor, 1)),)-156-1')' C em 1')~(), ,:umu rei de Espanha, em favor de seu fiiho Filipe II (155(;-]-';98). Se os ramo~; austrbco e espal1hol rermanece1';Il]1 esrreir:lmenle rt'l:lcion:<dos dCi)oi;; dCSS:l epoca, ocorreu porem (como elisse 0 hislOri:lelor Marn:lt.eyl que ":t p'lrI;, .1e-' entao, como <1 ,iguia negl'a de duas ('abee)s clas arma~ imperi:lis. os Habsburgos til1ham elua.s cabe<;~as, uma em Viena e a nUlra c'lll Meldri. cllkmell' para 0 leste e 0 oeste":" Enquamo 0 rama ele leste, sob Fernando 1 e seu sucessOl' M:<xirnilianu II Cimperador, 156'i~1576). desfrutou rel:uiva paz em Sl.l~IS possess <'res (excetc, por um ataque turco em 1566-15(7), 0 ramo do oeSle, sob Filipe n ll:'l Espanha, foi muito menos afoftunado, Os corsC\rios da Barl);!ria at~\cavam CJlitoral ck Portugal e Casreb, 10pOl' tr;is eleles os lurcos recome<;:av<lm sua lut'l peln Mediterr:1l1eo. Em conseqiiencia. a Espanha viu-se reper.idamente empenhacL! em novas guenas de yulto contra 0 pocleroso Imperio Or:om:lllo, a parrir da l'XVt'~ di<;:ao de 1560, a Dierba, e p;lssando peLt disputa de Malta em 15()), pela carnpanha de Lepanto de 1571. peb osc.i.lante bataJba pOI' 'I'Llnis, ate a tregu;l fin;t! de 15819 Praticamente ao mesmotempo, porem, a politi.ca de Filip", (k inloleral1cia religioS:1 e maior tributa<;iio, intlamou 0 de,:;contentamcnto nos I'a'ises Baixos do.s I~Iabshul'gos, transl'orm;lnclo-o r"m 1'evoll:.\ :l1'<.'ru. 0 de:;afio;1 :!'-'_ tori(l:tcle espanho)a ali, em l1le:lelos da ckC:l.d;1 ell' '1)()O. !,,,j resp(1I1clit!() I't'i" envio de lll11exerci[o sob () cOI1l;lIlclo do tluClue de i\lha. " pd;1 il11pos;,':ill ,,[,) clespotismo militar - provocanclo, pOl' slia vez. I.lilla resislenci:1 1:111 ",r,melt: escala nas provinei;l.s cia Holancla e ZeUncilal' abrrllal1c.1o 'I In.i"1:rur'l , ;1Fr:tI1,';1 t e a Alemanha do none, quanta :IS inren\;lles eSIXtrlhoh,. Us inglese;; Yic':lr'I'll ainda mais perturbados quando, em 1580, Filipe 1.!ane.:-;uu n ...-i:'.inho Pn1'lul(,.d. com suas col6nias 10sua marin]1a. Nein obst~llllC, COmo :Kontcceu cum IU'~l:l:; as outras rentativas cios Habshurgos ck :Ifirmar (ou Ilmplbr.! sua :.lllw,-icl;lclt', o resultaclo previsivel foi que sellS mUil,),S riv:!i.s sc ~enLiram nhl'iQ;ldo.s :1 intervir, para impedir um maior desequilibrio de poder. Nil decada l580, o que fora antes uma rebeli:1o local clos protestanres tlos Paise,s 1311 lS conlr:.1 i:\, o governo espanhol se tinha :.lInpli~lclo, rransFol'mando-se nUll];) nova IU!:;l jnrernacional.lO A guerra de sirio e contra-sitio colltinuou, sem resultados 'espei~i'Clil:li'es',' Do ~lHro !ado cia lvIanc!Ja, na Ingbter.-a, Isabel I tinila ('ontic!o quaisquer ameu\:as intern as G:ossem espanholas Oll papistas) ;i sua :.Iut()ri(!ack e prestava ajucla militar aos I'ebeldes dos Paises Baixos. Nil 1:'r~lJK~l.n enfraquecimento cia monarquia levara :'t c!et1agra~'::io de violenta guerr;I' ,:ll'il religiosa, em que disputavam a supremacia a Liga C:Holica lapoiada [)ei:l Espanha) e ~eus rivais, 0, huguenOies (apniados pOl' loahel e os hO[~lmlt::.ses'. No mar, corsarios hoJancleses e ingleses il1terromperam a rota de abastecimelllo

:k

c'spanhnhl

IXlra

os Paises

Uaixos

e leV;Ham em espeei;1! t'xelllplo,

a IUla rnais em fins os exercitos

;llem,

ate ;1 Africa 1580 e tC'r est;lV:l1l1

UI1W combinllcao confl il.O, n:lais l'lma bolancleses, l1a Renallia c1in:lrnarquesa, pelo norte. procurava

hClerogel1ea

de

for<..as rcli.l'iusas : sua [regua

l'nl.rar:.\IT\ "l'nsl:1. UIl\'1

n,'

Clt:ilklltal e as Caraihas. Em ('crta;; fases d'i guerr:l, prine'l)i' "Xilll: Op'5;1l1l1" clTIsl'\l'mhro del 'i()11. pm
II

vez

an~io~as 0

por :l.iusur n equiljbrlo exerci[O

na c1ircl':1" Fill 1h2h. C:II'dc,1!

n,~'lll'C:1

cia eleeacla de espanhola esp;mh6is tendo

que ern 162J.~Li~penderall1 r,ara Nos enfrel1l~1l' IX1sricJores, cOIll;lnclacla

com ~l Espanha,

penetrar:.1 11 I

>s d;.l e1eGlela de 1 'i90, a pnderosa !I<J I,ClllgIJ<::,JI <: na Brt:tanh,l, duque

GlInp;lnha

pareceu

ck

Spinnl:t.

pelo seu monJ rGl Crist:ial1u 0 inl:lue'lll'"

IV, im'Cldiu a /I.1cmanh:t i<ich"li,;,u

Ie Ulll 0\1[1'0 exercilO.

,1

frente vinclo

,:sr~1clisl,\ l.'r;lIKl:s

Ill'll cksraGlI.ln

c<JIl1,tnd;tnlc'.

e1e:P;lI'll1a, m;lrl'h'lVCI

.sohre Paris.

d" n, Hll'. NJ,) obsUnlc. CIS Iinl"ls das fore"s s,,1J I,I! pressii". 0 carismjrico !Jugl.lcnOlt' I:r;lll''l.

;llllicspanh,,!as resisrirall1, I11t'S11l0 I:rance's, prerendenre ao tmno de

Nen.bulna

LTi,\r pl'Ohlt'I11~IS p'll'a os j'lah.shllrgo:;, IJl1ck' '1ll\'" qu'.: I',udes,".'. cleSS~lln:..lnobr~lsnlilil:HCS Olt ~lipl()ln~ILiGIS.pc \I"elll. [\...'ve JllUi(l ll.~\jtrl. \\':t1IL'l1slein <-1" ;I"I,);.id,,,k ,,,,,;,.t1

f-knriqut' d(> j\'l\';IITa, foi Ix\sranle l'lexil'C'1 para passar elo protestantismo p;l,r~l() elt! Ili\.... isIlH.). ;.1 hill de rc.J( H'<;~lr.',1 t,L'~pret:~ns()l:'s jXlr~L ern seguida, 1 j'-..ltr~ll' l\1ll~i pane GlcLl \'('7, 11"1:.1 (I;t 11~\(,,:\.r.1h'all\,"CS~l COI1Cr:..l s invasores i()r o ,?sp',lnh(Jis c:;1 cksanedil;I(la l.,g,.1 Cal(,!icCi -naql.lel:r C')I'l1~" Faz de Verviflli, 2puca a IngLltt'ITa como de

e 1"111!'ins da decacla cle 1c>20 0 [l,)dcl'(lsO C' 'l'll:tnd:liHe ill1perador Fernando pare('iJ e.star:l l':lI11il1ho de imporlllne; centr,r1iz'lclora l11uitos inimisos Em principios alil'ianre bem Renania p;lpel , preparJclo ~ Alem:lnh'l, cheg,uldo
ell: j\''LtS <:: ....;SiJ r~'il)id~l cumuIJc;\() a

~Ik IllL'Snl<' ;In Iltor" 1 ,.10 II i,.', ,L! [1{ )I.. IeI' inlperiat :q)('IU:; pn 1\'1 )11
1(.(

n,;

(),'';

1598.wcla eSl<Iva

,HIO da 1111 de Fil'I)C' 11ck [sl'"nll:1 InL' il1l't:I'I'l'I't:nci:.1 l1a 101an.;;a.Tambcl11 .';t:!.(ur;1. /\ gr;tnele de: ilw;,Is;lo ('xplor;lr tinbam lima annacla fr:lGI.'is;ldo

Nhlell'l cUl1elxduu

em abandona!' de babel

cia Cls;t de r~!:lbsbllrgo, k:\-':tl1clo-ns 'J ]UlclI'com d;\ ltec<lda de l6.')(), (\ m:l is ci('c'idi(lo ckssc.'i rei sueco, GUSr~lVo i\doil:u cia Alel11:1nkl de modo invacliu 0 norte

rn'lls ':1111)"'1111' I. inll!) [go.', "1';1 ,', 1':lr~1 ,I

e tnfluente

[I ([() i 1-1(),1.2I, 1.1'10 c'.'{':'I":il" C:lll l(J5IJ C ;\\':II1,.'Oli dirn;nuill

de lSH:i to as duas tentativas l11isel'avelmente na lrbnda,

espanbobs tamb2m Filipe

posteriores a tent~1ti";1 de

::t

Bavh::r:l,

no ::lno seguinte. "';11 16::\2, iss" -

E.1TlhDr;.1 C;l1Stl\'O tcnha si(l~) Jr1t)1"\()


a/gum " '.".'l1si'.k'l':iw'l :IS propr",,',ies tinh,ull

n~l.

I'eheli'lu

Gltl',lieCi

Em

16(l.!f, mortos

II

e Isabel

h;\t:r1h;'i de LL'ltzen, Slleco PeTo contr,irio, primeiro-minisrl'o, primos Ren:inia austriacos em

I, 'I 1:~,'iJxlnha L' ;\ TngJatcn;1 cheg:lr'lln :.1 1I11n JXIZ de concess()es: Seriam ncces,,{\rios I )lItros cinco :mus, al& a t:reglla cle J()09, para que i'vbdri negoci:lsse a paz COin os I'ehe:lcles do,; Faist'S B:lix()~: ;.1inslificienl'i:1 e10 poclerio esp'lI1hol par'l 11l;tr. uu ~ll,lcando as clt'fcs::rs terrestres muito antes clisso, pOl'em, ficou os Paises Baixos, firmement.e clara esmagar seja pelo pror.egidas

l1a Alemanh;\

ou, n;\ verd'.lde, de 01;v,\re"1 do que

ger,.\i" ':.1:1 ,l~lIl:'rT:1 e :'t:ll ,Qr:lI1d\' :tiucl:ll' St'll'; ;, p"I't'I1J,

leiS'!
'mais

us esp'lllh,iis, intensam~nre

snll FiIipe

IV (l!,21-1(J65I resotvillo

0 cOl1cle-clUl]ue ex2rcilO

anTes: aD clwi:lrCIll,

(e aquaticas)

UI1l poderoso

esp'll1hol

cOl11:1nd:ldo

pelt:> gen<::r,.!! C:lrclin;d-

pelu dic!t'nt.e exerl'ito de i\buricio de Nassau. A contjnuacla existencia clesses I.res Estaclo.s, l'ranp, Jngblerra e CISl'rovil1Ci:l:; l'nilbs dos Paises Baixos, I.odos ':alxlll,:, clt: queslionar liS prelensoes clns I J:tbsburgos no fut.uro, ell' muilas confirmou IDliis 1I1l1a vez qlle a Europa de 1600 .'ie'ri'l constitLIida na~:c'ies, e n,lo a EuropJ nessc :'\\1,

Inf<1nte, forpu:llll ordenando que vinha h,i anos

Richelieu a c1C'cidir-se peln el1volvimel1lo cliretn clu.s fr:ulL'cSl'S. suas tropas l'!'UZ'lSSC'111 v'.iri:ls l.'ront:eil':I.s l.'m l 'i,'1 0;. A I'r,uK,l senclo 0 licler r,i.cil'D, indirt'LO, d" co"liz;!o :ll1li-ll."hs!>urH''''

de luna hcgenl()ni:..1.
() rt:l'~~cin} gr~lnde CSP~(Slll() t.k' g1.H 'rra,'; que . jl,.'riodo (,)',:'lITeu clepuis sid" ell" 1(; J~~, I'lX'.Iinc!" I~.s.';",irl'~1 linkl P"llIX1cI;1 e1c'uln'l
(OI1VI.I!:-;lf)I1<JU

suhvencionanclo wdos os que COlllbari'111l :IS I'OI'.l;:lS impel'i'lis t' ,:.';p;mhd;.Is. Agora. 0 contEro rorna\-a-st' aher-lo, t' CIlJ~'1 lJllla d~l.''; t:(l~lliz(\e<..; n)nl<..~:('ll 'I nl~obiJ.izar clin(b corrt'sp()nclen[em~nte c!1c'l:e elo l11undo", rn~tis :';(Jldados. :tllna:-; (. dinheirn m;lis e~;cre\'eu du,.:I. "()u Iuclu C.i1i\;lres c'm I ()Y', . .'\ lin,~u;',t!.l:J\i p.l:ll1l'i:lr
\llntl Ill'':!.'

p<::s'lchmente

s"hl''''

a t\lenl:\l1ha.

sC'l'j pl'l'clicln,

'.Ill C:I.';I"+I

...'('1':1.1

1111:.1 rc'ligio,s;'\ lot~t1 elll fins do seculo

'\'.'

~I 11'!J)li,',~' in\'J<lll

IliliS :'11\'11'1'; ,kvid" :1" ,~nrr'lql.lc'Cil'l1ellIl) d:1 ~lllloriciacie e e10 intdectu ell' 11.r,lc.l.\llfc:,1.~:lcrCl 1111perlldor I{OI1I'.1I1'J, 1 ~7()_] () 12 I e '.t renu\'acla II ;\llle;I~',1 n.lrea 1)1Ihll<:ill do \.)aJ1ll.hio ( 159:',-l606 I. ,'\lr;,,; d:'l I:Clchac.i;],h unielaele alem;i, fort~tlecel' plxem,

cia Fr;\Il<:~1. no ano "t'''Uillle.'' A ~onquist;\' de 'um'l :11'('a du l'I111;.ll1!10 el:.! Fr:lll(;:1 ,~:.sI:i\':I, cia capacicbde Paris, mas logo 31em~es mil;[:ll' tiveram

1." '1'1:1.11. '\1.:1111;1


,I"
.s " SUl'eo,.; c:

(Ia~ !'()l'p,;

!1'lb.,bulW.li'\l1as, arraves il.nr'eri~lis lin

que lione.

. 'il' JI1l'I));im:tI';1I11 Soidaclo., Os hul'lncksl'

,is 1'("'\::lS
entre 'eu,'

rivais Glt()liea

00 pruresral1t'e

manohr'lvam
l)

p"ra

sua POSi<':30 (l(iI)9) Palatino que de seus seu novo poi:t~\llto a do

de eSlender-~;~

cia Europa,

e enfr,lquecer a Un.i"lo primos inlensiJio)u-se. I"r",cit:rlcu "S L,'tacl"s

a de seus inimisos. Evang('!ici A]em <lustriacos,

COIll

,wan\.'<ll clo seculo '[()!.lS.1 e a Liga espanh()ls

\.\,'[1, a rivalidade C:u6lica 0 Ekilor final fortemente pareei:l

pre~sionavam

os

exercilos

lI\lIldada

em

elisso, os H'.lbshur.\;os

apoi:lvam

franceses estavam cl.isso, llll1a revolta espanh6is do norte

envolvenclo como pin,::ls os l',u,.'ies FLlixlJ.' c'Sp'IIlIHii:; Ak'll dos portugueses, el\l16 ..iO. ck:sviou contingentcs e,old:.J(I,,..; cla Europa para I1lUitll Illais perto cia p:liria, cml.)C.JI':1nunc'" IX1l'a cOl1seguir a rt:uninc:l\::!o LLl peninsul:t. '\'1 pal'alela dos cal:l1,ks aimlaclos pl'aZel'll.s:.\Jllenrl ceno perigo de no Brasil. de uma clcsintegr;1<;':[o
t'

e CCl1l100 chefe cia Llni;!o Evangelica, se e~\.:Ivalll alinhando para uma

IV, IlI1ha br;'os cum a Jngl.'\lerr'l

e com os Paises Baixos, solu<;:lo

ti" Europa

em quanlidadr:: suficienre verdade, com a l'ebeli3o pelos franceses em IlouFe espan.hol maritimas principios

a I1t~lgOJ1jsnlos

POlllico-religiosos.l1 Em 16110,a revolta c1us Estados protesl:1J1t.es da Boernia contra g',lVt'mal1l:C <::.il:6Iico, Fern:tl1c1o II (impe.rador 1619-1637), constituiu :t I:a,\,(ulha 11,,:ceSs{lri'l para Guerra dos 30 Anos inflamar outra sede de ferozes de 1618-16'i8, pelo Nas primelras COIll efkiencia Spinola.

do

nlll'ien ,(

cia clecacla atacar3ll1

1(1'10. j\:o ait'm-l1l:lr, Angola Ce.il,io,

,.IS ("xpc'di",!C"s tr:lnsform'lnclt',

hobndesas

JutaS religios"lS: espanholdisso,

rases de:isa lur.a, as forps pOI' urn exerCilO Mas em conseqliencia

confJito naquilo que alguns historicldores chall1arn de primeir" gllerra gI01);11." Se essas Ciltimas al;(Jes proporcillnaram lucros :l0:; P~is",s !3:UXOS,:l maiol'i:1 du,s outros beligerantes prolongados anos estava, ,lquela epoca, sofrenclo de esfor~o milirar; os exercitos pe:i;l.lbmenr(' cia deClcb de ... OITl '."" 1.6,j\l .s,..

"imperadur /Habsburgo

sairal11-sE: hem, assisticlas cOl11anclado

general

que os eb c1ecacla cle 16.30, os expeciiemes a paciencia do povo cera1ll1litrJ Illl.'n(;r e seus prr.:Jles[(),<; 1l111il.O violel.1tos, tvbs precisamenle clevido i1 n:lturcl.a inlerligacla cia lilla" er:1 clinul a qu;t1quer dos participantes afa.star~ se deb, Muil()s t'staclos prulcslanlCs genn;lnieos leriam feito <"xaramenre iSSc1', sr.'[ivc';;scll1 ;1cutC7.;\ dC'que os <:,xercitos sllecus l:lmhem ;;llspenderi:u11 a luta c' v.-.lt'lI'iall\ p;lr'l G1sa:< ..Oliv;lrt',<; e outros c.',ucli,<;t:lsesp:mh6L< te,riam negociafinanceiros tins governos el"::1111 ;;linda !llais desesper<:lc!os. do UIT1:1rn~~~lI:\ OI11 a Francl. 111aSesra n~i()rlh:lIKlonaria C os hc)l:Jndeses, Nel2.0CiJl,:t-)!.~'~ de P';"l/. ,'il.:.'I.T( .. I.;lS ern v:.irin,...; l)ivt"'!,~fOI"~lll)rt'~ilizi.\(bs sin1tdlane~lIllente'~'o!Yl :

e:;U\,;.1111 lorn;mdo

menores

C.lllIp'IDlia" milil:lres c'l1l v,iri'lS ['rentes, t:' ClcI;1 pOl011Ciaconsobva-se corn (l pt'll;;IIll<.:lllO de que mais um'l 1,'iTi',riafort:t1eceri;.1;;\I:IS loretensl'les na solll<:;:10
gt'r~l!.

Ci I'i,n II:t Gl.lcrrJ do,; 3() i\rlus Ci.,nsl.itui, p"r i,,;.';u,IIIIIa queot,10 confu:,ia ;\ LSP;lIlh'l l:elebrou subit;ltnenle a p:ll, Cllm ''.is iJulancleses em 1648, rcco,;hecendo fin,dmenlc a ,'iI,I;,1 indepencl0,ncia total; iss() foi feito, porem, para priv",. ,I Fr,lIK'\ dc um "li;ldo, e :,\luta j'r'lI1co"lhbsburgo continuou, Tornou,'i", pur;llnt~I1l'" francu-espal1hol,r mai.;;' urcle naquele ano, quando a 10,,7. e d Vestf;ili" (l!'J.. };) trouxe I'inaJmenle a tr;U1q(Uliciade ,1 Alemanha, e permitiu que I os r-lahshu rgos cl:t Au,<tl'i'l se a!"a,;tassem do conI1ilO, Embora os estaclos e gOVt'1'nu;;, iml.ividualmenle, Livcssem cerro.'; g;lnho,; (e sofressem cerlas ;)erdas I, " esscncia (let solU<;;;lode Vestf:ijia foi () r",conhecimento clo equi/[[;rio religio:'o e p' ditico denl)'l) do SaGO Imperio j{umano, confirmanclo dessa fUITn;1 a,;ljl11ira~()",s cia aUloridade imperi,d, Is;;o cleixnu Fr,m,:a e Espanha
clnpcnhad:ls
t'
l111nl~1gLlerr~1

ljue tinha tudo a VCr con1 as rivaJidades

nocionais.

n;lcla cllm :1 religi;10 - como 0 suce,;sor de Eichelieu, 0 minis[ro frances, Nf:.t7.at'in,cleI110n,<;trou clararnenre em ]eJ'i'i, ao aliar-..'e ;llngbterra prolestanle (Ie Crumwdl par;1 cksfec:h;lrr,s golpes que: ['in;llmenle lel:aram as espanh6is ;1 ," IllLord:lr com :1 pal., A~ condic()es do Tra[;lclo c10s PireJ1eus 1'16')9) n:l0 [',,ralll p;llli,'u l'lI'mc'l1tt::clur,IS, 111;1:; kll'('ar:1 ["1':11111;1um entenclimento com ao a 'I ,;nl al'quiinilllig() It'l'I:i:tr'll11 <[U'-';I ('1':1 pr';'ll, 1111111;0 do Hahshul'go na Europa l:inh;1 'lc:,d.J;lclu,Tuclu u 1..11.1(' resta",a c<111W 'ohit:li\'() de guerra" par:1 () governo \k 1;'i~i6('.' 1'< rv, lIT:mtu, er:1:1preSt'IY'I','}O d'i 1Il1id,lcle iht-riC;I, e ;lte l11esl11o est:l I(:H' lit:: ,';<::1' :1!J;iJ1c1on;ld:l .'111 ( 16()~';' qu:mclu ,\ inclcpendel1ci;) cle Portugal foi (IHllalmenll' rc'conhecicla, 1< l'r:1gmentaClo polili.ca do continenle permaneci.a, A assim, mai,,; Ull menns na rncsma situ:l,',10 e)(istenre qll:lnclo cia ascensao de C:lI'los V enl l'i 1. embl.ml :1 pr(,pria Esp:ulha viesse a sofrer com novas 9. rebcliC,es e perelas cle lerrit(nios, ao aproxim;lr-se 0 fim do seclilo X'VII lver ~'f:.tP'1,fl - paganclo 0 Pi"~S'0, por assim e1izer, da sua excessiva extensao cstI''' legici ori,ginal,

~'I

POI' que l'alharam os Hahsblirgos?Ii' Esta queslao e t::'\o ampla, co 0 , pmcesso foi 1:10lento, que nao parece haver sentido em se procurarem raz6es , IX.'SS(Xli.s, co111o ]o1Jcura do il11perador Rodolfo [I, ou a incompetencia de Filia pe 1lI cia Espanha, T:imbern e dincil argumemar que a dinasti.a Habsburgo e seus altr);; I'uncion'lrios fossem especialmenle c1eficienles, se examinarmos as

fJlI 1;1.'; ,; muitus 111011C1rGI"ranceses e i1'1gleses, e a venalicbde d f ou idiorice :<Ic:uns princi1'es germJnicos, () enigma parece ainda maior se Jembrarmos \":;~la aeul11lil:lc;::io de pocler l11C1rerial :i disposl~':\o dos Habsbllrgas: leI' C~lr1USV hc!'tl:.1dn:l" t..'()l"oasde qual.ro .Q,randt's dinastias, C~IS[ela, ~-\ra.~ao. UI)rg()nh~1 c A!I'il"ri~I;:\ po .. .... .;{( riof aquisi~~io Pl)f sua Casa d~lS coro~,'Sda ])qt'lllia. I-lllrlt!ria. Jlnrtll.Q:d c. por 1,l1ll CUI'l!) ptTioc!o. atc meSI1lO (1<.\ Inglal"t'IT:l; I:' ;ll.'()i1l'.:id0ncia ll('s:~c ... ;1('()I,lll.::cimcnlos ; dillftillicus C(JIll;t COl1qUi,'}t~l c'sJxlnh(~l!;l t.' l~~xpl()r:I\:~tO do ;',nvn :\'IUlldo tuck) i."iSOproporcionuu ~l Casa dns f tah ...ltJrgns 1 1.I111;\ ahuncl:incia tIe rCUI!'S(1." qUl.." nen!lUl11:1 (llIlra rot0nci:l l:urll1'H~i;1 pl)dj~\ igu;!lal.I'i'L'rld" nJo dl'I'em,),'; em vi"t:1 ;IS I11l1ilaS 1;lcu1'1;h C il1t~.'G,ltid(jes d:ls cstaListicas cbr Illuil" nedito ;1",< c!ados p')puhciol1C1is exislemes,

de a

po~se

de \llll

hOI11 credito reservas navais

c~l",\ln ;11.1.'iOIUI;\lllent:e t'~;:;enciai:; e an11an1c'ntos dc de provis')c; e ;llimentn~

;1 lIl1:t1qucr nt'ce,ss;'il"ios

,.'sl":,ld" podiam Sc'l"Cl"ll

ern guerra, os navios, l11obiJizados comba(e: freqClenres

S6 pelo

pagamenro

dire to (ClU l)l'ol11es~;1 de pagel1Tlcnwl mercldo, p;lr,1 L'quil':u'

clenc1'o da economi,1

Il'In;1 1'1'o!';1II..' r;17c'):ln,111It'nlc'

() r.ll.u Je

so pelo fornecimento

c saLi1'io,s l'mlusL's

era possivel e\'i(ar os 11101 d'lS (rop:ls C' dirigir' SU:IS l'lle:rgi;l, ins ':I,)I1II~:1 o ininligo ..A.lt'l1l e1isso. enlhor~l (:',0..;:';;1 ep()(';\ ,-.;('j:,l<:(~mllm(.~nt.c' l[l.si(lcr~ll.];1 com/-) n
~1 er~l ern ljUl;' ()

'e.sr:lcJo-n~-I<~'j()" ('Ulll<:"l:UlJ :1 lxi .... ILl Fllr()r~;l tii

nci<.lL'nl~11.rode

!.':

os governos v:..t1i:"lIn-.st.'Inuilo de rllt,:>rCI""tl~lri{ lS t:st:r~lfl,~","il'llS i)~Ir;1 ;lllIlH.~Jll:ll' ."'-'us ex0rcitos. T~ifnbenlo':;oh esse ~1."!)I.:'=l'tI) l)S l-l~lh...,hllrg\.)~ h n;llll :.\r( )nlll'l~llitIS. I){ 'I'. pudiam A,lem:lnna;
assjnl.

I~el'rul:lr

[::.lCilrnL'ntl' principaL,;,
LllD

1'1;1I.t~t1ia co' 1';llse, r;lzo;n,'elrne1'1ic'


J'C'gl1l~lr.

1);li;;, 1';, :,lkl11 l'l:t

1-:"1':11111:1 "

0 raJl10SU I:::,ereito

de 1':b1'1dre,;,~p()l~ e,\:c~l1\pl{J, ('1;1 <'(Jill 1" >sl,\ lie' ';c'i, I:ids ;'1.c':IUS;1 C1I,')lil.':1 111:1.';,li1'1d:1 :
rt'nno.', n~l\;ljS. () ICU,.Ic!()
I..

cless;1 epoca:

serill

n:lcionalicbcles

justo, 1)"1'('111, "upor quc" <:'1T1 pri.n'c:illic)" cia !!l.Irop;\ modert1a, cerca de UI1] 'I' I:Ul') d,)s ,';eus pu\'()S iiiI'Ll el11 territ:<'lI'io gov(:'r.l1aclo relos HClbsburgos, Esses loui~ irnper1'eilos,'" pOreUl, cram rnenos illlpon:anle~ do que a riqueza cia ['(~',~;i:-l() eln qUl:',ajo. e soh es,';c aspect/) ;lhencoado oulras COIll II ;lbul'Ill:lIlci;1. cbs fjll;,IIl~':lS d,)s Habshl.lrgos, fOl, de longe, 0 iegaclo espanbol com v;irias de C\steb, 'Er;11ll ,:illCO as fUl1lCS principai~ meno,',::,;, i\ m:l is illlportallte

ex.igindci

jJJgJ111enlO

Ern

h),',;
dc'

I-L1bsburgo~ guerra: rdorpr

poelia

pmduzir anos

lIIml

impOtle'l1le

Con.n'nlra"'tn galer;r.,

\1<: ';:\I'in';

nos (,[limos as ;lI'lnadas Mas talvez

de Filip'"

ll, pOl' ,~xcrllplu,

ITIc'd il'L'ITJ n.e:L'> , p()l.li:l1n

() k:g;,lclo din~lsli.co parece tel' sido

gn.lncles cal'raC1S de Cenova c N~'lpnle:), e:.i V:lri~ld:l Frclla


de C\;;leJ:1 L' Ar;lg:io, van.tllgem fjzeram milit:1I' a maior clas ideia:;

p()rrll;I:.~lIt:,';;:t

de ql'\(' c1ispllnll;11l1 ('S /-I:I!)shllr,,-,,>:, rrc,inad;1 n;\ E.':p:mha, lima uilla (XlIjxI<,:eiu :\ C:iU'UlurCi cleg;lI1le c' ,irea ideal de re,:rllt.;llllento:

dllranteesses social ali. e 0 clima njo observa

140 ano" tenha sidO:l inl'anuria


de Casteb tinham Lynch, "a~ annas

i'L que erCi ge)Vernacb dirCiamcnte e "'lrios irnpostos 1'egulares, de diferentes t:ipos (sol.)rc vellda, 0 impusro lLI "cTuzacb" sobr", propriecbeles religiosas), tinhllll1 <I,';duas sid') m;lis cOllcedic!us ;) coro" pebs cortes e pela Igrej:1. Alem os eswdos disso, havia ricas :he'IS de comercio da Europa ir.ali<lJ1os e os

se

tornado

I)"is,"s n"i,s"s que POdj:ll11 l,roporcion;ll' recur50S rt:lativnl11ente grandes com ~un riquezn mercanti! e seu capital1ll6vei. A quaIla fome, que ganhava imporr:l.ncla COI110 I'cmpo, era <l receiLl de) imperiu americano, 0 "quilllO re:1I" da PI"lt~1 e uuro ;!duaneira:, aLl extr~lidos, ju1'1tarnente c"m () irnp,,~ro de ve1'1'das, ta1'ifas 11.111 Y;lstO (:' lrihlll'OS d~1 igrej;1 110 Novo ;l:Iundu, prn[Jorcionavalll

s<) para os nobres, mas tamb,Om [lllr;\ rod:1 a P"pULIC:;lO",2" Akm cJ{sso, Gonz;l!o e1e Cordoba, 0 "Gr:io Capit.:iu", tinlta i1'1trocluzid,) n\l)dil~ic;I';()(';' na orga1'1iza~Jo cb i1'1fantaria em principi"s do se,'ul!) A'd, c' desd" cnl.:i,) (' ;Utmeados cia Guerra dos 30 Anos, 0 lercitl espanhol foi a mais e!:ic:it'nre I.lIlit!;lclt' nos campos de hatalha cb El\l'OJ);~I:"CI)I11 t'SSt~~;regilllt:'lllU,' int:e,c;r:IL!",'; de :11('
Iucrativa

,3

mil

lanceiros,

espadachit'ls

e ;lrClbuzelroS,

Ir'cin:ldos

P;II';I St' ;,I[~,,,i;lrL'11I t' re,hll.iu ;L illl':II'II::,'i:1 ':'I~I L' del.'; !':i1;,111~,("; d,..

Illl1tUamenre, multo LlJ1ceiros

() exercilo Aincb resistiu

espa1'1hol derrnloU e:1 el'ic'ienci;ln;l hllUlh:l


J

num<:rosos

inilllig"s

r,:ndinwnl" :IOS rei" d" EspaniJel, n;k, s6 direta, como tambem inclirdal11entc, I')ois (J.'i tl:,snUI'(lS ~\nl.l'ric~.ll1c):; que riC~JV:!I'l1 ('111 rn~t{)." de pJrticubres, ro.<.-~st'rl1 ,:s[Janh'~)is, LbrlJengus Oll illili;\rll

a 1'epLlta~':l,) "uit;ns,

d;1 C:lv:i1:lri:1 fr:lllt'e"a dc' ;,;,\rdlingcn do formill:hcl \Val,~rlo(),

(lei,oll,
t",\'('rcil(>

,I"
1';11':1

is, :ljuda

vam essas pes~oa~ e el1lpresa,s a raga\'

Cardin:1I-1nL1l1re co111o as trolX\S esm;lgar espal1hois IUlaram piJares do edificio espanhoJ e irlandeses, Apesar n;\o poderia e milit:1res seu exe1'cito

!')Glrglls
em

SLiCe'" C' dCI" ,i';, l:ral1l:es(~S, us

()S, (:..re:.;u::ntv:-j irnp( )SrI J.'i t:, em clnerg0ncias. 0 lnon~lrCl CIl\I:>reSlil11oS c!e)o banqucirus, qUClndo chegasse as prinei]'lais adicional. acessivt'l cid"de,'i qu"ndo militar a h~()l.a d:1 prat;I, n;1 L':\,pt'cl.ativa [';-11:0 le e~t:lreln e -

podi~l senlpre

rOnl~\r

de \X'dlinglon

1I1';lneDU sinr.qr~II1l('rJil.' I'd""

de s:tlcLar seus dehitos elll territ6rio Habsburgo de certas mais

sell inini,igo,

Ern

Rot'!'oi

(11)1.151,l:l1lh, )1';1eer'cad"s

casas fi1'1ancciras e como a quinta dignmt)s,

e rne1'clI1tis

as do sui da Alemanha,

ate a mUile, H:1bshurgo; f[ssl1r:ls

AU eslav:1. 1'1:Lre:llidade,
e ,:' ~.ignir;c:llil'o I.'is/ucis <::rn meados lie m<::rcen:irios menur t) faro

11111 os 1l111!sf<lrll',c; d de que () [Jolkr;,.1

cid:1Cles it:ali<lllas, e de Antuerpla do 'que,

deve ser cOl1si,derado !'o1'1le de renda1H da AJeml1nha,

COIllO uma v;mtagem onde dinheiro os principes ao imperaclor servi<;:o e "I

Sll apresemou consistia com de lodas predominar parecessem

do sl'cull) gcrnl:lnicos,

XVII, quanti"
iralianos ~'

maio\'

Ela era certamente

principalment<: muito eSS:1S\'anwgens,

as receilao

UJl1 n(lI11ero

de guerreir(lS

de C,"'I:,:,'I;!. hisp;1I10-:IUsl.1'i:r,::1 l:in:lJlccir,-", 1'elr;J ,sufil:ienres

livre.'; represelll;'ldos no Reichst:lg 0 lureD ih.es est:ava ,is ]'lortas, I" quando Ill,enos um navio, individu:tl (pelo na

~O votal'am

;1 alian<;<1 din;blicl I1l\O f')],;1ll1 nuncI

l1uncCl, POI~maiores aos conr.empor:1neos,

que os seus reeursos

J'.J:.1 p6s-feudaJ, era ji!'or;\neas de fornecer

as cavaleiros rnaioria

j:i 1130 tinham das paises),

de prestar nem

as cidades sonante

a clisponibilidade

de dinheiro

satisfazer as necessidades, Essa eleficie1'1cia critic:1 fol cal1salb POI' trt's bl.o1";CS que interagi1'am durante todo 0 periodo - e que, por exten.sCll;, no" ofc,r.'tTern grandes lis:oes para 0 eSludo

do

cOl1fJiro

a1'mado, rapidamel1l.e modern:l: ocorrlclo aciml1,

, 0 ,pr.i~11eiro i desses -*-,----Como


de
111:IITIC'I'() aproximac!u.

fatares,

mencionado cia Europa cia guerra,

Coi :,l
que,

isso significaria

cerC<l

de 2S milh6es.

num8.

poplll,l<;ao cllropei8 total

"revolw;ao

militar"

de principios

ou scja,

0 :llIl11en(()

1n::; rniJIll)t'S l::m 1600.

macic;:o l1a escaJa, CliSto e organizac;::io

no~ '1511ano"

de modo IZera!, se seguiram ,) decacla de 1520.n Essa modifica<;:ao resultou de ,,:'trios ele'mentos interligaclos. t~iticos, politicoS e demogrMicos. Os golpes cle,;I'cchadns c()[)[ra I) domlnio do Gunpo de b~t31l1a peLt cavalaria - primeiro pdus 1:ll1ceirus sui,os. depois pdas forma<;:oes l'ixas de homens com lanps, t'spaclas, :U'cos e :lrcahu7.e,; - signi.ticou que a m8i.or e mais importante parte de urn cxercito pa~Selva a scr a sua infantari:1. Essa conclusao foi refor<;:ada pelo desenl'olvimcllto cia trace ifolfellne, 0 sol'ist:icado sistema de fortil:ka<;:()es e b:lst:i,')es cbs ciclades. llw.tlcionadu no capitulo anterior. Equipar de hornens esses sisl'cm:1s clefensil'()s uu sit:ij-Ios exigla lllll nlll11erO muito grande de soldados. (: d:lro que tlUllla gr:lncle GlllllXlnha um cUlJlanebnte hem organizado lI"~ll'i~1mn l'xito UIl1volume t~lmbel1l g:".1l1dede cavalaria e artilharia, lllas essas c dllas arlll"" l'SlaV:l11l111uitomenos pre'ieme, do queDs regimentos de soldados a pe.N~lo ocorreu. portanto, u al)andono elas forr,:as de cavalaria, mas sim UlTI :IUl.ll.ento ~Icentllado da propon;ao cia inLrntaria nos exercitos. Sendo mais bar:ltos cle equip:lr e alimentar, os soldados a pc pocliam ser recrurados em m,liores 1'1\:11'I1eros, e,pcc:i:llmenre porque :1 popula\,':lo cia Europa estava c:t'c.)cendo. I\atul'alillente, tudo i,so criava imensas exigencias de organiza<;:ao para os govern OILmas n:lo t,10 grandes que cOllgestionassem necessariamente ,IS burucr:lci:ls etas "novas monarqlli.as" do Ocidente - tal como 0 enorme :lUIl1Cnto do t:lm:1nho dos exercitos nao rornaria, incvitave!mente, impossivel a t~lrtJa de llln general, desde que suas for<;:as tivessem um~ boa estrutura de comando e estiv",ssem bem treinadas. o exercito do lmperio ESIXjnho! provave1l11ente constitlli 0 melhor exemplo cia "revolu~jo milit:!r" elll ar,:ao. Como notam sellS hi.st:oriadores, "nao h'l prov:r de que algum dos Est:id6s tenha contribu\do C0111mals de 30 mil hornells" na Illta franeo-esp:111hola pela [t:ilia, antes de 1529. Mas: Eill 15.'\1:;-7, I) imperador C:arlrJ.sv l110biJiwu 60 mil homen., se) IUI Lf}mbardi~1 p:lr;1 :l (lefe:.;:.l dt..' "ua rl'ct.'Jl1.C conquis(:f, i\.JiI~ll).e para a inv:ts~o da I,ll'( )''"/;:111,::1 rr:IIH..\.'S~t. Em j C'1,s2. ~H:ll\ldo sirnll!l~lnt':'\IneIHt' <:;,111toebs a5 frenres11,1f!;di~l. :\IL'JI1:tnha. P:1Y,<.,es I~:tix():;; 1.."' E"ip~lnh~ltno AtlrulLicu e 11.\) j\:lediterrflnen ---- Clrlus v fCCri..ll.OU 1()l) mil homens n~1Alel11~l11ha Pa"ise.') c Baixos, 2-i I.nil m:tb 11.1 Lumh:lrLli:1.e .ii,.,d:.1 mais 11:J idJi:\. !\':ipole, c I:spanh:J. 0 illlper'lcior cleve S
l.t'rti~lo sozin!1c),

bom t:llllanho, levav:ull G1l1!l(')es para repelir os pir:u:l.s C OIIIJ().' I-ravia, porem. a tendenci:1 p:1r:l a cria<;:lo (Ie' :llm::rdas reo is. dl.' Ill' )d" '-[ue' ,) 111011:1rCa possllisse peio menos cnto nlllllcro de navios de guerra reglll:ul.'.':, para formar 0 nllCleo 10 III torno do qu:il sc pudesse congrcgar U1Tl:1Llllde l!'ura g de navios nlerC~lnreSl g;;11eJ~'as l' pin;l~~';IS ~lnl1~\d~lS t.'ln t"l'111pO' lJ\;.' ,V,l.IC1Tl. Henrlque V1TI da Inglaterra deu consider:ivl'l "poie) a L'sse pl:IIlI), :Ill P:l:.;SO '-[Ul,' C:arios V preferiu requisi(:u os g;Jk~{-R'Sr~' g;[lt'r~I'" de P~\iI:icul;lre.'-\, (It:' ~;J~l.": possessoes esp,lnhob e itali:lll:l. eteOll"l.ruir ;il.U l'ri)pri:.1 il1~lriClh:1. 7i1ipl"1'1 -;01'0 1 .. Lima presselo muito I.naior I1l) l\kditerr:)I1~u ,,,,depuis Ill' Atl:llll:ic'Cl.il::io [','>ele:.'
dar-se a esse luxo. Teve de organizar e (,:l.l~Le~Hun) prog:."anl:l
ill;'J(,'j(:{)

ck'

.i ',\.1 \ ..,

.':luh:5eu C{)ll.1~lnc.lo, e pOrl'anro;1 .<jell soldo~ cen:a de ,l.50 mil homens. A

I' rcndencia ascel1c!enre conrinuou.

Eilli '574, u EKt'rci{(1ESp311hoide FJandres,


ll1eio

rinba 86 mil bOn1C:'ns, ao passo que apenas

seculo depoi~ filipe

IV poelia pcnc!am:u orgulhos<lmenre que :I, forps annad3s sob sell com~nclo em H;2'5 chegavam :.t lucla meno.<;do que ~OO mil hOl1lens. Em taclas e5ses esercitos, 0 a'Llmento real dos nlllneros ocorreu entre a infantaria. elTI especi:J.l entre os lanceiu)s.:u acol1tecia ern terra encontrava paralelo, em grande parte, no mar. do cornereie> maritimo (em especial, transocdnico), as rivalidades entre as l'rotas :lclvers'lrias lla Mancha, no oceal1O Indica ou ao largo de certas co16nias espanholas na America, as al1lea<;:as represem:ldas pelos corsarios da Barh~lrja e pclas frotas de galeras otomanas, tuclo isso imemgiu C0111a nova tecl1ologia de cOl1stru<;:Jo de navios, para torn,\-!os maiores e multo mais hem a!'ll1:ldos. Naquela epoca nao havia Ullla divisao rlgorosa entre llm navio de guerra e Ulll navio mercame; praticamente toClo.5oS navios de coii'ierc1C;; de
i\ expanS:lo

o que

constrLl<;::lo de gateDs. em Barcelon:l. )I~ipoles e ;;lcili:l: t.'Jrl l"'~"1 <:',":\:1\'" mantcnclo L111lot:'11 de 1'1.6 galer:ls, qllelse 1.1'0:;'t'7.\'S 11 11lum:r", lie' L: ~1I10' t \ :.lntes,25 A explo.<lo c1a guerra no Athlntico, na c!('C;lc!:.l .~l'guinl\~, {~'''XjglUUlll esl'o[(;o ainda maior ali: er'll.1l necess:lrios I1Civios de gllcn:l ()('(',mil',,,,; n:l.r;, protegeI' as rotas para JS fncli:ls Ocidel1taili Uli Alltilhas. (' I..c!epni., d:1 ahSl ,'re':'le) de PortugaD para 0 Oriente. p'lr:1 dd'enclero liloral esp:lnholcolllr" , >:; : Hl..lquc". ingleses, e, pOI' fill1, p,lra levar um excrcito Invasor :ll.e :t.s rtTus tOI'iUnicI:;:" Depois da paz anglo-espanhola de 1604. a Espanha aincla pre,:is:II':1 Cll~urm frota grande para evitar os etr.aques holancleses em alto met!' e para m:ll1l.C'r comunlcac6es com Flanc!res. E. decada ~Iclecada, esses na\'j<),'; de !lllt'rr:l ,se tornavam ;11ais :umados e mllirc, mats caros. . Foram' esses custos crescentes da guerra que ren::I:1ram il debil.idade re:II do sistem,l Habsburgo. A infla<;:10 geral, que viu os pre<;:os dos alimemoli . aumentarem cinco Veze,'i. e os pre<;os indllst:rielis tres vezcs. enl:rt' 151)0, .. 1h.:;O. constituiu L1mgQlpe bastante pesado para as finan,'as gOl'ernalllenlais; isso St' agravava peb duplicar,:ao e reduplica~~ao do 1'amanho dos exereitns l' annada". Em con.seqi.iencia. os Habsburgo.' estavam empenhaelos l1uma luta qua~L: qu,:' continua pel:t solvi"l1eia. Depois de sua.'; vj,'i:lS Glillpan!1:1": n:.!ekcILI;1 el,' 1'7'111 conlra ArgeL OS l'ral1ceses t' 0, prOlestan1'('~ :IIt'milt's. Carl,.)s V Vill 'lllL' Sin.": rendas nrclin5ria eextr~l(1rdin:,ria nao pocli:llll. de 1110,10:JlgUl1l. :1re 11 c:!C'1' cks" ,IS pesas, e suas receir:rs estl.lV'Ull e11lpenhaclas aos IX1nquelro~ p"r \::irill:; am:.';. S<) com al11eclicla d.esesper~lda de conCisc:.lr 0 It'''JUJ'() d:ls fl1di:I~' " t:''Ill:.lr[(,do o nU1.1ler,irio em Espanha, fni possivel t'nco!ltrar 0,'; recursos 11'el'<::ss:'triosIXlr:1 manter a guerra contra os principes pror.est:ll1tcs. Sua ("lmpanh:1 de I'i"?, em Metz, CllStou, apenas eLt, 2,5 mi!h6es de c1ucados - cerca de J.(J vczes ~Ireceita normal que 0 imperador recolhi:l cbs Americas naqut'I'1 e.pOCI. N:le) l: de surpreender que ele tivesse sido levado repc:ticias ve7.es a JevaJll:lr 110V(),'; emprestimos, mas sempre em condi<;:6es caela vez pi.ores: :"tmeclid:1 que () credito da coroa diminuia, os juros cohrados pelos bi:l11queiros subiam rapi.damente, a tal ponto que a receita ordiJl~iria tinha de sc:r usac!:l simple~ll1ent'" para pagar os juros de ci\vicbs pass:lcbs.2'" Quando Carlos ~lbdie()u, deixou lXII',; Filipe II uma divicla espanhola oficial de cerca 20 milh6es de duclc!Os Filipe herclou tal11bem um estaclo de guerra com a Franp, e 1',10Giro que em 1)57 a coroa espanhola teve de de claraI' bancarrota. Com lssn, grandes casas bancarias, como os Fuggers, tambel11 foram post:as de joelilOs. 0 1':110 de tel' sido a Fran<;:a for<;:ada a reconhecer sua propri:l faleneia, no me~mo ano. Foi um pobre consolo - e constituiu a principetl raz80 para que :l111b:1s concordassel11 em llegociar em Cate:!u-Cambresis em 1559 - po is FiJipc reve

enl:iu de t'nJ"rcnlar imedi~ltaJl1entc


a.!lqs no j\'[edjterr~\neo,
~l

r) poderoso

inimign

turco ..A guerra

de 20
e, e111

c/.u1"lpanh~\. contra os 1110UroS de Granada

scguid,r [) esJ"or\,o militar correl'lto no:> P:dses Baixos. norte de Franya e canal I.b :vlam:ha. k'V:.lr~l:n :.1coroa a bUSGlr todas as hJlll:es 1'ossiveis (Ie renda. As I'<::eeil:ls de Carlos V ,ripliGlr~\I11 dur~'nl:t.' Seu reinaelo. mas as ele Filipe !I '\lll!l"'lralll Il" pcri"clo de J 'i';(l-j"', apen:ls. t' 111:lisdo que redobrar;.llIl ~l()fi.nal el,) Idn~l<.I,,"." Suas c1cspc,sas, porem, er:.lil1 I.HuilO m:liores. ;';'1 GlJnjxIlllu de Lepanto ('J 'i~'1 J. c,k,rI"u-sc que a l11;1nlltl:,n':'~10 clas frc'ta.s e soldados crist:ios custaria rn:lis de -11l1i111()es e duead(ls. dnu:<II11<::<1I:r;,. d ernh<.ml uma bO'l p'lrte desse OIlUS Cllllhl.~SSl:'a VeIH:'Z:l c:to P:IP;Hl(l.~tl (Is p.lganlentcls ;1<.) xercito de Flanc1re:-:; jj E cr~lm en()I'1ll\"!S n~1 (1("Clc.l~1 de 1 ')7CJ. t' qllase . .;cmpre '"llT~l."l<ldo;;, que provocava 0 rev,..[,as d"s solebd"s. elll pal'licubr clepuis que Fiii.pe suspcllcieu. em 1'l75, (J,e. IXI,~,;lnl(:'nL().<..j e jUl"OS d :.\0,<; ~eus IXlnqUl.,jro,,:, .c;enovt'ses,27.i\ reCei[~1 rnuito nlail Jr. provt:lliente das l11ina.'iamcric:m<ls -- cel-ca de 2 milhc'ws cle clucaclos por :1111) clc'cacla de 1'iSO, ern C(1111p~lrar;;lo n:1 CUlllum clt'cimo disso, qualro dec:lc!:ts :lilies - .'alvara111 as l'in:tncis da n,ma e U ,,,:,u cn.'clito len)porariamente. Mas ,\ ~lrl11:ld:tde: J SSg CliStUU .10 milhiics rJe ducaclos e seu triste clestino"I:ep-resenroul.!m <.ksa.-;tre finallceiro, hem como Il~lv'll. Em 1596. depois de lev~ntar empr,.'.slilnus 111ll1litmo epicu, Filipe rn:lis uma vez dei.,\:ou de pagar. Ao mOlTer, r dois allos clepois. suas divie!:ts eheg:wal1l 0 enonne soma de 100 rnilhoes de duc"clu.o, e us juras sobre ess,1 soma import:av,un dois ter,:os de loebs as reel' iI;IS'" Em!.lora a paz COI\1<IFr;ln\-~l e a Tngblerra se tivesse I'eito fogo depois, ~Iguerra c'!Iltra os holandeses arraSlOLl-se ale 3 lreglla de'1609, precipitacla IX:Jos Jl10tins clo exercito csp:lnhoJ e por uma nova IXlncarwta em 1607. Nos pnlJCos anos cle paz que "e seguir,lm, n,lo houve redu~ao substancial <.il)sclisp2J1dins gnvem:.lll1entais espanhC.>i.s. AJeI.11 dos pagamentos ll1acir,;os de jllr<JS,:Iinda I1""i"" lells;"'o nlllvkdil:err:inen (exigilldo lilll gr~lnclioso esquema de '.:'"l,sl"''',:;[') dt:' J"ortifk::I(Jit's 'Il,slt,ir:ls), eo e.\:[<:I1:;O imperio espanhol continuaV~l slljl.:'it(} ;'i.<-; dt"'l)rc~'d~ll,/H:',"dus l:{)r''''~lri().'i (I...~xjgind() cCJnsicleriiveis inveslimell!.o.' 11;1 ck:fes:I e1:1S Filipilu.'ic' C:lr"ih:ls.I.lem CUI110not frnl:~1 alto-m"r)."' de t) ('Si'ldo dc' lrl'gu:1 arm'ld.1 not hlr'Jp;.t. c'xistcnle dept,i.o de 1610. n00 sugeria 'I'IS, rlrgl.llhns"s Ijder<;s I:"p:m!l()j,;" pn:;sihililbde de reclLwao de seus gastos rO\ll arm'ls. ;\ deflagrac:<io (!:t Cuerr,.1 do:; :30 Anos apenas transformou em 'qucnl:e unl" gutTra que era I'ri~1,';' procll.lzill urn maior fJuxo de solcbdo.o e dinheiro c.op;\l1l1ol rar:1 F!andrcs e ;\lr:l.11anha. E interessante notar que a serie ell' vit()rias .inici"is dus I-Llbsburgos l1a Europa, e a bem-sucedicia defesa clas Arnt'ricIS, ne.ose perioelo. coincidiram em gl'ande parte - e J"oram por eles :Ijudadas -- com os aLlITlc'IlI.ossignificalivos de rerne.osas de Ollro do Novo i\:lunelo. D:I I11eSIll,1I'orm". ::t redl.lr;:5u 110.'irecebiment.os de tcsouros clepois de .l62h, a <.kcl:lra<;~i()de insf.l!lencia do ano seguinte. e 0 estupendo sucesso !lol~ll1des ao aprisio1l.ar a frota cia pr:Ha em 1628 (ao custo. para a Espa1l.ba e seus hahil:lIHes. de J 0 milboes ell' dllcados) fez com que 0 esfon;:o de guerra esmor<:cess~ pOl' :.iI.gum tempo. E apesar eLl alianp com 0 imperaelor, niio ilavia como I.exceto no breve pcriucio ell' controle de Wallenstein) compensar COIll as reccitas alemas eSS3 cldkiencia espanhola. . Serj'l esse, p0rt,Hl.t.O, 0 padrao espanbol para os 30 aJ}OS de guerra que :;e seguir:ll1l. f\rranGHlc!o novos emprestil11DS, imponelo novos tributos e

ul:ilizanclo tock).,; os ganhos das A1.1leriC:ls lIm grande esfon;o llli!il';lr como. .. c1igamos, a interven,;:ao de Clrclin:iI-lnfame not Alel1l,mha em .lh'\i-16:\=,. pnckl ser sustentado; mas os currosivos c:lISI'OS eLL gUt'rr" sempre ~IClh;lv,lm desgasl:tndo esses ganhos a curto 1"';17..0.C' ektlt,.o ck "".Ii.s un,; pl.llICO.';:1111 ", a posi<;:lu financeil',l era pin,. dc) que nllnca. Nd dC'Gltia dl" 11.):0.,kp! )i.';da,' revoltas clI.,tl:1 e portugUt'S:l, e ('om 0 l'Iu:.::o d() It'.SOUrll ;1I1wri<'::lJ.1l.' J111.1.i'." reduzido, era in,:,vit:'lvelul.11 lel.1l.l)C pl'C)!nnS'lcio dc'dinin.'" \)IIL' ()'-'Im '.I<:';;li,.,,, podia espemr UI.11:.1 1l'1<;~10 que'. ('mbor;1 dispondu e1c formir.l:lvei,'; ('D) III);.1Icn 1',:.>.
era dirigida por goveroos que gasr:lv<Hn si...nlprc ...
dU;J."

ou

fl'l~.'i \(:'/' ..:~ fll;Ii,';

\.h

que as receitas !l:thituais' A segunda l...:~1L1:<1 princip~ll do I'r:.lc;\.";S() t.'sp~ll.lhnl(' ;lLhtrl:ll> l l.kT1.' cvidcnciar-se del narr;.ltiv<l fcit'l ,Kima: O,'i1'Llbsblll-gos .simpl'"SI.11C'l.1l''' lillluill coi~a5 c!t.'nlais a fazel', inilnigo.s dcrnais ~lcnn1h:Ht~r (:' freli(t:~s\.k~!l)ais:1 t.kk'nLlcr A resistencia c!as tropas esp,m!J.l liaS n'lo podi~1 C(1Il.1pl'lb:lr;1 I\c'<:essici"t.i" lit' dispersa-l:t'i peias guarni\;'or:s illt:crrus, 1'elo norte: d'i }dric". '''1 Sieili;; c' ll:i!i" (': no Nuvo Munclo, hem como pclos Paise.'; ]3"ixos. Comu u Imperi;) Ilril:il.1i,1 tres seculos depois, 0 bioc'o dus H:lb:;hurgos era UI1l c:()llglol\1l'r~ldl! ,I, t:errit:6rios muilO dispersos, um. lour de .IiJrcu polil:ico-din:tstico '1m' t'xigi,! enOfmes recursos permanentes, em m:lleri"is e cl1.gcnhosic!'lde, lXIU 111:mI.c:T se de p:. Como tal, constitui Ull1 dos rnelhores esemplus de c'XcC'ssi," c1istens,\o estracegica na histc)ria: pois 0 preyo clIOter rantos t:E'lritorios l'ra " existenci::t de numerosos inimigos, peso esse carrcgaclo t,lm!l('111 pelu Irnp(Tio Otomano contemp06neo ..\l COlll isso se reLtcion~-l :.1 qucstJo, 1l1uito signiEicativa; cl:t l....r()n()l()gi~l c!as guerras do::; Habsburgos. Eram I'reqLienl:e.o, nesse peri'udu. us C< lIlf!itus eLiropeus, e certo, e sells custos constitlli:.1m urn peso lcrrivel para lod,!.,;:!s socieclacles. Mas o.s ourros ESI:,ldos _. Fr'1I1,a. Ing1:rrclT:I. Su('ci:t'c ;11','111<:',':Il1" o Impel'io OlOmano - desfrut:II:tm cle cerros perl"dos de P:L~'.:'n::nll)<:r:lc:tl I. Poi 0 clestiotJ dos I-I'lhshu.rgos, C'm e:;J)('l:i:11 oS dv F:sp:tnh:t. IeI.' dc\oll'u-.s<,' imecliatamenre da luta con ITa !.\ll1jnimigo p'll-a urn 110V')C< iI',) U )nlr:l f.JUI . ': 1111:1 n

~\p~tz conl

.Fr~ln~'~l segulLl-se

a guerr::IC0111 n,'" t"urcu . .;; ~llrt'gll;'1111 I j\f!t.:'(JitCl'J'i.lnl:,'

.~uccclcu-se U1l.1 eXlenso cont1ilo no AtIJnt;cu, quc I)or sua \.'c'/. I',); Sllhl;riluid, 1 peL1lut~l no noroe.';c(" cb Europ:l. Dllr'lilte :l1guns period,).' Icrri'll'i.s. a Fc.'ipan!l:l imper.ial combatell em tres frente.~ :to mesl.11o tempo. l' Clll1t ,scu': inimigns 'ljudando-se uns aos oUlros, de forma cklibcr;lcla, eliplom~iliu. u ll!ll.TCi,;1 :' 111(':S1110 milittlrl.11ente .." Em t<:rmo,s conl:cmpor,lneos, :I E.sp~l\lha 'L';sl.'melh~lv;lse a urn g~~~~ndeurso ~lCU::-lclo: lnais forte do que qu~t1qller c1()~ C~le.'i t fue u atacavam, mas sem pacle.r acabar com melos os sellS 'Idvcrs:.lril)':, c' clCSi.;:lsr'Il1c11 1se cada vez mais nesse processo. IvJas como poderia11l os Hahsbul-gDs saitO de.';s(: circulI.) vi,' ius,,) 0,: hisloriaclores falaram cia dispersiio cronica de energias, afinnanclo que \..~:.lrk,.' e seus succssores deviam ter fOrl1111Jadouma s0rie bem definida de priol'icbd,:s de defesa.3.1 Isso sugere que algumas ,ire as eram sacrifidveis, mas qU'I;s) Em retrospecto, pocle-se argument:tr que os l-Iabshurgos ~lust.ri:ICIJS,I,'vn) particular Fernando II, teriam sielo mais prudentes abstenc1o-se de continu;\f com ~ Conl:ra-Reforma no norte cia AJemanh:t, pois isso provr.""<Jl1 [1t' ..'i:.[ll;.1:, perclas e poucos ganhos. Nao obstance, 0 illlperador teri~'1 llC'l'es~iclJ.ck: ck manter urn exercitZ) consider:lvel na AJel.1.1:1nh"p:lra il1.1pedir n p~lI't:icul:trisl11()

clllS principe';, as intrigas francesas e a ambi<;ao sueca: " tambem nao podena h:ll'er rcclu<.;:lo desse poderio armada dos Habsl)mgos enquamo os~~l\ECOS csr.ives,Sell1na Hungria, a apcnas 250 quil6mell'o,:, de Vieml. 0 governo espanllol, pur sua vez, n,in podia pennitir a dermla de scu,s prinios ausll"iacos :Is Ill:'" 's dos 1'r:IIKCSCS dos luter:lrlus, nCIll as 111:IOSos tureos, pelo que isso e d Si!~lli/'iC:lri'l 1,:11':11,!)si,;::,oda pr61'ria ESlxmha na Eu['()p:l. Esse c,deulo, porem, :1 n:'lo p:\I'eTia :Iplicar-st' i,wers:,\lnenlc, Depois do :Ifa,'tanwnto lit' C,dos \' el11 I ~~(j, () ilnpe",i,) nao (1)stUl11avasClltir-se "hrig:lclo :1 :Ijudar f,[adri"e-ni suas gll<.,rr:ls 11:1 urop:1 (widcnl:" t' n,) :i1c'm-m:.II"m:ls a E,'p:lIlha, conscienl:e E qCie' h~lVi~1 111;lj(rcs v:.t!ores em l j\Jgo) C()JllprOnK~li:l-se corn 0 unperio.:1oi As' l..'r .Hl .. . ('C/CI0nci;.1.~j l l( )n,\..~(,l prJ7.o ~ dl..:',';';S::1 i~~I)i.lrid~lde SCntLll1cntos (~Conl pro111issos c\ de. S:IO illlcrC"sanr"s, 0 I'r"C:lsso dos "bietiv!)s dos Habshurgos cia ESp<1I1hel n:l I'll rupa, em nJC;,idusdo sl'Culo ;"\/11. cost;lvac1:,mlll1C!l!'(:' rel:tcion"do com ~eu." probkm,,, imemos c I) cb.-lini/) econ6mico re!:Hivo: It!ndo-se estencliclo (!",m,,si:lch) ';1Il tocl;IS ;1.'dlr(',"~)es, :I Esp:l11h;1cSI':lV:I:lgora fr"l':I 110eenl:ro, No GIS'l LIn,; H:i1,d)UI',!:;US AlI.',l.ri,l. pOl' OUlro I:\do, cn;bor:1 eles 11<"IU cl:t conseguisst'm dCITot:lr (l prul:eslantisl1lu IU i\lemanh:l, c()n~;eguiram um:l cons(J[id{{~'ciudc plldcrL:s 1];\,' terra, din:ls!ic;ls U\ustria, Boemi." ete. 1, de ul modo que l1essa " gr:lIJde h'IS(' Icrritmial-e com:l criacCto, ,mais larcle, de urn exercitCl proFission,,,! permanente,'" - n Imperio Habsburgo seri:l capaz de ressurgir,como gr:1l1de I)('l'~ncia e'uwpci.a nas (dtimas c1t:cacbs do secuJo XVII, exatam'ei'ite, quando" Espanha entr:IV:1 l1um perioclo de dec1inio ainda mais acenru'lclD~}6N',I<,lue!:\[':1st',por0m,:I recupcra<;:10 d;1Austria c1ificilmente poderia represent~I' lll,n c'onsoJo Ixu'a os csradistas CI11 ~'[;[cll'i, que sential11 ler de procurar :diados en) oulros lug~trcs. t. Licil COl11prcL>nckrpur que as possesslies do Novo Ivlundo eram Ul~,I~l, ":'1\"";1 imporr:lncia l'ir"lpara:l Espanlta, Durante hemmais de um secuio, e!as de pmp' >rci')\\:lr:1\1I ;Iqlll~k: :lcrl'sc'imtJ re'gubr ,'; riqu,"z:\ cia [:;1':,1I'll1a,e port<l11[() :,10.';C\Jpockr illilil:lr, sel1l 0 qual u csforV) Hab,;!Jllrgo n'lo poderia rcr .<klo nl:lnlido pur r:mlo It:mpl), ;vlt:,';n10ljll:,mdn os <Haqucs inglt:sl's e hol:tncleses ,( JlllI':1',) iIIIpc':rio CUI')lli:l1 hisp,,111U-I')I)I'['llgIlL'S t!,'\igi r:,ll1l11l11Iispcml io cr<:"SI,::::n[e c em rrulas <:'fortii'iCi<:r)cs cle aIl:111-111:1 r, n..sganhos clircros e indireros cla cOroa "'Sri;'t111l1lI:l 1t'S';"'SILJrril'(')r;us ('(lllrinll;IValli 1 con,sicler~iveis, Ahanclona-los era :'iJllpens:tvc'!. ' ~ .. ' [(c'slava>)'l as pos"css,'ie:; H~lhshl.lrg() na It,di;l e ern FI,mclres,Das cluas, :1 I'etir:lcl:l d<1ll:ilia era a l11ellOSrecoiliellcl;,ivel, 01:1 1'rimeir:l metade do s0culo XVI, os Francc-se,'leri:lrll preenchiclo 0 vazio de poder ali e lIsaclo a riqueza il:1liana para :"s slIas pr61xias fin<lliclaclcs - e em detrimento clos I-labsburgos, t\'a se,,,Lmc!;1 llIelade cl;lquek s,.'culo, a It:ill:l eLl. li.terall11enre, 0 hastiJo mai~ aV:I11 ;,:acloiasegur:1I'I<;::1 < c esp:lnJ lob frente it expansao ul:omana para oocidente, ;\ parte I) gl)Ipc para r:> presligio esp<lI1hol e:l religiJo crista que repl'esemaria urn ~Il:lque turco cOlll:r:l a Sicilia, l\j{\[Joles e 1\0m;.I, :I percla c1es,'e!xl.~ti:l0 teria sielo um gr:lvc l'eVeS esrl';ltegico, A Esp;lnha teria enr;IO de gasrar ainda mais dinheiro 1'1:1"'orr.il'iea<;:()es I cosreiras e nas !'rows de galel'as, que de qualquer modo e:;tav:tm consumindo a maior parte do on,:amento belico nas primeiras ci<:'C:,IC!a" reinado de Fi!ipe, Portanl:o, fazia sentic!o, militarmente, empenhar do :ISforcas existent~'S 113 defesa ativa do Mecliterrineo central. pois isso mantinha o inimigo rmen :\ distfl11cia: e tinha all1cl:l a vantagem de sel'em as custos de

de

tal campanha [Jal'tilhados pebs posse:;sllt'S il:t!ianas dos H'lbsburgus, pelu p:lpac!o e, oClsionalmentt~, por Venez:l. 0 ahanc!nno de:;sa ~'rell[c n:in tra!.i:! vanlagens t' encerrava mUltos perigos em l'orcnci:1I, I\Jreliminac;::10, porr::tnlo: os [':,lisc's L~:lixns e1':1111 :1(Ini(':1 are:1 0'111ue:ls q perclas Habsl.lll1'go pocliam ser co l'l:!c\:is: c, "r/'ill:(! de C'OIlU,s,'>s custos d( 1 Exercito de Fbnclrcs na "Guerra dos iiO Ann,," COI11':1 1 :llJuebs j1r< )vlllci:l" l:ur'l nl. c!eviclu :\s difjClllcl~I(!eS' Ziu tC'JTL:l1n' :.Ill;; P'" 'grc,<';' I," 1'1:.\.' ificac")c's, :" trill iI.,I c 1"01'1 gr:tndes, e:'~cedendo (k~lllUi[o as dt...>LlU~li(!ul.:'r (lUl r:.l frenlt:. (\rt~ I rle."ll l'ln n<) ~Il\,~~'
eLl 'IGuerra clos ~~OAnos", cine() Oll ~t:.'h\.:t~zl.',,, nl~li."dinhl:.'in) roi ~Ic."'(in;ldt) ;'1 guarl1i~:lo de Fbnd.rcs do que ;}s fnr~'~10n~1Ak:tll~-'Ilh~t. "/\ guvrr;l n{\s Pai:-;t..:.., .
B<.l.i:'\()s"~

ohservollum

conselheirn

e.-,;p;l l Jul. "f()[ ~\ nlin~t n luL.lldcsld

1110n~~n.lllj;I

De fato, entre 1~(i6 e l()~l :1 Esp:ll1l1a J11:ll1d"lI pc!u melios "',I:, mUll,),::,,; c!,:' ducados para n Teslluru '\liliwr nos Paises B:\IXOS,c'unsidc'r:lvt'lmeIEc lI1ais do que :l soma 1:000al C.I2I. ll1il!l,'jI;:s de duc'ado,;) Lbs rcccit:ls "I:I ':0[''':< l'om :\.-; Indias.!" T:lmbem estrategiCll11entc F!:tndres er:ll1luitu Ivai;; c1ifici! clt: ck'kl1cJc[" a rota maritima fiGI \'a por vcz."s 'I l11erc,,'do~, rr:IrlL'eSeS,inglese's e hol:lflc!esc',s - C0l110 se eviclenciou cla;'alTle1ll:c qll:lIldu () :ilntiranrc h"!:lIldcs T'rullll' esmagou uma fl'ot:l espanhob que levav:l soldados de rdor('o, em 1(1:\9--\11:1,' :1 "Estwcla Espanhola" da Lombardia, via valt's sui~'os ou Sa\'bi:1 c' lir'lnC()~ Conclado, passanc!o pelas fronteil'as orientais cia Fr:m,;a :ll0 () baixo l'~enu, tambem tinha pontus de estrangulamento muito vulner,weis,';" V,lieria re;limt:JUc' :1pena continual' tentanclo contl'Olar un:; poucns l11i!h()esde reL':i1ci!.l':<I1tt'<; IlOS Paises Baixos, no extremo de uma extensa linha ell' C')111ltniGI,'{)CS, ta! p[',.',;o; a POl' que nao cleixar C01l10 clisser~\nl ::.1stuti.lnlcnte 0';-:;rcprt"::-;cnt;.\nte."; d~LSC<.)rlc'S de Castela, muito l1l1erado:; pe[os imposto", os reheldes apndrec'c'rcm 0.)111 :1 sua hercsia' 0 castigo divino os espel'av:l e a ESIJanha nc[() leria dt' carTe'gar nl~1is esse peso.-!!) As raz()es apresenr:ld,l.' l'nnrra lima rCllr:tcLt imp"rial dal.lllC'!e teall',) de gLlerJ'~l n}o terl<lnl convencic!n n.'" C]UIt' . ..,L' ("Jl.ll'i):'~t\"~l,nl(10 dt::i1"I('nJiciu (,k ;'t'cursos, mas rem Ull)a n~rr:t k)gic:1. L~11l primeir<J lu).'.:t!'. SL' 'I 1':':p:lI1h:t 1'1:'[1,', th'esse m:lis FI:lIlcires, est:t l'ic:tri:tcolll ;1r'r:rI.1GIOll C<11l1 ;1:;l>r<>l'il1<'i:,l.' linkl:I."., aUI1"\enrando c'Olll is~<.)n [loder ,,' l) prl'S! i,::.dCJ dt:~ Ull1 I, !esse . ;; in\'t~It:'r~ld( ):~i ni IT1igc1,''; dos Habshurgos, t: tal ideia ere) repl.llsi\';1 '[(.l,' c!irigL'Il\'C:S po!itiu c,"p:lI1!lllf,1. d:1 para quem ?r "I'epl\[a~,a(f signij'jl'al':I Ill:ri" du 'lilt' '11i:tI'l"cr "1111':1 ('I)i',a, Segundo, havia 0 argu111enrOapresenlado Il()(' Fiiip", 1\' e ,<ellSe, >'l.sdht,ir<l:'. de'Clue Ul11confront() n:\Cjueb regian pelo lllC'no" "l"a'''l:.II'ia:1;;fr')(\:l., h,)"ri:; dt'
l

outr'os lug-ares 111ais delictdos:

"EnlhoL";'\

:.1

guerra

que

lraVJI110:';

[1\ \~..; I.J~II.-';\:..S

B~L,os tenha eX:JlIrido nu:;so lesouro e nos levado ,\,<;divida:i ern qUt' incorremos, tamh0rn dl'Sv.loU IlO::;;;osinil.lligos 11;lqUt'!:IS:Ir<::"", de mock, que, se assim n;10 fosse, e cerro que tel'bmos a guerra na Espanh:1 OLl elll :11;.(1,11.11 lug'll' mais pr6xil1lo, "4 1Fill:llmcnte, havia a "teori:! do dOl11ill<""- ',e' 0.'; Pelis",' ~ B:\ixos fossem perdidos, 0 llleSIl10 acol1tE'ceri:l com :I (':IUS:! 1-!:t!ls!>urgo 11" Alemanha, as possessl)es l11E'norescomo <) Fr:!ncoCondado, t::t1vez:lt0 rneSI1l',1 a !t{t!ia, Eram, e claro, argumcl1tos hipol.et:icos, 111:1.< ll1l:eress:ll1l<,: que (), I.' e estadL'itas em Madri e seus comanclantes mi!ir.ares em Bruxe!as vi:,lIn um [,xli' eSl:rategico imerlig;lc1o, que cles:lbal'ia sc Ulml c!<tparies cai':'se:

Os primeiros t' m:liores pcrigos (dizia eSSe r~u.:iodno no ~lJlO critico de .t635) .':i:.i.o l),'~ que ~11l1ea<;~IJ11l LOlllh~irdia,os Paises n~lixos e a Aiemanh:l, Ut11<:l derrot~l en1 ~ tjl.:dquer desses (reS e Lu:1l rXlr~1 esra Jrlonarquia, a tal ponto que se a derrola em t:~lis:'ireas for ~~r;H1dt"'. 0 resto da mon;trqula desabar{t; roL<; a Aiemanha sera S'~-'.I..;llid:l peb JL8Ii::1 Ix'ln::; P:llSes Baixos. l.: os Paises 13;]jxos ser:.1o seguidos pela e ,\l'Ill':ric;l: t' ~l I.Ul1d.l;JI"C.li;l,'>1.::'1"5 ,..:eguic!:1 pur Ntlj!(lles e Sicilia, SCJ1) a pos.sibiJic!iH.le de ~kJl-'!Hk,'r ncnhu!l1 dl'k.s,i.:
A<) ;!{ cil.ar C,'isa lc:),!~iCL ~t COr<)::.1 (,sl'~\nhob cnn1pronlereU-St~ corn U111a '.(cner;dizad:l C:llerr~1 ~Ilril'o, que <.11.I1;lri;.1 \'ii/ll'ia, ate' que se est:cihelece.'ise de ~lit:a ;lln~l P;li'. (It.: ~:onct"ss(,e.~; \')U toll'.) () sistelna es!.ivr.;:'sse t'.'Gl.urido, l~:lsl.;l\ r~l!vez~1110strar que ~\p~'n;.1.S 0:-; Cll,'-;!'(I,'j <.lc guerc.t const:'lnrt".e ~1 '.[i"pc )si~':10 n:lo ;Lh:ln,..ol1:1rnCl1hUITI:.l de l <.i:'Js quarrcj 1're11 pr'inc:ipais aC:lh:lrlam te:; sol:ipando :LS amhic,/H'S impcriais C:'spanhola.'3. de qualquer modo. N;]o ~Ih:-:L~ll1il'. (IS i Ildkio.s :-;:10 cJ~le:-.:sl'enci:'l <.I,t' Uln~llerceira cn.l~a i correlat<.l. 01.1 seja, (JlIC () govcl'I1<I esp;.lIlhol, ern p~Hticular. f:llholl n3 mol)(Uzac,::'to ri1:lis eficiente

Os P;lises BaL'(OStornaram-se, e claro. Uill peso ail1cl~1 rn~lior p:lr~1:1';ren:i .. tas imperiais em geral. No inicio do rein:\do ell' Carlos \I, os I\Si:ldo.s G'T;lis proporci0n;lr~1111um to[81 Cl'escenle de impostos, elTJhor~1 Selllprl' ciliesiion;lndo OVO!tI111C e lnsisti[)ck) no reconhccinlento de sells privile,~;ios, N( I,';; lllriln< l:-, ;111( l,"'; do in1peraclor. <.\ irri[~1(.;~h) OIn (lS freqClcnrcs l:ribul"ns l:~x\"r~l( c lrt..linjri{ is l',\:,i:~ili( )..... IXlr~las guerras na [t:ili:-l e ."[el11;mha jI1l1rOU-Sl';1(\dc"','c Illll'I1I~IIII<"IHc i".:!i.c;i,'', \ , ells cJii'lcuJclaciesconH:,rci;lis, p;lra pr'().lul.ir lima h'.JSl.ili<.bd<.' gt'ncr:di/.:Id" ',',,1'1'WI a domina.,olo cspanhoLi. Eml ~()'j." divid;1 <'st~ILd us I-';ri"",; t'.\:ri:,o" ,.. c,:~C1 d h ,'a a 10 l11ilh,'jes de tlorins, e os Sc'U." p;lg:lI11cnlos. II\;1i."CIS UI"r, 1.",1:11.lrnini.'ITa, C;:lonormal, er:1I11 superiorcs :'1receil:l, ell: modo que C) d~lkilli!l1i:.1 de ';,,1':;<.11>vencionado peb [sp;lnh:l:'" QU:lndo. elep,)is lie m:li:, lIilla d"'l::I,I:.Ilk: 11n;Idl~linistr:IC:lo de ivJ:ldri. esses l'essemiJUenLOSIOGlis l.'xplo(lir:lIn l'lll ,."\.',,lla C1hc:'rl.l.
os P:.l{ses

l:'btxos

l'orn;Jr,t1Tl-Se 1I11l ('sCOJcinllrO

<..'(1)os.'<d

de

n~'cur;;()~ in)l)iTi~li,t..;.

d\

lS

recurs!)s

l:'Xi.'11t'l1tt'S

e~ C( 1111~ll{)S

df~ JnUCllr:.1

eCOnfJ111Lca.

cOl.ltribuiu

para

cn \.'ij, I de. St'U iX{lprio pc,cleric;, EmlJura us estran:~eil.'os lOL1sid(;'r:I,';~C:I11 com frcqClencia 0 imperio de Carlos V, ou 0 de r:ilipe II, como monoliLico e d.iscipJinado, ele era l1a verdade Lilli anH>111 oado de terri.t,jrios, cada qU:ll COIll priviJegios proprios e orguJhoso de SlI,1idelllid;lde." N:lO havia Ui1l~\adl1linistraC;':lo cenLr~ll (e il11."lii:oi'ller16;;--Liril:i legislatlll'a Oll JlIdici~irio) e 0 t'mico do ell" liga<,;Cto real era opr6prio monarca. i\ ~llJsencia des,';~lsillstillll<;oes, que poderi:llll tel.' estimulado"Llril-sei1iu11eii-tode: lIni(lade, t' C1 f:lto de que 0 governante nunca podia visit:u 0 p:lis tornavam diCicil :.10rei !ev:Lntar I:unc!os I'lUI1l:1p:rrtc de seus dominiCis para glleri-ear em outra. 0.' \,I\lll.ri\)uinle$ da Sidkl C:.' :lpoles pagari:ll11 de boa vont~tcle a N COI1SIl'Ui;{ln linn I'ml;r IXlra resi.'itir :to.. turcos. m:ls queixcIV:IJ11-se de ; amargamente :IIIIC :1 iclc:'i~1 e financi:lr :1 lut;.! l'sp:mllnl:1 no,' Pa'isl~sBaixus; os portugueses d Vi:llll sCl1Iid,.> em :lp,:>i~lr:1ddcs;1 clo 'io\'( I ,Vlundu, m:I" nile):ie enlusiasm:t\':1Il1 ('( 111'1 :1.,gUl'IT:IS gcrn"-lIlicl.'i. Fsse [octlismo iJ.ll<:L1S0 tin[l:l cunlriblliclo pal-;I :1 :.I<-:""S;I <:;0,';;1 dosc1ireilo.'i Fiscais, no.5 quais se rel'leLia. N;1 Sicilia. pOI' exemplo, os c:sLlcln, 1<:.' ..i.slir~lln ;I()S pr'inll'ir(,s C:':;f()r~()s J-la!:Jsburgos p,lra :llIlllenLar ; dos ;IITil~Li'I::I~':l() se lev;H1l':u-:rmCOlli1':1 vice-rei espanhol em1516 e J.517; sencJ.o e CJ :p<l.!>re, .In(I'quic::te clispondo ell.'um parJamento. ,~r:t I11UilOimprov{Lvcl que a : :Sicili:1 conlri!:Juisse Illllitu IXlr,1 a del'''.'.'':.1eral dos illteresses Habsburgos.;' No g rlcino c.k N:\pule::s c r1:l :Iquisi<;:lo mais rccente de i\liL1o, os obst:kulos legisl'll ivos c:r:tlll melll.lreS Ixu:r os aciministradores espanh6is. pressionados pOl' IVladri para c,ncontrarem novos recursos. .'\111I)<LS podiam., portanto, prop0l'cion:.Ir cOllsider{lvcl :Ijuela financeira durante 0 reinado de Carlos V; na pr:j!:icl, porem. :.1 lul:1 p:.lr:l 111:lnlel.'Mi1;1o e as guerras c:oni:ra os tureos signiliGlr:.lln em geral :1inver.5,io desse J1uxo, Para conservar 0 sell "baJuarte" llledilerrineo, :I L:,'ijxlrll.1:1 Linha de enviar milh6es de c1t1cadospara a It::iJia, para sewm sOC11ac\os que er:11ll recolhidos ali. Durante a Guerra c10s30 Anos, aos C) paclrao voltou a inverter-se, e os tributos itaJianos aiudararn a custear as guerl.'as n~l Aleman1Ja e nos Paises Baixos. Tomando, porem, esse periocio de 15] 9-1.6')9 como um todo, e dificil acreditar que as possessoes c\osHabsl)urgos :pa ltiilia tenham CO'.1l'ribuido suhslancialmente mai.s- se cOJli:ribuir:ul1 - para :0 fundo COl1lum, do que dele receberam para a sua prc'Jpria defesa.';

com os 05 mil sukbdo,'i, ou m:.lis. do E:,ercilo ell' F[;ll1cln:.s c(ln,'iumind,.' "111 qU:1JlO(10,,,elisl"t'nl!ins totais do "nvnno t'SIXlnhn!, d('(':I([a ;!lX)S \.[('<.::1<.1:1. A falha mais des,lsIroS:1 n:t l11obilil.;l,:l" de I'CCllI'SI'\.S l'-,leiv,r, pnl\'~lll. 1'''1 propria Espanha. onde os dil'eiiOS fisGlis da corOd er:IITI, n~1 vercbll<:, 111UilllIi miiados. Os tres reinos da cOI'oa de i\ragCto (i,'to t'. i\r~lg:i<.>,C:11.:i1unh;1 l.' Valenci.a) tinbam leis c: sistem:ls tribuUrios pr6prios. 0 qlll" IIlc.'i ILII:r 11"'''1 no[::ivel auconomia. Na verd~ldc,;1 (mica rcceita eerta pMa 0 llH.lnaI'C:Ivinlu (LI.' prol~riecbde-, re:,lis: os impostos :Jelicionais el';lnl raws C p:t,L;I1S C()1Tlelul:1nci;l. r Quando, pOl' exemplo, um governante c.Iesespcl'ado COi1l0 Filipe IV Lelll",u fazel', elll16ciO, a Cnalullha pagar relos solcl:rclos :ili m:rncl:ldos p;II':.1 de"'~IKler a fronteira esp~lnhob. conseguiu ~lpel1:L,) prOVOG,lr llJll~\ pn)l()n.~~\cl::t e Limos,;! revolta. Portug:lL elllhor,1 umquistado de .1.')80 :Itc' :1,'iU:1 plc"pr.i" 1'1:\'011;1 l'Ill 1640, era totalmente :lutonOi1l<.1 em :t:;suntos fisclis ,~ n:lO cOl1fribui;1 dl' maneira regular p:.1raa C1usa ger~II l-I:ib.sbl.lrgcl. [sso (leiX;I";1 C:IS1"';1,'\)111([:1 vel.'cladeira "\':lGI leiteira" do siSlellla Irihul:irio esp:lIlh, >I, '''1111>, Illt':'1110 ;l1i )1':1 ~lS provincia,'" h-;'lSC~lS estj,cssenl i~;c.::'nt:l:-;. l\ IH)hr\..'z:J (:l,L!.r:,iri~L j'( 1!"lvn1r:nk' represellCacla nas COrlcs (Ic C.1stcl:\, esI:IV:1 cm gu:t1 di:;p<l,'il.a :L :1[11'\1\':11' impostos dos quai.s eSI:tVa isen[~i. .'\ll'Ill dis.'io, Irihllios COIllC1 {//C({/'(//{/ :t (lIrll inlposto de loo/b s()hn: as \'cn~lls) l';lS t~\rifas adu;\ociras, qUI..: C<Hl:a.ilur;1l1I ~!.~ receiws norlll:li~, jLliltarnenl'e COin os sen 'ieios (i:rihlll(\.'i fix:u.lo.'i pC['!.'i (:<'>l'k'S I, mil/ones (imposto suh,.e :tlimelll'll.'i. lalllbc-m fix:ldo pel:ts ('.>I'It's\ t: O.'i\':Iri, IS recursos destinados :1 Igreja, que eram ~ISprincip:lis rt'cl:'ir:I.'i extr;\(\rcli,l;;ri:",. tendiam todos:\ recail sabre 0 cOillbcio . .I truGI (k m<.'I'GIc!m;;.ls,l' CiS p'lhres. espaJhando dessa forma a pobreza e 0 deseontent~111k'nl'o. e conrrihuin, Ir" par" o despovoamenLO (pela emigra<;;1(il.<7 At~ que 0 fluxo de prara americana I'rouxesst' receit:lS adilionais 1l1;wi,::ts para ,\ coma espanhola (aproximac!amente d~1 decada c.1e:1561.) LefillS da c!ecaa da de 1630\ 0 esfor~o de guerra H:lbsburgo apoi()u-se prineipalmenle n' ,s C >111bros clos camponeses e comerciantes de Castei:t; e mesmo em ;;eu aU~t" ,ll.'en&l'j'eaJ (bs fontes do Novo Mundo er:1apenas de um quarto ~Ium rere;C) d;.1n~coIhida em CasteJa dos seus seis milhcJes de habilani:l's. A meno.'i e ate que 0 [)t'.") dos u'ibulOS puciesse ser dividido de maneira mais justa demru c1aquek I'eino e, na veldade por todos os territ6rios clos Habsburgos. essa hase de Slislc'11ta~ao c!as enormes despesas miliwres c.1a ('pOGl leria de ser, [orc(!s~IIIl"IlI". pequena.

eram as medidas dos cOl1lribuintes cl.srell\ano.".'H 0 et!Jossocictl do reillO nJo tinha sido llunea muiro Lwor5vel ao C(llll<::rciu, mas em principios do .,eCll!O Xv"! () paIs era relmivamentepIQ~p.~r9, orgulh:.ll1c1n-sc de 1l1\1~11'()PUlac:,i() cresccnte e de algumas indCIstrias significatiI',IS. i'vbs (l :.Idvcnto da Contr,l-Heforl11a e LiaS muit;IS guerr3s dos Hal;shurgos eSI;llluk,u os elem';ntos religiosn:; e militar<:s da sueiecl;lcle espallhola, cnl'raquc:ccndo ao mCSlllO tempo' IS comel'ciais, Os incell[ivos econ6micos cxi.stenh~s ness;1 .'ociecbde 11l0str:lvalll a v;lntagem de conseguir um beneFici() rclig;()s() <JUde eomprar uma pale'nle da n()hreza menor. I-Iavia uma falta l:f(lnica de ,Irlesaos especi,t1izados - pOl' exemplo, na ind\lstria de armall1l'niOS - e a mobilidade da m:lo-de-obra e a tlexibiJiclade no exerclcio clos ofh:ios t'r;l1n obstadas peJas ,!.(uildas,"9 Ate rnesrno 0 desenvolvimento da ;.lgricu!rl.lr:1 roi retarclacl() pelus privil0gios ci'l me"ta, a famus'l guiJda dos dcmos . l'arneirns, cujos relxl1'lhos podiam past'.lr pOl' toclo 0 rein~o; com 0 crescik memo cia popu]ado CSIXlll.hol'1 11'1prirneira I11ctacle do seculo X\'l, isso ,".impicsmenle levou 'I um~1 crescenk neccssidacle de importar cereais, Como os p,qprnC:l1!:IJs qUe' a mcsta razia pOl' esse~ clireitos de pastagem iam para 0 te,souro re~IJ, e a rcvogac;:Jo desse costume !:eri.a irritado alguns clos mais cleddiclos defcnsores cia coma, n:1o havia C0l110modificar 0 sislema. Finalmente: apcs:.rr de aJgul11'ls e:;cec,:iks n()t~iveis - os comerciantes de 15, 0 financista S"non Ruiz, a regi:lo em volta de Sevilha - a economia eastelbana tambem er,l, no !:olin, forteillente dependente clas importas;oeo5 e1e manufaturas esrral1geiras e' dos selvic;:os propol'Cil)nados pOI' n:lo-e,';panh6is, ern parricular os gt'110vc'ses, portugueses e fhlllengo,'i, Dq)endta tambem clos holandeses, rn<;,smu durante as hostilidades: "em ] 6,:iO, tres quartos clas mercadorias chegad'is aus P'')I'tos espanh6is erdm !:ransporl:'ldos par navios holandeses",'" prnporcion;lIldu [uen.Js 'Ins lll;iioreo5 inimi,gus e!:J na(:;'[o Njo e de surpn ..eneler ' 'Itle ;.1E:';p;ll1!l'1:;I,fre,,;sc' de eom:[~ln[e ciesequilibrio 11:,1 alancl de cOJllerciu, b '-Iu\.' sr', podia .';er rt'eCjl.lilil)r'ld;1 cum a ret'xpOri:'l<;;10 de; oum e prat:a
econt)J11ic:1S retr6gr;'lcbs, relaciof1;Jcbs con, rl explorCl~;1o alncric~lnn.'.;.

() que lUrnava ~lhsollllal1lente

ceria essel il1adequa~,io

,,(trios

anos FutUfO:-;: cnl1'),i)~650'(! cb receir:Il...'oITlurn li\'cr:l1Tl elL- .'-;(,1' g::lSl()'-) n(i pagamenro de jUt'OS ,sobre as ,lp,'ilil'('s j:'l L'lnitida" (lU,111Il) mais 'I "':c-('jI:I "COl1Jum" cia l.'oroa er~ aJie.nada, ll1~llSde,se.sper"cl'l ela oSC lm:!\';1 11:1 I, hu.sca i.1e' rencl:ts cxtr:lordil.1:'lrias e ck 110\'OSimpostos, I\S l1lo1,das dl:' p"'II';[, pnn'\l'mpli', fOLll11 repericbrnenf.c JvilL;..l.d~lS, C'()ITI un1 n!/Ii)/I lie t'obn:, l-'or \"(,.:.'7.l' (\ ,~(l\(..'iT\l' . ...:

.':'lnl.r)le~nH:~nrt:' ('Oil fi~Cl V~'t a [l1"~H~l nd<.\ d: I :\ 1llr.:'riC~1 Il~1i';1 I nil'U I; I rl':';. \.' I ( 11'C:1\ '.1 \:j I); OS d aceir.ar ap(dic~:"; t~ln lrOC;I: 1.::'111 (lulrJ:, (~I."';ilH.::':";. Cl.llno jj dis:";I~'l\H)S.(lS ili . ~ esp~1nb{)i~ suspencli~\n) os p~lg;ll'nCnl();-;d\..' jurns e(h..'cl;lr,~l\~\ln i'I.'inpt 1,i.:"II"I:l .."':l.:~

f:tliclus, Se est'l ,:t1lillla Illl'did,l n('m ."~1l11"'L' lrrUin'll':l ,.\,' ',:;1.'<\';l,n:ll1; CerLll1l""nt~~reduzia " crC:,diro ele ~'I:ldrj p'lLI n ,'1111.11'(1, ~ksl1lo que ,t1gull' c10s goll"'S oS' )frid",; jJ,~I'1'::(\l11ll111i'l1".l.SlIili", 1');1 n;1 .. Cjueks an os l1ao ti','esst'll1 sidn infligit..los pt'lu hi.llnclll. () sell illlP~\( 'l( ~ [I )rrJI )\],. se m'lior devicl():i louL'm:1 hUIll;lil:r. As peSIl"squl' deSITI)\'O'lI"lir< :"r'lll<.k 1':11'1'" cbs campos, t,m principio, do s0L'ulo \,ViL <"1"1 impre\'i,;i\','i,,- l!l:\.' ;\Pl.'I1;Io;.'1' III ,
som:tran1:l (lllt.ras Cll!.');,IS:lrrcnclJnlCnl(l~; insUpol"lj"(::i::;, ~l~nll;IC;-\{ I.LI !flt ':-,1;\. \

mente ceir"s,

o:;ervicu l11ilil',l.r-elue j;,ipn:'il.lcli1';IV'liTl 'Igriurlrur,\. () rlu,v:, ll(' pr:.tI:1:IIlII,'!'ic;;J ~,a Vi1'j,~ ClUStr jJrohlell1:ls t"coiT('II11iu,,';(l':;ill'ciaIIIIL'nte ;1 illll'l.c:'rl) elL'pr':e< l'i' a que nenhum;\ sociecbde d~10poGI lil1ha e~I't'1'it'n('i'l P:li':1 el.ll'rL'nLll', 111,1.' ",'; cOllcli~'Je.s preclominante.s n:1 C.'p;111 signiriC:I\'alll 'IUe' ,'SSt' k~111>IllCIll.J I'ta :,lcingi,1 mais <1S classes produtiv;ls do qUt' 'IS n:'io-produriv:.!s, 'IUl' :'1pr;H;1 len',!i;1 :1';;,Iir rapidamence de St"vl1h~1par" as m:ros dos IXlnquC'irus c:iu'angein 1', l' ,Ill:, 1'01'111.:' cedlll'es mililmes, e que essas Ilu\'as fonte," lr:lnS,.Ill{lJ1lil'aS d(' riqucz'l l''!';,llll explOiadds peb l'()ro:.! de UIl1,lll1.lneIlJ CJlll:'llllltl,l\ ,l CI)\1II.1 l' Il,in.1 1.\\ 1'1 eLl
criaclo ck~ ';financas :,,()Ii.d~l$ A en ... :heDt".t' ck nlet~t1S preun::-us cbs I [l<
11:1.'). t..lll.l:\-

se, ~ra P:1r;1a ESJ~'tn!la Cl111l0;l chu\':.l no lelh'ldo - cCil;1em <.j11'lllrilLtd", ''''is perclia-se rod,\, No cenlm do declini() t':;p;lnlllll. 1 Irl.,lll'to, (.'.'.'1':1\';1 inclp;lci, LI,,1e-,Iv :1 "
reconhecer a irnpurt:il.'lL'ia de pre:-;(::'lv:H
~lS h~l.o..;l'S eC<.1l1tllnk:1S

..It' \ lln~l 111:iqUll.J.I

tnilit~lr poderos:r. I\epeticbs \-et,l',' medid:LS c'IT;,ld:ls h>r<lllltl1l1l:lll:1S,,'\ l."\l'ttl"'\i' dos' jlldells, eo n1~1.is tarde dos nh)llrnS; :1.... '1::H_'n.o..;~IO dos t'{ lnl.:l\nS C(llll ,IS 11'~I\,.T tL... :)id~.t\.le~ e;-;rr~lllgejr~l::;: ~l orde1l1 gu,'ern;\ rncn! :11 de (jUt.' 1)\ (:~.o..;I;l \vi (I )', 1,11,,' nl:';~ j; I ';\
deviarn cOnCt:;1rrar.-,"'l'
11()S

0., CUSIOSennrl1le,'; de ].f1) anos de guerras furalll, porUntu, impnstos :1 unu m,iciedadc: que eSlava eCOIl<.lmiCamenle mal prcp'lrada pat-a assumi-Ios. II~G,qxli'.t'S de aUll1elll"lr a receil.:1 pur l1leios mais efic:iemes, as mon:lrcas HalJsburgos rel.'OITerarn a varios expedientes, f<\cei:>a curto prazo n1:lo5 desastrosus par,1 0 bc:m do pais, a longo pr;,lzo, Os impostos eram constantemente aUl11enl.ados pOl' todos os l11eios, mas raralTlente reC:IJam sobre aqueles que os poderialll suportar mais f:tcill11enre, e tend i'l III se.lllpre a lxeiudicar 0 comercio, V''-Irius privilt'gios, Jl10n()p(lJios C IJonrarias erarn vendiclos par um governo dese.sperado par,1 arranjal' dinheiro vivo, Desc:nvolveu-se uma farma grosseira de I'inanciar 0 deficir, em parte tomando grandes emprestimos dos banqueiros, garantidos pelos fururo,,; tribulos casrelh.anos ou pelo tesouro americano, e em parte vendendo ap61ices governamenrais que rendiam juros, e que par sua vez absolvian1 I'undos que sem isso poderiam ser investiclos no comercio e 'ind(nria, 1'v1~IS politica deficit{lria cia governo era sempre praticada de um a modo lmecllallsta" sem consiclera~ao peLts limita~6es pruclentes e sem a cuntl'Ole que um banco central teria imposto, Nas fases finais do reinaclo de Carlos V, portanto, as receit:ls do go verno j,,! tinham sido empel.1hadas par

gr;ll~(k:~:'; n~lvi,o,o..; gLlL~JT;I\ COin <.k

~l

t::~\'llt:<l(J

(Ju:~.";\'

tor::t1dos pequenos hal'cos de corne-rcie.>, 111,lisllll.'l,,; ;1 \'em!:t lie- ;)1< '1'<',["" III< que restringiam 0 L'omercio: os PCS:.lJus imposlos silhre as C:'pl lrl.<lt'''''S de U,
que ;)51 tornJVan1 n;}o-con1rerit!,,;:t:' nos
tll(~rGld()s

esrr:lngclro.<,:

:,b h,lrr<,:lr:l."";

acluaneiras iuterl'l{/senl.re us v:lrius reino.s l'.sI':llllli',lS, qUL' ,!lingi;llne) cOlllc:reiu 10 elevavam os pre<;o-5, I'oram ,t1gumas cb., decisl)e.s imp'~l1s:ld~I:'; qUI', ~Ilung") prazo, afetaram seriam ... nle a clpacidadt' d:1 E.spanha de desempenhar .-, grande papel miJitar que se tinha Jtrihuidl) nus ass'lintos europl'll.S II;'.'l;'.'.'(tr:leuropeus\ Embora 0 decliniodo poderio e-5panhol so se reveLlsse plenan'1L'lllt.' na decada clIO 1640, as suas C,'US;lS vinha1l1 eXiSlil.1do decacbs '1Ili:c'S

AjncL1 assim, e importante enJ'arizar, es,;e I'r:lclssO dos l:-[;Ibshurg"" fUI relettillG, Abandonar:1 hiSl6ri'l aqui. sem eX;ll11injr ;,1:,e:;pnicnci'ls iLlS "'I,ltr;I.' pote,ncias europeias, deix:\l'iJ incoillpleta:1 :U15Iio5e,A suerr,\. l'()1110c1is,'e uln

!1i.s!ori"do!'. do :"~'c.ull) gr;llll[c cnllfl.ilu


';f

xvi"'.', 1 !\s

"era de lon.ge a pn.>va m"is Seyera a que era submetido 0 Est,\do rll';')dificac6e,s das tecniC:ls lnilirares, que j'ierliiilii::loj'i) CjU;.lse si1lJultGnea novas sohre cle apn:nder tinh,l do ;15

cOllsolicl:lcio Bre;anh:1. copi/a)


!10\'OS

e1()Sterri(6rio,<;

eLl cnroa

('In

r<.::bclo :1 I n.IJ.I;lI.C'rr~l.norg(Jnha \1111 11'1 ";1,, i 1''' r;lli\'"

~ ..

~ 0 h:ihi.r.o ci:! trihllt:t~:~'rc> dire!:1 km cspt"'i~11 :1 l<:Ii//c, :to.5 Esr:rdos


t' ~l
CXl~l'cnCl~'l

al.lI11el110 d,) 1;11I1;lnho elf)S eXerCiLOS e a el'f)lu~ju

sem consulta

n;:lv~d en1 grande


lIll1;1l'.'ll'lltllr;l

~:-.cala, cri;\ralll ellornlCS pressbes


du ()cie!<:l1te. C:llL\ heligtTanre administr:ltiva

st.~crer~lrins dt.~ eSLlclo.

Ger;l~s, n I'im",: tr:i1>:i1h() adlllilw;.i de un} 1.:.~.\t~rCll(i J"L'al :"er illl"l

'/',:1' eI""

t:Orll lIIT! . l

)c;if:~d:f(.I<:,' (nganil.ad:ls

\.',,1'11('cri"r

s:.rl.isL1l6ri'1 par:l :1[<:.'nd,,'r it "rcvo]u>;JG

arli.lharia poderos:l. l'izeTanl com '.Illl' :1 1-'1;111<;:1 p:lrc'cl's"l' hel1l-sucedid:l, unilkacl:l. p,",-ku(\:i1.', ,VI:IS a rr:t~ili<.bllc' evidel1ciar-se
COn1\) eranl

Il1f!I\:lrqui:1 (1<::;,;" ':>:Ii'UlUl',1 iri,l

fl'\flll:lr": t:, f,. qUl: lTI dc:. igu:i1 iI11pon:inci:.I, l.inh;lt:ll11bem de erial' novos meius ,I<:' pag:lr o.s custos cspiralant,_,s r.!:\ gucrra. i\S I'cns(O,,::,sque c:llram sohre ,)S g,)Vem:lllte:<
(1Itr~HH(":
(J

''''ill ckmor:t. A' gUerr:I:; il:.dial1as, ak!11 de 1I'10S\I';1 I'l'l \, ,ti,LllllCl1l<-' I' breves t..;" (Ic~a.'irn)~os ().~ t'Srt >I\T1S I"r:Inl'C~(':; P~,II";1 I'-I Jll1.1 Ui.~:r:.ll" [1ellinsul:l (rlleSlllO qU"l1clo :J1i:ll.b :1 Vt'!'Il'!.:1 I)Ll "0"
In;IS
1-:11l1hr"lll

11:\hsbl.lIgoo'; l' sellS suditos C]l1:d sr..;us t.'xcTciluS IUl":Ir,llu -

[Jolklll
tel'
.~;idl,)

devillo :10 IOllgO excerciol1~ds, 111aS

tempo
C()lJl0 ()

inlluencia fr'lllces,1. e. ;\pt:sar


e u1'tfa.<-i

naqlleJ:!

lun,,-,s I.
:1
("l:1"\

fOr~11l1 ainda

111uilO ()nl:.rOS~l.';: n,~IO

~6 ().~; I-I<lhshurg{).'. ;In"

i;t

()u:.ldru I Inusrr:l, () dc;:i1,'i" de o'iupervisiclilar co' fin:lnci:lr gr:lllde:; fur~::.ls n'lil it:lrcs t,'1";.1 1.'( nl1Ufl1,I li lc.lo.o..; I'):'; Esl:I,L!O, .. l1Hli[n'; d()~ lju,li~ Ixlrt"l'i~l1n di~p(lr de , h'.:111IIWI1' 1', rccurs()s
j>rtl\':I:'

reve: e1e dr:cl:lr:ti' acluaneirJs, COIll duvidusn,',

f:J10m:;:1 1)0 falidi<.'"


I"r;ln(l'.'~~l

(Ie' I ~~~'. :VI\lilo :1'11".', \


indin,'I' '.', ,', )lill';1 I !I.I_lf)"""

de todD (', :ILilllc'ntC' os

n:1 I"i//e e em illll',",'IOS

'-:<1;" .//,'
,.
1

do qlleo' a [:;pal1!1:\

illlpto'ri:tl.

Como ,'JlfreJ1t:lralll

em:lo

~t nl(11.1~lr'-lui;t

1~1l.'~l,IV:1

i"(~curn,:ndn :1 pC':'<lllr ",

emprest.imos expedieme:;

finaneisi;I.", c'l)lllO;1 ()u l'emLI ingbl(.:'ITJ

:I eill;l.'.' 1:1,,;1.'. ,1".lIlros. de ,.:arg()s.I~lor

:IJllda. I,,, :IllIC." n" 1',"'.111-

Q\\adl'o I, i~umento dO,5efetlvos milltare~, 1470-1660;2


I

<;::1 do que n~l Espanh~l


conl as

Clue a."; 1'1\"~1IH:udl:'s rl...~11g\()S~\:; Ill\"<:r'\~lr:.u~)

ie-'e(/r/a

r:~\p<!l7bo

PJ(I/lf/fCt"US

I'I'C/w,:a

[n,q,/C(/I?/TO

Silecia

{'lIida.<
1,,:j7()

(1tnbio,~es das granc/es CtS~lS nol"1rt . .,. prOVCJCHH.lo 1..1111,1 .:"~lllIT~! ~'l\ d s~lngrenta e l")rc)l()ng~ld~l. onge d('~ :->er lllna ,v;r~lndc fOI\':\ 11~1.~ L .(j1IC'S!:('>:.;
intel'll,1Cion:lis, a Fran(;a depois de I ';(10 :llllea~ava r.orn<lr-sc () Il' )"0 l'1n!l:ldell" I da Europa, a ser divi~lido pel'melllt'nl'elllcnt:e el11 f['(lnlcir;.ls r,,'ligin"<:ls, <.'()111<."

J;SO
I;
'1 'l~)O

2011110 1S0000

"ill. lion

2noooo
30000fl

21)000
';O,O(J(J

50.flOO 80.000

250(1) 20,000 .30000 70.000

:;eria a sorte
l~.O(J()

dos

P"ises

l);ll;;:os

e cl:t AIeIll:lllh:I." IJ.enriqLH.':

S(J depojs Henrique estabeleceu 111ijj[~l'ies extenus com C0ll10 potenC'ia

cia subida CO!llra

de
corn

de

Nal':lrra

;10 tronn

I'r,,"c0s, in1';'IT"iS

ClInw e 'Kill'S

16.3U 1(,';0

150000

',6000
70000 e <lmea<;adores porquc tinkll11 .5t:us ,,:de a pena,

IV 0589-1(10),

sua politicl

de concess6c~ JIlclll0l'0U: vanLigelll lk

Jon.OO!)
breve qU;lelr() () Illlperiu

IOO.noo

:-\ Esp:\nha,

;\ situacJo

C :.1 1):11. C[Ut' ('I .... lll:lnicr a F[':lllca l'111,'r:lqul;:cid()

~1adri em J.598 [eve a gr:lnde indepe.lldcnlt'. ET:l, pore'lll.

()ll1if<;-.,,~ des;;l: inillligu.';

UIl1 do:; ll1:lis persistel1t.es UIUl1lanO, princiJxt!mt:llte anterior: que no capit'ulo e ckficienci:IS grande

U1\1.p:lis seri:"llentc

dos '1T:.lhshlllg()S,
I;

i" ml(),'; fOril'S


,,:nfrc:nt;ldf

fr:\c' ,:; 1'01':111'1 c:':1I1'Iin:ldos 11IUilOS dos prul.l!eIl1::'s ,idllliniSl.mdur'.'s I.urcus

1'" JI'<:'III, It:l1lhr:1r qUl' ).'; pl:l"s

de .5el'

peb guerr:l civil, h'lllditisllll', precos altos l.' 1I111.'1TUpC:IUdl I ':"~ 11:'1'('1') 1.' ([;1 :lQricultur:r, C'';[:.lncln em I'r:lng:dhos CJ s,'u .","Iema I,sed. 1'.111I.,,,\) a cI'I!'.I" n';l('ional era ell.' quase ,')Ofl miliJi')fc,s de lihr,,', C ljl.l:I[J'() '11.l11I[():; <.1:1rccc'iu (Ltquclt'

exlel1'<l0

e5lral'egica.

il)'::.\IY,lc:idade dl; explcJt';.tr com er.icil:l1cia ')S r~'l:lIr"OS. obst.:kulos :, iniciativa ,,(:(:"Jncrci~l! devido ,'l unudoxj~\ rclig.il.x<l ou ~IO presrlgio lnilit~Il"-:lssen1elhav;]ln-

Durante

:Ill'.'l, de .~1mill1,')"., d(' Iihras, j:i rinh:ll1l_ sielo distrihllidl ,-, t' :lliC'll:iL!( (l~ujt:O tenlpc> ~l 11J.rril"de enrJo. ~l h~lnS'~1 ['01 lll.ll~: :-;()\'."It.:..'d;.llit:' elc !ll milh<)cs " d;1 lngl"lerr:1, d,'" h:lh,t:tnl':s l:mh()r:l~b da lUtl:l

l."

"

1,.':111

reCllper<:l~;}t). ;\l,l.s us ~(,1I.s recurs()s l1::lftlr:lis t:'ranl. cnnlp~1r~lli\'~\1l11.:ntL'. ilnt.'ns():~. SU:l popub~:lo' 'de cerca Espanh:\' e qU:H.l'O vezes adianl;lc1a quanlo urbaniza<;:,lo, comercio t~rcl dl.~,,'i vel":,, a ':1:1 pos'O\ IlclO l'(:r .'lelo Le\(,) e a re~l:l() I(JI1,.lrill~l. ,'1;\ l;' s:.llldil\"1.

!' se aus que perlurhar:\l11 Filipc II ,~ seus suces.'orc;; ..Tambel1l est:lO omitid:1S a l{(l.':isia (' a Pcll.'isia, n;:\(.;()CS cuia~ fase.~:(Ie gr;.ll1des potencias na poHtica europe-ia
n:io linil:\lJl feud;dism() :.ll1;trquia par;] puder chegado: IservieL'io. aris\ocr:itic:l iniciar c ,linda Ulll:l :.1l.'o!i>nia-Litu:lJlia, pda atrasaeb, que ape:;ar e(niet de SU:I exten:;ao e pel:IS peia:; pol'itiel"\'i) debs, Inglaterra ell) detiva, "uma I:r:,.,.it:ori:.\l cr:1 el~l.1)asi:ldo rollljeb divr:r:;iclacle

os Patsr:.'; Baixos, e !'inan~"l." llonnalillellre foi clarilmente l1linistro

0 !lUlk

Suel agricultura

era dl\,('rsll'lcacL,

ecunol1lia

UI11:1monarCjuia e1e inelkienci.a

que 1":11';:1d:l d sua vid:l

\1m sin6nimo

e 0 pais dispullha latenre cia FranC'l quando 0 gran~le

de tlll1 exccc!enLe em ;t!ulll'ntus:, 1\ rt(i~ie:/." demonstrada l'1ll pnllUpl()S do .S(~n\lo XV- 1.1.. IV, SulI\', er'l:t i.l1lroduZlll e1e ('olet:l a divida supelvisiollOU novas ;1 ccunomi:1 ).", "sellS: corn el:l C( ,-

de Ill.oderno ,,:io as "nov"s

estado-n:ll':"o, mOll:'lrqui,ls" UnicL1s.

Em lugar da Fr,llwa,

os

de Henrique

p;.Iises a serelll e Sueci:l,

eX;]lllil1ados

e as finan<;::!s estatais. e a tribut.a~':lO o que ele fez foi

A parte:1

pardette(quc
Sul.ly nJo

venda

de CHgO,s Ilel\'cll,l:Il'l( anllnanhas i1c1bar

c a "repelb]ica

burguesa"

clas Provincias

clessc:s cargos), reformar as t:lxas oretenelicbs

0 mecanislllo de juro:; sobre

de IInpostos, nacional. De~tro

CUlllO :I Frall',:;1 I'oi 0 E.>t::Ie1oque ac\bou

substituindo

a Espanha

como a 0

milhares

de isenc()es

iJegalmeme,

rccuper:ll'

terras e rend:ls

a l1laior pOIi?ncia mililar, era natural que os hisloriadores focalizassem :ll:l.o'n(:{lo sohre :IS SU:1S mU.il:as vanragens. Seri;1 Ul1l erro, porern, ant:eclatar

raa, e renegociil;'

de pO;'C(;S cliss':- 0UIr\, II1dustn;\"e de

pc (i, ,lei" do predomino I'ranct>s: e1uranle a maior peHte dos a110S cobertos 11eSle GlpilLtl,l, :l Fr;llwa 1);II'ecia e era decieliclamente mais fraca do que seu vizinho nH.:rtdi"n:i1. "Ias poucas dt;Clcbs que se seguiram :l Guerra dos Cem Anos, a

an os depois de 1600,0 ='lntecipand()'Colbert. a agricultura e c:~nais para facilitar

orplllento 0 ministro

do Estaelo e~ludlbrou-st',. ,\Iern de Luis XIV - tentou "Iuclar:.l

de vClri.as forma:;:

rcduzindo:1

'otill". construi.l1do
estimul.:tncio

[JOllie:", t:slr:lcl:1:; a produ,';io

() transpol'te

de mercKlorias,

ICljd"s, eri,~II1(lol~iL1I'icas rclis 1"lr,1 procll.lzir artig0s de luxo qlle substituissem ",s irnpurr"'J)Cs e assim pOl' cli:lJ1le, NelTl lodelS essas rnedicl::ts del-am os resul1':ldos~'slxTalius, mas 0 contraslC con1 " Esp,lrlha de Filipe IH I"oi acentuacioF E dinci! dizcr St: esse lI':i1xllho de recupcra<;:1o teria conrinuado se l.klll'i'llIl: IV nilo I'usse :ISscl.'i,'linadoem J ()! 0, 0 ,=vidc'nle e que nenj;'l;;ll,I~I~lS ",11 )\':1.';1)(1I1"rquia:;" 1)(11.1;:, ' FUI1l:ion:l.r<.1(' m:lncira :ldequacla sel1l uma lide":ln,':l 1:II11h0111 adcqu:,d:l, ,: enlre:l 1110rte Fknrique IV e a con,'io)icl'I\.':lo do I'od~r lit: re:tI pOl' I{idlclieu, 1'1:1 d0C:I,b de [h,W, :l p"ihica imerna del Franca, I) dl',scol1ll'llI.:lIl1cnlo do,s hLlgllcnul'~S e :1 inclin:I\::ln (b nohrez:I par:, :1 inrri,~~ 111:lis11Ill:1\l'l. clll"r:I<.!lII-'l'l'r:l.11l" c:lp:lcid:lcll" du IXlis de afll:lr como gUllde Pi '10'ICLiCII,..'pl:ia, ..!t:nl disso, qll:ln, IIJ:t FI'ClI1<;:.1 \ :ll':I!Jn\.l enrr~lI1do Ilbell'lt11en!C 11:1 ;uur:.1 \.In,'; :'(1 Anns, clet n:1.uCrll. ,'()I'Il0 "lgun," IlislOl'iadorcs ql;eri:'in:lIl11~1 C pOlenl:i" unil'icad:1 ':' s:ludjvel, miLS 11111 [)c1isque :.lind" s(ll'ri~l dt'llii.lit:ls-d:.i.~ .... l'lh:l., l'nlc:nnidadc.". A intriga :tri,'111 Jl'r~'ll.icl ('ul1lil1u,IV:\ itlltll1Sa e s6 cheg:lria 'If) :Iuge em I (HR- [()5:\; os k\':1 11 Ie::;dc' Gill 1 porl<.;;seS , du,s Irllh:tlhadcII'es urbanns
c.1c",<..'n1pn::.~~;.l(I{)s c

foi simbt)lico menns da gr~ndez:1 dOlFr:ln,~:1elo qUl' do relaii\" <.lc:l'lini<,dc S'o.'ll sobrecarregaclo vlzinho"do suI, que linhll !ut::ldo com nm:1\'el Il'l1:Jcid:IlIe- ..1 Em outras palll Vr:lS,c:leb um:t cla,s1'( lll:nlict.'i c'I.lr''pL'i:lS rinh:.1II II 1:1 lIli'IULI de forps e fr:lqucZ:1S, e a \l(:'C<.'ssid:lderc':tI l'['11,"k imI1l'I.llr qUl~ :1': "','!un'..!,,:, solm?pujclsSem :IS primcit::.Js. !sse> ('['al':"tlill, J, C'(;I'(<lI11('1Hl', [':.11''1 I'll)IL':lll;:t:; :IS
"111~lrgiJ)~lis"

cln C)(:..:'Slt>

do

none,

lnghl(;'IT~1 L'

~lIl'cii.1. c.."ltj;.Is in:.\~IY\:':)\(-'\",,,:

ajuclaran, ,I cOlller :IS 111ll!.)i,'c)cS dos II:thshut:gus c'l11\':"lIil,s (\(':l.si,lI.':; nit:i,':I:, N:l0 oc()t:reu. pur t'x,"m1'!o, quc' :t Jl1g[;llc'rr:1 <:,srin:.'IsI: cli"I",:;t:l C' h,'1l'i pr\?paracla par:1 UI11C01111it"cOlllil1enrlJi dUr,lIlle esses I fU :Inos A e111.I' ,.I:I c recupera~j() inglesa dl:'pois.cb (~:L1<..:'I'J'~1 JJS nOS;I." (l1i ~l '.'( I!h\.'nfr~H,.Jo 1l~1 eSl:liJiliciade inlerna e 11:1 prucl,\nci:t (j1l~lIleeir:1 pn.lllll,wicl:1 p"r 1'110111';<'1"'.' \'11, 1'elo menos depr)is cia P:IZCOI11II Fr:lnC~Il"m .l..1l)2, Ikdlll.in,.!o ,SU:tS d"".':lk:;;\', resgat~lndo SlUS divjebs e estimubndu () (.'< ll1l0n:io d~\ 1,1. <..Lt pC:-'i.'it I.: ( l~()Jl)t~'I\.:i( )
I

en)

,geral,

()

prin1eiro

1l1Un~trCl

TuL!nf

pn.ll)tH"ci(H10U

t.llll~l

IT(:',!_;1I:1

IllUitl1

dus

,IH.l,L!Ut:nOies,

jUl11~lll1enre

com ()

obsrrucioni:-;nl0

dos

dt'lc'I1IIJ1'CS ';:Irgus luc,.lis, i.llll'l'l'IltJlj"t'r:111l U l'unCi0I1:1mellto :.r.deqllaclo do de goverllu . .1\ eu Jll"mi:l, afer:It.!'1 pcJo delJin io !"n1'ul:lcion:tI ger:Ji, pelo c1il11a ;1 spe:ro, Jllenur produ<;I:IIl :lgricola e maiul' Incidencia c\as pestes, que parecem ICI'pel'lul'hadu grandc p:lI'le <.1:1 ElImp:l nessa epoca,"< n:'If) eSlava em condi,;x'.'es de 1'i11'111CIIII' grande guerl':1. lima A IXlrlir de 1(,35;. port:H1to, os impostos france:;es tiveram de ser 11lImcniados p<1l'v:lrios mcius: a venda de cargos foi iJ.1lensificada: c a lallie, qUl' fUI':1rcduzid:1 nus ,Inos anteriores, sofreu r::rleleva~~:1o que sua receira anu:iI dupljcu\I ,"m I.6{':\ , NCI11l1leSIIlO isso, p<.>rem,podi:l cobril" os custos cia luf:l cuntra os I-bbshurgos, tanto pelo onus mililar c!irelO de manl:e1' UI1l exerciI" cle '150 mil l'turnen:;, como pelos subsidios :lOSakldo", Em 16~i3. ano cb 0 ,~ranclc I'ill',ria lIlililar I'r:ln('e':;:1 ~ubre :.1 Espanh:'1 ('1'11){ocioi,':1 despesa ,,-,OI'I"I'I1,III1<:nl:tI l/\I:lse U dullro tI:1 ,:;U~I eceir:l, e ;\[llzarin, 0 suc:essor dc c-ra r ){idldieu, roi uhrlg:ldo II venc!a:; :limb m:li:; ck:iesper:ldas de Glr,gus go\,{.:rn:llllvlIl;.lis l' ;J unl o.lnt"ro!t... ;linc!a 111:1isrig(JfOSU d~l taille. :l111bu...;; nll~'jlo illlp"l)ubres, :":10 I""i pOl' I-IGISO qLll" II reileli:iu (Ie- 1(;,.jf) ('nrnecou COI1lul1la grl.'\,c,\'Hnlr:.1cl:;nov;]s l1ll"dida.s I'isl':lis de 1\1':17,,,rin"que t:ssa inql'lieta<;:lo levou e I':.t.pidarnenlt: :1 lI1l1:.1p<.:'rd" dl) credil" gOl'el'lltll11ent:iI I~ a UI1l:1 relutanle d:&d:lI':l\':lo de faleIKi:I.'" ' Em crHlscqli,'l1l:il.l, nus J 1 ,Inos c!:l.guerr'l franco-espanhola que perclurou depois el:-I IXIZ get'al de Vc,stl'(tli:1 em 16,18, us cluls aclversjrios parcciam ho:\eadore,s 101110S, segura11e!o-,'ernlll'lICimente 11\11J1 estac!o proximo cia exausIJo l~i11c:lpazcs de acabar C<'lI11 oulro, Ambos sol"riarn de rebeli:lo imerna, emu [l' JI,JrC:cil1l(;1110)4enera!izado ;lvers:l0 peb guerra, e est,wam il beira do colape so hn:IIlCl"II"O.E <:ene.1ue, (0111generals como cl'Enghien e Turenne e reformaq <.lore,':milit,li:tCs C01110 T'ellier, () exereito frances come<;av:1 a des[acar-,'ie, Ll" p:Lr<lI'll' :1Ser 0 l1uiur cI<IEuropa, Seu, poclerio naval. p0rem, construiclo po;' [~lcileIJeu, c.!csintegroll-se rapielamente devielo Js exigencias da guerra em LeIT:I,""e 0 pais <linda nece,ssit:av,1 LIma s61ilb base ec~n6mic:.1. A Fran<;:aI'eve de :t. SO Ill' c!e: hClver a lngl3lerra, cujo pocler naval e militar ressurgia com 1_1,cm""'ell.eSI)IVldo entr:lr 110conrJito, f;tl.endo pender I'lnalmente a ba\anp r 'Tlnrr:1 lima l'slxll1ha ern dihcukbdes, 0 Tratado dos Pireneus, que se seg~iu,

ne.(.essjri:1 a 11Jl1pais atingido pela ,:,(\1<:'1'1'.[ cl\'il ,: I"li:1:1 i11C/lli<.:'f:II,':III; CI pmdutividacle n:ullt",tI d:1 ;Igriculillra, 0 nOI'csc"nt<:' I.")11 li::1','i,) ,k: IV' "icl,.'.'il.\ '!.il os Paises Baixo,s, 0 uso cresceille cbs ricets :11'e:lspesl/ll eirl I.'; do liloraJ V ,I anil1la<.;::'iu geraJ clo cOll1ercio cosrein) Fizeram 0 rt'SI'C!.'No ,"'I'"' .III"; l'in:IIl';:I.S nacionais, ,I ;"ecuper~I<;:1u r,I:lSlerr:IS eLl com:.I eo cunfi.sl:o deLS pCJr'-'IKt.'lllcS :10S rebeIdes e aos prete11c!ente:i riv:'lis aLl I:rUllU, j)1'0111()\'iciupt.'It> 1'<:'i,I reeei!:a I adl1,lneira propiciacla pelo crescimen[u clas troclS, c os lucws da Sl:lr Chamber> eoutro,: tribuna is, tuclo issu cOll1hinou para produzir I.IIHvquilih1'in
,..:;:.:dllt~lr.I';2

Mas a eSl::-lbiliciadc polftica e l'i,sc:tIJ1'\Ocorresp(!I1c1ia I1t:C(;:;s:lriamt:nl'l, ;J lima iguahdacle de podel: Em cornpar'It;::lo corn 'lS j.l011u.LI<;c)es muilo m:liores cia F1'anc;a Espanha, os tres "II qllatro milhr)es de- lnhit:lnrc:s d:t In"lclleIT:I '" e Gales nao pal'eei,lI]] multo, As inslilllle,'l'lc~ l'iJ1:mcciras C a iI1l'r:I-,:::ITlIrli 1',1 comerci.al do IXlis e.ram ,!,(msseiras,se COI11P:lrllcla"ci,s [1.(lIi:l,sui e1:.! d:i !\I"lllanil,1 e P:li.ses n:I.[XOS, emhor:1 lIln consicler:ivd crcscimento illlluslri,tI 1.'i,.'ss<:I : oc0rrer no curso do ".. <'culo Tuel, l!".,"'; EI1l ni\'clmilir:ll, :1dir'~I'C:1l',1c'l'a mllil" major. L:m:l vel. bem inst:lbdo no trono !-knriquc VTI c1issolvt.'lI ~r'"Kk parll: de seu exercito e inoibiu (com poucas eXCCl'()es) os c:;t'!'CiIOS priv:ld, ,s c1us grandes I1ngnaus: :'i pMte os "Abbarci<.:iros d:l GlIJrcla" c cer1.:lsgU:.lrni,c,'::i. n:1o havia um exercito reglll:lrpermanente na [nsl'lrerra, nesst' [lcriollu t'111 qll<.' as gucrras franco-Habsburgo n:l Itali:l eSraV'lI11moelific:wdo II n,IlU I'ez:t e :.1.' propon:,;oes do conl1ilo Illi!itar. Em conseqlit:ncia, :.ISlon:as que: ','xi"ll'i:lIn :,oh os primeiros Tudo!'s aincla estavam equipacbs C0111rm,1S r.raelicinn:.Ils (:Ircu '.' J alabarda) e er,ll1l l"ecrUl.ac!as d.a l11aneirll IT:Ic!icion:ll (milicia de cr,iJKbdo, "comp'1l1hias'" de ,"o!untjt'ios etc.l. Esse atr~ISO,j.lorem, 11:-10 impedill que sell sucessor, Henrique 'vlIL l'izesse c:ll11panh:ls cnJ1lrl.l os (;scoceses (' :Ile mCSlllt) que fizes,sesLlas' 111terven<.;:oes ] 513 e 1~22-.l ~2:) cot1lra :1 Fr:m\':I" j:l que ,l de rei ingJes poclia contratar grande nllll1ero ell" solclados "m()(krtllJs" Ianceiros, :l1'cabuzeiros, cav;tlaria pesada - cla Alernanh:l.'"

*Tribul1al

inquisitorial e

l11CtClc!OS arhild,rios

t: <.::rilllin:I! que ~e rt':unia ,seLTl'I:,llHet1[t.' clstigos severo,..;. IN. do T.)

t'

,"elH

iL'lrl.

n{,cl,lrin

r-It.'i(J:-'

,';\"ll";

Se l1enhulT1a c1es';~ls prime'iras opera~i)es ingles~ls I1Clrr~111<;:a, em as duas n inv;.\stJt:s P() -;I'l.~riorcs: de 1528 e J.)':t~t:tt.'nllin~lr~lrn enl cJes~IStre l.11il,itar-se, 1."1a verclaclc, el:ls conl freqli0nci;1 ~H)S inv~l."(lI'<..:S ingles<:.~s de\':lst:ld"r:Ls,
(: Illlt"":;

FiJipe

II fos,,,e conduzida
IllCr:Hivi),'"'

no

m:ll',

() que

er:l

pelo

menus

eeum;lIniCl'

'c,

ocasionallllenl:e,

Em!J()r~1 necc'ssiralllio

de recurso,s

IXlr;1 /)l'Otl:,,,er

forclr:IITI 0 IllOI1~IP,'a frances a pagar inclenizJ<;;:6es cerr~lInt'nre Ij\."er~11l1 cnl1,...;eqli.'llcias financeiras tCJ[;I! (ie' -'00 milljl')["ls
f\,S

Du clispenclin

peln Tesnllro

cla Cilllara

em

sellS [bncos escoo?s'e ithncles, e prnporciuIl:tr ajuda :IUS ncl",ldes hol:llldt'se,', ern fill:; d;l deCld:1 de I 'j'70, Isabel C',';C\1Smini,sm),s "()11S'c:guil':1Il1 ni,tr 11111'::,[\11:11 excec1t:'nte nos prinll....'lros 2:; ~lll\),'; (h::: ."leu rcll1:.lc!O - () q\lt: 1'(Jj hl )'[11, P( Ii,',; ;,1I;ti lih:,l
preciS~lv~i t11uil.o

I'-i U, 1")1' ':'Xl'lllplo, tlt'nln dl'

h,'L

mil f()r'~lnl dt',stin:I"!:ls rt"serv:Is peJo seU arnbicioso

:11 ,,,Idn,,, 'S hercleiro,

~lrtilh~1 ria, helonaves fo,ra,m, ministro com St'llS

dt'

lllna

"rC."~(':lY;tde gUl'IT:I"

lIl)l;l

\'l~'1.

l()ln~ld;l

;1 dt'L'is:11

l.

c'n'l

,vpsr\ls milil;lres* VIII..

<Icurnulaclas red'I\l1;r(/,c's

pOl' I-Jenriqlle.\:'J)

I l'm POllCO, gasus

e () princip:']
gener::I1izacias

J5f''j, de envi:rr 13ai:-:os,

Umit I"[)I\~I expedicillnjl'i:II")mand:llb p<:)s-15i-''i


0

pllr LciL'esl.er :1(" 1';11.":;'; lTiliU como t,,';igeilci:l.s qual ",',,1 r:H~},~il,':I.S ,
sl'ri;l ;1

1'fL'nriqlle

\\;',;J!Sl'V, prc,vo(';IV:I

o
esr.ratt'gia
~ OllU:O:'i,

confliro

cum de

,t ESl':lI1h:1 IS~lhe[.
fHlllU
:\0

I':sr, Ir<:<,s ,Ie I ,hler dinhei "', ("II ros Illeios (,roll1\vell, ll;l [{,,'tonll'l

1'1):,Itrav<::s (It.' ell1pr0,'tinJ<')s

J"Ol\:;lclos, "ht:nC'volencia.s"

;lrhiIT:'lri.", lb';lcl;1 de

s.j C()\l1 0
:1., rl'ceil:l.';

fi.l1:::lnceir~ls para

govcrno

CX~lrniil;lr

ml'lll,

\1'

I.'ont'isl," I das terr~\", d:1 19reja por Thomas 1\)U, Illclhll(,(lI.1 ;\ jlusi<)o financeira; dt:'T~li:(,)~ relli, t,:

para a hgl;ll:eIT:!,
insislir;lll1

os lldere~
:..IS

n:I\',tis,

1-1,1\,,'kins, 1~:lki,,-,IL Uuke'

;i'"

cOin :J I';llnkl

pnliLiCI

,.:lc int\~ro..-'pur () .
(In inimi.l~(
1, ('

t"orl"l('rci( (,.'111

'I

il1gll's:1 cillpli,'ol.l

pel'1T1irili () disp'?l1dio, forta!,:z:J.' ;.11)Inn~o navios

c-111"grancle

e~p;lnliol
exp!orando proposlt;:;lo

d:"l pral.:.:l. atrael1le

:..lt~lClnlkl C'1ll I.enri:.,

\:n ..:;t;J~ l~ cnl6nias


1ll;lrililllO

,!~:J;d

i:,':C:,lb, t~1l1 1',,"'i':'lO,'; mili!:lrc,': :\l;lllCh~1 e' <.1:,1 "(,(lIlt"ir:l ;\j:lril1h:1 2, 'I 5'i Illil ')S Ininisl:ro,; C0I1!'r;,1a I"r:ln,'a lihr:ls l'k;t1, :1"upre,';SI]U que

dd'-Cll,';ivo.'i

do

liwr:il

cb

as \'all1:'lgt~ns

du pocler

p:II',1 Ir:I\':lr

II 1ll:! gUV\T:I h:Ii':11:1 .. ,. t'Xl'I'U(;I() p":lli,,':I,

<:',';l'OC"~'i. n()\-,us t' poder'usns d:JS relJdil'je,;

de guerra :t sOllia

p~lr;l a guerras de

m;ls l.Jlull:I." vel-c's de difi"il

11:1Il'bl1d:1. l'vlas as clesastros:rs de l'SilO, C'lIsUram normal cla corml.

e a !.:SCi'JCi:l, 1'1:1 del'alL! f'oi de .I0

t:nonnt"

i'v.las havLt l:~lJllbem a neccsoid:1Lk dl' 1ll,1Ild:11' Il'llp:L" p:,lr:1 US l':tiSl.'S ]);1 i;;w, (' norte da Fr~1l1:;:a, lXlr~1 ~lillclar ~)S que co,,,LxLt"i~tn~,: u t:.~xt'l'(.:itCI 1.:'.sr);.ln!1\ ..d .-_.estralegi<l ador<lcb n111)1,Ievieio a Um gr'll1c1e :1I11or !Je!lls I'rance:;es, mas silllpiesmente porque, rt'hcldcs"hol:i11deses C<)1110:1rgul1lenL:t 1':1 larnbL,'11'l 'I \'0sper:1 cl:l 0 c:quilihrio CUl\"pell, c()n[incnr~d" pois de !'orJna pt'ssoal. ou us 6rotestames

vczes

a reccil'l

Isso obriguu

d() rei aus eX,pcdienlcs

Illais clt\sesperaclos:

vencla de propl'jecl,;cles

l'eligioslls;1 b:lixos PI'''~'()S, cOl1fisco rorj:tdas, rept'lido,s 1:'lllprt'stimos


Ill(~c(LI.', t

cbs propriecbdes de Jlobres sob acuslli,:iSes cOl1lpllls6rios, 0 grande aviltal1lemo' cia estrangeiros.()) nportuno senclo, urn alivio

lsabel. "quando acontecer 0 LlltilllO elia cia Frail,'Cl, st:lj clesl:ruic;ao cia lngbrerra, ""7 .l':r:l vitaL port;111l0, preselv;\]'

rinalmcnLe,

CJreCl.lrSCl :IUS Fuggers t' out"ros h;.lnqueiros

se

necess:trio
soldaclos

peLt inter\"(.:n<;~lo ~ttiva; e esse


elo seculo )(VJI. pelo ingleses permanecel'arn,

"c0J11f)l'()inis,sl)

<) fim cia clisl)UI:;IS COIll;1 Fr:lnp, em :[ 'j'j(), roi, a,"iilll par:,1 UI11 governo qu,l:;e J"alieln,

cominuou muil:os

ar.e, principios

lllt'nl)S

quando

a 1"(lr\::l c:xpellic'ioll;iri" de 'l-'ilip,--, j[ t.k,'r;lll1


;';l!;!

o
pll(lc.:r

'Ille' Ludo issu mO,sl:r:l, pUl'I:Jlll.n, slio us limites rnuiro concretos do d'i Ingl'ltel,!,,1 na primeir:1 l11C'tade do s0culn XVI, Era um ESLacio (' rcLlIivamcnl:e h0l11og0neo, ao illlerl'SSl' ern!Jora cleH<"nrique hem t'qLlilXld:1. e suas t'inanras .J:;~li)l'1 J suhiu I) Fosse \11'uir.o m'enos des\'br esr"lieiros, na>; que /)ncliall'lserllpre :lrtiIJ,ari:1. re',urso.'; e;II:Cnc::lo umil con:;ick:r:I\"eJ miJiwr'l1lente susteni:1r em

fundiu-se com 0 excrcil:o Ao c1.esempenh~lrem en1 rerra. e ele "i)t.)rl.urbar

ela,~ Pn.wincias Unidas t:lll I ';',k ,I dupla fun<;;in de CUiller os lie'signic,s seu illlp('rin !10 tn~lr os ingk'scs

n,;nrr:tliZ:I(I,)

;iJ'l.~;ISd:t Front':;r:1 (' n:llrl;rIl(l;r, ,'<;:1 '- ; r:i\;,\.': 1'lrilKip:rlrllt'ili\':' i,';, Glp:ll-, illllLlslri:i CI Jill :Iigun" lie' :lrtll:lJl1Clllu>;

V'[JJ, er:1 defe-nsivanJe;lil:' Fr:i, !)(Irem, ao tron(}

l'ont:ribui,':io:1 nnnllrenl;,io cI;1 plur:I1idacie j.Jnliril;1 cia EUI'op;,\. :\1;1.' " 1;"1-"1\'''' parll1J1~liltl'1'::1 IniJ !10111ell,Sl1'.1esterior er;\ illlC\lSO, .I'm I ,;g(l, () clinhc'in, .. n\'i:I,J, I : ao" Paises B:li:ws toralizou 111:1isde lOt) n~il libras: em I S:')7 l'SS:! iIIlj)\ln;llWi,1 red de 17') mil libras, sen, 10 C:lcb uma dess;ls p:1rcel.l'; cvn ';1cl;1 \llc'l.l( k' I Iv I.,,d, I o c1.i:;pendio <::xcederarn;l fins cia declda eless:l deuda, anualmcnte, nos (I1timos de oUlras Cbqlle'Ic:S de :mos, I\fo :1110 lLi j,\nn:I(Lt, ;IS I'CI-I>:I.' 1':11';1:I 1ll',lrinl1:1 llo qUl: (IS dl I jJl'illCipil1 111'lis (Ie :F,U mil lil)r~I:' .I'ji) millibLl.s, Ern cnl1,>,,'qliellCi:l, a curua e1evou os g:l.sr(J~; ill1l1:.li,'; llv 1,,;1111:'1, c~\ll gasl:ou

(',',<:(es mlKlcrno:;,

C: 1I1\l:1illarinh'l
de seu ".':t'reit/), <;,'caLl. QU'lmlo

aU'~I,'iaUo 11:';'1u:tlid'ldc' ,;L1ma ,gllt'rr:1 l"11l gl'and", : h:,ISUllI't' sell) I.{el'"rma pruc!(;llI'e "suva

n;1o poc!i;lln

1558,

foi

par:\ rccunht'cer ,'-iI1>;perigosos

eSS:1S limil:a~'("cs anl),.s pusl:criores esp:.lnh6is

c re~llfzar

seus objelivos :i Conl:ra-

.1.580, for,lilJ

clU:,I.';:1t:rf's \'t~Zt'S Ill;litlreS

;1' ;Ik'm debs,

:1 .IS71,), qU;lildo aluavall1

Na d(~C~tel:l seguinr", e a GllT1IXln!J;1 irl:<ndesa Cjuatl'o :.\I.10Sc1,1I::linlu,'" C0l110 ;l venda

no auge e ()s soJdacios

nos Paises Baixos,

cl l11edia :'lmai:;

(Ite' 'iliC) lllilliiJr:r,:;


1(,'\,:\n1:lr I"I.lndo,'; (,

tTa um:1 tareF:i dilkil de St'I' realizada, Como nel'lhull1a da,s verda(lr>iras "superpotcncias" illalll:"r :1 independenci;.l e1:.lInglal:err;1 reht<,,:<'jes ;]ngio-~spal1hol:ls

seu [XI is n;k, estav:,1 ,1 altul'a de da Europa. lsabeJ procurou e, rl1esmo a llguerra que quando :.IS fridlJ contrcl

FOI: 111:lioque sc tenl';lsse ele I:err:'!,.; cb coro:\

fOlltes

e de rnonop.'lli(}s

pel:,1 diplol1lacill

se ~lgr~tV;.lra1l1, pt:nllitiu

governo njo le\'e op,'<io sen;lo convocar a C:lllur:l eI,)S COl11uns. repel id,IlIlCnl:l,', e pedir novos impostos, 0 1':11:0 e1eI:ercm estes (tOl::ilizal1e1n ccrC;l e1c ,2 lIlilll,'lL':; ell' libr'ls) sielo conceelielos, e de 11110 r.er 0 govcrno ingle".s ded:II'adu LI iC'nl,'i: 1, nem eleixado de pag:1r ao.s sellS soldados, prudencia do l1\onarca e sellS cOJlselheiros: l:esrvl11unha mas os 'Inos a luhilid:,leI>:' " :) eie ,I<Uerr:1 linkl111 re,i ~;tucln, lie um;l 1c'lxlrino,'" "l:llr,' :,1 <I"'l:<d:,I,)

-'r'-'----'
Mell
Li.Jlt:g:.l,

prof. Hohen

A.~ilton,ad\'l:~rleme que os !1lll11erus sl)brc a re<..:clla e dispendios de

l~'''1.al~liS in~Ir.:;.;c," (c :~f.ln."'<..h::r:l(.h .') COl11f.J .


~t1I;nr.I"ll), COllUP~'~() (' \.~~tr~110 L'

pre~umid:llner)(e quaisql.ler ou1.rr.)o5) ':.n) [odo esse perfodo devem .5er lIomi1/.(./(<;: as quantias d~st.:ontad:!s pelos ocup:mtcs de cargos. pelo
1)::1 11Jt:.'itlJ:1

posr.o prova I:Odo 0 sistema, eleixaclo col'ocimclo-o, e ao seu sucessol"'- 'ti'urna Camara dos Comulls coro;,\ e 0 Parlamento, ciesconfiad:< que

c1ivid:ls para 0 prilllc:iro po.'i~':l() de elepend0nci:l llJerc:ido ingles:\ fi.l1;lllcci,'o

rn:lrinh:l.

c:..,critura-.;:10 inefieierlle reduziarn drastiC<llncmc as "verhcl~" fu]"m:l . .\;1 urn;,l P<'lrtt d:l "renda" do eel cheg.lVa ;Hlui .~<ln, p(;llanttJ,

deSIll1adas ,H,
,10

e 1.1111 Glu[eloso a politici

11l0nJrca.

As

Nao h[1 Jugal' neste livru

par~\ 0 e,'GHlle do C<Jllll;l.n espir:Il:lIlI:l'

t:.',rulisticl,li

;lpn::;~nt(ldas

inuicatj\';lS, e 1'1;10 co'nS[itLI(~m'- m dildo absoluto. u

dOI11Jnari'l

n:,LS

'1U:Il:rIl

[X)Slerinrcs

<I 'l603,

no

qua!

as

finan<;:as

leriam

um

papel

central.'o

As

"qualm Revolur;ao

vezes

mais

do

qUt'

~l' julgava :Hr:lSaU.

wlcl':ivcl

COIll

Cold",;

I"

::rnles

d"

II1I'('I'\'cl1''('><''), Inepta:; '" ()G1Sl0nalo, cbs I'orps Inglesas na grande Iura europE:ia d:I d0cad<l de [h20, t'mhor:,l nlll'rosas em sua org:lIliza,:'lo, tiveram paueo cl ,,:Itu s()1)1'1':,) cursu cia t"Llerr:1 clos 30 I\nos, PopLlI:lc,lo, cOl11ercio, coloni:,ls de :lIel1l-11Wr l' riquC'/,a ,\(<.'nll cia lngl:Herra Cl'esceram nesse perlodo, mas nada di,;so podia ul:el'ect'r UIlI:1 h;I.,<-' segura par;i 0 poder du Esr'ldo sem harmonia irHl:.rna. ~~;.! \1;~rd:\l.Jt::~lS t!i,';,;putas so/)rt"' il11postoS CUino 0 dos n~-rvi()s -- Clue rc'oriL:;,ll1lcl1le n;1 politiGI 1',,":;urgiLl, podel'i:tlll lcr I'ort:lkcld,) dLlr:lnle dc;;al:im graude as amlas que n:lcinn:lis de -levarialll log::> a de pcsar eLt comen:l.al POllCO 1.'11'(l;1 C' 0 1':,lrbmc'llI'O ) <:uropC:ia I'ul [l:ua :1 um;1 gUCIT:1 clvil os hoLtildeses .wT:iI l:lIl'1llll'll. d:llb:"c1:1 C()1ll In:li:; d<: irnpt'dlria a [nglalerra

Inglesa,;:;

As c\[viel"s

:lUl.l.lent~\r:lIn II :lvt'rs:I"

cOnstanl.Cl1lenl'e. gl,)\'I.'I'f!"

U p;lg;:lJ]<:'[1I() cle CI'()Ill\ycll

do5 soldados aumenrar:tm

e marinheiros indublt::rvelmenl:e

o~ !'oueos

,lnt>S del .l'.u<.:i'r:r e:sll:tnh,,!:r

pl~iJ)liC:l pelo

e lel'ar~ll11 J maioria clas cl"sses I11c~rc:lnlis iI IK'dir " p:lz. I:: cla,.o qLl\: I\:i" ,"C' configurol.l ,I pos:;ibilicl"cie (Ie:' ,er:r 1I1gl~lleIT;1 l(,ralllll'nll' :ll'rulll;II,1:1 pi)1' ':.>:;:'t' conflito en1bor:\ is~o S('ITl dC\\'ida PU(!\:s."t.' l:er ncorrilln. \.';I,'-;() t:Li ..... ti\t.~;-;,";~: e Esp"nba,

en1penll~ldo nas luCas da.s gr:lll(lcs 0 cres,:imentn dOl'olllt'rc:io


d:l~ (olemias :'l qU:ll e

p()lt~n('i~L<';

pOl'

[~ll1l'n

It.'lilp')

ql.un{"n

:1

inlcl'I1"

e de:l kill-I11:lr podl:1111 l'l'l'()H,'r, jlll1l0

d:,! In: ..!:Clc'IT:1 !l1;l I:, : '<.llld:.t hil.'<.' dl' Uln:1 <.I,' :I.S Pr"\'I.IKi,,s l'I" 'I'lilltli" nil '::1'" ('Dill

patTe d:1 decad:l

Hi"fO,

OLl;mdo

os lucros

cia

n~lve'g,l~;io lit' porquc -

(Olll<:Cl\'am:.1 :.1Ini:d:llel'l'~l

JJrOllll:i~II'llll"l

11lIJ'\1:.1 \'jolent:1

guerr;~

eeonCll1]ica OUlra guerra,

o~ go\uno", B:llxos

Lonell""

II 1)">2-1()">'11C[l'C, ql",lsqllel' 111111:1:111.'1' ,'1)111I) l'C[llllihrl() ;\ IllgI:lI:CIT:,1 d(' Cl'Illl1weli " I "'1x'l dl' ,L;r:ll1de pi '[eIKI"

que 1"Y;:;<:l11 oIJj(:'til'().<; dos beligel':rntes, os

E precisamentl'

lTnicla.s dos Piises

lil1h;1 (k~cl\v,)lvl,I,)

UIl'l~1 l{ki,'III'C

1650

p(,de,

prJrcm, qll:riquer

dcsempenhal' ",(werno :He

0:die> eI() que

mel'cado, t'la conseguiu 0 rill'O kiln ,Ic~ ,:o!1lhln;ll' um IXldr:,II) dt' Vil!.i a~cendente com Ul1.l:1 P()pui:l~':'i(J crcscelltc',-" ClJrtl,lrtu"v:1. p"rt'l1l. ,,<,:IId\> ,I>.impol'lfmcia v;l~d a 11l:ll\utcne;,i\) de l!11l ('quliihrio ;ldeqll,llll) '~I\II'I' \> I:St<:J1\I' miliur e naval. de UI1l Lido, e c>eSlil1lulo:'1 riqu1,'z:1 n:\'.:ioll:11. de ,)UII",> ;\ol,ill:ri do Protetorado, esse equiLibria sc tinh,l lorn:ldo 1.1111 prJuco prl'dl'i,.' dem:1i'.

CIlI:"" ,';UI .\, "'0 ESt'l'citc> ~'Iolkl:tl', que sUI';;iri:l cia guerra civil. tinha pOl' fim dimillado :1 dist:.'iIlCi:l que l:sistia tl':.l<j'iei()n:llll1e.lll'e ,entre as ll'()ri:i,~ Tligles~ls e' eUl'()pt'ias, f'd;ILll'iein dlsciplilladl) (.lrg:llliz;Hlo (' (em gel'ali I.' treinado dent.ro de linhas ll1()deri]:lsfb::::i~LIs' inglb podia pOI' hem 5er

de NaSS:lll (' GUSl'avo i\dolkl,

endureciclo

pOl' :1ll0S de con!1ito, 0 exercito

p:lgO COI11regllLIl'icbde,

lal1,':lcI" [1a h:l l;ll1<;a europei::1C()l'll que:' inlp(,:; :'Ls I'(JI',':lS esp;lnhobs :I l1larinh:l da C()l1luniclade est;lv:r

:dgul11 eFeito, como 51.'evidenciou na del'l'Ot::1 n:l b::italh:l liaS Dunas em 16>58, A]em disso. muito a\'all~'ac!:l para a epoca, Favorecida

Essa lieao cruci:Jl de e~r;ldismo surge :lind~1 Illills r:Iar:llnc'nte ,':c' cOlnpararrno~ a ascens~lo c!() Ingl~Herra ('(1ln ~1\Lt (Hllra potenci.;:\ "1tl;.lrgi n;t!", ;,1 Suecia7j Durante rodo 0 seculc> XVr.:lS 1111 I)ecliclll pal'a a Europa pe['spectiv;.1s p:lI'a aquele ['einl) <.I" nOl'le pel:1 l'llilal1urcl ('.'111 Ul'l',siv:l~ S IUI:.!,'

'-pa-;'eci;~] preccirias.
de leI' uma saiela livre

por~uhcck

e (espeei,r)Ill<:'nl'e) c!1lpenh:lda

peLI (;;\In:lr:,1 d,)s COllluns p,)r sc In elecLrr~ldiJ conlra Carlos J c!urallle a cruerra civil, a arm:l<.b passou pOl' UIll ren;l.~cirnent<J em fins (LI decac!a de 164l): suas pnlpm(/'t's suldos 1l'I~(is du que
t'

ocick.l.lwl.

c1L1plic1raln, 1'1:11':1 ['lid"

de

3'1

l1avios

(16ii9)

pai'a

80 (651),

os

'.' II,;:', I,' com a RCI~sia em st'li f1ancn kslC. e repetillaillemc' incrJ!1lIl(.1:ld:1 1',<::1""'u,,'" .< relar,:Cles com a P()I('\ni:\,:1 Sueci~l I'inha 0 "ul'icielltl' par:ll1l:H1ter-,,:: 11:'1,.:r<.l:.td<':', v a severa parecia derrolJ inelielr que que sofrell

e cl,lilc!ic(')es

[('r~lITl l11elhoraclos,

os estaj'::irus i:;so :lprovados :lnd:lrcll'l de

I.' () ~lp()io logistico regularmellie iJl~los c!:l(bs cum;U](l:rd:l

foram pOI' um:.1

:h

l1'l:los cb Dinal1larc'l C n~l();1 C(P:1I1S;'I(\


)nstillll'[(

1.J:lgUt'IT"

dl'

161] ..I() I,', .\11,,'11'1

:.IPI::I'!:~i",();idus, (::1111:11':1,,;; d fi()(lcr,-1 -

os i'lIl1dl,:;
hUIl1

0 dec1iniu.

SI:'I'I:l '" ",'1,1 ,1",':lilll1,

(;, 1\11UJlS'.111<::lcrc'dir~lvil

0 lul'J'O e 0 pOI' Ikleres ela foi n:l0 exil:os

E iss() Foj

[)(J!"quc. em SU~l rrin1eira r:l0 hons qU:lIII'O

gllerr~l cuntr~l O~ !lolandeses,

elisso, ((nha sofrido fis:..;ur~\s i r1lt'rn~IS, 1l1;tis ('\ que resulwram n:1 COl1firnl:lO;:~lo de privll0;..:il.l'i major debilidaclc: d:1 Sueci:1 esl':lva
cD)

:lllll,I",

H)~lis del qUI:" n,:1 i.~il ):<1.': 1":.11':1 :.1n, ,hr',:7:1. ,Vl:.l' :.1 (;,.:Illek,
(\[1

:1 111:lrinlla <.'r1I'rcllluUUI11<l 1',11\:1igu;lIn1>."nle fnl'mld,\\'el '1'1''1.'''1' I,' I k 1,::lIvrel' Iinperi,) a l"mllda 1:1)1~:Lclii l'i.Jl1Ir:,1 " ,~ul'pn:'<:l1d"r:Hl1: f-li'p:Ullr)I:I,:I l'sp:mh,,!a C'lll l!)">7 I"orcasselll s",-fez Esp:!rlh()1 clepui, de

11:1SLI:I 1J~ISl'c'l'(lil(lI'Ilie,1. pt'ln deserto


;'\l"tlCt1 J-SUfil'l\..:'lHt:',

l':Irll.'

d,'

BLrke e ~Ionk, Quando

seu extenso c:l1npe.sinato

territ(lrio

\::1":1Ol1slirui<.!n c

[ll:"l:..l

flop:':-;u. ()

165\
e, depois

seus

dispcrso:

gr~tndl;:' p::.lrl-C ~tut\

l'\)1'I.,-;rirli i~l q:;q'll t!t U111~1

(I,I Aci,1 ill I '.;1)Vil Esc(',eia)

de llm fiJSCO em

I' IIn:ld~1 d,1I:1l.ll.:IIG1: () :lprr::.':llllcnIO em I I,')h: (1 hloqut'io

de pal'le da I'rut<1 de tesouro de C:idiz l' a de,':lruir;Jo cla/lola em Sant::l Cruz


fjze~sem pender com a balanca, el~] esp;;nhol finalmenle, e J~

POPll!:l<;::10 roral de ql)o illill1:lhil:lnrcs, n 1111:1 FinUncli:1. ('1.'1'(':1 ,10 i milk", c' Ulil quarto 11leno .... o que 1111.1il:OS eSL:;I<..lo,,,; ir~lli:1I1t\'" jLt\i~1 PUl.Il:JS Cill.:l\.h:..'.~; l' d pequena e a troca !vlilitar inclClstria; cle hen:; (1,10 st' pcrcehi;r e "t'rvicos ainda porr:lI1l'o, a coxi.sr<!'l1cill nilicl:1 de UllU ''c'lassl> l1lt'dlJ cunslit:uLt a Sllt'cia ;l p,'incip;tl I'e )1'111;.1 ,:ornt'rci,.', (I<: qU:liH.I" ) er:r Ulll simpi<::.'; piglllCLI

1'.lllh'J!';1 CSSiiS :I(;(',"'s inglesas :I r:spill1h'l


J

e economicament~.

cuncluir

SU:I guerra lucr;1tivo

a FrJIl';a

1659.
passa'u

i.sso n~lo para

sem lens()es

intern as,

comercio

o jovem Gustavo Doisfatores, cia Suech estrangeiros, materia-prima, :,1 partir

Aclolfo 511biu :10 tron" l'ill Hill UI11externa,,' 0 outro inr",rno, :Ijudar:lm de bases pOll co prol1lissoras, terra proll.lissora. os holandese,' Ferro e cobre, mets taillhell.l

0 r:'rpidl >('['l'scil1lelll( os alcm~les


c':

ill:lOS dos llOlandeses neurrus nus anos postel'iores rcali7.al':I1ll h');1 colheit:1 nos n:lvlos merGlnles M,cdilerrJneo, h()l'n~nse dlSpendl? Acima de tudo, total a lllanurenr;ao d<.~ U.ll1il grande govern:ll1lental m;lrinha

a 1655, e cors{trios inimigos ingleses no AtI::intic'; e de ale 70 mil que (Ie um mai5 de sugere

I'rimci,.",

os "'111 1')1'('<1 ri,):,; \:1k)t~:i. JiG1 de

em particular como madelril,

de um 'exerci[O

par;! 'os' qLi;lis a Sllecia

era llm'l

"sllbcles<"nvolvida",

er:.1 cara; uma esl:irn:Hiva

0 mais

famo.';u des.s,"s ('lllprl's:'lrio.".

de 2,878 ll1i.Jh6e~ de libras

em 1657,

ck: ,Ii bras FuralT\ rara 0 exercil.o e 742 md jibras para a marinha." : JoOI:Il1lcnadll.s Il11pOStos, arrecadado,'; com ehciencia, em nive! sem Drecedentes, e 'ILle l11e'l11l) a,':sim nunca l'oraIll suficienre~ JXlI'a UI11 govern()que gastava,

',~,9 l1lilhao

, LOOclis'de'Ce-ei'"nao s6 vendeu produtos acabac!os ao,) sueco.s I.' deks compl'ml illinerios', com~) tambem, COIll () tempo, eriou serr;lrl:lS, fUJl(!tL'()<:s c l';\h,k:I:';' fez empreslimos baseaclo ao rei e levou

pais

para

I) "sisl'ema

ml.llldial"

nh~.rclllrll.

pl'inclp:llmente

em !':,l1lsterdam,

DenlTo

em POUcl) :1 Sl.It'e:il,1 lonWlI'

se <) nnim produl11l' de term e cobn: da Europa, e essas expona<;:6es lr<,",I:\<:rCl1ll-1I.1e'IS c1ivi,as est:r;.lngeir;ls quc ajud::lIhm a pagar, pouco c1epois, as
~'(li.~{l

formiel'lvcl m:.iquina de guerra (inha .'lido em grande exercito Sllt;('O 1'1:'1\lc:l11:mila linh:t de ";\qut:a,. IXII';[ vivcr 1 :tmotin:I\'~lI.n-se, I'r()!xios :;uecos for~'as empregadas
CJll.eraV~l ;1,<-; hn:'ln\:~lS terr~lS (;:'rC'ceita~

p:lrle Plfrosit<.i,.ilf: \' s'"en ['i,'i, I, :IS I,., \1",1:',

I', "":l.'i :1I'Illad:ls, A10111disso, a Suecia turnou-st: :I Llto-sufic:ielll.e em armamenros, 1"~1f';LUY;:lG1S n()V~\nH.:nLe::lO illvcstiJllento e ~lO (unhecilneni:o estj~li1&ie;ro.s.:'.l ,, 0 fal',)]' i;lr,crllu ,'oi " e\Jll!lc'c:iel:! .',;('rie d~' eformas instittlid:(~ pOl' GU,-;i'CII'O r ,\d<)IC() t:.' ,'iCLIS ~tu.'zili.~\rcs. ():;; rril)un~lis.I} rCSI,)L!l"O,() ... iSteI11a rribq[/lrio.:'l ~ld.rninhlr:H::i" ,'c,nlr;1i c,l" "I';lJll'c1"riCi
C'"

0 que prejudlcava tinh;un de: cu"lear rOr:1 cia Akm,lnb:l:


govern~ln1t'nl';"li:-;.

:,Iinda Ill:li,'; os akl11:'les. NJI.Ur:Ji,l1l'lilC :1 Sll:1 Ill,lril1L!,1. ;1:; llc'k-.sas iCll,,:r;H,s


(1

c':':
l.'

;1:,;

c, Ct)l11() el11 rod,),'i (1:;, 'lItn),; cq"dl)S, ;';'i\, qt 1('. h.'\"()l! :.1 ,"c...I1(\:l:; d\....... ;p,,:I"~\(I:I.-; (k' . : v,..
cOin i:-;o',;o;1

ccluC:I~,iu

I'(mlm

;t!gum;,s

da ci;'-~;';S"c.l'lle'.',;e' foi aL\st"el:! reljgiosa [oi Sobre

c\~.( OfCU C

~1 nobn.:'za, 1'I.','du,/,i11(1\,)

I't.'nd:l

~\ II" )!1SCl

1')1":i>:'.l.

1I>I'II;IJ':11ll In:lis diejenlcs c produLiv;I:: 11essc pcriodo, A nobreza '\;,1 IUla de f;ln,-l'J\:,s C' pO,'ila" SL'I.'Viu\ dl) <:'sladn, A solid;\riecbck :Is,<":t..::v,urada. ()
(:';s~\.~ U:OVVJ'llc)

A Gl1elT:l c1os111 ,\]10';

1:llnht':11\ cxigiu

I11l1 1'"','i;lelo i';I'C\"" "'<.l1viel:l.'; 11lI11I:111:f,'i, d,)s c';lillP' 1111.:SI'S, .-\I,'II1,lisSI "

If w:JI, i KTII

conl0

0 cenl.r:d.

IXlreci:..t

funciol"l'ar.

e os il11po:;tos ~xtl':lOrdin:\rios diFICU!L:II';II11 ,ll'iel:t os 0xitos Inili[~\rcs cia Sl.lt~~ciadt.'r~IJ~,-1I1(, v;.lri~ls

1uses

nrn;cs.

l;u.'I~I'(.J pI)ll~ C(lllo''';ll'uir UllW" )n~li';nha SlIec:.l p~.lra proreger

Esrt"lnb.Liv6nia,
propon..:iona'":.lJ11 em reillpo de represenr:ll'iall1 c:llnp;l11h,a

l3rel'il<:n. ~l nl;tj{)I' ]Xlrt'e


":I!l[:"l~cr::";

u jitur~ti CUl"llr:.l ()S I'i\.";,ti.'-' (.1inal1l~lrqL){':~::'Ie .. t' puloneses ~ ,';ll;lS rrop:I.' gr:tl1cks pel,)'ILilll(O, Acim:l,k tudc.\, pl.lrem,:1 eria\':'i" do rcJ'urmas ll1ilil:lres:

r,: ~lssegllr~lr ~l tr~lves ..,ii.1 cbs


Lll1Ia dl' rt'i:lclveio 11:leionai dt.' ,'illaS permanente

COll1en.:i:\L.::

P( )S~t:.':;Sl)('S [1";1 nsh~-t!lic~l~ d:\ PUJnt.~rj!li~I-- qll~ .. 1"1.:t:l )I1]ll.:.'l'i~ 1:llllC'lllt' I':: ['i.":;Cli:...;. Ill~\S (l." <.'lISh),-,: d~~' Ill~lllr(~'-l:I:';
0;1 ,~\It'IT:I nml.I';1 I'i";li" t:iUI1\('I1\.(l,S, :1 :~r:tn',k I ,0111" I);U'" 'l'isim :;I.IC('O dn ',I'll'

1);'11., r)1I defend0-!:\;UIl1 c'mus illUiru ,st'ildo

,h

cxercito

maioc' P:H;\ r) (',sl;lcI" n:.L'i dC:'C:ld:I:; lkl \1:1 n'l.d;I,!t:,

Il:lsc':I\,I,\ 111)l'l'crlll"llllcnl',I, do Ircil1aJ11t'nl.n de "uas lrop:1S em nuvas t:.iiicas de 1>:Ii:liiJ:1. (let.'; IlJdll'.lri;IS In (';l\':.ll:iri:\ e inrrneluc::io cia :utilhari;1 movel e leve, e !'imilmt'l1l.l' d;1 di.'i<:iplin:1 linha inv:lcliu t' :lito mur;1i que' :;U:I licler:mca cornalH./u i:llve;;: a l1lelhor dell ao <oxerciw, causa Com do i.'lso, Gusl:!V()
l1u

atr:\I'<':s .1:1Ak:'Ill:ll1h:1. ('Ill nivcl

(1511(.' .1 ().I(J", ,'iol 1C;lrI, IS \ ( I (l~-\"I (\(,111 11" H:illiw,

A Sl1t'Cia continll~ri:l
de 1648, mas :Ipc:mls e Carlos Al 0660-1(197),

1I111:1 1)()len,:1:1 ,', )l1.';IlI,:r:'I\ CI, me''ilili dc SU:I illtlllcnci:1

rt'gilll1:i1,

soh sell

I'o 1'(; combativa a

cia eXt'I'CC'lI 0 :llIgt:

r11ul1clu, 'l11;lJldo

u l1urte cia AI\:'ln:lnkl

para ajudar:1

protestame do con-

se pode
Polt>ni:!,

argunlenrar,
;1 Plcssi:! com
(0

uncle
()

COl1tt~VC suces.;-;iV;]111erll't~

us

dinanl~ln .. lllt::St.::"';. ,t

vedc) de 1(i30.'7
T:li., vallt:\gel1s eram aind:1 mais l1el.'css:'lrias, e os cusrn,,, lllulto jil que :.15 climensiSes mais pesados CI':\111hcm,maiores, do que a cbs

pOlkr

11;,ISCCllte da

I'rlf.Ssi:l.

A I<;';flclielll'ia per<11ili,\(!o

I'
"

absolur.ismo

Carlo::,

Xl

mclhorou

:.1.'1 ril1~tn":,,s I'c,lis,

C1jlo europc:u

gUt'ITas loc:lis travaL!;ls 'Inles cont:ra 1)5vizinhos cia SlIec:ia, Em fins cle 1630 Gus~:lVO cOIl1:lnd",":lll1ais lk +2 <.llii !lumens: ,12 Ill\:'ses depois 0 clohrn clesse nllflll'W: c 1)<)1.1('0 ~lllres cia !':,I'idica h~ltalll:,1 de Uitzen, SlUS F()c\~IS linhal11 crescido Ixu':,1 quast' as gr:lncles cSl.rar"6iuls, '.'.'\(Teil" lit:t1cm;it':;, lilll.iwil I ~() mil

manutens;}o de UI11 grande e,-;:t'n;iro pC'rmc1I1enk ,'Ill Il'IllI)" elt.' paz, obstante, foram llledida,.'i para fnrt:i1ecer :1 Suecia em ,eu Ic:11 1 1It'c1inio I( primeiros .Iug:tres,\'as pai:tvr:l.'i elo profcssOl' Hnheri:s,

.\i;11\

d, \:;

150 mil humens,


hal.:,t!lus

Ell1hora umhe;ll

Fnr,massem US:I(l:!s

11m corpo em nlllJWrn, quintos

de elite

em toebs fortes um e ser


COJn

t' Fussem

p:,lra protegeI'

ponto.<

n bulil11:

;IS \'1")11:ISS\lel':I.'; c.'r:lln insuficicntes, [\:,\ rC':t1id:lcle, q\l:llro ':'lll,sisti:lJrl (Ie <rIl:'nTII:;ri,o,'i pllhlicis
III

par:1 formal' ingleses

dl:' l:\i,-; pr"I)'Jl'('Ot'S, Inri\'c'lmenll' onCTld.-.

do c.'\erciro t'Sc< IceSe'i, 11a decld:1

",sueco" de 1(J2U,
fazer

"".,lr:lI1geil'os, a I'ukmi:t,
suec():-;

!Jur:tnte LIma ~t:r;lcl(1 a Su0ci~\ embriagoLJ-sl.' Ci)I11;01 vil.(")ria c Int..'up!....!l"llh...;I.. '.:nm . C:lrh;sXl I\:,\."()u-:.t de Vf)Il~1pJra ~llll/. h;lt,;;l da \.'\iSII:nli~l ('l)ridi.lll;1. t.!1'1II-he poli[il'~IS ~H.:lt'qLl;'ld:J~:iUS ~('Ll."'; l'eCUrS(lS l' ~t'l~S ;;llt:'rt;sst:o..; :IUll'll~ k(~"<..,. t'lf!l ipl '[1:, p~lra ~I, ... re;tliz:I.~;iU t.' pn:l"'l<.lr()u~J . U~l p~lr;1-"c..ll tUillr( 1 th"' lk ...;(l, . 11~~tlld.ldC' ("ll111' j"'"l()I(';nci<.l elL' s('gurHll cL!ss .. '.-"
< i

c'~lro,';, Li ;1.'1 lur;ls (1){'llr:t )!;"i \"el~ PO!"(rll. ()."

::.J~10 fOr~!lll l'..:-;.t!iz;'l<,Ju:::->

de"~;prt:'7..i'c..~ls. (11:..1.' illl

(:1 Hlll.:\.ln

c...'l

1!"!

)1h.'\1 111:Ii.. ;

:IS l'in,lil\':IS

SUl:'C\S, l11as:1 guerra

:dem~i ame:I,'aV:1

:.11111 l111~lis C~ll'~l" J)t.' 111;lJ1t'iLI, il<

c<JnSt'guiratll

:(,jl.ll: ",S ourr')s :1 I'in:.ll1ci;ls:;em, (.is Sl.Ihsic.1io,'i esrr:lngeiros, em p~\lticuLtr os d:1 Fr:tn\,:;1, '<\0 Il\cCrl C<,)[111e:eiLlos,\lns cul.,riram ;,\pe11aS ul1la fr:1<;::lo clos custos, A \'crebcleira livrcs fo"am Fonte foi :1 prc'Jf}ri;1 !\lem;t1ih:l: conviel:iclos a conlrihuir os v::irios principados e as ciclades se eram par:.! a causa, .'Ie er::tm amigos;

:lmplo til't'r:tll1 signilk:\GJo Iimir:,ld:1. E ", ilHc'r('ssanL(' 1111;lr(lul'" \ '.",Iuilihr;(' dc' fors,:cl.s no 13J.Jrico, dn LJu:11(kpc~l1di:l:l :'U(;<:I;I, [:(1 Cl)I11();1 Din:,1111"",'" 1'\\1,'>;11:1 C Branclen1burgo. met:telt' do secu\)

~~[~tvJ ,"(~n(lo infJut'lll:i:1Llo C "l1lanipuLldu" 11;,1 "'';t:',~Ull(l;l ;<,.\ill pelos h'ancesE's, n:; h( >bndesc:,'i t' 'II'(~ IllCSC1\() cI,' il1glc'scs,
arraves de suh:.;idios, intervcnl;o,,'s i',,:tndt' dipl(lIl1:,il.iGIS C, em " hohnclesa,"\1 l'in:.l1lllt:nlc, elllhur;\ (Olll :1 Sueci:1 j;ll1j:!i'i a,.'i nCl..'iCCllt<.'s de .seus 1'1':1(;:10 ,) d

par::t os seus il1l'e!'e~ses,

11Ostis, r;vcram. de IXlgar rl:';garcs par:\ evil:lr () s:,lque, Ale!1'l c1isso, esse enorl11e c"x(:rc:iIU ('(lilirolaclo peLI ,')uecia olJl.in.ila dos tl~rril(Jrios onele est:,lcionava :t!uj;lmcnto, tlnl.1a sido p()iitica :dimellta<;<lo al'erfei(,:oaclo e Forr:lgem pclo para an.imais, financiou :'-ia verdacle, es~e sistema j<l lugar-tentente do lmperador, um exercito Wallenslein, imperial cuja

1(1;4 e 1659,
puc.le".'ie continuou potencias subsidos, comercio ser

pOl' UI11;l frow cl1amada

ell' ESl;\c!O

"tite,. .." nesst'

jl ',',;(' (I il.'[nm:ll.i,:, dcpcl1ek-ntc

pequena do Ociclenle,

econocnicarnenl'e, exterior, Unielas

el11 c:ollllxml~'}o

e teve :1 tenelel1ci<1 de l.omar-.'iC ou da IngJatcl.r:1:

de ,,,'('ancar

"con[ribui~:(;es"

de mais de

Seu c01l1ercio

em cerca de GOO, era apCI1:1:; uma

lOti mii IHJlllen,s;'" mas ,1 Cjut'st;lo, no IsO, que ildo foram os suecos os J'inanci'"c!ores cia gr~In.c1e ['orr,:a Cjue ajudou a conter os Habsburgos de 1630 ate , lC.l"ltl, )\io pr(,pr;o :Uo':lllia, , ;lslx'clns I11CSeLl batalha com de Vestfillia, Ull'l fello 0 exercito notal'el real sueeo saqueava 11<1 to s(i ..'1<: relirotl 0 pagamento falsa ele uma gr:mcle do pais "indenizac;ao", sob l11ultos Sua na Europa,

das

Provincia

Sll:IS (k.spe,'::1s t:sl.arai:; t:l1vr.:?

fossem apenas UI11 quint:o da Fral1<;:l1.~1Sobre essa in;ldequacb h:lse marcri:,tl e sem a possibiJielade e1eacesso a CO.lOI1I;1Sde :1lem-mar,:I. Suecia rinh;l POliO:; possibilidades - apesar e1esua aclmir5vc::l estabilicJade social e :l(lmin~strali';;1 de manter 0 preelominio militar que exerc:era Adolfo, Nas dec::telas seguinles, de L\to, I)recisari:t conteI' as avan<;os cia Frelssia no suI e cia Elissia r:lpld:l1nenre empenharsc no leste, soh UU~U\"\ :q)(~na.s [la,':\

!::m!Jor:\ isso tc:nha l'()J)st;[uidu cricJU UIl1,l imagt,'m

do,s suecos,

cb posi~':'io

() cxcmplo l:in~t1. 0 do poderiu [Iolande" IJnl! r:\.~[l:J)ot~ivel corn 0 caso sueco. Tenlos ,..ircllI1sI~nci:ls scp;lr;td:,ls l'onflls,ls cia r<cvolu<;:lo, 1IrJ1 grupu irreglll'lres do reSlo pOl' fn>nleir:ls

ncsse perioelo. oferece aU Unl::l n;:.\(,;~l.o criacb Paises 13aixos que

um n:;ls eram

em particular em SUll" fases inici:lis. a guerra pro\-OCOU consiclerl'lvel popula~Jo, enonnes guerra. em At:e llleSl1l0 irnposlOs: em ;1 pn',spc:r:l

""as Ixu'les leSll' t' Sill (Lis l'rovinci:l 1.'rliell\'s, dano, perda de comc~rci(J " elt'c1inio <.1:.1 provinei:l ll:l Hul:md,1 Cllm
l)(,(r

ell' ,eLe provinei:ls dos

heterogeneas,

st'rHiu IlliI

0 r'<:'SO do, 'I \\'11, <:lll))

1);")

I:t'VC

de

cOI1ITihuir

C1urins para

PO%I:ss<'>es dos llahshllr,~' "k pl)plll:.ldo t' It'rTill''ril) 1'>( ,I,ollei:,t denlro , JlllruS Est;IIJ >.s pOr<'Ill. pclo ,'r:lln t:'fnClda

'S. lInl:l simple's p;trte de llJ11vas[O imperio din,lmicu, I'CllllZid,).s, que .'it:' I0rl101l r'.Ipiclal11ente um,1 grande Europa. durante: <juase urn sel:ulo. ilaliano.
1. ,\

1599

l'()1llljU<lse

~.5 milh6cs,

Em prin('ipios

<.I,) sl"nrlo

Er;l cliferente

(Ios

os custos :IOll:lis da guerr:1 conr..ra a ESPC1I1h:1dCI':.lndo-"::1 III <11ill1,',,:,s dC" norins. lnuiro;:; Sl:~ il1d~lg::I\':Hn O)nlO S('ri~l jlClsslVellll:llll'er ~I11I1:'1 pt)l' tlLli.-,;[..'011-1\ l sem incorrer a ecnnolllia soldos elll serias diYicukbcles fin:l ,KI:it:IS, Fe Ii 1,\'Ilt'i1l:e p'lr" 'JS Jll ,LlJld,,',se.'<, ell..' E:;p;\11h'l I.' Stili c(II'1'l'-'I" '>11 nl.c,.'"'I{.:<:icid:llk tic (!c, PCl.~:lr "._ lie' Fbnelres,
<)

,~tnb, Ira 11.00de sell r,rvclIrsor iGIIlU. I ,I i,I~:iII III ie, de sell poelt.'rio.

Venezllancorad:1

por ter lima l11arClllle, no l1luJldo fonniC!j\'el, :ILe


FOJ\~;.l

II ,rnl;1 ell' ,C:' )VCITIO rq)lIbl :IS h'lse,' ll:l tlde';:I:

Slill Glrlll'lel'isticllllais 1I111 r?oderio n:lval Illilil:lr

l'inlK'l11eIW,' '..lllvid:L

do

du Exer~'ile'

-'l.."llpre

iJ\clinllcl"

:10 IJ)lIrinl

-Ihll'l.

,,,,I 'cll :lill~1:1


I)l~l.'" Il;[{)

1')J111'l'ci1', imlt'l.S!ri:1 c riI1:11'1(,:1.', r:r:l,sl'ITI


m('IF)S

1ll.1is, e pOl' fil11 ICVI)tI ill:idri

:.1cUI1CurlLlr
["'l<'.'lS:t prov:l

CUlIl :1 l:r0guCl d('

e t'r:1 uJllI.Jenl

UIIl:I pUl'cncia

JllUilO dicienle

Nio ob.qanre,
os cXJuriu;
qU:lndn
l..)

cOl1nito

n ... ~'(,:llr'..;os n l.Li


d;l tlt;'t,';H.I:.l

HI l[:,ltltLl,
SII,1

<".'r ,.:dip":I'
I.k l"liHk'l"i()
C

I" I'l'LI

Illgl:llerr:1.

em l'il1" do s<''Culo :\\'1,1, IVI:\.' ess;.ls m:mij"o,'l::ic(res

e :\ vl"r<.l:1dt> (~ que.
~uvt'rn() se vOJlOlI -

;1 partir
C()!.11U

dt:' l':;t)O,

1'\.:Cr[l()l)ii,1

;ll"lll:lc!n t.'r~tnl ~HHes ~L.'~ U)i,l:'i('qljcnl.'i;.ts

<.In

(jUt' ~l l',~;sencja

eb

cn~,"'l'eLi r;,l.pid:ilnellll.:.', prop~)!\'i()!Lllld()

l'Oill i:i.'.;() Ulll:l

illrlllt'IlCi:1

I>nbnde."ls. N,)s primeiros :lI1U,'; de .'iua "l,liull:I,

tndos

l I,'

l.','iLldos j

solieJ:\ h~l.';t'\.Il' "l'rvdill)" )('li.~ .... Ht' .....i\ (:,r~r II :r;ll ; I I


lit'S;;:1 pl""'l'cri<..!:.Icl,,' um l',"I"lril" 1l'I:li,c .'\kl1\ C!,' :llIlI1Cnr,) clt:' que pt.' 1:1,':
Sl.'

.. apruxim:ld:1Inellte :'

70 mil rebeldes
FOI>:.:lJl)

de F:llt'r -

para 0 l11ercadu

l:in:llJ<.'ciro,

L'lll:1 r:,ld,)

,',I"i:\

-"Il()I~1 ncle."iL ... n~,l() \_:onr"lV~lIn lnuilo

n~'l 'puIHic~l ell I'opeia;

necessarias

:,t1g1.1ll1a,decad:ls, n:l verelacle, panl que 11111:1 Il:1C:1n " p,"te, e sc) <em principios algulllll um r('!igil)s')s concesscres (,oJlfjgura~'ao, IUl:mlll1 -

IXls"'lss<:llla scr con~iclerados como du seculo )\,,\,11 seus limites t.iveraJll dos Paises l3aixos 0 qual diferellLes -(,olltra Foi, em seu inicio, grupos v:\ri,\s sociais ocasicJes, e na de fazendo-Ihes de Parma,

['oi :1 cumbil1ar;:\o cmpresarial, depois

ell..' Ulll:l crescenle popul:I~'~[() l'OIll de derruh:ld() 0 gOVl'fIl0 Hah,sburgo,

A ch,amacla Revolla
durallte comu muilO
:1S

nalural nos Olll1leros. hOllVt' dczenlls (r:livez ccnLen:1."1 cl,,: lllilhllrcs refugjllc10s do suI. e mllitos Ulllros de oul:ras p:.lllt'S ~1:.1.EUI'OP:I,1':lreec lbro muilos artesJos tropas c1esse's imigra!1te's e capitalistas, espanholas. merGlntiJ cram tralxdhadol'es cOlsa a oFcreeer, e-'l:JcciaJi'""do,s, comllluit::l inlernacion,'d, t:odas

movimcl1to

espor:'ldico, ellLre

pl'Ol'es,S1)r<:.'"

si, hem

e pOl' vezes

0 saqllc

de I\ntlll'rpi:1

os seus gO\:ernantes

I-bbsburgos,

E lJollve
p:lreceu de gr:mdc os portos

em 1 );6, contribuiu

para melhur:lr de

a pusi<;:it) de Amsll'I'd,lnl c'Plncrc'"i1l11enrc', l'l)Ill:l r('cupc.r;K~i" :';U:I de riquc;.:\.

dC'G.l<.1:1 dc l ~;~O, em que :1 politic:l cle r"ulp<,'r:1<,::IO dos terrirl',rios urn C:XilO COI npleto, "de ingkses, [':W'C:o t' ') l'req(knle Se n:lo fossc\l1 (!c'svi"

bem cOl1duziela

elo duqllC

no sistema lIproveitavam Dominaram de terras

senelo cerlO l:lIl1hel11 qut' (),S hol:rndt'sl's pru~reelir e isso, iuntarnentc uma Fonte. :Idicion:.d

p:lra :1 Espanha. sublicnc;oes

eslar na il1lin'~ncia nlll11ero

(k

,1S o[)nrrunidadc,' do "renque cn!lsl.ituiu

t: ajuda mi!itar

ela Inglaterra de ccinllcJes do.', nJo lenws

0 rico comercio tonue!:ls ao mar.

Ol.llru,s l'st:~ldos protestal11.CS, aimport:L~':lo do.s exereil:os N,ln ohstanl<:, ['anna como

espan!ll')is

par:1 a Fr:llll,:a, a rebeli:l0 e os estaleiros e a Espanha pelas

!"'ockri:,1 tc:r sick, ,1Irllc:lc!:\. cOl1sl'guiu


0

grande l\larinh:1 nK'rC1nl:e, em p:lrticular os ,('us lluI,ts I:c'lrguc':iITr's slmpl,".'" fon:es), fez deles os Ixincip:lis tr:lllsportadore,,; do Ci llnerl'io cumpet!, em I ()III): madei.rll, cere:lis, tcciclo.',

]):,li,,1 's CSla\,:1111qu~l.~'c' lOci, JS I1IIS lll110" dos re'l)elcks, eommle

,;:iI. :Irellques

c:T:lin

1I':IIlSP' '1'1: ell 's l)c~l( 's '1:II'i, ,.; I

do m:IL

s') podi:1

reconqllis[;"i-lo.5

upcr:,!l;iks ell.' "iei, r pOl' Inra. que p,:rdiam 0 imi:JU!."O semprt' que ele recel)ia '!,r(ic'IlS dc: rlulld'lr seus exercilO';; p"r:,1 a Fr:m,::\."' " Na del'ada de 1)1)0, port~llll.l), as Provinei:I" l..'ni<.Ia's linllam sobrevivic/o c poclialll. n.:1verdade, recol1quisl::.rr cstava a maiori:1 das provlncias [reinacio e ciclades perdifi-

!lobndeses pOl' webs :lS I'ias :lqU:.'ltiC:lS, Par:1 desgo,stl1 dl' oel1s:1I i~Ld(,,', il1.,dl..'~c':'. c' de n1uilOS reli~i( )SO"i clh:inist:'I,"i hO[~lndc.'it's, os l:t)[nerci:ll1lt..'s (I,,~ ,:"\Illslt:"rd:llll Corneci;.lln

de b(:)[11.gr~ldc) eSS~lS111(:.TL.::.1durias ~H) ,'-iL'1l illinligl)


cOll1pensasst'lll risco,', [n!t'l'tlllnll'nl't'.

l1HJru,I.:\

E:~p:.lllh:1.

se u,s lucros

:IS 11111t.t'ri".'-I',,'ill1:ls "'r:IJrl

d:!.,

no Iestc, Sell exercit.o

c:nt,lfJ hem da epoca. em

e comandaclo c/o telTeno de de exci'cito

pOl' [I'buh6!indes

imponaclas em grandt'S qUllnt.id:,\de.' t: dcpoi, "aeabacl:rs na,: v:iri"s i.mllistri"s de Amstercl'1l11, Delft:. Levdt'll ere," Tenclo ";\ rel'in:li:jo de :l\,:lll'ar, :1 fLI11<.li,;il1, a c1estibria, cedmlca, papej"o; de a fabrica~',\o' a viclral,:<lria, emre as principaio medio, de Ct'TI'Cj,l, 0 preparo a lllllnUralura incillst:rias, hobndesa Olilra de arm"s,

ricio de Nass:lll, zcralll ,'cria lima

cujas il1c1I'ac;i)es ljLicas el1g:lnosa:

e cxplor:.\<;Jo

pant:1naso companhi;ls

do

I'UI1l0, :1 !'ill,',lo

cia selb,

:1 ([,'

dele um dos granc!e.'.; capit:ileo cleno\l1inac;Jo

Chaln{L-lo ele consistia

:1 impres.sJI1

C' 'L bhriC:I1,jo que: em devi:1 vivcsse

1600

43

n:io er:l (It: surpreendcr ck 67U mil pesso:\.' l'l;gi,lo hol:lnelesa pelo alem-IllIIL do ,nuncio reforpr:1m Embora

[(J22

inglesas, 32 I'rancesas, 20 esc(xesas, 11 valonas e 9 a!emas, e a penas 17 l:urnpanhi:IS ho!:Indesas."3 Apesllr dessa grande variedade de nacionalidades I que nllda tinha de excepcional), padroniz.;lclo Foi govel'llu ho!:Indes, Mauricio fundiu suas I'or<;as num todo coe50. ajudado neS5a tarefa, porem, pelo ;1'poio financeil'o do e .';eu exer-cito, tnais do que a maioria dos exhcitos euroao meSlllO t.ern po em que 0 governo reservamanulenc:l0 de sua suhst:lllcia! rnarinha.

cerca ele 56% cia popul:1<,:au tamanho Dois militar. muito navios econoJllicamenl.e outros alrasada, aspectos

elll ,:idade.' pare':l"r

Qualquer

em compara\;l1o, eta economia de artigos 0 seu !JudeI'll.)

0 primelro
maiores. partiram

foi a sua expans;lo

esse

comc'l'cio L1ITInuvu as 1ndi;\';

peus, tTa page> com regu!:Iriciacle, ,va con,sl:.lJ1l:C<11ent.everll" para"

nao,se compare acrescimo

COI110 comercio que se fazia pelas para :1 Africa

mais humildes,

mas ele propol"'()I:',S

{\guas eUrOpCll\S, "Entre

ele rcpresent.:1V" 0 Brasil. ll\ p:lr:t

, Sen;1 imprud0nCi:l exagerar a rique'za e a cstabilici;icle fin~ll1ceira cia repuhlIc" I1cll,mciesa, flU sl.lgerir que lhe Foi f:'tci! custear 0 prolongado conflito,

aos recursos

da repllblica,

15C)8 e [60S. L1lna meLii:1 de ,6 para

OcicientaJ,

20

()I"ic:nu "ill

is C! J SO pal"a as (:\1',1 ih::t" cael:.I :LnO. Colr.Jni:ts soher~lIus t'm 160'i. (' Trcrnar~' Clll HiP: {'eitori'l" pOI" fodo 0' H.:e:lno Indico. lenlo (Ol11lJ :1 1,lgbtel"l":l. pel"ro d~1 el11hoc.lelura :1SProvinci"s

foral11 fundaci<1s fOI":lll1 do Al11aZOn~ls

,\mhoin:1

e POSlos cOI11erciais Unidas

ropeus presenciou llllU CC[ltr;lliza~':io d:l autorid:rde q.lno monarca t.tn::ts em alguns lug:lrc:,;, no pl'incipv mercanriJ) que exislia
Foranl

politicl.", miliLaL em ,,:C" Jocl! llU 111.1Il1:1uli.\;:Irqlli:r lie- trihl.ll':11;"' I'd" 111,li" c'oll1plil':ld:l r,',ul."
IS"

cSI::lhellxicios " (,,'ill enl:ll>

'lcompanhada [lor Cjllandu I1Clcionais


vjrias

dc ll1ai,-lI'l~s pocleres ull1a Il1Ctquina "I'il','r

e I\l(-I'oc!os muilo

I (,()L)) no Jqx\o,"" hcndkiando

se

C!staV:lIl1

es 1':1lo , e realizad:1 c eXt'rCilos

hllwn:il.iC:1

'.Ill v ,,,:

Cl.1I1l:t(juek

deslocamenlo

elo equilihrio

econ,"mico

os reis dt'l!iam er<lm Ilunlidos


as
C.IUS~IS (k.<';':'~l

de .'it'll.'

pn"pri".-;

d"

i\kdilerr:int'll para 0 mundo Atltllltico que foi u'ma 1t'l1lknci:ls cll' periodn I SOI)- .liOn, I' qUl:'. '::mhor:l opennelo

cbs princip::tis a principio el11 mai.' hem

c:on) 11111 rccrut:ll11t'nr(l kud:i1. t.'\"(")III(:;)O elf l t-'st;ld{)-n~I\,:;'I()

'. '111"1 'I J. )1'11,

1:.11'01'de I'url.ug:d I' [sp:1I111:1, 111:lis 1:lrde g:lIv:mizol1 sockelades prl'p:lr:.Ic1"s 1':11':1'.Iht:cr 11.11.'1'0:'; com" ,:Olll(TCio gloh:II.'"
() ,'il',Il,l.Inc.lo ~ISpt.'(Lr) Foi l)
cl(,;:'."l{'C:.'lHe.

p~ll-:il.'1

(k All1:"tercLull. como

cenrru

transfonn:l<;;:10 el'lJJ16micl j:i hal'ia ." '],Ipacl(l gral.11k parr" d" 1','111:1,.Irlkm feudal. e difereilies "rup".' soci:li" liul1<1l11 de r<:I:lC;' Jll:lI'-'e arr<lv<:,", '.Ie' 1',11'111:1'. nlais novas de cunrr;j[() L 01)rjg~] jo. :\ .!\L'r()ITn~l, d i \. id i nLl(,) ~ll :I"isl.~\ \.I;l~ k' ~I I);l~\.' c 11

fi I \;1!lcC'in)

intt:rn:,H.:iol1,'II.

Ir:IIlSpC.lI'lall(lr;,l,

n~llur;tl cL: fU!l(.,ju c!:.t n:'plibl.lca como C~111'lI')i,<.;1::1 Il(:g()('j;lIlle ell::' !llr:.:.'!"Gl(kJrias (b EU1"(lrXl. \:: () qUt' (),~;
cr)n~('qClt~J)cj:'1

do cuius
funcliu politicos, ,Vldhores a inven,;:10 consciente gostos. na~:to deviam e govern adotada muito que muitos
nacicltla.i.s.

<l "\lIturjlb(k~

lY::fI,io. ellfS !-el/j..!.io, iSlO 0. (l,[s prcJtr(:tlci~tS l''-:.')igi(l.'';,I.',; dl),,,, :;..',1)\ vrlll )"; civil e rc'ligi( )S:.l,1.:~~l'l:(l(lt:nli() ~\.'-i,.:.;i III d ,";\:'l'uL,1ris!ll<) 1. .'111 1"1<\:,;1..::'.'; 0 dccl.inio do LHinll:.' U ll:"O l."l't:.';l,:entl.' l,b:.; lillgU;'IS ju,i"I.:I:';. huron:!I:I.' t'
\(:J"ILll.'lILt:~

.'-i('lIS nn;:l!1(.'j,'-iI:~L'i e

in.'lti{'lIi<.;(Jt:.,:,;ur\:"reci~lnl:( dinllci.ros, c Gel1<lVa: f;.I7.iaIll-no os I)rillcip:li." lTl:dit" era t'lll rdkt:indo,

rccehirl1enL() das

dot' (k""p6''''itos
ell." !elr:ls jj de

a jUl"ns,

I)v!'

1,<;

tr:lIlSkrl:nci:1 l:'lllprt'sl:ill1l" dig:llnlJs, 1'1'< ,vinci:l" :linda 1\l:llltt'J' divida:,;. rculrsus

de V'.'ncza I.inillas.

,,' '... )[J1IKns:1(;j(1 difer",l'1l'c porcl1\. parre l1avia

Gllllhio. em, clas e mais de de

I" 't'I:lS
:I tl'oca como

:I.1t'I1I'L1(\U '..';;.';;1 1,-,nclc\'lc'i:1 ""'c:L1I:II l'<1:1i" gcnn:1li;:ad:l oce:1l1ic:l:';

Flwl.Ianrc's I n:io

pr;itic\s :1 riquev

exist",nres -

meio:,; cle COIriU11il::i,,:iO. cia imprens:.1 11\1056 dos outros fil6sofos. e outros povos.

d,'

11 "-'[(,:I,:..1"l'i:l:;. m.ti.: dc'lingu:ls.

e10 cOlllercio ccrtez,l

r: :lS dCico!>cr(:lS e rcligi;10.

1'l1'l'1ar:.1111 II< lIlic")) (\

I11tti')r esc:tla invesriclores isso,

e COIll ll1aior segura

1:liJ1hC'11111:1." dif''I't'I1CI.'i

,-,m .'t'WIl1

e10 glJl!ernO,

e clesejafcm

h;ibilOS cultur:lis era a form" ados

'\(:'ssa,' Cirl'lln"l.,il1ci:I:;. cia sociecl"c1e defendiclo~, que Fosse

11:]0,'1':1 t.k 'lII'PI';:<,'l1llvr qUt" ,;; .'(>US /1' >clnes cOllsl.ituciun:i1

0.' principios

de l.Ima r1:tuecl:1 eSl:;lveJ. credito :!u~ governos, sohre

e p;lg~ll1ento Hobnclesa

aurore,.'i da epoel.

SLI.'l.el1l:I.'isem lJue () esudocivil. c quc :;eus .\;c>verll:mlcs :1 l'urm:1

Em c()n.~eCJOcnci;1 c1e lUcio I)ara cmpresUrno,s vanl::Igem

em geral e como

disponibiliclade

natur:1l.

1':1 melhor. -

0 que deu :t RepClhliC] seu credito

ser fortalecidos traball1ar

e :,;eus inlcresses qualquel' em harmonia

um:1 illcstim:lve!

SlI:IS rivais:

era fjrl1le,

pl'ecisavam

p"rqu~ <::[:.1 P:lg:IV:1 IXOI1L:IIl1~nre ,'L"IS c1iviclas, podi:! levantar clinheiromais h~lr~lt() du que qualqut:r outro go\'c:-rno 11ll1a grande vantagenl no seculo AI''JJ c. na vcrdack, "'In [()c!cls :1.' ,'pocas! r.,.,;.1 clp:.lcicbcle import:.I11le :Iinda poi" 0 CUS1(Jcla.'i f')r",as dc~ Ilorill,'; (1622) [J:lra me:;nl') hol:lnd0s para um:l de alern-nul' cle Icval1tar ~[() rcinicio el1lrrestil\l().' cum fxilicladc com:1 lOrnou-se mais depcll.' cb.'i ho,tilid~lde.'; ES[lanh:1 em 162l.

par:1 0 bem

l1acion:.t1 ('Ol1l1l1n:''''

fv:[as era 3.gucrrJ., e ~\Sc()nseqiicnci~ls c1,t gucrr:1. Cjue cri~lV;H)1 ulna Pj'(':"'SS~'lU mais premenle e continu:.l 110sCI1t:iclo cia "cnnsl.ruc;:lo d:1 11:1\':10", do 'I"V

:Inll:ld:ls :lUI)K'nl(Ju cons!:a11lemente ell' 13.4 milhr'les I).'.:'; milhi'>es ('H.l-iUl. Fr:Hn .'i')[U'I.'i consider<iveis ,He I'ica, c: mais p:lrticubnnt'llte '1 .'it'" atingido c()rnercio que:1 pl)rqlle
0

essas consider;I<;;0e.s Filosaicas e:llenw t?\'OIUi::l0 cia" lelld211cias Sl)l:i:li". U puder militar permil'iu:t mllil:.l.'i dill:l.sti:1S ell 1'0pc i::t:,;111:lI1tCl'-"e :lei,.n:1 (Ic).'; gr:111lk':: m:1gn~lt:1S de slias leJT~i.'i c' as.'it:gur::r :I lII1i1'ormicl:lc1e t' :1 :1I110ricl:llk polirila:-:
(etnbOnl pOl' veze.'.'; l~on1 l."Ol1Cl.!'SS<'\CS n(}hrl'Z~l), ~,

C):;

hl{

lI\"S

I1ldil:ln::~.';---

uu

P(JPlil:li)(J

l'omen:i,) neutrns. cb a 1I1l1

eSI.:I\-':! cornecanclo

peLt guerra . .'iej:1 com melior parte possivel

lI1elhol' dcsses

os 1':1 '0res ('eot':';l.r:ItC'gilO.'i 1


'!lO\;us'

ajl1,br:ltl1 a fix::1' os limit'.':, 1"lTil')I-;;li,.: e.sta~k)s-n;]~:(Jt.~.~, i.:.llqU~H11() a,,,", glH'I"I';1." I'rcqiit.:nte:'.; l;ia\~:lrn~1
111o,,:'no:-;de

pcrdas. I !in':I:.ls Oll pel:1 lr:ln,k'rl'nci:1 .Er;I.'j1orwnlo, !~n"rra polilir':1I1:tenle l11:.1isf;kil /()s:';l' Iin:.lncia,h

do

para as l1laos dos Embora

conscienci.:l

nacion~dl pelo hol:Jndeses;l

llJT1~1 Jrl:ll1L:'ira

nt'g~Hi\;l,

... egund(

~1lJu;d

pcnnitir

os ingleses aprenlkran1~-1

odi~lros esp:'ln.h(}is. I)S ~tll'l().<.;:1odi;\!"f)S din:lln~ll'qllt:'0l;:''''',

com el11prC',';limo.'i p(lblicos.

isso lel':lsse

os rebeJdes

i)c1i~\rSL"US antigos

.'-il..:'nhorcs

H~lh,'-ihLJrg()'-i. A\.jl));1

Lk'

:lu<I1el1lu In'lci,;o cia divid:1 eJl'ic'i:.d" Provincia dOl Holanda tinlw um clebito dc.' J\') l11il.[\\')(", de f!'.lIins el1l 1()'51--- ~tl(Jrr.:1t'collhmica do p:1is e 0 cuicbclo ,'(J111 pa.L\allll~nlo () nunc:1
l)

tuclo, foi a ,guIOn:: c: espel'i:dmt'''''c crescimento-dos exel'Clto,'i de il:tb'll'ari'I, que I.e\ou os heii\;eranres:1 g:lst:lr nui,'

:IS 110V~I:';I.l'<;'I')iGIS que 1':II'C)I'I'ci:lnJ " a:; fOl'liFiC:I(r)C's" :l:i frc)L:I:i 1.111el")S;I.'-dillhcil'o tll' qtlc' mIl1l"\. 1':1 hu.'cir llt1U

ck>.'ijuro.'i fizeram

CUllllJue

0 :iislema

cle credito que t:amhem

n:to corresse ate mesmo os confirl11ava

pl'!'igo

cle Ulll col;!I).'io,R7 Embora

i.sso demonstre mililares,

<:.'il:ldns I';CUS1:r~mial11 :Ulle () CUSI.Oclas despesas

qu,,, , enquanto 0 exil.O na guerra clepenclesse cia tamanho da bolsa, as bol.andcses I'inll'"ll sernpre a probahiliclade c1e superar os outros. .

, " Vamos resumir 'Igora as princip:lis conclusoes deste capitulo. As guerras , p.':JS;t~'I:rcs a .1'150 (;~SI\lvalY\ inrimamente ligadas "ao nascimento clo estaclo-n'l'<iO. l:lllrehnsdo:,;ecLt[oX""f" I ' .. I " , . . '. , v e 1\1" (() secu 0 XI111 ~ malOlU clos fx:t\se, eu-

soma corresponclcnre em l~eceiras. Tud,l.' a~ ohserva~(ie., suhl't' () alllllt:nlll geral nus c1isp0ndio:; govern:l\llcnt:lis UII .sob 1'''' :I:i nuv:.ls org:ll1iZ:I~'r'I("S 1':'11':: coleta de .imposlos, ou solxe :l rran:,;fol'l1u~:tCJ cbs rela~:c)t's t'I1ITl: I.1S ITis '-' ("slado:,; em principios da Europa Illodern:.l, conti nU:J.lllili?srm/os l'11Cju:lI1rn n:in s" falar da importancia centraJ do con11ito mililar.~1 Nos t't1.l1mclS ~Inos de) reinado de IS<lbel, na Ingbterr:I, ou de Filipe 11, na Esnanha, nada menos c1,~ lres quartos elas clespesas do governo eram deslinado:,; "I guerra. ou ao pagamento cle diviclas dos t1l10S anreriores. Os empreenclimenl'os lTIill't.:\r\:'s e nav~is podel11 nao tel' sielo sempre a raz;io de St'l' dos novo,.; esraelos-nac.:",,,,,. mas foram cerr:\[nenre a sua ativiclacle l11:1is cartl e nuis prel11enl,'. Seria um erro supor, porem, que as funr;:c:'.Ies de allllll'nl.ar :IS fee,::,ira,'. manter as exercitos, eC]uipar :15 'lrm'lcI:I.'i e envi:rr in:';ll'u~'i're:,;, l' dirigir :I.'i

You might also like