teknik

Yrd. Do. Dr. Derya Burcu ZKAN / Cenk ONAN / Mehmet M. TURAL / Serkan ERDEM /

Yldz Teknik niversitesi

zet Binalarda enerji tasarrufu ve doru yaltmn yaplmas, lke ekonomisi asndan nemli bir konudur. lkemizde yaplarda enerji tasarrufu salamak amacyla 2000 ylnda Binalarda Is Yaltm Ynetmelii yrrle girmitir.
Bu almada Kayserideki bir okul binas mevcut (yaltmsz) durumda iken s kayb hesab yaplarak, kazan kapasitesi ve radyatr miktar belirlenmitir. almann devamnda okul binasnn TS 825 e gre s yaltm projesi yaplp, s kayb hesaplar yaplmtr. Buna gre; kazan kapasitesi ve radyatr miktar tekrar hesaplanmtr. Her iki durum iin yatrm maliyeti ve yakt tketim maliyeti bulunarak, yaltml ve yaltmsz binann ekonomik analizi yaplmtr. Ayrca bina, yangn ynetmelii ve grlt ynetmelii asndan da deerlendirilmitir. Yangn ve akustik konfor asndan neriler getirilmitir. Ekonomik analizlerden kan sonular gstermitir ki; binaya yaltm uygulanmas, yatrm maliyetini arttrmasna karn, iletme maliyetini nemli lde azaltmaktadr. Giri lkemizdeki enerji sarfiyatnn yaklak 1/3 binalarn stlmasnda kullanlmaktadr (Karako, 2001). Bu sebeple lkemiz ekonomisi asndan, binalarda enerji tasarrufu olduka nemli bir konudur. Binalarda enerjinin etkin kullanm ve enerji tasarrufunu salamak amacyla, 14 Haziran 2000 tarihinde Binalarda Is Yaltm Ynetmelii yrrle girmi ve s yaltm projelerinin hazrlanmasn zorunlu klmtr. Binalarda yaltm yaplrken, kullanm amacna gre, doru malzemenin seimi nem tekil etmektedir. Binalarda yaltm yaplmas, ilk yatrm maliyetlerini bir miktar arttrsa da, iletme giderlerini nemli lde azaltt iin, kendini ksa zamanda amorti etmektedir. zerinde allan Kayserideki okul binasnn mevcut (yaltmsz) hali TS 825 e gre incelendiinde; yapnn yllk stma enerjisi ihtiyacnn, olmas gerekenin ok zerinde bir deerde olduu grlmtr. Is yaltm yaplarak, yllk stma enerjisi ihtiyac, standartta belirtilen snr deerin altna indirilmitir. Bu noktada dikkat edilecek bir dier husus da yaplacak yaltm uygulamasnn Binalarn Yangndan Korunmas Hakknda Ynetmelik ve Grlt Kontrol Ynetmelii ne uygun olmasdr. Is yaltm projesinde, yaltm malzemeleri olarak d duvarlarda A snf (yanmaz) olan ta yn mantolama levhas, atda yine A snf (yanmaz) olan at iltesi, toprak temasl d duvar ve bodrum kat demesine de B1 snf (zor alevlenici) olan foamboard seilmitir. Ta yn ve cam yn yaltm malzemeleri mineral lifli malzemeler olduklarndan ses yaltm iin de ok elverilidir. Belirlenen bu yaltm malzemeleri dorultusunda yaplan s yaltm projesi hesaplamalarnda yllk stma enerjisi ihtiyac istenen deere indirilebilmi, dolaysyla da gerekli kazan kapasitesi ve radyatr miktar azaltlmtr. Bu da iletme maliyetinin azalmasna sebep ol-

Yaplarda Yaltm Uygulamasnn Ekonomik Analizi

55

mutur. Yapda ayrca yangn gvenlii iin, doru yaltm malzemesi seiminin yannda ek gvenlik nlemleri tavsiye edilmitir. Yangn konusunda alnan nlemlerde insan gvenlii ilk planda tutulup, maliyet ikinci planda ele alnmtr. Binada bir de genel grlt kontrol yaplarak, mzik odas gibi baz zel dersliklerde belirli grlt seviyelerine ulamak iin ek yaltm uygulanmtr. Binann yaltml ve yaltmsz durumu iin, ekonomik analiz yapldnda yatrm maliyetlerinin artmasna karn, iletme maliyetlerinin azalmas sebebiyle sistemin geri demesinin drt yl ierisinde gerekletii grlmektedir. Is yaltm ve s kayb projelendirmesi Kayseride 32 derslikli, bir ilkretim okuluna yaltm uygulamas yaplacaktr. Mevcut hali yaltmsz olan binann, ncelikle her bir yap elemann s geirgenlik katsaysnn U (W/m2K) hesaplanmas gerekmektedir. Daha sonra da binaya yaltm yaplarak, s geirgenlik katsays deeri tekrar hesaplanmaldr. Bu katsay yap elemanlarna, kullanlan yaltm malzemesine ve yap elemannn konumuna bal olarak hesaplanr; (1) Yap elemannn sl geirgenliini belirleyen faktrler, elemann kalnl (d) ve sl iletkenlik katsays ()dr (TMMOB, 2003). Bu sebeple sl iletkenlik katsays yaltm malzemesi seiminde nemli kriterlerden biridir. Yaltml hal ve yaltmsz hal iin, binadaki yap elemanlarnda yaplan hesaplamalarn sonular Tablo 1de ayrntl olarak verilmitir. Yap elemanlarnn sl geirgenlik katsaylar belirlendikten sonra, aylara gre binann s kayb bulunur ve yllk stma enerjisi ihtiyac belirlenir. Binann yllk stma enerjisi ihtiyac TS 825 de verilen hesap metoduyla hesaplandnda, yaltmsz halde bina iin hesaplanm olan s ihtiyac; Q = 99,10 kWh/m3, yaltml halde hesaplanm olan s ihtiyac; Q = 35,68 kWh/m3 olarak belirlenmitir. Her iki durumdaki stma enerjisi ihtiyac birbiriyle karlatrldnda yaltmn enerji tasarrufuna katksnn byk olduu grlmektedir. Yapmzda bina iin snrlandrlan enerji ihtiyac; Q = 35,75 kWh/m3 olarak hesaplanmtr. Sistemin Tablo 1 Yap elemanlarnn U deerleri
(Yaltml ve yaltmsz durum iin)

ekonomik olarak en ksa zamanda geri dnebilmesi asndan, s ihtiyac snrnn altnda kalmak kaydyla, snra en yakn deerde kalabilmek optimum zmdr. Is yaltm projesinde yap elemanlarnn buhar difzyonu kontrol de yaplmaldr. Yap elemanlarnn iki yz arasnda, scaklklar ve bal nem farkl olduu iin farkl buhar basnlar vardr. rnein stma yaptmz k mevsiminde genellikle i tarafta, yksek scaklktan tr yksek buhar basnc, d tarafta ise havann souk olmas sebebiyle alak buhar basnc vardr. ortamda gaz faznda bulunan su buhar, snn takip ettii yolu izleyerek d ortama ulamaya alr. Eer su buhar d ortama gaz olarak ulaabilirse, bu durum yap eleman iin bir sorun tekil etmez. Fakat yap elemann oluturan malzemelerin, su buhar difzyon diren katsaylarna ve malzemelerin yerleim srasna bal olarak, su buhar, yap elemanndan geerken youabilir (Karako, 2001). Byle bir durumda youan suyun ktlesinin izin verilebilen snrlar ierisinde olup olmad kontrol edilmelidir. Eer uygunluk salanamazsa farkl bir malzeme kullanma yoluna gidilir. Bu sebeple yaltm malzemesi olarak kullanlan mineral ynlerinin (ta yn, cam yn), dier yaltm malzemelerine gre avantajl olduu ortaya kmaktadr. Bu malzemelerin su buhar difzyon diren katsaylar =1 dir (TMMOB, 2003). Bu deerin ok kk olmas, malzemenin ierisinden gemek isteyen su buharna ok az diren gsterdiini, dolaysyla da yap elemanndan buhar geii iin ok uygun olduunu gstermektedir. TS 825e gre hesaplamalar yapldnda, bina yaltmsz halde iken; beton perde, kaplamal beton perde, kolon, kaplamal kolon, tavan (kullanlmayan at aras demesi) i yzeylerinde youma meydana gelmektedir. Bu da yap elemanlarnn buhar difzyonu asndan standarda uygun olmadn gstermektedir. Binaya yaltm yaplarak, btn yap elemanlarnn standarda uygun olmas salanmtr. Binann s yaltm projesi tamamlandktan sonra, s kayb hesaplar yaltml ve yaltmsz olmak zere her iki durum iin de yaplmtr. Bu hesaplamalarda, i scaklk 20 oC sabit kabul edilmitir. Binann, hem iletim ve tanm yoluyla, hem de sznt yoluyla olan kayplarn azaltmak iin ift caml, yaltm kprl, alminyum doramal pencereler kullanlmtr. Yaplan hesaplamalarla yaltml ve yaltmsz hal iin radyatr miktarlar ve kazan kapasiteleri belirlenmitir. ekil 1de yaltml ve yaltmsz haller iin radyatr saylar ve kazan kapasiteleri verilmitir.

ekil 1- Binann yaltml ve yaltmsz durumu iin radyatr miktarlar ve kazan kapasiteleri

56

Yaltmn yaplmasyla birlikte radyatr miktar ve kazan kapasitesindeki azalma, hem radyatr ve kazann ilk yatrm maliyetini drecek, hem de yakttan tasarruf salayarak iletme maliyetini nemli lde azaltacaktr. Yangn iin alnacak nlemler Yaltm malzemesi seiminde, malzemelerin sl iletkenlik katsaylarnn ve su buhar difzyon diren katsaylarnn yannda, dikkat edilmesi gereken nemli hususlardan biri de, malzemenin yancl ve yangna dayanmdr. Yangn ile ilgili alnacak nlemler iin, 2002 ylnda yrrlle giren Binalarn Yangndan Korunmas hakkndaki ynetmelie bavurulmaldr. Bu ynetmelie gre, okul binas, binalarn kullanm snflarna gre; eitim amal bina, tehlike snflarna gre ise dk tehlike snf olarak belirtilmitir. Binamz dier yaplardan uzak, kendine ait bir bahe ierisinde olduundan itfaiye aralarnn ulamna bir engel tekil etmemektedir. Yaltm malzemeleri olarak d duvarlarda A snf (yanmaz) olan ta yn mantolama levhas, atda yine A snf (yanmaz) olan at iltesi, toprak temasl d duvar ve bodrum kat demesine de B1 snf (zor alevlenici) olan foamboard seilmitir. Yangn gvenlii asndan yaltm ok nemli olmasna ramen, binann yangn gvenliini salamak iin baka tedbirlerde alnmaldr. Bu sebeple okul binasnda, yangn gvenlii iin baz neriler getirilmitir. Bunlardan bir tanesi tm katlardaki yangn merdivenlerine giri iin, yangn gvenlik hol dzenlenecek ve alma sresi 3 saat olan acil durum aydnlatmasyla desteklenecektir. Bu aydnlatma, normal ka aydnlatmalar devreden kt takdirde, devreye girecektir. Yangn merdivenlerinin dayanm F120-A, yangn merdiveni duvarlarnn dayanm ise F90-A olacaktr. D cepheye bakan boluklara otomasyon sistemine bal, olas bir afet durumunda elektriklerin kesilmesiyle ve manyetik alann kalkmasyla alabilecek, zel pencereler taklacaktr. Sz edilen d cepheye bakan boluklar mevcut halde 50*155 olup,

90*155 olmas nerilmektedir. Bylece normal artlar altnda yangn merdiveni kovasndan kaan s kayb da azaltlm olacaktr. Bu sayede yllk 361 yakt tasarrufu salanrken, bir defaya mahsus olmak zere 304 yatrm maliyeti (pencere ve dorama) denecektir. Bu pencerelerin bir dier avantaj, zorunlu hallerde zemin kat boluuna taklan pencereden tahliye salanabilecektir. (Zorunlu hallerde ka yolu saylabilmesi iin gerekli art pencerenin yerden yksekliinin 3 m yi gememesidir. Mevcut bina da 3,35 m olduundan pencere yarm metre aaya tanacaktr.) Bodrum kata inen yangn merdiveni kapyla ayrlacaktr. Yangn merdiveni kovasyla bodrum kata inen merdiven kovasnn ayrlmas da bir baka zm yoludur. Bodrum kat 1. kata balayan yangn merdiveni kovasnda, 1. kat demesinde yaplacak olan deiiklik ekil 3 de gsterilmitir.

ekil 3 - Bodrum k kap dzenlemesi

ka koridorlar F120 zellikte olacaktr. Bir i ka koridoruna/geidine alan k kaplar, ka merdivenlerine alan k kaplarna edeer dzeyde, yangna kar dayankl olacak ve otomatik olarak kapanan dzeneklerle donatlacaktr. Bu yzden tm odalarn koridora bakan kaplar yenilenecektir. Laboratuara ve mutfaa asma tavan (cam tl kapl A snf yanmaz malzeme) uygulanacaktr. Bodrum katnda ki beden eitimi salonundan, yangn esnasndaki tahliye ka merdiveni olarak dizayn edilen merdivenlerden ve bodrum katn bat cephesinde ki AD2 kapsndan da yaplabilmesi amacyla, jeneratr odasnn kuzey ynnde 1 metre teye tanmasyla ka koridoru alabilir.

ekil 4 - Bodrum kat yangn k dzenlemesi

ekil 2- 2. Kat kuzey dou yangn ka merdiveni girii yangn gvenlik hol dzenlemesi

1. 2. ve 3. katlarn yangn blgelerine ayrlmas nerilmektedir. Bunun mevcut yapya yaplmasnn ynetmelik uyarnca bir zorunluluu yoktur. Ancak bu uygulamayla katlarda dumann hzl bir ekilde yaylmas engellenebilir ve bylece duman zehirlenmelerinin nne geilebilir. Mevcut bina srt srta vermi beton perdelerle (dilatasyon aks) 3e ayrlmaktadr. Bu hatt kesen koridorun bana ve sonuna, ekil 5 deki gibi duman perdesi ya da yangna dayanakl szdrmaz kap yerletirilebilir.

57

Teknik merkez ile komu mahaller arasndaki kap ve dier yap elemanlar iin getirilen neriler aada verilmitir. Yangna en az 120 dakika dayankl blmelerle ayrlacaktr. Kazan ve ocaklarn bulunduu yer dier blmlerden kagir, kaps da en az F90 yangna dayankl malzemeden yaplm bir blmeyle mstakil hale getirilecektir. Ayrca,

Bu sonulara gre, yaltmsz hal standarda uygun deildir. Yaplan yaltmsa, kabul edilebilir bir hatayla (%3), ynetmelie uygundur. Mzik ilii rencilerle dolu iken mzik ilii ile yanndaki 316 mahal numaral Derslik 32 arasndaki duvarn ses gei kaybnn en az 55 dBA olmas gerekmektedir. Yaltml ve yaltmsz hal iin ses gei kaybn aadaki formlle hesaplayabiliriz (Retting, 1998). R = 20. logm + 13 logd + 20 logf - 58 (5)

ekil 5 - Yapnn yangn blgelerine ayrlmas

Bu duvar ara blme levhasyla kapland takdirde hem yangn dayanm artacak hem de s kayb azalacaktr. Kazan Dairesinin k kaplar AD1 ve AD2 F120 olacak ekilde yenilenecek ve duman szdrmaz, kendiliinden kapanan kaplar olacaktr. eknik merkezde bulunan kazann patlama riskini gz nne alp, duvarlarn yangn dayanmlarn glendirmek doru deildir. O halde patlama, patlama kapaklar vs. yoluyla, bu risk azaltlmaya allmaldr. Grlt Kontrol Yaplarda uyulmas gerekli bir dier ynetmelik de Grlt Kontrol Ynetmeliidir. lgili ynetmelie gre yaplar, kullanm alanlarna gre snflandrlarak, izin verilen maksimum ses dzeyleri belirtilmitir. Eitim yaplarnn dersliklerinde kabul edilebilir maksimum ses basnc dzeyi 45 dBA olarak belirtilmitir. D cephenin ses yaltm davrannda, en zayf d cephe eleman olan pencerenin davran belirleyicidir. Okul binasnn hemen dnda trafik vb. kaynakl d grlt dzeyleri, edeer srekli grlt dzeyi cinsinden 73 dBA olarak llmtr. Buna gre, 28 dBA ses yutulmaldr (Retting, 1998). Ancak yapda uygulama srasnda kabilecek hatalardan ve farkl frekanslarda kabilecek ses dzey-lerinden dolay, yutulmas istenen ses dzeyine 5dBA artrm verilerek 33 dBA ses yutulmas uygundur. Ses yutuculuunun hesaplanmas iin aadaki formller ngrlmtr (Sirel, 1980). mcam = P x d (2) Rcam = 15 . log4mcam R birleik cidar = Rcam + S / Scam S tm yzey : 23,85 m2 S tm yzey : 6,975 m2 Yaplan hesaplamalar sonucu elde edilen deerler Tablo 2dedir; (3) (4)

Tablo 3 Ses Gei Kayb Deerleri

Sonu olarak bakldnda tula duvar ile kalibel arasnda C tayc profilleri artlarak 10 cm lik bir boluk brakld takdirde, istenilen ses gei kaybnn elde edildii gzlenmektedir. Yaplarda ses izolasyonunu iki ana balk altnda toplayabiliriz; 1. Akustik dzenleme, 2. Sesin bir mekandan, dier mekana geiinin nlenmesi, a) Havada oluan sese kar alnan nlemler, b) Darbe sonucu oluan sese kar alnan nlemler, rnein yapnn 3.katnda bulunan 315 mahal numaral iliin i akustik ortamnn, mzik ilii fonksiyonuna uygun olarak yeniden dzenlenmesi kapsamnda, mekanda darbe ile oluan sesin, mzik iliinin bir alt katndaki 216 mahal numaral resim dersliine yap yoluyla iletilmemesi amacyla, 7,5 cm kalnlnda yzer ap kullanlmtr. Yzer ap, mzik iliinde olas kat enstrmanlarn oluturacaklar darbeye kar, deme ile tayc sistemin irtibatn elastik bir katman ile kesilmesini, dolaysyla da ses geiinin engellenmesini salamaktadr. Ekonomik Analiz Yaltmsz ve yaltml olarak projelendirilen binada, yatrm maliyeti ile yakt tketim maliyetleri ayr ayr hesaplanmtr. Hesaplamalarda para birimi olarak kullanlmtr. Binann s kaybeden d yzeylerinde yap ve yaltm malzemeleriyle ilgili maliyetler ile kazan ve radyatrlerin maliyetleri, Bayndrlk ve skan Bakanl 2004 naat ve Tesisat Birim Fiyatlar Kitab kullanlarak hesaplanmtr. Yakt tketim maliyetini drmek lke ekonomisine byk katk salamaktadr. Projelendirilen yapda stma sisteminde kullanlan yaktn cinsi doalgazdr. Yakt hesab yaplrken doalgaz fiyat 0,4 YTL/Nm3 alnmtr. Kazann alma sresi; gnde 10 saat, ylda 180 gndr. Yaltml ve yaltmsz hal iin yllk yakt tketimi, aada verilen denklem yardmyla bulunmaktadr. (6)

Tablo 2 Ses Yutuculuu Deerleri

58

alnmtr. Binann TS 825 e gre yaltmnn yaplmas durumunda, 4 sene ierisinde ilk yatrm masraflarn amorti ettii grlmektedir. Ayrca bina, yangn ynetmelii ve grlt ynetmelii asndan da deerlendirilip, neriler getirilmitir. lgili ynetmelikler uyarnca, iyi projelendirilmi ve yapm aamasnda projeye uygunluu denetlenmi bir yapnn snmas iin harcanacak enerjinin, az olmasndan dolay, lke ekonomisine de byk katklar salanm olunacaktr.
Tablo 4 Yakt Tketim Maliyetleri

Tablo 4 den de grld zere, binaya yaltm yapldnda, yllk yakt tketim maliyeti 17.903 dan 4736 ya dmtr. Yaplan yatrmlarn 10 sene sonraki karl, cinsinden belirlenerek kar-zarar analizi yaplmtr. Bu uygulamada yatrm maliyeti bedeli Euro baznda ve yllk %5 faiz oran bedeli alnarak 10 yl sonraya tanmtr. Her yl faiz uygulanarak hesaplanan yatrm maliyetinin 10 sene sonundaki deeri, aadaki forml yardmyla bulunmutur. (7) Her yl iin hesaplanan iletme maliyetleri de, yukardaki forml kullanlarak, 10 yllk iletme sresi sonuna tanr. Bylelikle Tablo 5 deki deerler bulunur.

ekil 6 - Maliyet analizi

Yaltm yaptrmakla saladmz kazansa 10 yllk zaman zarf iin 98039 dur. zerinde allan eitim binasna yaltm uygulamas 4. sene ierisinde kendini amorti edecektir.

Semboller A : Yap bileeninin yzey alan [m2] By : Yllk yakt tketimi [m3/yl] d : Yap elemann kalnl [m] d : Cidarlar aras boluk [cm] f : Frekans [Hz] F : Yatrmn gelecekteki deeri Hu : Yaktn alt sl deeri [kj/Nm3] i : Faiz oran m : Toplam ktle [kg/m2] mcam : Camn m2 deki ktlesi [kg/m2] n : Yl says P : Yatrmn imdiki deeri Q : Bina iin hesaplanm olan s ihtiyac [kWh/m3] Q : Bina iin snrlandrlan enerji ihtiyac [kWh/m3] Qh : Istclarn toplam s kapasiteleri [W] Qk, QK : Kazann sl kapasitesi [W] Qo : Bir ortamdan dier ortama geen s miktar [W] Qs : Sznt yoluyla s kayb [W] R : Oda durum katsays (Yap i hacminin rzgar geirgenlik katsays) R : Ses yutuculuu [dBA] Rbir cid : Camla birlikteki duvarn ses yutuculuu [dBA] Rcam : Camn ses yutuculuu [dBA] S : Camn bulunduu ksmdaki btn duvar alan [m2] Scam : Cam alan [m2] U : Yap bileeninin toplam s geirgenlik katsays [W/m2K] Zg : Gnlk alma sresi [saat/gn] ZR : Kazan s yk artrm katsays Zy : Yllk alma sresi [gn/yl] d : D yzeyin yzeysel s tanm katsays [W/m2K] i : yzeyin yzeysel s tanm katsays [W/m2K] T : Yap bileeninin iki tarafndaki scaklk fark [K] k : Kazan verimi (%) h : Yap bileeninin s iletkenlik hesap deeri [W/mK] : Su buhar difzyon diren katsays P : Younluk [kg/m3] Kaynaklar - L. L. Beranek, (1990). Acoustic Ics., The American Institude Of Phisics, Inc., New York. - T. H. Karako, (2001). Uygulamal TS 825 ve Kalorifer Tesisat Hesab, zocam Yaynlar. - M. Retting, (1998). Handbook Of Architectural Acoustics And Noise Control, T.A.D. Books, Ins, New York.

Tablo 5 - letme ve Yaltm Maliyetleri

- F. Saral, S. Kurra, (2000). Ulam Grlts Dzeylerine Ve Mekan levlerine Bal Olarak D Yap Elemanlar in Ses Yaltm Alternatifleri, 5. Uluslar Aras Akustik Kongresi, Y.T.. Basmevi, stanbul. - S. Sirel, (1980). Yap Akustii 1, .D.M.M.A. Basn Yaynevi, stanbul. - Binalarda Is Yaltm Proje Hazrlama Esaslar, (2003). TMMOB, Makine Mhendisleri Odas, Ankara. - Is, Teknik, Ses ve Yangn Yaltm Kitab, (2002). 2. Bask, zocam Yaynlar. - Kalorifer Tesisat Proje Hazrlama Esaslar, (2002). TMMOB, Makine Mhendisleri Odas, Ankara.

Sonu Kayseride 32 derslikli, 960 renci kapasiteli bir ilkretim okul binas mevcut (yaltmsz) durumda iken, s kayb hesab yaplp, kazan kapasitesi ve radyatr miktar belirlenmitir. Ayn binann TS 825 e gre s yaltm projesi ve s kayb hesaplar yaplp, yeni durum iin radyatr miktar ve kazan kapasiteleri hesaplanmtr. Yaltmsz ve yaltml olmak zere binann her iki durumu iin, ekonomik analiz yaplmtr. Ekonomik analiz yaplrken, ilk yatrm masraflar ve iletme giderleri gz nne

59