Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

Strona |1

www.e-bookowo.pl

wiat, czowiek, moralno w filozofii Artura Schopenhauera

Karolina Maciaszczyk

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

Strona |3

Copyright by Karolina Maciaszczyk & e-bookowo 2009

ISBN 978-83-61184-50-8

Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, rozpowszechnianie czci lub caoci bez zgody wydawcy zabronione

Wydanie I

2009

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

Strona |4

Spis treci

Wstp....................................................................................................................... 5 Rozdzia I Uwarunkowania badawcze ............................................................................... 9 Biografia intelektualna Artura Schopenhauera ....................................................... 9 Stanowisko idealistyczne ................................................................................................ 14 Teoria poznania ................................................................................................................... 22

Rozdzia II Wola versus przedstawienie ........................................................................... 34 Wola uprzedmiotowiona ................................................................................................. 34 Postawa estetyczna ............................................................................................................ 42 Porzdek spoeczny ........................................................................................................... 49

Rozdzia III Metafizyczna podstaw etyki ............................................................................ 61 Problem wolnoci ............................................................................................................... 61 Zasada wspczucia ........................................................................................................... 74 Negacja woli ycia .............................................................................................................. 78 Zakoczenie......................................................................................................... 87 Bibliografia ............................................................................................................................ 94

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

Strona |5

WSTP

Artur Schopenhauer naley do filozofw zapomnianych i niedocenianych, cho mia swoich gorcych zwolennikw na przeomie XIX i XX wieku. Zoyo si na to wiele przyczyn. Jak podkrela Jan Garewicz, na losach filozofii A. Schopenhauera zawaya osobowo autora, czowieka skconego ze wiatem, mizantropa, megalomana, samotnika, ktry stroni od kariery akademickiej. Charakter filozofii A. Schopenhauera take nie sprzyja powstaniu szkoy, ktra rozwijaaby pogldy twrcy. Cho filozofia A. Schopenhauera jest konstrukcj o imponujcych rozmiarach, wiele w niej sprzecznoci, niekonsekwencji. Sam twrca nie chcia, by nazwa jego filozofi systemem, bo sdzi, e swoj filozofi nie buduje w sposb dedukcyjny lecz wyraa w niej jedn najwaniejsz myl. Filozofia A. Schopenhauera, cho dzi moe uchodzi za przebrzmia, podejmuje myl wci aktualn, zdoln pobudzi czowieka wspczesnego do samodzielnej refleksji. Twrczo A. Schopenhauera istotna jest rwnie jako dokument epoki I poowy XIX wieku i na trwae zapisaa si w filozofii. A. Schopenhauer stan w wiadomej opozycji wobec wspczesnej mu filozofii niemieckiej, ktra jego zdaniem wypacza myl Kantowskiego transcendentalizmu. Jednak trzeba pamita, e mimo wszystko pozosta pod wpywem wczesnej problematyki. Nie bez znaczenia by rwnie religijny pierwiastek wystpujcy w filozofii niemieckiej tamtego okresu. W drugiej poowie XIX wieku nastpi wpyw nauk przyrodniczych na filozofi i wtedy dostrzeono A. Schopenhauera. Fakt, e nie poddawa sie obiegowym tendencjom zaway dodatkowo na jego pniejszej popularnoci. Rwnie funkcja, jak filozof przyznawa poznaniu estetycznemu w filozofii przyczynia sie do wzrostu popularnoci jego myli w rodowiskach artystycznych na przeomie XIX i XX wieku. By szeroko akceptowany i najsilniej oddziaywa na takich artystw jak:

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

Strona |6

R. Wagner, G. Keller, O. Wilde, L. Tostoj, T. Mann i inni. Jednoczenie A. Schopenhauer jako pierwszy dokona pomylnej recepcji filozofii indyjskiej na grunt europejski, pomocny w tym wzgldzie okaza si od poowy XIX wieku silny przypyw buddyzmu. W podrcznikach filozofii wspczesnej A. Schopenhauer jest pomijany, czasem przywouje si jego nazwisko jako jednego z prekursorw filozofii ycia 1. Dorobek A. Schopenhauera docenili, cho czsto nie szczdzili mu krytycznych uwag, tacy polscy badacze jak: J. Garewicz, J. Tuczyski, J. Marzcki, A. Bobko, L. Miodoski. Rekonstruujc myl A. Schopenhauera posuyam si take ich interpretacj. Celem pracy jest pokazanie, e podejmowana przez A. Schopenhauera etyczna problematyka jest naczelnym elementem jego filozofii. Etyka budowana jest na podstawie specyficznie pojtego dowiadczenia. Czwarta ksiga wiata jako woli i przedstawienia jest kluczowa do zrozumienia filozofii A. Schopenhauera. Pytanie o moralny sensu ludzkiej egzystencji, wypywa z tej ksigi. A. Schopenhauer wykorzystuje teori woli aby przej bezporednio do zagadnie etycznych. Filozof zastanawia si w jaki sposb moliwe s oceny moralne. Paca uwzgldnia te elementy filozofii A. Schopenhauera, ktre maj pomc w klarowniejszym przyblieniu czytelnikowi gwnych myli autora. Etyczna refleksja nad wiatem jest bardzo wana, gdy jak sam zaznacza dopiero istnienie czowieka nadaje wiatu sens. Filozofia jest mdroci, ktra polega na okrelonym sposobie ycia; w filozofii chodzi o moraln genialno. A. Schopenhauer zauwaa, e pod nazw filozofii ukrywa si metafizyka, estetyka, etyka. Filozofia powinna si skoncentrowa wycznie na opisowym charakterze rzeczywistoci fizycznej, ma docieka samej istoty wiata. A. Schopenhauer nigdy nie wyrzek si

np. Andrzej Mis, Filozofia wspczesna: Gwne nurty, Warszawa 2006; Witold Mackie-

wicz, Filozofia wspczesna w zarysie, Warszawa 1994; Leszek Gawor i Zbigniew Stachowski (red), Filozofia wspczesna, Warszawa-Lublin 2006.

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

Strona |7

pogldu, e filozofia jest wiedz dyskursywn. Dowiadczenie winno by jedynym rdem wiedzy filozoficznej. Jednoczenie zaznacza, e dopiero filozofia, ktra wykracza poza czasoprzestrzenny i przedmiotowo-podmiotowy wymiar jest prawdziwym poznaniem. Na prac skadaj si trzy rozdziay, z ktrych kady podzielony jest na kolejne trzy podrozdziay. Dwa pierwsze rozdziay Uwarunkowania badawcze i Wola versus przedstawienie s bardziej wprowadzajce i sprawozdawcze, dopiero w trzecim rozdziale Metafizyczna podstawa etyki pozwoliam sobie na wicej krytycznych uwag. W pierwszym rozdziale mojej pracy Uwarunkowania badawcze skoncentruj si na ontologiczno-epistemologicznej konstrukcji filozofii A. Schopenhauera, dla ktrej istotne jest pojcie woli zindywidualizowanej i ktra jest teoretyczn podstaw etyki. Filozof ucila swoj teori poznania opart na myli I. Kanta, gdzie aparat poznawczy, jako element cielesnoci, oparty jest wycznie na relacji podmiotowo-przedmiotowej; caa wiedza o wiecie stanowi syntez podmiotu i przedmiotu. Przy okazji charakterystyki idealizmu, podkrelony jest take wtek wiadomoci jako niezbdnego warunku, za pomoc ktrego dochodzi do przedstawienia. W rozdziale drugim Wola versus przedstawienie wska na metafizyk woli A. Schopenhauera, ktrej uprzedmiotowienie stanowi sam esencj istnienia w rzeczywistoci empirycznej. Uprzedmiotowienie woli jako zasada indywidualizacji jest przyczyn za na wiecie, a take stanowi odpowiedz na pytanie, na czym polega pesymizm filozofa. Nastpnie przedstawi ksztatowanie si pojcia idei w koncepcji estetycznej i scharakteryzuj osob geniusza, ktra w estetycznej kontemplacji czy ze sob jednoczenie wiat subiektywny i obiektywny. Poka, dlaczego wiadomo jest tym czynnikiem, za pomoc ktrego podmiot poznajcy odkrywa, e u podstaw obiektywizacji woli, wola jest jednoci. Uwolnienie si od principii individuationis, na tym take polega. Poka rwnie jak A. Schopenhauer

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

Strona |8

upora si z problemem relatywizmu poznawczego. Na koniec przedstawi najwaniejsze pogldy A. Schopenhauera z zakresu filozofii spoecznej. W ostatnim, trzecim rozdziale Metafizyczna podstawa etyki, uka, e dziki uprzedmiotowieniu woli etyka jest moliwa. Wyka czym jest wolno transcendentalna i dlaczego naley ona do bytu, a nie do dziaania, ktre zachodzi w wiecie fizycznym. Przy tej okazji ujawni si problem ludzkiego charakteru i odpowiedzialnoci czowieka. Dowiemy si na czym polega prawo motywacji oraz do czego prowadzi wolny czyn w refleksji filozoficznej A. Schopenhauera. Przedstawi na czym polega warto moralna i dlaczego zwizana jest ona nierozerwalnie z cierpieniem drugiego czowieka. Scharakteryzuj rwnie Schopenhauerowski stosunek do religii i jego podzia na religie optymistyczne i pesymistyczne, nie pomijajc przy tym elementw tradycji nowotestamentowej i myli wschodniej, ktre pomagaj mu uzasadni jego filozofi. Filozof odwouje si do mistyki religijnej, ktrej integralnym elementem wiata woli jest cierpienie. A. Schopenhauer wskazuje przy tej okazji na rne stopnie wyrzeczenia si woli, od postawy kontemplacyjnej, przez wspcierpienia, a na ascezie i nirwanie koczc, akcentujc przy tym znaczenie lepszej wiadomoci, ktra ma uwolni od chcenia. Prac zamkn zakoczeniem, w ktrym zbior najwaniejsze wnioski pynce z prezentacji i analizy filozofii A. Schopenhauera. Na koniec skadam serdeczne podzikowanie Pani dr hab. Danucie lczekCzakon za opiek, cierpliwo, pomoc naukow oraz cenne wskazwki i rady.

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

Strona |9

ROZDZIA I UWARUNKOWANIA BADAWCZE

BIOGRAFIA INTELEKTUALNA ARTURA SCHOPENHAUERA

A. Schopenhauer urodzi si w Gdasku 22 lutego 1788 roku. Pochodzi z zamonej rodziny kupieckiej. Jego ojciec, Heinrich Floris, gdaski kupiec zboowy, by czowiekiem o szerokich horyzontach i silnej woli, kocha wolno i niezaleno. A. Schopenhauer, w duej mierze posiada podobne cechy charakteru, nie obce byy mu takie cechy jak konsekwencja w deniu do celu, skrupulatno i samozdyscyplinowanie. W rodzinie Schopenhauerw wystpoway choroby umysowe, midzy innymi jego ojciec, czsto ponury i milczcy, miewa okresowe napady zaburze psychicznych: T patologiczn stron wykazuje ju Artur. Czste zalki i strach nachodziy go nieraz. Autosugestywno jego wida nie tylko z dodatniej strony w jego dzieach, ale i z ujemnej w jego yciu. Jest ona rdem jego wrogiego stosunku do profesorw filozofii, o ktrych by przekonany, e go przeladuj jest rdem jego mizantropii a porednio i pesymizmu2. Z kolei matka A. Schopenhauera, Joanna z domu Trosiener, crka miejskiego rajcy, bya osobowoci usposobion optymistycznie, weso i towarzysk; znana jest z pamitnikw i powieci ktre nale do salonowej literatury niemieckiej z pocztku XIX wieku. Moliwe, e z powodu tej rozbienoci charakterw A. Schopenhauera i jego matki doszo do wielu nieporozumie, co doprowadzio nawet

Schopenhauer A., O wolnoci ludzkiej woli; prze. Dr A. Stgbauer, Warszawa [1984], s.

36-37.

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

S t r o n a | 10

do zerwania pomidzy nimi wszelkich stosunkw i mogo wpyn na jego negatywn opini o kobietach. Ojciec A. Schopenhauera czujc si obywatelem wiata, chcia wpoi synowi szerokie wychowanie i niezaleno. Spokj rodziny Schopenhauerw, ktrych ycie pyno sielsko i dostatnio, zosta zaburzony w momencie, gdy w roku 1793 Gdask mia przej w rce pruskie, tote jego ojciec zadecydowa o przeniesieniu si z rodzin do Hamburga, gdzie po dwch latach wysa syna do przyjaciela ojca w Hawrze w celach dydaktycznych. Po tym pobycie A. Schopenhauer nauczy si wada biegle jzykiem francuskim, a z kolei cofn si znacznie w jzyku niemieckim. Od samego pocztku A. Schopenhauer fascynowa si nauk, jego ojciec jednak chcia eby syn zaj si firm i zaproponowa ukad, e zafunduje mu wielk, dwuletni podr po Europie, ale ten ma zrzec si wszelkiej pretensji do nauki. A. Schopenhauer skuszony t propozycj da si namwi i w roku 1803 wyjecha z rodzicami do Holandii, Anglii, w ktrej po duszym pobycie opanowa jzyk. Nastpnie zwiedzi Pary i poudniow Francj, Szwajcari, Niemcy i Austri. Podre te odbiy na A. Schopenhauerze niemae pitno, ale tak jak obieca, po powrocie zarzuci nauk i wstpi do kantoru. Nowa sytuacja do tego stopnia mu nie odpowiadaa i tak bardzo czu si nieszczliwy w zawodzie kupieckim z dala od moliwoci pobierania nauki, e jak tylko ojciec zmar w 1805 roku prawdopodobnie popeni samobjstwo poprosi matk o to, aby zgodzia si na jego wstpienie do gimnazjum w Gocie. Nastpnie przenis si do Weimaru, gdzie bardzo szybko nadrobi zalegoci, a w filologii klasycznej nawet przegoni kolegw. W roku 1809 zapisa si na uniwersytet w Getyndze, najpierw na medycyn, pniej na filozofi, w midzy czasie studiowa pilnie nauki przyrodnicze. W tym okresie zaczynay si w nim krystalizowa zainteresowania filozoficzne, zajmowa si intensywnie I. Kantem i Platonem. Jesieni roku 1811 przenis si na uniwersytet berliski, gdzie uczszcza na wykady sawnego filozofa Wolfa, uczestniczy rwnie w wykadach przyrodwww.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

S t r o n a | 11

niczych, a take w wykadach Fichtego i Schleiermachera. Te ostatnie zdecydowanie go niezadowoliy, odczuwa wrcz do nich niech. Uzna, e niemiecka myl filozoficzna po I. Kancie zaprzepacia jego wielkie odkrycie, czu e jedynie on jest w stanie czerpa z dziedzictwa twrczoci I. Kanta. Dwa lata pniej uda si do Berlina, a stamtd do Weimaru. W Weimarze odkry, e matka zwizana jest z F. Gestenbergiem. By oburzony, e tak szybko przerwaa aob po ojcu, wrcz obwinia j o jego mier i natychmiast wyjecha. Przenis si do spokojnego Rudolstadt, gdzie odda si pracy nad swoj rozpraw doktorsk. Znowu powrci do Weimaru, ale nie mieszka ju w domu matki. Pozna Goethego, ktrego niezwykle ceni i ktry go, wraz z orientalist F. Meyerem, zachci do zajcia si teori barw. Owocem tej znajomoci bya wydana w 1816 roku praca O widzeniu i kolorach. Za spraw F. Meyera, prywatnego docenta w Jenie, A. Schopenhauer zacz interesowa si kultur i filozofi indyjsk. A. Schopenhauer nie mg znale porozumienia z matk, ju w maju 1814 roku przenis si do Drezna, gdzie yjc w odosobnieniu zajmowa si wykoczeniem swojego systemu filozoficznego. Przy okazji zetkn si z romantyzmem, ktrego jednak nigdy nie zaakceptowa w peni by dla niego zbyt nacjonalistyczny i uczuciowy. Po oddaniu do druku dziea O widzeniu i kolorach wyjecha do Woch, gdzie zawiera liczne kontakty z kobietami. Tam dowiedzia si nagle o bankructwie domu handlowego, w ktrym ulokowany by jego majtek, a take majtek jego matki i siostry Adeli. Nie przysta na warunki, jakie zaproponowa mu dunik, czym mocno zrazi do siebie matk i siostr. Zachowa weksle i po paru latach odzyska cay majtek. Sytuacja ta skania go do habilitowania si przy uniwersytecie w Berlinie w 1820 roku. Jego wykady nie cieszyy si zainteresowaniem, w skutek tego, e czas jego wykadw zbiega si z cieszcymi si wysok popularnoci wykadami Hegla. Przerwa prac akademick, o ktrej i tak mia niskie mniemanie i w roku 1822 podj drug podr do Woch, skd przenis si do Berlina, w ktrym

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

S t r o n a | 12

przebywa w latach 1820-1830. Byy to cikie czasy dla A. Schopenhauera, ktry to coraz bardziej rozgoryczony niepowodzeniami odtrca od siebie innych. W roku 1831 nawiedzia Europ epidemia cholery, ktrej ofiar by midzy innymi Hegel. A. Schopenhauer podj natychmiastow decyzj o przeniesieniu si do Frankfurtu nad Menem, gdzie osiad na stae, oddajc si pracy nad swoim dzieem i wydajc je kolejno czciami. A. Schopenhauera nie mia atwego charakteru, a fakt, ze latami zbywano milczeniem jego dziea pogbia jedynie jego niezadowolenie. Niemniej jednak do koca wierzy, e inni si poznaj na jego dzieach, sdzi e to tylko kwestia czasu. A. Schopenhauer wystpuje z dwiema rozprawami etycznymi, ktre powstay na skutek ogoszonych konkursw przez zagraniczne akademie. Praca O wolnoci ludzkiej woli z 1838 roku zostaa nagrodzona przez Krlewsk Akademi Dusk, z kolei Akademia Norweska nie nagrodzia drugiej pracy z roku 1840 O podstawie moralnoci. Zasadnicz przyczyn tej sytuacji, by atak A. Schopenhauera na Fichtego, Schellinga i Hegla; wspominajc o nich uywa czsto okrelenia pdziwiatry filozoficzne. Jego nienawi do filozofii akademickiej osigna w tym okresie apogeum. Trzy lata pniej, w roku 1843, nakoni wydawnictwo Brockhausa do wznowienia pierwszego tomu wiata jako woli i przedstawienia oraz do wydania tomu drugiego o wikszej jeszcze objtoci. Przeszo to bez wikszego echa. Kolejne i zarazem ostatnie dwutomowe dzieo A. Schopenhauera Parerga i Paralipomena, ukazao si dopiero w 1851 roku: By to ju niewtpliwie pocztek nowych czasw, w ktrych zatriumfowa mia najpierw materializm, potem pozytywizm; czasw, w ktrych filozofia oddana zostaa na sub nauce, a empiryzm wypar spekulacj. I wtedy przypomniano sobie o Schopenhauerze3. Pytanie, co wpyno na wzrost popularnoci A. Schopenhauera, zadaje sobie z kolei J. Tuczyski i wskazuje, e Parerga i Paralipomena jako wykady bar-

Schopenhauer A., wiat jako wola i przedstawienie, T. 2; prze. J. Garewicz, PWN, War-

szawa 1995, wstp, s. XIX.

www.e-bookowo.pl

Karolina Maciaszczyk: wiat, czowiek, moralno

S t r o n a | 13

dziej przystpne przyczyniy si do spopularyzowania jego filozofii, jak i rozwj pesymizmu nowoytnego dokonujcy si w sporze o materializm i idealizm. Pomocny mia si rwnie okaza, zbiegajcy si z nasileniem ruchw proletariackich gwatowny po 1840 r. przypyw buddyzmu, w ktrym odczytywano naukowy wiatopogld najbliszy pozytywistycznym systemom filozoficznym, przygotowuje tryumfalne bramy dla drugiego debiutu Schopenhauera 4. W poowie XIX wieku zacz si stopniowy wzrost popularnoci A. Schopenhauera. Filozof zdy doy jeszcze pocztku tego procesu. Ostatnie lata ycia przyniosy A. Schopenhauerowi to, czego tak bardzo pragn, uznanie i rozgos. Wczeniej draliwy i wycofany, teraz sta si towarzyski, pogodny i pogodzony z sob i wiatem. Pytany, dlaczego nie yje zgodnie z opisami i zaleceniami swoich dzie, odpowiedzia, e bycie witym jest dzieem aski, on sam jest tylko mylicielem i dane jest mu w tych warunkach zazna czym jest czyste, nieskrpowanego adnym zachannym deniem, poznanie. A. Schopenhauer zmar we Frankfurcie 28 sierpnia 1860 roku. Nigdy nie zaoy rodziny, pozostawi jednak po sobie grono swoich uczniw, ktre zajo si jego spucizn. W roku 1910 powstao Towarzystwo Schopenhauerowskie, ktre po dzi dzie zachowuje jego pami. A. Schopenhauer budowa swoj filozofi z niezwyk precyzj i systematycznie. Brak jest nagych skokw mylowych, a jedynie mozolne i konsekwentne przechodzenie z jednej cigoci myli do nastpnej, przy czym cz si one tak mocno, przejcie jest tak pynne, e mona dostrzec acuch, w ktrym kada myl wywiera wpyw na nastpn. Elementy, na pierwszy rzut oka tak rne od siebie, przenikaj si wzajemnie kiedy si ogarnia cao. Ma si wraenie e wszystko czy si ze wszystkim, a przynajmniej jest konsekwencj mylow poprzedniego. Nie ma tutaj niewykorzystanych czci, a jedynie podbudowanie si na tym co ju byo; inspirowanie si tym co zostao wczeniej wypracowane.
4

Tuczyski J., Schopenhauer a Moda Polska, Gdask 1968, s. 30.

www.e-bookowo.pl