AZERBAYCAN EKONOMS ve DNM SREC

Dr. Osman Nuri Aras Qafqaz niversitesi, Bak/Azerbaycan

zet
Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan siyasi bamszln kazanan Azerbaycan Cumhuriyeti, ekonomide serbest piyasa ekonomisine gei srecini yaamaya balamtr. Ekonomide yaanan dnmde lkede siyasi bamszln ardndan siyasi istikrarn salanmas, corafi konumu ve artlarnn yansra nemli enerji kayna rezervlerine sahip olmas byk rol oynamtr. Azerbaycanda ekonomik dnm ve kalknma sreci yava ama emin admlarla ilerlemekte ve gelecek adna mit vaad etmektedir. Ekonomide dnm srecini yaamakta olan lkelere gre ekonomik gstergeler itibariyle daha iyi konumda olan Azerbaycanda gelinen noktann yeterli grlmesi ise mmkn deildir. Bu bakmdan 2001 sonras ekonomide dnm ve kalknmaya ivme kazandracak politikalarn uygulanma sreci ve uygulamann gerekletirilebilmesi iin gerekli siyasi istikrar nem tamaktadr. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Ekonomisi, Enerji Kaynaklar, Dnm Ekonomisi

Giri
Eski dnemlerde ve Ortaada lkeler arasnda ekonomik ilikiler, Akdeniz ve Karadeniz kylarndaki balca ticaret merkezleri araclyla gerekletirilirdi. Asya'nn iinden, in ve Hindistan'dan Akdeniz ve Karadeniz kylarna gelen esas kervan yollar, zellikle "Byk pek Yolu" Azerbaycan topraklarndan geerdi. lke iinden geen uluslararas kervan yollar ile Azerbaycan, eski tarihlerden beri dnya devletlerinin dikkat merkezinde oldu. Bat ile Dou arasnda altn kpr rolne sahip olan Azerbaycan, 1813de Glistan ve 1828de Trkmen ay anlamalar ile Kuzey ve Gney Azerbaycan olmak zere ikiye ayrlarak Rusya ve ran tarafndan paylald. 1917 Bolevik ihtilalinden sonra 28 Mays 1918de Mehmet Emin Resulzade bakanlnda kurulan Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti 27-28 Nisan 1920 gecesi Ruslar tarafndan igal edildi. 1922de Kafkasya tesi Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine katld, 1936dan sonra ise Azerbaycan SSCB adn ald. 1980li yllarn sonunda Mihail Gorbaov tarafndan uygulanan glasnost politikalar sonucunda ken SSCBnin dalmasnn ardndan ise 18 Ekim 1991de bamsz bir devlet oldu. Gney Kafkasyann dousunda Hazar Denizinin sahilinde yerleen, 86.6 bin kilometrekare yzlm ve 8 milyonu akn nfusu ile Azerbaycann, bamsz bir devlet olarak tarih sahnesinde uluslararas ekonomik ve politik denge unsuru olabilmesi iin, dnya ekonomisi ile entegrasyon iinde ekonomik kalknmasn gerekletirip, siyasi bamszlnn yan sra ekonomik bamszln da tam olarak elde etmesi gerekmekteydi. Bunu iin ise gei srecini yaayan dier lkelerde olduu gibi karlalan sorunlar giderilmeliydi. Sz konusu sorunlar daha ok yapsal karakter tadndan, ncelikle lke ekonomisinin kendi bana ayakta durabilecei ekilde yeniden yaplanmas yani ekonomik dnm gerekletirmesi gerekmekteydi.

1. Ekonomik Dnmn Sacayaklar

Sovyet rejimi altnda merkezi planlamaya bal bir ekonomik ynetimden kurtulan Azerbaycan, liberal bir bak asyla serbest piyasa artlarna gre ekonomide dnm ve

kalknmay gerekletirme iin nemli deere sahipti: Siyasi bamszlk ve istikrar, enerji kaynaklar, corafi artlar ve konumu. Aada bu deerlere ksaca deinilecektir. 1.1. Siyasi Bamszlk ve stikrar Siyasi bamszln kazanlmas ve siyasi istikrarn salanmas, lke ekonominin yaplanmasnda sacayaklarndan birincisini tekil etmekteydi. Sovyetler Birliinin dalmasyla, Rusya iinde kalan Kuzey Azerbaycan 1920de henz iei burnunda kaybettii istiklalini tekrar elde etmi oldu. Azerbaycan Parlamentosu 31 Austos 1991de lkenin bamszln ilan ederken, 18 Ekim 1991de Meclis, Azerbaycan Cumhuriyetinin Bamszlk Kanununu kabul etti. Siyasi bamszln yeniden kazanan Azerbaycanda ekonomik karar alma ve uygulama asndan nem arzeden siyasi istikrar ise Haydar Aliyevin iktidara gelmesiyle saland. Elbette siyasi bamszln kazanlmas milli ekonominin yaplanmasna temel tekil etmektedir. Ancak, lkenin sosyo-ekonomik durumunu deerlendiren veriler, bamszl deerlendirmek iin temel olmamaldr. 1.2. Enerji Kaynaklar Doal kaynak yn ile nemli bir zenginlie sahip olmas ise ekonomik kalknmay gerekletirmedeki sacayaklardan ikincisiydi. Yer alt kaynaklar bakmndan zengin bir potansiyele sahip olan Azerbaycan'n ekonomik adan en nemli zenginlii, rezervlerinin byk bir ksm Hazar Denizinde1 yer almakta olan, petrol ve doal gazd. Ticari retimine baland 140 yl akn sredir anahtar bir rol oynayan petrol, ekonomik dnm srecinde de lkenin ihra kapasitesinin dayand nemli kaynak durumundayd. Dolaysyla yapsal dnmn gerekletirilmesinde, sahip olunan enerji kaynaklarnn en etkin biimde kullanlmas gerekmekteydi. 1.3. Corafi artlar ve Konumu Azerbaycann ekonomik kalknma ve dnya ekonomisine entegre bakmndan nc potansiyel deer ise iklimi ile corafi artlar ve konumuydu. Dnyann on bir iklim kuandan dokuzunun mevcut olduu lke, tarm ve turizmin geliimine geni imkanlar salayacak elverili corafya ile iklim artlarna, verimli toprak alanlarna ve uzun ky eridine sahipti. Yine corafi konumu ile, Asya ve Avrupay birbirine balayacak Yeni pek Yolu projesi ile Orta Asya ve Hazar enerji kaynaklarn dnya pazarlarna nakledecek muhtemel hatlarn gei gzergahnda bulunmaktayd. Corafi konumu ile tarihi srete Avrupa ve Asya lkeleri arasndaki ekonomik ve politik ilikilerde nemli rol oynayan Azerbaycan, jeopolitik konumunu SSCBnin dalmasnn ardndan dnyann yeniden ekillendirilmeye alld kreselleme srecinde de nemini devam ettirebilecekti.

2. Ekonomide Yeniden Yaplanma Sreci

SSCB dneminde, Birliin bir alt paras niteliini tayan Azerbaycann ekonomik yaps, Birliin ekonomik stratejisi dorultusunda biimlenmiti. Sanayi tesislerinin tm Birliin ihtiyacna gre kurulmu dev tesislerden meydana gelmekteydi.
Henz Sovyetler Birlii dalmadan nce, uzmanlar siyasi bamszla ekonomik bakmdan hazr olan iki cumhuriyetten biri olarak Azerbaycan iaret ediyorlard. Elbette bu deerlendirme, lkenin sadece doal kaynaklarnn zenginliine deil, lke ekonomisinin kalknma perspektifine de dayanyordu2. Ekonomik veriler dikkate alndnda Sovyetler Birlii dneminde Azerbaycann belirli bir kalknma seviyesine ulat grlmektedir.

Ancak bu dnemde Azerbaycann kaybettikleri kazandklarndan daha ok oldu. lkenin ekonomik artlar dikkate alnmyor ve planlama merkezde yaplyordu. Bir ok rn ya hammadde ya da ara mamul olarak Birlik yesi cumhuriyetlere ucuz fiyatla satlyor, daha sonra da nihai rn olarak yksek fiyattan Azerbaycana geliyordu. Dier yandan Azerbaycan 2

her zaman lkeye gelir getiren petrol ve petrol rnleri, pamuk, ttn, arap gibi rnlerin ihracats olmasna karn, bu rnlerin satndan elde edilen gelirler Birlik bnyesinde tek bir merkezde toplandndan, Azerbaycan z servetlerinde mlkiyet hakkna sahip olamyordu3. Azerbaycan ekonomisi Sovyetler Birlii bnyesinde yksek ancak anlaml olarak deerlendirilmeyecek bir kalknma seviyesine ulamt. Bamszlk ncesi son yirmi yllk dnemde Azerbaycan ekonomisinin kalknmas istikrarl bir sre takip etmemitir. zellikle doal kaynaklara ve emek youn alanlara arlk verilmi olmas ise, ekonomik yapda krizlere elverili ortam yaratmtr. Yukardaki deerlendirmeler de dikkate alndnda Sovyetler Birliinin dalmas sadece siyasi deil ekonomik artlardan da kaynaklanmtr. Ayr ayr cumhuriyetlerden oluan bir birliin ynetimi sosyo-ekonomik kalknmay gerekletirme bakmndan ciddi problemler yaratmaktayd. Dnya ekonomisinden tecrit olan Sovyet ekonomisinin mevcut durumu, gelimi lkelerin tesinde gelimekte olan lkelerden bile geride kalyordu. Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Azerbaycann bamszlna yeniden kavumas ile sona eren planl ekonominin Azerbaycan ekonomisine miras koyduu problemler yle sralanabilir4: 1.Ekonomik yapnn salkl olmamas. 2.retim gcnn blgesel ve sektrel dalmnn dengeli olmamas. 3.retilen mallarn hem kalitesinin dk olmas, hem de kii bana den miktarnn Sovyetler Birliinden iki kat az olmas. 1990l yllarn balarnda Azerbaycanda tketimin sadece %50si i retimden salanabilmitir. 4.Ekonomik yapnn salkl olmamas sonucunda Azerbaycann d ticaretinde 1980li yllarn sonlarnda ihracat ithalattan %30-40 fazla olmutur. Ekonomik bakmdan olumlu deerlendirilmesi gereken bu durum, lkenin alan ve corafi kuruluunun uygun olmamas bakmndan istenmeyen bir durumdur. yle ki, hammadde ve ara mallarn ihracatn %55-60n tekil etmesi, genelde ise ithalat ve ihracatn %45-50sinin Rusya ile gerekletirilmi olmas, daha sonra ekonomik kalknmann dengesinin bozulmasna neden olmutur. Planl ekonomiden miras kalan bir ok problemin yan sra, bamszln kazanld artlarn ve ilk yllarnda yaanan olumsuz gelimelerin, Azerbaycann bamszlk sonras ekonomik dnm ve kalknma srecinin doru olarak deerlendirilmesinde, zellikle dikkate alnmas gerekir. Dnm srecinde ekonomik kalknmann gerekletirilme noktasnda yukarda ifade edilen nemli sacayana sahip olan Azerbaycann bamszlndan bu yana geen srede ekonomik dnm ve kalknmas, temel dnemden olumaktadr. Aada Azerbaycann bamszlk sonras dnm sreci, birbirinden ayrtrlabilecek temel dnem olarak incelenecektir. 2.1. Bamszln Kazanld Yllar (1991-1994) Siyasi bamszln kazanlmasnn ardndan eski SSCBdeki iletmelerle ekonomik balantlarn koparlmasnn ve lkenin dier cumhuriyetlerdeki pazar payn kaybetmesinin yan sra Sovyetler Birlii dneminde merkezden salanan sbvansiyonlarn da kesilmesiyle birlikte retimde ok dler yaand. Ekonomik yapnn eski merkezi planlamaya gre rgtlenilmesi nedeniyle bir ok tesis retimini durdurdu veya dk kapasite ile retimine devam etti. SSCBnin son yllarndan balayarak 1988den itibaren Ermenistann silahl tecavzne maruz kalan Azerbaycan, atekesin imzaland 12 Mays 1994e kadar topraklarnn % 20sini kaybetti ve 1 milyondan fazla nfusu gmen durumuna dt. Kaybettii topraklardaki bir ok ekonomik deerden yoksun kalrken lkede mevcut olan isizlik sorunu da iyice artm oldu.

Ermenistan savann dnda lke sanayii iin gereken ara mallarn ithal yollarnn kapanmasna neden olacak ekilde, Rusyann Azerbaycana ulam ambargosu koymas ve eenistan sava nedeniyle petrol boru hatlarnn kullanlamamas gibi politik ve askeri sorunlar yaand. Piyasa ekonomisine geie ilikin tam bir stratejinin belirlenmemi olmas nedeniyle, bu yllarda hayata geirilmeye allan ekonomik kararlarn birbiri ile uzlamayan bir karakter tad grlmektedir. Dolaysyla ekonomide dnm iin gerekli reformlar gerekletirilemedi. Devlet btesinin byk bir blm sava harcanmalarna ayrld. Yabanc sermaye lke ekonomisine ekilemezken, zelletirme sanayi sektrnde balatlamad. Ksaca 1991-1994 yllar, bamszln ardndan birok problemlerle yz yze kalnd, lkede sosyal ve siyasal problemlerin bunalma dnt, sava ortamnn ve piyasa ekonomisine geite ciddi suistimallerin yaand bir dnem oldu. Dnm srecinin ilk yllarnda, eski sistemden devralnan kt ekonomik miras ve yukarda ifade edilen olumsuz gelimeler nedeniyle darboaza srklenen Azerbaycan ekonomisinde genel dengeler alt-st oldu. yle ki; -Ekonomide yksek oranda isizlik ve hiper-enflasyon srecine girildi. 1992-94 yllarna enflasyon 4 haneli rakamlara ykseldi. Enflasyon % 1763.5 ile 1994 ylnda en yksek dzeye kt. -Yksek enflasyon ve istikrarsz sosyo-politik ortam, ekonomik bymeye, zellikle sanayi ve tarm gibi nemli alanlarda gerilemelere neden oldu. 1990 yl ile karlatrldnda 1994de GSMH %53, sanayi %62, tarm %44, tketim %75 ve vergi gelirleri %45 azald. Sonuta reel ortalama cret seviyesi %80 azalrken halkn geim standard da ciddi ekilde dt. Ayn dnemde uygulanan yanl ekonomi politikalar ise bankaclk-finans sisteminde ve d ticarette ciddi problemler yaratt. -retim hacminin azalmas ve enflasyon hznn yksek olmas, ekonomik buhrann ve toplumda sosyo-ekonomik gerginliin de artmasna neden oldu. -Vergi tahsilat sistemindeki eksiklikler, enflasyon dolaysyla vergi oranlarnn erezyona uramas gibi nedenlerle devlet btesindeki gelir kalemleri keskin ekilde azald. D ticarete ilikin veriler de olumsuz bir boyut kazanmaya, demeler bilanosunda aklar gittike ykselmeye balad. -Ekonomik bunalmn ac neticelerinden bir dieri ise, milli parann deer kaybetmesiydi. 2.2. kinci Dnem (1995-2000) Haydar Aliyevin 1993 yaznda Cumhurbakan olmas ile birlikte, kazanlan siyasi bamszln pekitirilmesi ve siyasi belirsizliin yerini istikrara brakmas saland. Bylece siyasi istikrarn olduu bir ortamda ekonomik yaplanmaya ve kalknmaya ilikin olumlu admlar atlmas iin gerekli ortam salanm oluyordu. Zira her bir lkede, makro ekonomik istikrarn salanmas ve devam iin ncelikle siyasi istikrar olmaldr. Ksaca cephede varlan atekes ve ieride salanan istikrar ile beraber sra artk ekonomik reformlara gelmiti. kinci dnemde ekonomide nemli hedef dorultusunda yaplan reformlarla yol alnmaya alld5: 1.Liberal-demokratik ynl piyasa prensiplerine dayanan bir ekonomik yapnn oluturulmas. 2.lkenin temel enerji kayna olan petrol ve doal gaz rezervlerinin ilenmesi. 3.Dnya ekonomisi ile global ve blgesel lekte entegrasyonun gerekletirilmesi. an gereklerine uygun olarak ekonomide serbest piyasann teekkl, zelletirme ve zel teebbsn gelimesi, yeni ekonomik yapnn, gmrk, vergi ve mali sistemin oluturulmas, ticaretin liberallemesi, toprak ve tarm reformlarnn yaplmas, halkn sosyal

imkanlarnn arttrlmas, eitim ve salk artlarnn gelitirilmesi iin gerekli hukuki alt yapn oluturulmas amacyla nemli yasal dzenlemeler yapld6. Yasal dzenlemelerin en nemlisi ve dier dzenlemelere de temel tekil edecek olan ise 12 Kasm 1995de Azerbaycann ilk Anayasasnn kabul edilmesiydi. Anayasa ile zel mlkiyetin ve zel teebbsn, dnya ekonomisine entegrasyonun hukuki temelleri atld. Bu bakmdan Azerbaycanda ekonomik dzenlemelerin balang yl olarak 1995 yl kabul edilebilir. Yapsal dnme ilikin alnan kararlarn da etkisiyle bu dnemde meydana gelen gelimeler genel olarak yle sralanabilir: 1.lke ekonomisinde istikrar saland: Ekonomide serbest piyasa artlarnn oluturulmaya allmas, fiyatlarn, d ticaretin ve dviz kurlarnn liberallemesi dorultusunda atlan admlar ile, Tablo-1 ve Tablo-2de de grld gibi, ekonomik gstergelerde iyileme sreci yaanmaya balad. 1994 ylndan itibaren lkede sert ekonomik nlemler alnmaya baland, IMF ile yrtlen ibirlii ve uygulanan sk para politikas ile ksa srede ekonominin genel dengelerinde bir rahatlama salanarak enflasyon kontrol altna alnd, bte aklar minimuma indirildi ve GSMHnn d nlendi. 1994 ylnda % 1700lere kadar ykselen enflasyon 2000 ylnda % 1.8lere geriledi. Oluturulan kalknma modeli reel sonular vermeye balayarak 1996 ylndan itibaren Azerbaycan ekonomisinde gerileme sreci sonra erdi. yle ki, 1996-2000 yllarnda GSMHda ylda ortalama %7.12lik bir byme salanrken, halkn yaam dzeyi iki kat iyileti. Uygulanan kur ve para politikalar ile fiyat istikrarnn yansra, milli para birimi Manatn dier paralar karsnda istikrarl bir seyir izlemesi de saland. Ancak Azerbaycanda 1996-1997 yllarnda izlenen ve ekonomik istikrar salayan politikalarn, reel ekonomiyi tevik edici devlet politikalaryla desteklenmemesi, 1997 yl ncesi yabanc sermayenin lkeye celbi iin uygulanan vergi muafiyetinden vazgeilmesi ve devlet organlarnn gerekli hassasiyeti gstermede yeterli olmay nedenleriyle retime ynelik yatrmlarda arzu edilen art salanamad7. lkenin ekonomik geliim srecinde dikkate alnmas gereken nemli bir nokta; szkonusu bu dnm ve kalknmann, topraklarnn %20sinin Ermenistan igali altnda olduu, dolaysyla retim potansiyelinin byk bir blmnden mahrum olduu, 300 bin i yerini kaybettii ve bu topraklarda daha nce yaayan halkn (nfusun yaklak %12si) g etmek zorunda kald son derece g artlarda elde edilmi olmasdr. 2.lkenin nemli doal kaynaklarn aktif hale getirme stratejisi dorultusunda byk baarlara imza atld: 1994den itibaren, bata byk neme sahip asrn anlamas olmak zere, dnyann en byk petrol irketleri ile anlamalar imzaland. 3.Topran zel mlkiyete verilmesi ile Azerbaycan kylerinde yeni sosyo-ekonomik ortam oluturuldu: Toprak reformu hayata geirilerek zel mlkiyete devredildi, kolhoz ve sovhozlarn8 emlak zelletirildi. Tarm sektr toprak vergisi istisna olmakla dier vergilerden 5 yl muaf tutuldu ve vergi borlar silindi. Bu messeselere indirimli yakt ve enerji sat temin edildi. Tarm sektrnde zelletirilmesi planlanan emlakn %93.2si zelletirildi. Sonuta 1997den balayarak tarm ve hayvanclk rnlerinin ylda %7 art kaydetmesi saland9. te yandan Birinci zelletirme Program erevesinde hizmet sektr bata olmak zere kk ve orta lekli iletmelerin zelletirilmesi saland. 1993 ylnda ekonomide %24 olan zel sektrn pay 2000 yl sonunda %68e ykseldi. 4.Ekonomide liberalizasyon, d ilikilerin gelitirilmesi ve yabanc yatrmclarn zelletirmeye katlmlarnn salanmas ile, ekonomik kalknma adna devaml ve nemli bir kaynaa ulald: Serbest piyasa ekonomisi ynnde atlan admlar Azerbaycann uluslararas finans kurulular ile ilikilerini artrd. Kendi imkanlar ile ekonomik kalknma srecine ivme

kazandrmas mmkn olmayan Azerbaycan, uluslararas ekonomi ve finans sistemi ile entegre olmaya alarak, yabanc sermayenin lkeye akmn salamaya alt. zellikle 1994de Asrn Anlamasnn imzalanmas ve 12 Kasm 1995de yeni anayasann kabul edilmesi ile piyasa ekonomisine ilikin hukuki altyapnn kurulmasnn hzlanmas ile birlikte lkeye byk hacimde yabanc sermaye girmeye balad. Bankaclk ve finans sisteminin yeniden yaplanmasna ilikin de nemli admlar atld. Ksaca 1993n ikinci yarsndan itibaren hayata geirilen dzenlemeler Azerbaycann sosyal, siyasal ve ekonomik hayatnda istikrar salamaya imkan vermitir. Dolaysyla 19952000 yllar, ekonomik dnmn temellerinin atld, ekonomik bunalmn sona erdirildii ve ekonomide effafln salanmaya alld dnem olmutur.
Tablo-1: Azerbaycann Makro Ekonomik Gstergeleri (1)10
Yllar GSMH Deiimi (%) GSMH Kii Bana (milyon $) GSMH ($) Enflasyon Oran (%) Dviz Kuru sizlik ($/Manat) Oran (sizlerin Faal nfsa oran) GSMHda Yabanc zel Yatrmlar Sektrn (milyon $) Pay (%)

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

-0.7 -22.6 -23.1 -19.7 -11.8 1.3 5.8 10 7.4 11.1 9.9 10.6

703.1 1309.8 1326.9 1629.3 2415.2 3180.8 3960.9 4446.6 4583.6 5272.6 5707.8 6089.9

98.3 180.4 179.9 217.9 319.3 416.2 513.2 570.6 583.0 665.0 714.3 756.3

206.6 1012.3 1229.1 1763.5 511.8 19.9 3.7 -0.8 -8.5 1.8 1.5 2.8

14.8 120 1433 4417 4295 3983 3869 4373 4565 4774 4893

0.11 0.17 0.52 0.65 0.78 0.86 1.03 1.13 1.20 1.17 1.29 1.35

15 17.7 24 29.3 34 38 46 55 62 68 71 73

150 375.1 620.1 1307.3 1472.0 1091.1 927 1091.8 1700

2.3. 2001 Yl ve Sonras Dnm srecinde nc aama olarak deerlendirilebilecek olan 2001 ve sonrasnda ise gerekletirilmesi hedeflenen nemli amalar olarak unlar sralanabilir: 1.Ekonomik bymenin ivme kazanarak devam ettirilmesi, 2.kinci Devlet zelletirme Programnn kabul edilmesi ile enerji sektrn yeniden yaplandrlmas ve retim kapasitesinin arttrlmas, 3.Ekonomi politikalarnn sosyal ynnn glendirilerek, sosyal refah dzeyinin arttrlmas, bunun iin de enerji sektrnden elde edilen gelirlerin dier sektrlere yneltilmesi. Dolaysyla bu aamada uygulanacak olan ekonomi politikas ile daha ok petrol sektr dndaki alanlarn gelitirilmesi hedeflenmektedir. Ekonomik kalknma stratejisinin yakn perspektifte temel amac; yaplan ekonomik dzenlemelerin derinletirilerek ada piyasa ilikileri ve dnya retim sisteminin geliim eilimi temelinde lkenin ekonomik sisteminin yeni kalknma seviyesine gemesinin salanmasdr. Yeni iyerlerinin almas, halkn gelir dzeyinin arttrlmas ile hayat standartlarnn ykseltilmesi dorultusunda baz reformlarn hayata geirilmesi amacyla Aliyevin Mart2001de imzalad Yoksulluun Azaltlmas ve Ekonomik Kalknma zere Devlet Programna esasen 2003-2005 yllarn kapsayacak ekilde yaplacak olan faaliyetler de nem arzetmektedir. Amaca ulamak zere gerekletirilecek projeler iin 3 milyar $ sermayenin yatrlmas planlanmaktadr. Ekonominin tm bakmndan ise bu sre zarfnda yaklak 10 milyar $ sermaye yatrmlara sevk edilecektir. Haydar Aliyevin 2002 ylnn Nisan ve Mays aylarnda yerli ve yabanc i adamlaryla grmesinin ardndan, Austos ve Eyll aylarnda imzalad giriimcilii destekleyen fermanlar11 ile, zellikle vergi, gmrk, lisans ve iletmelerin denetimi ile ilgili yaplan yapsal 6

dzenlemelerle, yerli ve yabanc iadamlarnn nndeki baz problemler giderilmeye alld. Vergi oranlar drld, kk ve orta lekli iletmeciliin gelitirilmesi iin program kabul edildi. Yaplan dzenlemeler iadamlarna ekonomide yeni bir devrin balad inancn artrrken lkede yaratlan yatrm iklimi, yabanc iadamlarnn dikkatini ekmeye balad.
Tablo-2: Azerbaycann Makro Ekonomik Gstergeleri (2)12
Yllar D Bor Miktar (milyar $) D Bor (GSMHnn %si) hracat (milyon $) thalat (milyon $) D Ticaret Dengesi (milyon $) Bte Gelirleri (Milyar Manat) Bte Giderleri (Milyar Manat) Bte A (GSMH nn %si)

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

0.1 0.3 0.4 0.5 0.7 0.72 1.158 1.250 1.374

6.7 7.4 13.6 15.8 24.1 15.8 21.9 22 22.5

2120.9 1483.9 724.6 652.7 637.1 631.2 781.3 6061.5 929.6 1745.2 2314.2 2167.5

1881.2 939.8 628.8 777.9 667.6 960.6 794.3 1076.4 1035.8 1172.0 1430.8 1665.3

239.7 544.1 95.8 -125.1 -30.4 -329.3 -13.0 -470.3 -106.2 573.1 883.4 502.2

1.0 7.3 53.6 504.8 1584.7 2012.8 2565.2 2327.3 2797.6 3573.2 3924.0 4551.2

0.9 6.9 64.8 681.7 2141.9 2409.3 2943.5 2641.7 3257.2 3819.8 4037.5 4658.6

7.1 9.4 5.2 2..9 2.4 1.8 2.4 1.0 0.4 0.36

3. Enerji Kaynaklarnn Ekonomik nemi

Azerbaycan enerji kaynaklarnn keif ve retimi amacyla, 1994 ylndan itibaren yapt anlamalarla, tarihi bir frsat hem siyasi bamszlk ve istikrar hem de ekonomik dnm, kalknma ve bamszlk asndan yakalama imkanna sahip olmutur. 3.1. Petrol ve Doal Gaz Potansiyeli Azerbaycan Devlet Petrol irketi (State Oil Company of The Azerbaijan Republic SOCAR) tarafndan yaplan aklamaya gre ise Hazarn Azerbaycan sektrnde yer alan yataklarda 80 milyar ton petrol olduu tahmin edilmektedir. Bu verilere gre Azerbaycan petrol rezervleri dnya petrol rezervlerinin yaklak %0.7sini oluturmaktadr. te yandan Azerbaycann faaliyette olan yataklarnda 200 milyar m3 doal gaz rezervi vardr. Dnyann nemli kondensat yata olan ahdeniz yatann doal gaz rezervinin bir trilyon m3 olduu tespit edildi.Yaplan hesaplamalara gre risk faktr de dikkate alnarak Azerbaycanda toplam jeoloji gaz rezervlerinin 10.7 trilyon m3 olduu tahmin edilmektedir13. Bu rezervleri ile Azerbaycan, gelecek 10-15 yl ierisinde petroln yansra dnyann doal gaz ihra eden lkeleri arasnda da yer alacaktr. Azerbaycan Enerji Bakanlnn aklamasna gre ise, Azerbaycann yaplan anlamalar kapsayan blgelerinde 4-6 milyar ton petrol rezervi ve 4-5 trilyon metrekp doal gaz rezervi bulunmaktadr14. 3.2. Enerji Kayna Anlamalar Azerbaycan'n sahip olduu zengin petrol rezervlerinin iletilmesi amacyla Eyll1992'de Azerineft ve Azneftkimya adl iki devlet irketi birletirilerek, Azerbaycan Devlet Petrol irketi (SOCAR) kuruldu. Petrol retiminin artrlmas ve mevcut rezervlerin iyiletirilmesi, modern teknolojilerin kullanlmas ve yeni projelerin hayata geirilmesi ile salanabilecekti. Azerbaycan'n ekonomik potansiyeli ve sahip olduu teknoloji ise mevcut rezervlerinin iletilmesi ve gelitirilmesi iin yeterli deildi. Sz konusu yetersizlik, 1994den balamak zere Azerbaycan' byk petrol irketleriyle ibirliine yneltti Enerji kaynaklarnn keif ve retimi amacyla yaplan anlamalar daha ok deniz yataklar zerinde younlamaktadr. Karadaki yataklara ilikin olanlar da dahil olmak zere, 1994den itibaren 19 lkeden 36 irketin katlm ile 23 uluslararas petrol anlamas imzaland. 25-30 yllk sreyi kapsayan bu anlamalar retimin Paylam Anlamalar (PSA) tiplidir15. Anlamalarda ngrlen yatrm miktar toplam 60 milyar $ civarndadr.

Szkonusu anlamalardan 14 Eyll 1994'de imzalanan ve SSCB dneminde devaml gerileme kaydeden sektre yeni nefes aldran "Asrn Anlamas", Azerbaycan asndan byk bir ekonomik neme sahiptir16. Anlama Azeri-rak-Gneli yataklarn kapsamaktadr. Toplam yatrm bedeli 13 milyar $a ulaan bu proje kapsamnda toplam retilebilir petrol rezervlerinin 4.3 milyar varil, doal gaz rezervlerinin ise 90 milyar m3 olduu tahmin edilmektedir. lke ekonomisinin gelimesinde nemli bir unsur olmann yan sra d politikada da nemli bir ara olan enerji kaynaklarna ilikin imzalanan anlama ile Azerbaycan, dnya ekonomisine aktif bir ekilde entegre olmaya da ilk adm atm oldu. Azerbaycann petrol rezervlerinin iletilmesine ilikin en son anlama ise, SOCAR ile inin Devlet irketi Sinopece bal olan Sheng Lee irketi arasnda Pirsaat petrol yatana ilikin olarak 5 Haziran 2003de Bakde imzaland17. Petrol projelerinin gerekletirilmesinde ise, 70den fazlas yerli olmak zere, 400 civarnda irket yer almaktadr. irketlerin faaliyetleri inaattan ekolojik hizmetlere kadar uzanmaktadr. Yerli ve yabanc irketler arasndaki ibirlii, modern teknoloji, donanm ve ynetim tekniklerinin sektre kazandrlmasna imkan yaratarak piyasa ekonomisine dnk yaplanmada byk rol oynamaktadr18. Yaplan anlamalar vastasyla Azerbaycan evrensel igc ve hammadde piyasalarna girebilme ve izlenecek gerekli politikalarla lkenin kalknmas iin gelir kayna olarak hammadde alanndaki stnlnden baaryla yararlanabilme imkann elde etmitir. Petrol ve doal gaz retimindeki artn istihdam tevik etmesi sonucu, yeni altyap yatrmlar da gerekletirilmi olacaktr. Yaplan petrol ve doal gaz anlamalar yerel igcnn istihdamnn gittike artmasn salayacak ekilde imzalanmtr. Bu durum, yerel nfus iin yeni i yerlerinin almasyla istihdam dzeyini daha da ykseltecektir. Ekonomik adan genel katklar olarak yukarda ksace deinilen petrol anlamalarnn Azerbaycann milli menfaatlerine uygun olmayan artlar tadna dair baz endieler de zaman zaman dile getirilmektedir. Sadece hammaddenin haslat deil, yerli retimcilerin mal ve hizmetlerine byk hacimli siparilerin temin edilmesi ve ok sayda i yerinin almasn da kapsamasna karn, faaliyette olan petrol anlamalar iin zaruri tehizat ve hizmetler genel itibari ile dardan getirilmekte, yerli reticilerin rn ve hizmetlerine siparilerin pay oran ok dk kalmaktadr. 3.3. Petrol ve Doal Gaz retimi retimine baland tarihten itibaren Azerbaycanda en fazla petrol retimi 23.4 milyon ton ile 1941 ylnda gerekletirilmitir. Hazardaki en deneyimli petrol reticisi olan Azerbaycanda son 100 yl ierisinde 1.4 milyar ton petroln, 445 milyar m3 doal gazn karld hesaplanmtr. Dnm srecine girilmesi ile birlikte petrol retiminin iyice dt Azerbaycanda, yaplan anlamalarn ardndan retime geilmesi ile birlikte yeniden retim miktar ykselmeye balamtr. Petrol anlamalar erevesinde yaplan faaliyetler sonucu 1997 Kasmnda rak yatann ilk kuyusundan petrol retimine balanmasyla, 1997'ye kadar azalma gsteren petrol retimi, Tablo-3de de grld gibi, 1998'den itibaren artmaya balamtr. Petrol retiminin Hazardan elde edilen ksm yllar itibariyle art gstermektedir. Toplam petrol retiminin Hazardan elde edilen ksm 1995'de %82.3 iken bu oran 1999'da %89'a 2000-2001 ve 2002 yllarnda ise %90a yaklamtr19. 2002deki petrol retiminin 1990 yl ile mukayese edildiinde 2.5 milyon ton daha fazla olduu grlmektedir. Bu retim miktar Azerbaycanda 1979da retilen petrol retimi seviyesine denk gelmektedir. Bylece 1960l yllarn sonlarndan itibaren yldan yla devam eden petrol retimindeki gerileme sona ererek yeniden ykselie gemi bulunmaktadr20. Petrol retiminin 2003de ise 15,25 milyon ton olaca tahmin edilmektedir.

Tablo-3: Petrol ve Doal Gaz retimi21

Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Petrol retimi (milyon ton) 12.5 11.7 11.1 10.3 9.6 9.2 9.1 9.0 11.4 13.8 13.9 14.9 15 Doal Gaz retimi (milyar m3) 9.926 8.621 7.872 6.805 6.379 6.644 6.305 5.964 5.590 5.997 5.642 5.535 5.150

Ham petrol retiminin esas itibariyle SOCAR ve Azerbaycan Uluslararas Petrol irketi (AIOC) tarafndan yapld Azerbaycan'da, yllk ham petrol retiminin, 2008 ylnda 40 milyon tona, 2010 ylnda ise 50 milyon tona kaca hesaplanmaktadr. Azerbaycanda doal gaz retimine ise 1902 ylnda balanmtr. retimine baland tarihten itibaren Azerbaycanda en fazla doal gaz retimi ise 17 milyar m3 ile 1981 ylnda gerekletirilmitir. Ancak 1990'dan itibaren, 1999yl hari, d gstermitir22. 1995-2001 yllarnda doal gaz retim hacmi %16.3 azalmtr. Gnmzde doal gaz retimi geen yzyln 60l yllarndaki dzeyine inmitir. retimin azalmasnn balca nedenleri arasnda, teknik altyapnn eski ve yetersiz olmas ile az sayda yeni gaz kuyularnda retime balanmasdr. retimin azalmas daha ok denizdeki kuyularda gzlenmektedir. lkede gazn talebi karlayamad bir ortamda, gerekli donanm yetersizlii nedeniyle, petrol ile birlikte kan nemli miktardaki gaz yaklmaktadr. te yandan gazn naklinde de ciddi kayplar yaanmaktadr23. Yaklak %96'snn Hazardan elde edildii doal gaz retimi, imdilik lke i talebin ancak %40n karlayabilmektedir24. retimin 5-6 milyar metrekpe kadar gerilemesi sonucu, Azerbaycan nceden Ermenistan ve Grcistan'a gaz ihra ederken, 1990'dan itibaren Trkmenistan ve ran'dan ithal etmeye balamtr. 1995de bu lkelerden doal gaz ithalatn durduran Azerbaycan, 2000 ylndan itibaren ise Rusya'dan ithal etmektedir25. 2002 ylnda
ithal edilen doal gaz ile birlikte kullanlan toplam doal gaz miktar 11-12 milyon m3 olmutur. Ancak yine de toplam talep karlanamamaktadr.

3.4. Petrol Gelirleri Bata ham petrol olmak zere Azerbaycann ihracat ierisinde en nemli yeri, petrol ve petrol rnleri oluturmaktadr. Petrol ve petrol rnlerinin toplam ihracat iindeki yeri 1997'de %61, 1999'da %76, 2001de %91 ve 2002de %88.9 olarak gereklemitir. 2002 ylnda ham petrol ihrac 8.793,6 bin ton olmutur. Yaplan tahminlere gre Azerbaycann ham petrol ihracat 2010 ylnda 1 milyar varil/gne ve 20 yl iinde ise 2 milyar varil/gne ulaacaktr. Doal gaz ise ithal etmekte olan Azerbaycan, 1990 ylnda 13441, 1995de 579, 2000de 274, 2001de 3337 ve 2002de 3935,3 milyon m3 (211,6 milyon $) doal gaz ithal etmitir. Ancak, Mart-2001de Aliyevin Trkiyeyi ziyaretinde Ankarada Azerbaycan ve Trkiye arasnda doal gaz ihracna ilikin bir anlama imzaland. Anlamaya gre ahdeniz yatandan karlacak doal gaz ihracnn Bak-Tiflis-Erzurum (BTE) doalgaz boru hatt ile gerekletirilmesi kararlatrlmtr. D ticaret kalemlerine bakldnda, ihracatnn %85-90nn petrol ve petrol rnlerinden olumas, Azerbaycan ekonomisini petrol fiyatlarna son derece baml klmaktadr. Nitekim 1997 ve 98'de petrol fiyatlarnn aa dmesi devlet gelirlerine ve genel ekonomik gce olumsuz etkide bulunmutur. Daha sonraki yllarda ise, petrol fiyatlarnn 9

artmas ve yeni yataklarn retime balamas petrol gelirlerine ve devlet btesine olumlu etkide bulunmutur26. 2002de petroln varil fiyatnn 32 $ civarna ykselmesi Azerbaycann petrol gelirlerini artrmtr. 2002 yl btesinde petroln varil fiyat 19 $ olarak dikkate alnmt. Petroln varil fiyatnn 1$ ykselmesi Azerbaycana ylda 18-20 milyon $ gelir getirdii dikkate alndnda, sadece petrol fiyatlarndaki art sonucunda Azerbaycan 100 milyon $dan ok gelir elde etmitir27. 2000 ylndan itibaren petrol retiminden kendi payn almaya balayan Azerbaycan, en nemli ekonomik gelirini daha sonraki yllarda elde edecektir. 30 yllk sre ierisinde Azerbaycana petrol ve doal gazdan dolay 45 milyar $ girecei hesaplanmaktadr. Azerirak-Gneli yataklarndan elde edilecek gelir 2008-2015 yllarnda en yksek seviyeye ulaacaktr. Bu dnemde lkeye ylda yaklak 5-6 milyar $, nihai olarak ise toplam 35-45 milyar $ girecektir. ahdeniz yatann ilenmesinden beklenen gelir ise 2000-2029 yllar arasnda 7 milyar $dan fazladr28. Petrolden elde edilen gelirin nasl kullanlaca da nemlidir. Ynetimin petrol gelirlerini, srdrlebilir bir byme srecini salayacak bir kaynak dalm mekanizmasyla ve bymenin niteliini ynlendirecek ekilde (petrol ve petrol-d ticari sektrler ile d ticarete konu olmayan sektrler arasnda) deerlendirmeye zen gstermesi gerekmektedir. Petrol ihracatndan Azerbaycann elde edecei dviz gelirleri lke ekonomisinin dier alanlarnn, zellikle ithali ikame eden ve ihra ynl alanlarn gelitirilmesine yneltilmelidir29. Bu dorultuda petrolden elde edilen gelirlerin sanayi, tarm ve sosyal yatrm alanlarnda kullanlmas amacyla 29 Aralk 1999da Cumhurbakannn ferman ile Devlet Petrol Fonu (DPF) kurulmutur30. Fonun ynetim kurallar IMF uzmanlar ile birlikte hazrlanmtr. Azerbaycanda petrolden elde edilen gelir yurtdndaki bankalarda tutulmakta ve finansal kanallar vastasyla dorudan ve dolayl olarak d ticarete konu olmayan mallara harcanmamaktadr. Bylece d ticarete konu olan dier alanlar iin ortaya kabilecek sz konusu olumsuz etkinin ortaya kmas nlenmeye allmaktadr31. Elbette ideal artlarda petrol fonundaki kaynaklar cari harcamalara deil, yatrmlara kanalize edilmelidir ki, yatrmlardan elde edilen gelir petrol fiyatlar dtnde a telafi edici olsun. D etkenler de petrol sektrnn youn inkiafnn ihtiyatla ynetilmesini gerektirmektedir32. Devlet Petrol Fonunda Haziran-2003 itibariyle 750 milyon $ bulunmaktadr33. Yaplan hesaplamalara gre, DPF hesaplarnda 2005 ylnda 2 milyon $a yakn para birikecektir. 2002de Karaba gmenlerinin geim standartlarn ykseltilmesi ve Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) projesinde SOCARn paynn finanse edilmesi amacyla toplam 434 milyar Manat fon kaynaklarndan harcamada bulunulmutur34. 3.5. Petrol ve Doal Gaz Sektrne Yaplan Yatrmlar Yabanc sermayenin lkeye giriini salamak amacyla 1994-97 yllarnda yaplan hukuki ve idari dzenlemeler sonucunda yabanc sermayenin reel olarak giriinin balad grlmektedir. 1994-2002 yllarnda % 80i yabanc olmak zere toplam 13 milyar $ yatrm yaplmtr. Bu yllar arasnda petrol sanayisine yaplan toplam yatrm miktarnn ise 5 milyar $a ulat grlmektedir. Dolaysyla yabanc sermaye daha ok zengin petrol ve doal gaz kaynaklarna ynelmitir. Toplam yabanc yatrmlar 2002 ylnda 1.700 milyon $ olmutur. Kii bana 211 $ den yabanc yatrm oran, bir ok lkeden yksektir. 2003 ve 2004de ise bu orann artmas beklenmektedir.

10

2002de yaplan yatrmlarn sektrel dalm yle olmutur: %77si sanayi, bu erevede %68.5i petrol ve doal gaz karlmasna, %11.3 inaat, %9.4 konut inaatna, %38i ulam, %2.4i telekomnikasyon, %1.8i ticaret ve hizmet, %0.8i tarm ve %2.9u dier alanlara yaplmtr. 1994-2002 yllarnda yaplan dorudan yabanc yatrmlarn sektrel dalm ise yledir35: Petrol %64, sanayi (petrol d) %3, ulam ve haberleme %23, inaat %5, dier %6. Enerji kaynaklarnn retimi amacya 2010 ylna kadar Azerbaycana toplam 40 milyar $dan fazla bir yatrmn yaplaca hesaplanmaktadr. Bir baka aratrmaya gre ise, 2030 ylna kadar yatrmlarn toplam 135 milyar $a ulaacaktr36. Enerji kaynaklar ve bunlara bal olarak lkeye giren yabanc sermayenin, 1990l yllarn ortalarndan itibaren ekonominin iyilemesinde hayati bir rol oynamas ile Azerbaycan ekonomisi, eski Sovyet Cumhuriyetleri iinde en hzl byyen ekonomilerden biri haline gelmitir. Ancak, ekonomideki byme petrol sektrnden ve petrol sektrne bal inaat faaliyetlerinden, ulam sektrlerinden ve az miktarda tarm sektrnden kaynaklanmaktadr. Ekonominin geri kalan ksmnda ise genel bir durgunluk hakimdir. zellikle de gda ve tekstil sektrnde yatrm hacmi istenilen dzeye karlamamtr37. 3.6. Boru Hatlarnn Ekonomik nemi
Petrol ve doal gazn naklinin gerekletirildii boru hatlar da ekonomik adan nem arzetmektedir. Enerji kaynaklarnn etkin kullanmnda en temel sorunlardan

biri, kaynaklarn dnya piyasalarna ulamasn salayan nakil hatlarnn oluturulmasyd.

Azerbaycan petrol Dastan, Grcistan, ran gibi yabanc lkelere 1880 ylna kadar trenle yk eklinde, Hazarda ise gemilerle nakledilmekteydi. Daha sonra ise Bak petrol Rusya, Grcistan ve dier lkelere ve ayn zamanda Grozniden 720 km uzunluunda olan boru hatlar ile ilenmek zere nakledilmeye baland38. Bu hatlar Bak-Novorossiysk ve Bak-Supsa boru hatlaryd. Hazar petrollerinin kefinin ve Azerbaycann bamszlnn ardndan nc bir hat olarak ise Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt gndeme geldi.

Bamszln kazanan Azerbaycann petrol Kasm-1997den itibaren BakNovorossiysk boru hatt ile ihra edilmeye balad. Bu hattn yan sra petroln uluslararas piyasalara pazarlanmas iin belirlenen dieri gzergah ise 17 Kasm 1999'da kullanma giren Bak-Supsa hattdr. Petrol retiminin birka yl ierisinde artmas durumunda mevcut boru hatlar yetersiz kalacandan, Bat piyasalarna ulamas iin temel ihra boru hattna ihtiya duyulmaktadr. te yandan Rusya ve Rusyann etki alan dnda nakil hatlarna sahip olunmas halinde, ekonomik bamszlk asndan en temel adm atlm olacaktr. Bu bakmdan temel ihra boru hatt olarak inasna balanan BTC boru hatt byk nem tamaktadr. Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattnn Azerbaycan ekonomisine gerek anlamda katks faaliyete gemesi planlanan 2005 ylnda kendini gstermeye balayacaktr. Azerbaycanda retilecek petroln yan sra Kazakistan petrolnn de bu boru hattndan dnya piyasalarna ulatrlmas halinde, petroln ekonomik gelimeye ve bamszla etkisi daha ak olarak gzkecektir. ahdeniz doal gaznn Trkiyeye ve dier Avrupa lkelerine nakline ilikin BakTiflis-Erzurum boru hattnn da ilerlik kazanmas durumunda enerji kaynaklarnn ekonomik gelimeye ve bamszla etkisi daha da net ortaya kacaktr. 3.7. Enerji Kaynaklarna Bamllktan Kaynaklanan Sorunlar Azerbaycanda yatrmlarn daha ok petrol sektrne yaplmas ve bu dorultuda GSMHnn nemli bir blmnn petrol gelirlerinden olumas endie vericidir: 1994-2002 yllar arasnda yatrmlarn %64 petrol sektrne yaplrken, petrol ve petrol gelirlerinin ihracat iindeki pay %90 civarnda olmutur. te yandan bte gelirlerinin ise %50si petrol ve petrol ile ilgili alanlardan elde edilmektedir. Azerbaycann ekonomik dnm srecinde 11

bamszln kazanan blgedeki dier lkelere gre ekonomik bakmdan daha iyi bir konumda olmasnda enerji kaynaklar byk nem tam olmakla birlikte, ekonomide tek bir sektre baml olmas yani btenin petrol gelirlerine petrol gelirlerinin ise dnya piyasalarndaki konjonktre baml olmas endie vericidir. Petrol sektrnn tek tarafl geliimi nedeniyle dnya piyasalarndaki fiyat deimeleri GSMH zerinde dalgalanmalara neden olmaktadr. Bu durum 1998 Rusya krizinde aka grlmtr. Azerbaycan ekonomisi ncelikle Hollanda Sendromu diye ifade edilen; bir blgenin veya bir sektrn hzl geliimi karsnda dier blgelerin veya sektrlerin gelimemesi sonucunu douracak bir tehlike ile kar karyadr. Hollanda Sendromuna gre, doal kaynaklarn youn olarak iletilmesi ekonomide d ticarete konu olan dier alanlar olumsuz ekilde etkileyecektir. Azerbaycanda ihracatn %80-85inin petrol ve petrol rnlerinden olumas byle bir tehlikenin iareti olarak deerlendirilebilir. Bir dier etki ise, retimde en nemli faktrlerden biri olan igcnn sektrel dalm yoluyla olacaktr. Gelimekte olan sektrde cretlerin ykselmesi nedeniyle, szkonusu sektr ekonominin dier sektrlerindeki kalifiye igcn kendine doru ekecektir. Bu durum sonuta dier sektrlerde retimin aalara dmesine neden olacaktr. Azerbaycanda petrol sektrnde toplam 75 bin kii almaktadr. Sektrde alanlar dier sektrlere oranla daha yksek maa almaktadrlar39. Ayrca yatrmlarn hemen hepsinin Aberon blgesinde, hatta Bakde toplanmas sonucu, dier blgelerde yabanc sermayenin yok denecek kadar az olmas da Azerbaycan ekonomisi asndan nemli bir tehlikedir. Halbuki lkede bir ok blge yabanc yatrmlarn faaliyeti iin; gl retim ve teknik potansiyelin yaratlmas, uzman kadrolarn bulunmas ve tekili, zengin biyolojik ve mineral ihtiyatlarn varl, tketim ve retime dnk teknik donanm rnlerinin geni bir pazara sahip olmas, jeo-siyasi durum, ulam ve corafi konumdaki stnlkler ve ipek yolunun yeniden inas gibi ok elverili artlara sahiptir40. Toplanan vergilerin yaklak %90 Baknn payna dmektedir. Aslnda bu durum bir baka adan deerlendirildiinde, Bak haricinde lkenin ekonomik artlarnn iyi olmadn gstermektedir41. Azerbaycanda sosyo-ekonomik adan en temel sorun, Ahbap-avu Kapitalizminin (Crony Capitalism) ortaya kmas kadar kamu kesimindeki rvet ve yolsuzluun da yksek dzeyde oluudur. Sovyetler Birliinin son dnemlerinde, dalnn hayata getirdii kaos ortamnda devlet emlaknn ve toplumsal servetin ahsi amalar dorultusunda kullanlmas ve datlmas sradanlamt. Bu adan rvet ve yolsuzluk, toplumun Sovyet sisteminden miras ald ar toplumsal hastalklardan biridir. Her ne kadar daha sonra rvet ve yolsuzluk belirli ekil deiikliine urasa da, varln toplumun genelinde yaygn ekilde hissettirmektedir. lkeye ynelik petro-para akm bu konudaki reformlarn yaplmasn gletirmektedir. Petrol gelirlerinin kolaylkla elde edilmesi kamu harcama politikasnn zayflamasna da neden olabilmekte, petrol fiyatlarndaki ani deime devlet btesini etkileyerek uzun vadeli d bor ve faiz demelerinin artmasna yol aabilmektedir42.

Sonu
Azerbaycan, bamszlnn ilk yllarnda yaad siyasi sorunlar nedeniyle uluslararas ortamdaki konumu pek parlak olmamakla beraber zengin enerji kaynaklar sebebiyle ekonomik adan gelecek vaadeden bir lke olarak, bata ABD olmak zere bir ok lkenin dikkat merkezinde olmaya balamtr. Nihayet Haydar Aliyevin iktidara gelmesi ile birlikte siyasi istikrara kavuan Azerbaycan, dnya apnda petrol retimi yapan bir lkeye dnme yolunda mesafe almaya balarken, ekonomik adan da kendisini zor durumdan kartmay baararak ekonomide

12

dnm ve makro ekonomik gstergelerde istikrar ve ekonomik kalknma asndan nemli mesafe almtr. Blgeye ynelik yabanc yatrmlarn ilk durak noktas olan Azerbaycann zellikle enerji sektrne yabanc sermaye yatrmlar baarl ekilde yaplmaktadr. Azerbaycan bata ABD olmak zere birok batl irketlerin zellikle enerji sektrne parasal adan ok byk yatrmlarn yapld bir lkedir. Dolaysyla Azerbaycann lkeye yatrm yapan lkelerin ekonomik anlamda bir tr garantisi altnda olaca muhakkaktr. Enerji kaynaklarnn Bat pazarlarna ulatrlmas ile Azerbaycan blgenin en nemli ve en zengin lkesi konumuna gelecektir. Elbette Azerbaycanda ekonomik dnm ve kalknma srecinde yaplmas gereken iler, atlmas gereken admlar oktur ve yerine getirilmesi zaruridir. Azerbaycan serbest piyasa ekonomisinin deil, gei srecinin problemlerini yaamaktadr. Ancak ifade etmek gerekir ki, yaklak 12 yllk sre ierisinde bundan sonraki dnemde gerekli nlemlerin hayata geirilmesi iin hukuki ve kurumsal temeller oluturulmutur. Bak-Tiflis-Ceyhan gibi petrol sektrne ynelik ekonomik projelerin gereklemeye balamasyla Azerbaycan ekonomisinde ciddi bir kalknma beklentisi bulunmaktadr. Siyasi sorun olarak Dalk Karaba probleminin zme kavuturulmasnn da ekonomik kalknmaya ve ekonomik istikrarn devamna katks olacaktr. Azerbaycann blgeyi dorudan ve dolayl olarak ilgilendirmekte olan gelimeleri ise dikkatle takip ederek, gelimeleri hem ekonomik kalknmada ivme kazanacak hem de Hazardaki sorunlarn zmnde kendi lehine evirecek ekilde deerlendirmelidir. Bunun iin ise ekonomik yaplanma ve kalknma asndan da nem arzeden ve u anda var olan siyasi istikrarn devamllna ihtiya vardr. Her eye ramen, zengin doal kaynaklarn varl, byk insan gc, ekonominin ve ekonominin ilk dnm srecine balad dzey, nemli ulam yollarnn kesitii bir noktada bulunmas, komu lkelerinin piyasalarnn yaps, zel mlkiyet ve bireysel teebbse dayanan milli medeniyetinin varl, Azerbaycan ekonomisinin geleceine iyimser bakmaya imkan veriyor. Ksaca Azerbaycanda ekonomik dnm ve kalknma sreci yava ama emin admlarla ilerlemekte ve gelecek adna mit vaad etmektedir.

13

Dipnotlar

Azerbaycanda petrol, Hazarda, Hazara uzanan Aberon yarmadasnda, Kr nehri kylarnda, Kobustan blgesinde ve Gence yaknlarnda bulunmaktadr. 2 Azer Emiraslanov, Dvlet Msteqilliyi ve Milli qtisadiyyatn Formalamas Problemleri, Meveret Bllteni, No:7(43), Oktyabr 2001, ss.5052. 3 Emiraslanov, ss.53-54. 4 Rasim Hesenov, Azerbaycann qtisadi nkiaf Paradigmas ve qtisadi Tehlkesizlik Konsepsiyasnn Seimi, Meveret Bllteni, No:7(43), Bak, Oktyabr-2001, s.6-8. 5 Hesenov, s.11. 6 mran Ceferzade, Esasl nkiaf lleri, qtisadiyyat, 18 Oktyabr-1 Noyabr 2001, s.3. 7 Mezeddin Eyyubov, Bazar qtisadiyyatna Keid ve Senaye Kompleksi Meveret, No:7(43), Oktyabr 2001, ss.66-67. 8 Kolhoz: Devlete ait topraklarda retim yapan kollektif iftliklere verilen isimdi. Belirlenmi bir kotaya gre rnlerini devlet kurulularna satmakla ykmlydler. Elde ettikleri karn byk bir ksm yeleri arasnda paylatrlrd. Sovhoz: Dorudan doruya devlet tarafndan iletilen iftliklere verilen isimdi. iler bu iftliklerde belirli bir cret karlnda alrlard. 9 Ceferzade, s.3; . E. Yaqubov A. M. Mahmudzade, Azerbaycan Respublikasnda Aparlan Aqrar slahatlarn Qiymetlendirilmesi, Azerbaycanda qtisadi slahatlarn Heyata Keirilmesi Hususiyetleri ve Problemler, qtisadi nkiaf Nazirlii qtisadi slahatlar Merkezi, Bak, 2001, s.60,63.
10

Azerbaycan Statistik Gstericileri 2002, ARDSK Yaynlar, Bak, 2002, s.40-41; Azerbaycan Reqemlerde, ARDSK Yaynlar, Bak, 2003, s.7. 11 Cumhurbakan, kanunlardan sonra ve Bakanlar Kurulu kararlarndan nce gelen ve ferman olarak adlandrlan kararlar alma yetkisine sahiptir.
12

Azerbaycan Statistik Gstericileri 2002, ARDSK Yaynlar, Bak, 2002, s.40-41; Azerbaycan Reqemlerde, ARDSK Yaynlar, Bak, 2003, s.7. 13 Fikret Sucayev, Azerbaycanda Qaz Hasilat ve Ona Olan Telebatn denilmesinin Balca stiqametleri, Azerbaycan Msteqillikden Sonra Beynelhalq Konfrasn Materiallar, Bak, 3-4 Mart 2003, ss.36-37.
14
15

http://www.525ci.com/2003/06/07/read.php?m=4&id=33, 08.06.2003. Investment Possibilities of Azerbaijan, Ekspert, No.7-8, 2001, s.20. 16 Azerbaijan International Magazine, Summer-1995, ss.40-44.
17
18

http://www.525ci.com/2003/06/05/read.php?m=4&id=26,, 08.06.2003. Fikret Aliyev, Kontrakt Veka: 5 Let Spustya, Consulting & Business, S.9, 1999, s.40-41; Haydar Aliyev, Dnya Siyasetinde Azerbaycan Petrol, (Der. lham Aliyev - Akif Muradverdiyev, ev. Abdullah ifti - Ergun Kocabyk), Sabah Kitaplar No.77, stanbul, 1988, ss.162-163. 19 Msteqil Azerbaycan, Azerbaycan Republikas Dvlet Statsitika Komitesi, Bak, 2001, s.402; Azerbaycan'n qtisadi cmali, TASS Avropa Ekspertiza Xidmeti, yul-Dekabr 1999, s.64, Azerbaycan Statistik Gstericileri 2002, ARDSK Yaynlar, Bak, 2002, s.470. 20 qtisadiyyatmz Direlir, Azerbaycan Zaman Gazetesi, 12-14 Noyabr 2002, s.2; Msteqil Azerbaycan, s.402.
21
22

Azerbaycan Statistik Gstericileri 2002, s.437 ve 471; Msteqil Azerbaycan, s.402. Msteqil Azerbaycan, s.386. 23 Sucayev, ss.36-37. 24 Azerbaycan'n qtisadi cmali, yul-Dekabr 1999, s.64; Msteqil Azerbaycan, s.403. 25 Osman Nuri Aras, Azerbaycann Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, Der Yaynlar, stanbul, 2001, s.39-40. 26 Azerbaycan'n qtisadi cmali, yul-Dekabr 1999, s.42-45. 27 N. Sefereliyev, Neft Bahalar. qtisadiyyatmz Bundan Yararlanacaq, ki Sahil, 5 Mart 2003. 28 Bu hesaplamalar bir varil petrol 25 $ olduu dikkate alnarak yaplmtr. 29 Ekber Eldarolu, Neft Fondunun Vesaitleri Hans stiqamete Yneldilmelidir?, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu, Azerbaycan'' Blleteni - 25 (145), 21 yun 2001. 30 Natk Aliyev, Petrol Azerbaycann Milli Serveti, Diyalog Avrasya Dergisi, ubat-2001, ss.82-84. 31 lkin Sabirolu, Neft Bhranlar ve Holland Sindromu'', Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu Azerbaycan Blleteni, No: 19 (139), 10 May 2001. 32 Azerbaycan'n qtisadi cmali, TASS Avropa Ekspertiza Xidmeti, Aprel-yun 2000, s.71-72.
33

Azerbaycan Dvlet Neft Fondunda 750 Milyon Dollar Var, http://www.525ci.com/2003/06/06/read.php?m=4&id=31, 08.086.2003. 34 525ci Gazet, www.525ci.com/2003/01/15. 35 Investors Handbook, International Conference Investing in Azerbaijan- Gateway to the Newly Insdependent States, Baku, May 79 2003, s.36. 36 D. A. Mamedov, O. A. Aliyev, "Kontrakt Veka i Ago Vliyaniye Na Ekonomieckoye Rzvitiye Azerbaicanskoy Respublika" (Asrn Kontrakt ve Azerbaycan'n ktisadi Gelimesine Etkisi), Azerbaycan XXI Asrn Astanasnda, Azerbaycan lmler Akademiyes Yayn, Bak, 1998, s.87. 37 Nizami Sleymanov, Azerbaycann ktisadi Tarihi, Bak, 2001, s. 232. 38 F. . Eliyev, Azerbaycan Respulikasnn Yeralt Sular ve Ehtiyatlarndan stifade ve Jeokoloji Problemleri, aolu Neriyyat, Bak, 2000, s.291.

39 40

N. Aliyev, s.82. R. X. aulov, Mteqillik eraitinde Regional nkiafn Strategiyas, Azerbaycan qtisadi slahatlarnn Heyata Keirilmesi Xususiyetleri ve Problemleri, Azerbaycan Respublikas qtisadi nkiaf Nazirliyi qtisadi slahatlar Merkezi, Bak, 2001, s.91; Zerife Musayeva, Byk pek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Byk pek Yolu ve Azerbaycan Nefti, Mars-Print, Bak, 1999, ss.34-46. 41 Nazim manov, lk On lin Yekunlar: qtisadiyyat, Meveret, No:7(43), Oktyabr 2001, s.36. 42 Country Assistance Strategy For The Azerbaijan Republic, The World Bank Report, No:19892-AZ, November 29,1999. s.11.