PNMATK LETM

II. Blm Hseyin AKKO - Nuri ARUN

3. PNMATK LETMDE MALIN AYRITIRILMASI

Havann atmosfere yaylabilmesi iin bir pnmatik iletim tesisatnn sonunda iletim malnn havadan ayrlmas gereklidir. Baz ayrcalklar dnda iletim havas ve iletim maln direkt atmosfere frmek artk olanakszdr. nk byle bir hava evreyi rahatsz etmektedir. evre havasn bozmamak iin izin verilen snr deerler halen bat lkelerinde tzel teknik ynergelerle yn mal ve hava debisine bantl olarak saptanm ve yurdumuzda da bu amala esasl admlar atlmaktadr. Maksimum toz konsantrasyonu 150 mg/m3 hava iin tehlikesiz saylmaktadr (1). Bu deere gre hava ve toz karm oran ;

3. 1 letim Maln Ayrc Sistemler letim mal, rnein geni kesitli bir siloda depo edilmek zere iletilecek veya iletim bir retim prosesinde bir kademeyi oluturuyor ise bu iki ilkeyi birbirinden ayrmak gerekir. Birinci durumda ekil 3.1'de grld gibi (a) silosunun ilevi, ayrma ve toz gidermektir, (b) letim borusu aa doru pozisyondaki kvrml dirsek ile silonun tepesinden ieri girer. Siloda, stte toplanan toz ierikli hava bir bunker filtresinde tozunu brakr. Bir (d) emme vantilatr siloda basn oluumunu engeller. Filtre sarlanca manometrik basncn artmasyla silonun tavanndaki bir (e) klapesi alr. Bylece silo izin verilmeyen bir basntan korunmu olur. Bundan baka silo gvdesi zerindeki bir (f) doluluk dzeyi haber vericisi, siloyu ar doluma kar korur. Bu dzende iken emme vantilatr, iletim durmu olsa bile silonun kaldramayaca herhangi bir negatif basn retmez. Kesintisiz alan retim proseslerinde maln ayrlmas ncelikle ekil 3.2'de grld gibi gerekletirilir. letim borusu (a) burada teetsel biimde (b) ayrcsna giri yapar.Helezonlar oluturarak akan iletim mal bir (c) hcreli ark vericisine ular. Bu esnada hava bir (d) filtresinden geerek temizlenmi olur. letim havas basncnn yaklak filtre direnci ile edeer bir dzeye ulatnda iletim havasnn aadan kap gitmemesini salamak iin bir hcreli arkl vericiye gerek vardr. ekil 3.1 ve ekil 3.2 de grld gibi maln ayrmas ancak aa kmekte olan tozlarn hz, yukar ykselen hava hzndan daha byk olduu zaman gerekleir. Baka bir durumda, aa ken, iin zellii hafif tozlar tekrar filtreye tanarak zamanla filtreyi tkank hale getirir.

ekil 3.1 ve ekil 3.2'de grlen ayrma ilevinde her iletim malnn filtre ortamna giderek onu tkanma ve ypratma durumuna getirmesi sz konusu deildir. Ancak ince tozlar filtre ortamna ularken tm kaba tozlar ayrr. Burada asl tehlike ince tozlarn filtreyi tkamasdr. Bu nedenle filtre ortamna mmkn olduunca az miktarda toz tutunmal. Ayrma olgusu ne ok kuvvetli, ne de ok zayf olmaldr. Bu dnce, baz filtre reten firmalar, maln filtreye giriini teetsel deil radyal biimde gerekletirmeye yneltmitir. 3.2 Siklonlar Siklonlar 100 yl akn sreden beri yaplmakta ve 50 yldan bu yana yeni hesap yntemleri uygulanmaktadr. Zamanmza kadar bu alanda ok aratrmalar yaplmtr.. Ayrc siklonlar endstride en ok kullanlan toz tutma aparatlardr. letme ve yatrm masraflar asndan en ucuz olan sistemlerden biridir. Genellikle 5 ila 200 (micron) iriliindeki partikllerin tutulmasnda uygulanr. levi: letim mal siklonda merkezka kuvvetinin etkisiyle hava akmndan ayrr. Merkezka kuvvet spiral akmla ortaya kar. Bir kaptan boalan her akkan (fluid) bundan baka bir anafor depresyonu oluturma eilimindedir. Potansiyel anafor ierisinde teki akmlar aksine uumakta olan elementler birbirine engel olmazlar. Bu nedenle akkann ve iletim malnn siklona teetsel olarak girmesiyle kararl bir spiral akm meydana gelir. ekil 3.3'de bir pnmatik iletim hattnn sonundaki siklonun ilevi grlmektedir. Dairesel kesitli (a) iletim borusu dikdrtgen kesitli bir (b) giri borusuyla eklenerek siklonun silindirik (c) ksmnda azlanr. Buraya gelen iletim mal, tmyle spiral yrngedeki yumakcklar halinde siklonun konik (d) ksmnn eperinden kayarak (e) k kabna akn eder. Hava (f) dalg boru iine spiral bir biimde akarak buradan dar kar.

letim malnn (e) k kab ynnde ayrmasn destekleyecei iin siklon gvdesinin koni ksmnda ikincil bir akmn olumas gereklemi olur. Ancak siklonun (g) tepesinin i yzeyinde ikincil akmn olumsuz etki yapt bildirilmitir. Bu konuda yaplan deneyler (1) gstermitir ki, helezon ekirdeinin iinde (e) k kabndan ayrlan tozun (f) dalg boru iinde yukar ekilmesini nlemek iin (e) ak kabnn tepe ksmna koni biimi verilmesi nerilmektedir. Emme yntemli tesislerde siklonun dibine yerletirilen hcreli arkl vericiden iletim malna kar ters akm yapan kaak hava, siklonun ayrc niteliini fena etkiler. Siklonlarda belirli bir teetsel hzda merkezka kuvveti yarapla ters orantl olarak deitiinden , kk apl siklonlar byk apl siklonlara gre yarattklar merkezka kuvveti nedeniyle daha etkilidirler. te yandan proje mhendisi iin yksek scaklk, yksek nem ve yapkan nitelikte iletim mal sz konusu olduunda yatrm ve iletme masraflar ynnden siklonlu ayrclar ok daha ucuz olduklar iin endstride ncelikle tercih edilmektedir. Hava ve mal karm oran (n) 'nn artmas ile siklondaki basn kayb artmayp aksine azalacaktr. nk siklona ak yapan havann (fi) evre hz, havann yn mal zerine srtnmesi nedeniyle decektir. lemsel uygulamada gazlarn temizlenmesinde hizmete konacak siklonlarda genel alma koullar yaklak yledir;

3.2.1 Siklon Konstrksiyonunu Etkileyen Faktrler Siklonlar genel olarak belli bir basn kayb dikkate alnarak tasarmlanr. Atmosferik basnta alan normal zellikteki siklonlarda krn (vantilatrn) karlayabilecei basn kayplar, siklon gaz giri hzlarn 6 ila 20 m/s arasnda snrlar. Bu nedenle siklonlar genellikle 15 m/s gaz hzlarnda alacak ekilde tasarmlamak gerekebilir. Siklon verimini etkileyebilecek balca tasarm faktr siklonun apdr. Ayn basn kayb altnda alan daha kk apl bir siklonun verimi daha yksek olacaktr. Bu byle olmakla beraber belirli bir miktardaki gaz ayrtrabilmek iin kk apl siklonlardan birden fazlasnn paralel olarak uygulanmas gerekebilir. Bu biim uygulamaya multisiklon tertibi de (Bkz. ekil 3.4) denilmektedir.

Eer tozun nemli bir miktarnda partikl boyutu 15 'dan kk ve akmdaki dalm geni bir aralkta bulunuyorsa siklonlar seri olarak da tertiplenebilir. Byle olunca iri partikller geni apl tek bir siklonda ayrtrlarak yk azalan gaz bundan sonra ufak apl paralel tertipteki multisiklon grubunda ileme tabi tutulur. Siklondan geen gaz miktarnn artmas ile verim
normal olarak ykselecekse de yumakcklar oluturan tozlar yksek hzlarda tekrar dalacandan bu durumun tam tersi gaz miktar arttka verim azalabilir. Siklon gaz k borusunun apnn azaltlmas basn kaybn arttrr. Siklon uzunluunun gaz giri borusu boyut oran hakknda yapmc firmalar kendi deneyimlerini deerlendirmektedir. Bununla beraber belli bir gaz giri hznda geniliin minimumda tutulmas gerekir. Siklona gaz giriindeki boaz uzant parasnda uzunluk genilik orann ykseke tutulmas da verimi ykseltir. Bundan baka gazn siklon gvdesine giriindeki basn kayplarnn artmamas iin boaz uzant parasnn gvdeye tedricen uyacak biimde yaplanmas gereklidir. Yksek verimli siklonlarn ounda koni ykseklikleri, siklon apnn 1.6 ila 3 kat kadar ngrlmektedir. Bir siklon, basn altnda olduu kadar vakum altnda da alabilir. Vakum altnda alan siklonlarda szdrmazln ok iyi salanmas zorunludur. En ufak bir szdrmada zellikle ince tozlarn tutulma verimleri hzla azalr. Basn altnda alan siklondaki szdrma kaa, evre saln ve temizliini bozaca iin ok dikkat edilmesi gerekir. Bir siklon, ender olarak baz hallerde yatay konumda da alabilir. Ancak bu durumda toz k hattnn tkanma eilimi artacak ve bylece siklonun verimi decektir. Siklondan kan gaz borusunun tasarm gerei daraltlmas istendiinde, daralma geii, siklon kndan itibaren yaklak 5 aplk bir mesafeden yaplmaldr. Bu esnada bir dirsek varsa dirsekten sonra yaplmaldr.

3.2.2 Standard Siklonlar ekil 3.5'te btn boyutlar, ap orants ile tespit edilen spiral akml bir siklonun konstrksiyonunu gerekletirmek mmkn olabilmektedir. Siklon tasarmnda genel anlamda bir standardizasyon henz mevcut olmamakla beraber, tannm byk firmalar bu alanda kendi deneyimleri dorultusunda kendi standardlarn gelitirmilerdir. Bununla birlikte, endstrinin istek ve koullarna gre tasarmc bir mhendis genelde bu standardlarn dna kabilmektedir..

Malzeme olarak genellikle St.37 veya kaliteli paslanmaz elik (Argon gazalt kayna uygulayarak) kullanlmaktadr. Endstrideki uygulamada gerektiinde i eperi seramikle kaplanabilmektedir. ekil 3.6a'da kk gvdeli siklonlardan oluan bir multisiklon sistemi grlmektedir. Burada (Bkz. ekil 3.6b) giri kanatklar yardm ile gaza spiral hareket verilmektedir. Gvdeler 15 ila 25 cm apnda ve dkme demir ve anmaya dayankl alaml borulardan yapmlanmtr. Bu tip siklonlar zellikle buhar kazanlarnda uucu kln tutulmasnda kullanlmaktadr.

Amerika Birleik Devletleri'nde endstri tipi siklon reten tannm baz firmalarn rettikleri standard, dk basn ve spiral akml siklonlar ekil 3.7-Tablo 3.1 ve ayrca orta boyutlu , spiral tepelikli siklonlar ekil 3.8Tablo 3.2'de gsterilmitir. Her iki tabloda verilmi olan deerler Amerikan l birimleri ilkesine gre tertiplenmi olduundan metrik sisteme evirmede aadaki karlk deerlerle arplmas yeterli olacaktr. ED-VAN Vantilatr Sanayii Ltd. firmasnn standardnda halen retilmekte olan iki ayr tipteki spiral akml orta ve yksek basnl siklonlar (ekil 3.9-Tablo 3.2), (ekil 3.10-Tablo 3.3)'te gsterilmitir. baknz: 24

baknz: 26 baknz: 27 3.2.5 Siklon Uygulamasnda Baz Kriterler

Pnmatik iletimde ou kez iletim malnn srtmesi ile boru eperinde ince ant olgusu ortaya kar. Bundan baka karm oran ( ) yksektir. Byle olunca artan hava srtmesi, akm burgacn azaltacaktr. Sonuta karm oran artnca hava miktarnda ini klar hasl olur. Bylece projede siklondan beklenen optimum deerler amacndan sapm olacaktr.
Pnmatik tesislerin ounda siklonlu toz giderme ilevi evre saln koruma ynnden yetersiz kalabilmektedir. Bu nedenle pnmatik tesislerin sonuna, siklon yerine bir filtre yerletirilir. Pnmatik tesislerin ounda siklonlu toz giderme ilevi evre saln koruma ynnden yetersiz kalabilmektedir. Bu nedenle pnmatik tesislerin sonuna, siklon yerine bir filtre yerletirilir. Bir tesiste tozu nce bir siklondan ve ardndan da bir filtre ile nihai bir ayrtrma ilemi gerekletirmek anlamszdr. Bununla beraber siklonun teknik yntemli proseslerde vazgeilmez olduu bir gerektir. Sonu olarak, yksek scaklk ve yksek nem, yapkan karakterli iletim malnn sz konusu olduu olaanst durumlarda toz ayrc olarak, yapm ok basit olan siklon daima uygun bir sistemdir. 3.2.4 Ayrclarda Basn Kayb Bir pnmatik iletim tesisinin sonunda yer alan siklon iinde maln ayrmas sonucu meydana gelen basn kayb, iletim hattndaki basn kayb ile (rnein 1000 Pa) karlatrldnda ok azdr. Ayrclarda meydana gelebilecek basn kayb aadaki denklemle de bulunabilir: Pnmatik iletimde, basn kayb katsays (e) deneysel ilkelerden elde edilen sonulara gre yledir:

3.3 nce Tozun Filtreden Szlmesi Havann temiz tutulmasnda filtre uygulamas son yllarda byk nem kazanmtr. Ayn olgu, evrenin korunmas dikkate alndnda pnmatik iletim iin de geerlidir. Halen filtre teorisi zerinde youn almalar srmekle beraber, bugn iin toz ayrc filtreler dorudan pratik bilgilere dayanlarak gerekletirilmektedir. Toz ile ykl hava bir dokuma, yn veya ineli keeden geer (ekil 3.11). Filtre ortam henz temiz iken toz partiklleri filtre ortamnn doku aralklarndan geerek temiz tarafna ular. teki partikller kirli gaz tarafnda birikerek esas filtre tabakasn oluturur. Bu tabaka ince toz partikllerini alkoyar. Burada tutunmu olan tozlar dzenli olarak temizlenecektir. Filtrelerde toz ayrm ayrm olgusu ile gereklemektedir (1):

a) ri taneler doku rgs nedeni ile (rnein 75 ile 150 mikron) alkonulduundan %100 orannda elenmi olur. b) nce taneler porlar arasndan hava akmn izleyerek doku iinde geeceinden ayrmazlar. Tane aplar bydke eylemsizlik nedeni ile dokular arasndan geite, nce buralarda tutunup kalrlar. c) ok ince toz taneleri statik elektrikle ykl doku fazlar tarafndan kolaylkla ekilerek orada birikirler. Yukarda aklanan ayr ayrm olay, gerek iri ve gerek ince toz tanelerinin yaklak %100 orannda ayrmasn gerekletirmi olur. baknz: 32

baknz: 34 Bat Avrupa standardlarnda, evreyi koruma ynergelerine gre tehlikesiz toz ieren havada kalc toz ierii iin maksimum 150 mg/m3'e ve tehlikeli toz ieren havada ise kalc toz ierii iin maksimum 20 mg/m3e izin verilmektedir. Ancak bu ynergelerde tane bykl sralamasnda tozun incelii hakknda herhangi bir aklama yaplmamtr. Bu suretle gerek tesis yapmclarnn ve gerek iletmecilerin filtreden sonraki toz ieriinin ynergelerde belirtilen deerlerin stne klmamasna dikkat etmeleri gerekir. Bu nedenle bir filtre reticisi yapmlad filtrenin tane iriliine gre szme kabiliyetini aklayabilmelidir. Dikkatle ett edilerek kurulmu olan tesislerde, yaplan deney sonularna gre elyafl bir filtreden geirilen havadaki kalc toz miktarnn 5-50 mg/m3 arasnda olduu bildirilmitir. 3.3.1 Filtre Kapasitesi Pnmatik iletimde verilen bir hava debisinin tozdan arndrlmas iin gerekli filtre yzeyi, mevcut filtrenin metrekaresinin szme kabiliyetine (m3/hm2) baldr. Bu deer filtre yzeyine rastlayan hava kitlesinin hz olup buna filtrenin szme hz da denmektedir. Bu hz amprik olarak bulunan bir deerdir. Deney filtrelerinin lmnden elde edilir. Burada elde edilen deerlerde zellikle tozun nitelii, filtre ortam ve filtrenin temizlenme yntemi etkili olmaktadr. Byk toz giderme tesislerindeki toz szme filtreleri iin (2) filtre szme hzlarnn aadaki deer snrlar arasnda deitii bildirilmektedir. VF=30 m/h ila 150m/h eitli filtre retici firmalar aadaki filtre hz deerlerini vermektedir: VF=30mh/ ila 150 m/h Pnmatik iletim tesislerinde basnl hava ile temizlenen filtrelerde tozun cinsine gre filtre szme hz deerleri ilke olarak aadaki snrlar arasnda bulunmaktadr. VF= 60 m/h ila 240 m/h Emme yntemli granl mal ileten cihazda filtre szme hznn vf-2000m/h'a eritii bildirilmektedir. Bunun nedeni her eyden nce filtredeki ayrtrmann bir tr szgeten geirme ilemi prensibine dayanmasdr. Deneysel yolla filtre szme hz (Vp)'nin aratrlmas iin filtre uzun zaman tozlu havay szmeye braklr. rnein; Diyagram 3.2'de grlecei gibi filtre direnci zamanla ykselir. levsellikli bir filtrenin ierdii bu dirente bir st ve bir de alt snr vardr. Yaplan deneylere gre (3) bu snr deerler;

p= 600 ila 1500 Pa olarak bildirilmitir. Filtre retici firmalardan bazlar bu snr daha da geni
tutmaktadr;

p=300 ila 1900Pa Bir filtrede ortalama tane irilii 5 |im olan kire tozunun ayrm derecesi nf nin, tane
irilii ds'nin bir fonksiyonu olarak erilerle tanmlanmas. Burada (1) yaplan lmlerde poliester ineli kee 600 g/m3 kullanlarak 150 m/h szme hz ve basnl hava ile temizleme ile aadaki parametreler ilke alnmtr.

ekil 3.8'de grld gibi alt snrdaki ayrm yetersizdir. st snr tkanma balangcnn bir belirtisidir. Emme vantilatrl bir iletmede filtre, gelen havay bylece geirmez olur. Dner pistonlu bir emme kr, sabit debide, filtre eleman veya kafesini tahrip edinceye kadar filtre eleman yapt basn farkn ykseltebilir. Bununla beraber yukarda belirtilen filtre dzeni, bir orta basnl pnmatik tesisat direncinin ancak %1'i kadar olup iletime herhangi bir etkisi olmadan dner pistonlu krk tarafndan karlanabilmektedir. Bir pnmatik tesisin sonundaki bir filtrede filtre yzeyinin boyutu iletim malnn debisine deil znl olarak hava debisine baldr. Bundan baka zellikle andrma nedenleri ile iletim malnn filtre elemanlarna iletim hzyla frlmesine dikkat edilmelidir.

baknz: 35 baknz: 36 3.3.2 Filtre Ortam Filtre ortam olarak nceleri yn, pamuk, selloz pamuu gibi doal elyaftan rlm bir tr dokuma kullanlmtr. Bu dokumalarn elyaf aralklarnda farkl bir akm direnci meydana gelmektedir. (2) Yaklak krk yldan beri filtre ortam olarak kalnl 3 mm'ye varan ineli keeler retilmektedir. Bunlar zellikle poliester, poliakrilnitril, poliamid ve polipropilen gibi sentetik elyaftar retilmektedir. Bu suretle scak ortaml bir iletmede (rnein 140C'de poliester) kullanlma olana vardr. En son gelimelerle ynden retilen sert kee filtre elemanlarnn uygulanmakta olduu ve bunlarn ayrca torba f'iltrelerindeki gibi bir takviye kafesiyle donatlmasna gerek kalnmad bildirilmektedir. 3.3.3 Filtre Elemanlar lk kez uygulanm olan filtre eleman bir tulumdan ibaretti. Pnmatik iletimde basnl hava ile temizlenen filtre elemanlar kullanlmaktadr..Burada hava alam, filtre elemannn dndan iine gereklemektedir. Filtre eleman olarak torba, anta veya kesiti yldz biiminde olan sert filtre elemanlar kullanlmaktadr (ekil 3.13). Torba filtreler eit filtre yzeyli anta filtrelerle karlatrldnda, torba filtreler daha fazla yer gerektirmektedir. Bundan baka torbalar daha uzun boyda (rnein 2200 mm) yapabildii halde, anta filtre boylar biraz ksadr (rnein 1000 mm). Yldz filtre kartular, anta filtrelerinde olduu gibi geni filtre yzeyine sahiptir. Torba filtrenin ierdii boy ve kaplad hacim ierisine daha geni szme yzeyli yldz filtre kartular sdrma olana vardr. Pnmatik iletimde ou tozlarn yok edilmesi ileminde yldz filtre kartular teki tip filtrelerden greceli olarak daha ok yararl olmaktadr. 3.3.4 Filtrelerin Temizlenmesi Bir pnmatik tesisteki filtrenin tm ilevi periodik olarak tekrarlanan aadaki ayrntl ilevlere ayrlr. A) letim havasndan tozun ayrlmas; B) Hava akmnn kesilmesi; C) Filtre pastasnn mekaniksel ayrm; D) Filtre ortamnn ters akmla temizlenmesi. B, C, D, ayrt ilevleri temizleme ile ilgilidir. Bu ilevleri ok veya az mkemmellikte gerekletirebilen manuel, yar otomatik veya tam otomatik alan ok sayda filtre eitleri vardr. Basnl hava ile temizlenen filtreler, mevcut filtre elemanlarnda maksimum %25'lik bir ksmna zaman ayarl aralkta 0.1 ile 1 saniye sren pulslarla ters ynde yaratlan basnl hava oku verilerek bu ayrt ilevlerin tmn gerekletirir. Bu suretle tutulmu olan tozlar zr. Byle bir filtre ekil 3.14'te grlmektedir. baknz: 38 baknz: 39 Giri azl (a)'dan teetsel olarak ieri giren hava ve iletim mal akmnn byk bir blm yumakklar halinde ayrarak spiral devinimle (i) mal kna akar. Toz ierikli hava yukar ykselir, (b) filtre torbasndan szlerek filtre ortamnda tutunur. Ayarl zaman aralklarnda buradaki 5 torbadan oluan her bir torba dizisi ile temizlenir. Bu ilevde (d) diyaframl ventil aniden alarak (e) hava haznesindeki 6 bar basntaki havay (c) enjektr memelerine sevk eder. Memeler (b) torbalarna frerek yukarda aklanan B, C ve D ilevlerini tamamlar, (d) diyaframl ventilin almas, bir manyetik (f) ventili zerinden (g) kumanda aygt ile salanr. Basnl temizleme havasnn ya ve kondens suyundan arndrlm olmas gereklidir. Burada ventilin almasnda gerek impuls aral ve gerek impuls sresi 0.1 ile 1 saniye zaman sresine gre ayarlanabilmektedir. Bundan baka filtre temizlii basn kayb zerinden de ayarlanabilmektedir. Genelde filtre ortamnda oluan filtre pastas yumakcklar halinde, yukar ykselen hava akmna kar k konisine der.

Bununla beraber ince toz tanelerinin yzme hz, filtredeki iletim havasnn yukar ykseli hzndan kk olunca torba filtre yzeyindeki bu tozlar devaml frlr ve tekrar emilir. nce tozlar iin kesintisiz alan filtreler uygun deildir. Devam 31. Saymzda