IIK, RENK VE ELEKTROMANYETK TAYF (ELEKTROMANYETK SPEKTRUM)

Hazrlayan: Erkan Ycel

1.

Elektromanyetik tayf nedir ?

Beyaz k krld zaman eitli renklere ayrlr. Bu olayn nedenini 1666da nl ngiliz bilim adam Isaac Newton aklamtr.Newton bir Gne n demetini karanlk bir odada bir prizmada geirdiinde, bildiimiz beyaz k cam prizmann br yznden karken mor, lacivert, mavi, yeil, sar, turuncu ve krmz renkli nlara ayrlmt. Bu renkli n demetlerine TAYF denir. Gene Newton un deneylerine gre bu k tayf tersine evrilmi ikinci bir prizmadan geirildiinde yeniden beyaz k demetine dnyordu. Ama tayftaki renklerden yalnzca biri, rnein krmz prizmadan geirildiinde hibir deiiklie uramyordu.

Bu deneyde beyaz n bileenlerine ayrlmasnn sebebi, yapsndaki her rengin deiik alarda krlmasdr. Ik krclk katsaylar farkl olan saydam bir maddeden (hava) bir baka saydam ortama (cam) getii zaman krlr. Krlma miktar n dalga boyuna baldr. Dalga boyu ne kadar ksa ise krlma da o kadar byk a ile olur. rnein mavi nlar krmz nlara gre daha byk bir ada krlr nk mavi n dalga boyu krmznnkine gre ok daha kktr. Gkkua da bu yolla oluur. Havadaki her bir yamur damlar prizma grevi grerek bileen renklerine ayrtrr. Gnmzde radyo dalgalarndan sya, grnr ktan mortesi, X ve kozmik nlara kadar btn ma enerjisi birimlerinin elektromanyetik yapda olduu biliniyor. rnein k ile radyo dalgalar arasndaki tek fark dalga boylardr. Buradan yola karak elektromanyetik tayfn tanmn yapabiliriz:

ELEKTROMANYETK TAYF ( SPEKTRUM ) GAMA IINLARINDAN RADYO DALGALARINA KADAR BLNEN TM ELEKTROMANYETK DALGALARI EREN DZLMDR.
*** Grnr k tayf, en uzun radyo dalgalarndan en ksa dalga boylu gamma nlarna kadar uzanan elektromanyetik tayfn btn iinde ok kk bir aral kapsar.

***

Tayfn dalga boylarna gre dizilen bileenleri unlardr: Gamma nlar: 0,01 nanometreden daha kk dalga boylu nlardr. Bir atom ekirdeinin apndan daha kk dalga boylu dalgalar ierirler. Bu elektromanyetik tayfn en yksek enerjili ve frekansl blgesidir. Pulsarlar, kara delikler ve kuazarlar gibi cisimlerde meydana gelen iddetli nkleer tepkimeler sonucu oluurlar. Ayrca spernova patlamalarnda ve karadeliklerin etrafn evreleyen madde diskinden karadeliin olay ufkundan iine den maddenin ar snmas sonucu da oluurlar. X nlar: 0.01 ile 10 nanometre arasnda dalga boyuna sahip nlardr (bir atomun boyu kadar). Alman fiziki Wilhelm Conrad ROENTGEN tarafndan kefedilmilerdir. Snflandrmada nereye ait olduklarn bilmedii iin onlara X-Inlar adn vermitir. Kaynaklar: lambalar, x sn tpleri ve metal bir hedefe arpan hzl elektronlardr. X snlar yumuak maddelerin iine nfuz ederler. Mortesi (UV) radyasyon: 10 ile 310 nanometre arasnda dalga boyuna sahip nlardr (yaklak olarak bir virs boyutunda). Gen, scak yldzlar bol miktarda mortesi k retirler ve yldzlararas uzay bu yksek enerjili nlarla ykarlar. Kaynaklar; lambalar, gaz dearjlar ve de yldzlardr. A, B ve C olmak zere ksmda incelenirler. Ksa dalga boylu mortesi nlar zararl olabilirler.2650 0A dalgaboyu gzlere zararl, o yzden UV koruyucu gzlkler zellikle bu dalga boyundaki UV nlarn keser. Grnr k: 400 ile 700 nanometre dalga boylar arasndaki nlar kapsar (bir molekl ile tek hcreli aras boydadrlar). Ik diye hitap edilen elektromanyetik spektrumun bu kk blmn insan grebilir. Gne yeryz nn % 99,999 unu salar. Bu blmde mor ile balayan ve krmzyla biten renkler vardr. Kzltesi (IR) radyasyon: 710 nanometreden 1 milimetre aras dalga boylarna sahip nlar kapsar (ine ucu ile kk bir tohum kadar boylar vardr). Btn scak ve souk

maddeler tarafndan oluturulurlar. Atomlar tarafndan emildiklerinde maddeyi strlar, onun iin de s radyasyonu da denir. 370C scakla sahip olan vcudumuz 900 nanometrelik kzltesi ma yapar.

Mikrodalga radyasyonu: 1 mm ile 1 metre aras dalga boylarna sahip nlar kapsar. Radarlarda kullanlan ok ksa dalga boyuna sahip radyo dalgalardr. Ayn zamanda mikrodalga frnlarda ve kablo gerektirmeyen uzak mesafe iletiimlerde kullanlr.

1 milimetreden uzun dalgalardr. En uzun dalga boyuna sahip Radyo dalgalar: olduklarndan en dk enerjiye ve scakla da sahipler. Radyo dalgalar her yerde bulunabilir: Arka alan nmnda, yldzlararas gaz ve toz bulutlarnda ve spernova patlamalarnn souk kalntlarnda. Bunlarn kaynaklar elektrik titreimleridir. Telefon, televizyon ve radyoda balant kablosu gerektirmeden kullanlr.

Fotonun blgesi Radyo Dalgas Mikrodalga Kzltesi Grnr ltraviyole X-n Gama n

Dalga boyu 1km 1 cm 10 m 550 nm 100 nm 0.05 nm 0.00005 nm

Frekans (Hz) 3x105 3x1010 3x1013 5x1014 3x1015 6x1018 6x1021

Foton Enerjisi 1 neV 120 eV 120 meV 2 eV 12 eV 25 keV 25 MeV

2.

Tayf trleri

A-) Kaynaklarna gre: Salma tayf ve sourma tayf. Akkor scaklndaki bir ocak demiri veya ampul teli gibi youn s nedeniyle yan (akkor halindeki) bir cismin rettii tayf salma tayfdr. Akkor halindeki ou kat cisim, renk kuaklarnn birbiri iine girdii kesiksiz bir tayf salar. Ama bir gaz, iinden elektrik akm geirilerek akkor hale getirildiinde iki yada daha ok parlak izgiden oluan bir tayf salar. rnein, sodyum buhar parlak iki sar izgi, potasyum buhar ise iki krmz ve iki mor izgi verir. Her element yada saf kimyasal maddenin kendine zg bir salma tayf vardr. Herhangi bir kaynaktan gelen kesintisiz k greceli olarak daha souk ve dk basnl gazdan geirilirse sadece o gaza ait dalgaboyundaki nm emilecek, geri kalanlar yoluna devam edecektir.te bu da sourma tayfdr. B-) Yapsna gre:

i) kesintisiz- tm dalga boylar grlebilir

ii) karanlk izgili-ok zel baz dalga boylarnn eksik olduu kesintisiz tayf iii) parlak izgili- sadece spesifik dalga boylar, kesintisiz arka fon yok

3.

Fraunhofer izgileri nedir, nasl oluur ?

Daha nce szn ettiimiz gibi, cam bir prizmadan geen Gne nn teknik olarak beyaz n tayf diye bilinen renkli bir gkkua yelpazesi oluturduunu ilk kez Isaac Newton bulmutu. Ancak bir yzyl kadar sonra Alman fiziki Joseph von Fraunhofer daha iyi optik teknikler kullanarak, Newton un gkkua demetinin ok sayda ince karanlk izgilerle kesildiini fark etti. Fraunhofer, imdi kendi adyla bilinen, bu trden yaklak 600 izginin bir listesini yaymlad. Gne yzeylerinden yansd iin parlak olan Ay n ve dier gezegenlerin tayflarnda da ayn izgilerin grndn fark etti. te yandan laboratuar beyaz k kaynaklar tarafndan yaylan n tayf, tayfler de hibir karanlk izgi olmadan, srekli bir gkkua demeti olarak grnyordu. Bu da Fraunhofer izgilerinin Gne kkenli olduunu kantlad. Fraunhofer izgilerinin anlamn 50 yl sonra 1861 de baka iki Alman bilim adam, Gustav Robert Kirchhof ve Robert Wilhelm Bunsen aklad. Kirchhof, ou kez D ile gsterilen Fraunhofer izgisinin, Gne tayf lere girmeden nce, bir sodyum bileeni (rnein sofra tuzu) katlmas ile sarartlan bir gaz yakcsnn alevinden geirildiinde ok daha karardn grd. Kirchhof, Fraunhofer izgileri ile bozulmayan, bir laboratuar kaynann beyaz nn ayn sar alevden geirildiinde Gne tayfndaki D izgisi ile tam ayn noktada olduka karanlk bir izgi gzledi. Ama karanlk bir odada bir tayf lerden sodyum renkli bir aleve baktnda Kirchhof, karanlk fon zerinde ayn noktada parlak bir sar izgi buldu.

GNE IIINDAK SODYUM D ZGS Bu deneylerden elde edilecek sonu akt. Grne gre Gnein scak yzeyi (fotosfer) tarafndan yaylan beyaz k, dar karken, bataki kesintisiz tayftan belirli dalga boylarn souran gerek sodyum gazlar gerekse dier kimyasal maddeleri ieren seyrekletirilmi gaz tabakasndan (kromosfer) geiyordu. Eer Gne daha sonra sodyum gaz alevinden geerse karanlk D izgisi daha da koyulayor. te yandan sodyum alevi karanlk bir odada gzlendiinde alevin tayfnda ayn dalga boyunda parlak bir salma izgisi grlyor. Buradan da Gne atmosferinde buhar halinde sodyum metalinin bulunduu anlalmtr. Kirchhof Kanunu:

Scak gaz yada buhar halindeki her elementin kendi yayabildii ayn tayf izgilerini sourur.

4.

Dalga ile ilgili genel tanmlar

Durgun yzeye sahip bir gle bir ta attmz varsayalm. Tan suya arpmas ile birlikte gl yzeyinde bir takm su kabarmalar ve bunlarn da arasnda kntler grlecektir. te su yzeyindeki bu dzenli kabarma ve alkantlara DALGA denir. Dalgalar btn kat, sv ve gazlarda grlebilir, r. hava, su, toprak, metal vs. Suya attmz ta su ktlesinin dengesini bozan bir tedirginlik kaynadr. Uygun bir tedirginlik kayna varlnda yukarda saydmz tm ortamlarda dalgalar oluabilir.

Dalga boyu: Bir dalga hareketinde birbirini izleyen iki tepe veya ukur noktas arasndaki uzakla yada elektromanyetik dalgalarn bir salnmda aldklar yola DALGA BOYU denir. Dalga boyu birimi bizim kullandmz mesafe birimleridir, rnein santimetre, metre, kilometre. Dalga periyodu: ki dalga tepesinin veya ukurunun belirli bir noktadan art arda geii arasndaki sreye DALGA PERYODU denir. Frekans: Elektromanyetik dalgalarn saniyede yapt salnm saysna yani kendilerini tekrarlama sklna FREKANS denir. Frekansn birimi Hertz (Hz) dir. 1 Hz saniyede bir salnm yani bir tekrar;1 kHz yada kilohertz saniyede 1000 Hz; 1 MHz yada megahertz saniyede 1 000 000 Hz;1 GHz yada gigahertz ise saniyede 1 milyar Hz yada 109 Hz dir. Hz: Bir dalgann hz dalga boyunun frekansna arpmna eittir.

Dalga boyu ile frekans arasndaki iliki yle gsterilebilir:

V= C=
5.

V= hz =dalga boyu = frekans

Elektromanyetik radyasyon iin hz, n hzna (C) eittir.

C= k hz =dalga boyu = frekans

Frekans, dalga boyu ve enerji arasndaki iliki nedir ?

Bir dalgann enerjisi frekans ile doru, dalga boyu ile de ters orantldr. Dier bir deyile enerji ne kadar byk ise frekans o lde byk, dalga boyu ise yine o lde kktr (ksadr). Fotonlarn Enerjisi 1900 ylnda Max Planck isimli bilim adam bir sabit say kefetti. Bu say Planck Sabiti (h) olarak isimlendirildi. Bunun ardndan birok yeni fikirler retilmeye baland. Planck, enerji paketikleri olarak tanmlad ve bu paketiklerin her birinin enerjisini u ekilde tanmlad:

E= h f
Burada 'f ' n frekans ve 'h' ise Planck sabitidir. Planck sabitinin deerleri aada belirtildii gibidir. Bunlarn hepsi birbirinin aynsdr, aralarndaki tek fark birimlerdir: h = 6,63 x 10-34 J.s (Joule x Saniye) = 4,14 x 10-15 eV.s (Elektron volt x Saniye) = 1,58 x 10-34 cal.s (Kalori x Saniye) rnein; eer 1000 nm dalga boyundaki bir kzl tesi fotonunun ne kadar enerji tadn bulmak istiyorsak; yapacamz tek hamle: f=c / formlnden yararlanarak frekans hesaplamak ve sonra da yukardaki forml uygulamaktr:

6.

Dalga boyu ve scaklk arasndaki balant nedir ?

Tm cisimler elektromanyetik radyasyon yayarlar ve her dalga boyunda yaylan toplam radyasyon o cismin scakln belirler. Scak cisimler klarn daha ok ksa dalga boylarnda yayarken souk cisimler daha uzun boylu dalgalarda nm yayarlar. rnek olarak Sirius veya Vega yldzlar mavibeyaz k yayarlar, Aldebaran ve Antares ise krmz k yayar. Gneimiz ise sar k yayar. Bir cismin radyasyon (ma) ss o cismin en fazla k verdii dalga boyu ile ilikilidir. Belirli dalga boyunda yaylan k miktarna da younluk denir. Bir cisimden yaylan nmn younluunu her dalga boyu iin ayr ayr grafie izersek, KARA CSM ERS denilen belirli eriler oluacaktr. KARA CSM erisi, herhangi bir scaklk iin her dalga boyunda ne kadar nmn yayldn (nm younluunu) gsterir. Bu grafikte nm younluunun tepe yapt dalga boyu noktalar cismin rengini belirler. Scak cisimler iin younluun tepe yapt nokta ksa dalga boylarnda (mavi-beyaz), souk cisimler iin ise uzun dalga boylarnda (krmz) olacaktr. Bylece herhangi bir yldz veya galaksinin scakln rengine bakarak syleyebiliriz nk renk o cismin nmn tepe yapt dalga boyu ile dorudan balantldr. Grafikte gsterildii gibi, bir cisim iin tm scaklklardaki kara cisim erileri birbirine benzer ekillere sahip olacaktr. Fakat buna ramen scak bir cismin kara cisim erisinin tepe noktas souk bir cisme gre ok daha ykseklerde olacaktr (nm younluu ok daha byk). rnek olarak, 30 000 K lik bir cisim ile 300 K lik cisim (insan vcudu) arasndaki nm younluu fark 10 milyarlar mertebesindedir. Bu, 30 000 K scaklndaki bir yldzn 300 K scaklndaki insan vcudundan 10 milyar kat daha fazla nm yayaca anlamna geliyor.

Byk nm younluu farkndan erileri yukardaki gibi bir grafikte gstermek ok zor olacandan birimler logaritmaya dntrlr. Aadaki tabloda baz spektal snflarn karlk geldii scaklklar grlebilir:

O5 A0 G0 M0
7.

50,000 K 11,000 K 6,000 K 3,600 K

Scaklk ve renk nasl birbiri ile ilikilidir ?

Bir cisim tarafndan her dalga boyunda yaylan k miktar o reten cismin scaklna baldr. Gne ten daha scak yldzlar (6000 oC st) nmlarnn byk bir ksmn tayfn mavi ve mortesi blgesinden yayarlar. Gne ten daha souk yldzlar ise (5000 oC alt) nmlarnn byk bir ksmn tayfn krmz ve kzltesi blgesinden yayarlar. 1000 oC kadar stlm kat cisimler krmz grnrler fakat nmlarnn byk bir ksmn gzle grnmeyen fakat derimiz ile hissedebildiimiz kzltesi nlar ile yayarlar.

8.

Doppler etkisi

Yol kenarnda dururken, bir otomobil kornasn alarak yannzdan geip gittiinde sesin giderek bouklatn fark etmisinizdir. Oysa srcnn yannda otururken korna sesinde byle bir deiiklik olmaz. Yalnzca ses kaynann hareketine bal olan bu olaya fizikte DOPPLER KAYMASI yada ETKS denir. Doppler etkisinin sebebini yle aklayabiliriz: Gzlemciye yaklaan otomobilin kornasnn sesi duran bir otomobilinkine gre daha tizdir yani daha yksek frekanstadr nk ses dalgalarnn gzlemcinin kulana ulancaya kadar ald yol otomobil yaklatka ksalr. Bylece ses dalgalar daha ksa aralklarla gelmeye balar ve o noktadaki dalga tepeleri giderek sklar. Ksacas sesin frekans artt iin ses de tizleir. Otomobil uzaklarken de bu olaylarn tersi olur; dalga tepeleri seyrekleir, frekans azalr ve ses kalnlar.

Fiziksel olarak Doppler Etkisini u formlle ifade edebiliriz:

f = alglanan frekans fo = gerek frekans Vo = gzlemcinin hz Vs = dalga kaynann hz V = dalgalarn yayld ortamdaki hz

(+) veya (-) iaretinin seimi gzlemci ile dalga kaynann birbirine doru veya zt ynde hareket etmelerine baldr. Birbirlerine doru hareket ediyorlarsa alglanan frekans ARTACAK, zt ynde hareket etmeleri halinde ise AZALACAKTIR. lk defa ses dalgalar kullanlarak kefedilmi olsa da Doppler etkisi k ve dier elektromanyetik dalgalar dahil olmak zere her tr dalga iin geerlidir. Ik dalgalarndaki Doppler etkisi frekanstan ok renk terimi ile tarif edilir. Krmzya kayma kaynak ile gzlemcinin birbirinden uzaklat, maviye kayma ise kaynak ile gzlemcinin birbirine yaklat durumlarda meydana gelir. Uzak galaksilerden gelen ktaki krmzya kayma evrenin genilediinin kant olarak kabul ediliyor. Doppler etkisinin en nemli sonularndan biri de astronomide krmzya kayma veya maviye kayma olarak bilinen olgudur. Hareketli bir kaynaktan gelen sesin frekans duran bir gzlemci iin nasl deiiyorsa, yldzdan gelen n dalga boyu da yldzn hareketine bal olarak deiecektir. Tpk ses rneinde olduu gibi, yaklaan bir yldzn duran bir yldzn ndan daha yksek frekansta, dier bir deyile daha ksa dalga boyunda gelecektir. Grnr n tayfnda en ksa dalga boylarnn yer ald uta mavi bulunduundan, sz konusu yldzn gzmze daha mavi grnr. Uzaklaan yldzlarn rengi de daha uzun dalga boylu gelir, dolaysyla daha krmz grnr. Yldz tayfndaki Fraunhofer izgileri de normalde bulunmalar gereken yerden baka yere kaym olduklar iin, Doppler etkisinden ileri gelen bu olaya krmzya veya maviye kayma olarak bilinir. Gerekten de bu izgiler yaklaan yldzlarn nda tayfn mavi ucuna, uzaklaan yldzlarda ise krmz ucuna doru kaymtr. Bu izgiler normal konumlarnn ne kadar dna kaymsa, o gk cismi de o kadar da hzl yaklayor veya uzaklayor demektir. rnein kuazarlarda krmzya kayma o kadar byk ki tayfn mortesi blmnde bulunmas gereken izgiler grnr n yeil blmne kaymtr. Bu da kuazarlarn bizden neredeyse k hzyla uzaklatklarn gsteriyor.

9.

Yldzlarn tayf snflandrmas

Geen yzyln sonunda Amerikal gkbilimci Edward Charler Pickering, Harvard gzlemevinden bir grupla birlikte farkl yldzlarn tayflarn tek bir dizi halinde snflandrma iini stlendi. Bu dzenlemede Fraunhofer izgilerinin dzeni bir tayf snfndan dierine ok az deiecekti. Mmkn olduu kadar ok yldz tayf elde edebilmek iin objektif prizma kulland (objektifin nne yerletirilen byk bir prizma). Bu snflandrma iine balanrken eitli tayf snflarn srayla, alfabenin harfleri ile adlandrmak dnlmt. Kuvvetli hidrojen izgileri olan yldzlar iin A ile balayan snflandrma, hidrojen izgilerinin hemen hemen hi grlmedii yldzlar iin kullanlan M harfi ile bitiyordu. Ama terminoloji saptandktan sonra baz snflar (C, D ve H) kaldrld, bazlar yeniden dzenlendi ve ok scak yldzlar iin yeni bir snf eklendi (O). Bylece imdi kullanlan haliyle Harvard Tayf Snflandrmas ortaya kt.

O, B, A, F, G, K, M
Snf Yzey scakl Yldzn rengi Ktle ap Parlaklk Hidrogen izgileri

30,000 - 60,000 K

Bluish ("blue")

60

15 1,400,000 Weak

10,000 - 30,000 K

Bluish-white ("blue-white")

18

20,000

Medium

A 7,500 - 10,000 K

White with bluish tinge ("white")

3.2

2.5 80

Strong

F 6,000 - 7,500 K G 5,000 - 6,000 K K 3,500 - 5,000 K M 2,000 - 3,500 K

White ("yellow-white")

1.7

1.3 6

Medium

Light yellow ("yellow")

1.1

1.1 1.2

Weak

Light orange ("orange")

0.8

0.9 0.4

Very weak

Reddish orange ("red")

0.3

0.4 0.04

Very weak

Krmz yldzlara de yeni snf eklenmiti:

R, N, S
Hollanda doumlu Amerikal gkbilimci Gerard P. Kuiper in incelemelerine dayanlarak tayf snf, yzey scakl ve grnen renk arasndaki ilikiyi vermektedir.

Baz yldzlarn tayf snf

sim Spica Regulus Rigel Vega Castor Sirius A Deneb Altair Canopus Procyon A Polaris Gne Capella Arcturus Aldebaran Antares Betelgeuse Barnard yldz Proxima Centauri Grnr parlaklk 1 1,4 0,1 0 1,6 -1,4 1,3 0,8 -0,7 0 2 -27 0,1 -0,1 0,9 1 0,8 10 11 Mutlak parlaklk -3,5 -0,6 -7,1 0,6 1,2 1,4 -7 2,2 -3,3 3 -4,6 5 0,3 -0,3 -0,3 -4,5 -5,5 13 15,5 Spectral snf B1 B8 B8 A0 A0 A1 A2 A7 F0 F5 F8 G2 G8 K2 K5 M1 M2 M4 M5

10. HERTZSPRUNG- RUSSEL (H-R) diyagram

1.Dnya Sava srasnda dnyann iki farkl yerinde iki gkbilimci, Amerikal Henry Norris Russel ile Hollandal Ejnar Hertzsprung birbirlerinin almalarndan habersiz, ok nemli aratrmalara dalmlard. Her iki bilim adam da farkl yldzlarn yzey scaklklar (tayf snf) ile gerek parlaklklar (mutlak kadir) arasnda nasl bir iliki olduunu renmek istiyordu. Sonu olarak ekilde gsterilen nl Hertzsprung- Russel diyagram ortaya kt.

Burada ordinatta belirli bir yldzn tayf snf, apsiste ise mutlak yldz kadiri cinsinden aydnlatma gc gsterilmitir. Bu diyagramn en dikkat eken yn, sol st keden sa alt keye uzanan olduka dar banttr. Bu bant yldz dalmnn ANA KOLU diye bilinir ve kabaca tam ortada bulunan Gne imizi de ierir. Ana kolun st kesi ok yksek yzey scaklklarndan dolay mavimsi- beyaz bir k salan ok parlak yldzlar ierir. Bunlar Mavi Devlerdir. Ana kolun alt ucu dk yzey scaklna sahip ok snk krmz yldzlar ierir. Bunlara Krmz Cceler denir. Ana Kol yldzlarnn yan sra Hertzsprung- Russel diyagramnn sa st kesinde de birka yldz vardr. Bunlar ok parlaktr ama yzeyleri nispeten souktur ve ounlukla krmz k salarlar. Bunlar Krmz Devler diye bilinirler. Hertzsprung- Russel diyagramnn sol alt kesinde ok yksek yzey scaklna ve ok alak parlakla sahip yldzlar gsteren birka nokta vardr. Bu yldzlar Beyaz Cceler diye bilinirler ve Krmz Devler iin yrttmz fikirleri tersine evirerek bunlarn aplarnn fazlasyla kk olduu sonucuna varmamz gerekir. Kefedilen ilk beyaz cce parlak Sirius un snk bir yoldadr. Sirius un Hertzsprung- Russel diyagramndaki Ana Kol, farkl ktleli yldzlarn diziliidir sadece.

yoldann ortalama younluu suyun 500 000 katdr ve santimetre kp yarm ton gelir !

ANA KOL KIRMIZI>MAV

DEVLER

SPERDEVLER

BEYAZ CCELER

Ktle (M ) ap (R )

0.1 50 0.1 20 0.01 500,000

18 5 50 100 1000

8 50 20 1000 10,000 1,000,000

1.4 ten az 0.01 0.1 0.001 0.01

Parlaklk (L )

KAYNAKLAR:
Temel Britannica ansiklopedisi J. Kaufmann III, William; Evrenin Evrimi ve Yldzlarn Oluumu; Galeri Yaynlar Gamow, George; Gne Diye Bir Yldz; Say Yaynlar Elektromanyetik Dalgalar ve nsan Sal; TBTAK Yaynlar Gettys, Edward; Keller,Frederick; Skove, Malcolm; Fizik- 1; Literatr Yaynclk http:// http:// http:// http:// http:// amazing-space.stsci.edu/eds/tools/ www.kettering.edu/~drussell/Demos/doppler/ www.utsc.utoronto.ca/%7Eshaver/introduction.htm www.physicsclassroom.com/Class/waves/U10L3d.html www.zamandayolculuk.com/cetinbal/KUANTUMKURAMISAY.HTM

DALGABOYU ASTRONOMS LE LGL WEB STELER:

GENEL: IR: X-ISINI: http://members.aol.com/gca7sky/lambda.htm http://coolcosmos.ipac.caltech.edu/cosmic_classroom/ir_tutorial/ http://www.ir.isas.jaxa.jp/ http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/introduction/xray_information.html http://www-xray.ast.cam.ac.uk/xray_introduction/ http://chandra.harvard.edu/xray_astro/index.html http://www.mpe.mpg.de/xray/home.php http://www.nrao.edu/whatisra/ http://www.nitehawk.com/rasmit/ http://www.cv.nrao.edu/fits/www/yp_radio.html http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/introduction/gamma_information.html http://isdc.unige.ch/Outreach/Science/science.html http://www.bartleby.com/65/ga/gammaray.html http://www-hegra.desy.de/hegra/

RADYO:

GAMMA:

MICROWAVE: http://aro.as.arizona.edu/docs/what_is_submillimeter.htm http://www.pparc.ac.uk/ps/aac/aac_euniv_cmb.asp