__________________________________

529

_______

SOUTMA SSTEMLER N OPTMUM BORU BOYUTLARI

Arif LER
Sami Cem KESM

ZET
Soutma sistemlerindeki balant borularnn optimum aplarn veren ilikiler elde edilmitir. Bu
termoekonomik optimizasyon, boru ilkyatrm maliyeti ile soutma sisteminin alma mr boyunca
borulardaki basn kayplarn karlamak iin harcanacak enerji maliyetinin toplamn minimize
etmektedir. Optimize edilmi ap deerlerine termodinamik ve ekonomik parametrelerin (soutkan,
yk, youma ve buharlama scaklklar, boru ve elektrik fiyatlar, faiz oranlar, vb.) etkileri ortaya
konmutur. Emme, basma ve sv hatlarndaki en uygun kapasite ve basn kaybn veren tasarm
tablosu rnekleri, R-134a iin bakr ve amonyak iin elik boru varsaylarak hazrlanmtr.

1. GR
Basit bir soutma evrimi, ekil 1 de belirtildii gibi, evaporatr, kompresr, kondensr, genleme
vanas, aksesuarlar ile emme, basma ve sv hatlar olarak adlandrlan balant borularndan oluur.
Bir soutma sisteminin performans, doru boru boyutlandrlmasn da ieren uygun para seimleri
yaplmasna baldr. Doru bir uygulamada borular, her soutma elemanna yeterli miktarda
soutkan ar basn kaybna neden olmadan salayabilmelidir. Byk boru aplar basn kayb ve
enerji tketimini azaltrken, ilk yatrm maliyetini arttrrlar. Boru apnn bu zt etkileri, boru ile ilgili ilk
yatrm ve belirli bir sistem mr iin iletme maliyeti toplamn minimize eden bir termoekenomik
optimizasyon yaplmasna imkan salar. Belirsizliklerle dolu ekonomik deikenleri incelemeye dahil
etmek ho olmasa da kanlmazdr, nk termodinamik inceleme tek bana cevaba ulamaya
yeterli deildir.
Boru aplar byltldkce soutkan ak hz deceinden, sistemdeki yan srklenmesi zelikle
dik borularda gleecektir. Ayrca, sv hattnda mevcut ar soutmann elverdiinden de fazla
basn dm olursa, genleme vanasndan geii azaltarak sistemin ileyiini bozan erken
buharlamaya yol alabilinir. Bu snrlamalar ve pratikte karlalabilecek bir takm benzer sorunlar
bu almada ele alnmam olup, tasarmcnn tecrbesine braklmtr. Ancak, yan evrimde
srklenebilmesi iin gerekli en dk kapasiteyi teorik olarak inceleyen bir almann sonular
ayrca yaynlanacaktr [1].
Basma hatt

Sv hatt

kondansr
2

3
genleme
vanas
4

Pkon

H= sabit

kompresr
Peva

evaporatr

Emme hatt

4
h

ekil 1. Tipik buhar sktrmal soutma evrimi.

__________________________________

530

_______

Analizler, termodinamik performansa istenmeyen etkileri asndan, emme borusundaki basn

kaybnn basma borusundakinden daha nemli olduunu akca gstermektedir. Sv borusu youn
akkan ierdiinden ve genleme vanas ile evaporatr arasndaki isimsiz balant ok ksa
oluundan dolay ok daha az etkilidirler. rnein, 380C youma ve 4.50C buharlama scaklnda
alan bir R-134a soutma sisteminde, emme borusunda 1K e denk basn kayb, kompresr
kapasitesinde %3.2 de ve g tketiminde ise %2.6 arta neden olur. Dier taraftan, basma
borusunda 1K lik basn kayb, kompresr kapasitesinde sadece %0.8 de ve g tketiminde ise
ancak %0.5 arta neden olur. Bu tipik deerler emme borusunun nemini gstermektedir.
Soutma borular iin kullanlan malzemeler, siyah elik, dkme demir, bakr, alminyum, pirin ve
benzeridir. Ancak, hafifliinden, korozyona dayankllndan ve montaj kolaylndan dolay amonyak
haricindeki soutkanlarn kullanld orta ve dk kapasiteli sistemlerde genelde bakr tercih edilir.
Bakr ve alamlaryla amonyan etkileime girmesinden dolay ise, amonyakl sistemlerde yaygn
olarak demir veya elik borular kullanlmaktadr. Bu yzden bu almann rneklerinde sadece bakr
ve elik borular ele alnmtr.
Soutma sistemlerinde boru aplarnn belirlenmesine ynelik eitli kaynaklar mevcuttur: Eski
kaynaklardaki [2-4] tablolar yeni almalarda da, rnein [5] veya [6], tekrarlanmaktadr. Wile [7],
soutkan viskositesi ve boru tipinin dz borulardaki basn kaybn incelemi ve sonular grafiklerde
sunmutur. Vana ve dirsekler iin edeer uzunluklar dz boru uzunluuna eklenmelidir.
Termoekonomik anlamda optimum boru apna birok tasarm parametresi etki eder; rnein:
soutkann viskozite ve younluu, soutma yk, yllk alma saatleri, enflasyon ve faiz oranlar,
elektrik enerjisi fiyat. Bu yzden, mevcut yaynlarda akca belirtilmeyen birok varsaym mevcuttur.
Tablo 1 maliyet ile basn dmn dengelemek zere verilmekte olan pratik ama kaba nerileri
iermektedir. Genel bir kabule gre [3, 6], amonyak iin emme borusundaki basn dne karlk
gelen doymu scaklktaki d 0.5 Ki gememeli; dier soutkanlar iin ise bu deer en ok 1 K
olmaldr. Ksa emme borulu, yllk alma sreleri 4000 saati gemeyen ve yatrm maliyeti iletme
maliyetinden daha nemli olan klima ve dier soutma sistemlerinde, daha yksek gaz hzlar ve
basn kayplar kabul edilebilir. te yandan daha srekli alan endstriyel ve ticari soutma
uygulamalarnda soutkan ak hz belirtilen snrn dk ucunda seilmelidir. Ancak tecrbe ve
mhendislik igdsne dayanlarak yaplabilecek bu yorum ve deerlendirmelere, bu almada
sunulan sonularn kulanlmasnda da gereksinim olacaktr.
Tablo 1. eitli soutkanlar iin tavsiye edilen hzlar (m/s) [3].
Soutkan

Emme
hatt

Basma
hatt

12,22,500
717
40

6-20
10-25
6-20

10-18
15-30
10-20

Sv hatt
Kondansr - Sv tank Evaporatr
Sv tank
0.5
0.5-1.27
0.5
0.5-1.27
0.5
0.5-1.27

2. SOUTKAN BORULARININ TERMOEKONOMK BOYUTLANDIRILMASI

2.1 Basn kayb formlasyonu
Kararl trblant akta basn kayb, iyi bilinen Darcy-Weisbach eitliinden hesaplanabilir,

P = f

. 2

V L
8L m
=f 2 5
2D i
D i

(1)

Grld zere, tanmlanan bir akta, basn kayb boru apnn beinci kuvvetiyle ters orantldr.
Re = DiV/ ve V = 4m/Di2 ile przsz borudaki trblant ak iin geerli Blasius korelasyonu
kullanlarak, f = 0.3164/Re0.25 olarak bilinen srtnme faktr aadaki ekilde yazlabilir:

__________________________________
0.25

0.224 0.25 Di
f =
. 0.25
m

531

_______

0.25

(2)

2.2 Maliyet analizi

Herhangi bir boru iin mrboyu toplam maliyet, yllk maliyetler metodu ile yle hesaplanabilir:
Ctotal = Ccap + Copr

(3)

Hurda deer ihmal edilince, her bir yla den yatrm maliyeti vergiler dahil boru maliyetinin yllara
yaylmasndan ibarettir:
Ccap = IC . CRF = L . Cupipe . CRF

(4)

ki burada kullanlan amortisman faktr,

CRF =

i (1 + i ) n
(1 + i ) n 1

(5)

ve enflasyondan arndrlm, gerekci faiz oran,

iI =

1 + id
1
1+ j

(6)

Bu almada borularn servis veya ekonomik mr 20 yl ve CRF faktr de, yaklak yllk %4
arndrlm faiz oranna denk gelecek ekilde, 0.075 alnmtr. Farkl oranlarn etkisi, istenirse,
aada gelitirilen bantlar yardmyla kolayca hesaplanabilecektir.
Borularn birim maliyeti, borunun arlna bal olarak hesaplanabilir. Bylece, Cupipe = A Cmat mat ve
A = (Do2 Di2)/4 alnabilir. Boru d ve i aplarn ilikilendirmek iin Do = .Di kullanlacaktr ki,
burada , deeri Tablo 2 de verilen bir sabittir [8].
Tablo 2. Boru d i aplar oran, . (K ve L indisleri, K ve L tipi bakr borular; 40 ve 80 indisleri, 40 ve
80 tipindeki elik borular iindir).
Bakr borular
Do(in)
K
L
1/4" 1.309 1.283
1/2"
1.23 1.165
5/8" 1.185 1.143
7/8" 1.174 1.115
1 1/8" 1.129 1.095
1 3/8" 1.104 1.087
1 5/8" 1.098 1.081
2 1/8" 1.082 1.071
2 5/8" 1.077 1.065
3 1/8" 1.074 1.061
3 5/8" 1.071 1.058
4 1/8" 1.069 1.056
5"
1.067 1.054
6"
1.066 1.047

elik borular
boy (in) Do(mm)
40
3/8"
17.145 1.369
1/2"
21.336 1.35
3/4"
26.67 1.272
1"
33.401 1.254
1 1/4"
42.16 1.202
1 1/2"
48.26
1.18
2"
60.325 1.069
2 1/2" 73.025 1.164
3"
88.9
1.141
3 1/2"
101.6 1.127
4"
114.3 1.117
5"
141.3 1.102
6"
168.275 1.092
8"
219.075 1.083
10"
273.05 1.035
12"
323.85 1.068
16"
406.4 1.066

80
1.596
1.538
1.415
1.374
1.299
1.267
1.224
1.237
1.206
1.189
1.176
1.156
1.15
1.131
1.124
1.121
1.118

__________________________________

532

_______

Dier taraftan, yllk iletme gideri, basite, borulardaki basn kayplarn karlayan kompresr
tarafndan tketilecek elektrik enerjisi maliyetidir:
.

P Q
C e t an
Copr =
s m

(7)

Elektrik fiyat, Ce, btn girdi ve vergileri ierecek ekilde, 0.0000785 $/Wh olarak alnmtr.
Kompresrn mekanik verimi, m, %90 varsaylm, izantropik verim, s, ise sktrma orannn bir
fonksiyonu olarak deitirilmitir [6].
2.3. Optimum boru ap
Yukardaki eitliklerin bir araya getirilmesi ve hacimsel debinin soutma yk ve entalpiler cinsinden

.
Q=

.
q rl

(8)

(h vap h liq )

olarak ifade edilmesi sonucu, soutma borularnn toplam yllk maliyeti aadaki gibi olur:
2.75

1.79 0.25 L

Ctotal =

.
qrl

2.75
1.75 D 4.75
(h vap h liq )
i

(2 1)Di2Cmatmat
1
CRF
Ce t an + L
4
s m

(9)

Bu aamadan sonra, termoekonomik optimum boru ap aadaki eitliin zlmesiyle bulunur.

dC total
=0
dD i

(10)

Bylece,

Di,opt = 6.75

( 2 1)C mat mat CRF

0.714C e t an

. 2.75

0.25
q

rl
6.75
2

h ) 2.75
(h
ref
vap
liq
s m

(11)

Bu ifadenin iki arplan grup olarak derlenebilmesi saysal analizi kolaylatracaktr. Kk iindeki ilk
grup, ekonomik ve boru tr ile ilgili genel parametrelerden ibaretken, ikinci kk iindeki grup soutkan
ve evrime ait ve uygulanan rnee bal olarak deiecek deerlerdir.
2.4. Bakr borular
Bakr borular iin nominal boyut d aptr. Tipler, K (en kaln), L ve M, boru et kalnln simgeler.
Soutma uygulamalarnda sadece tip K ve daha yaygn olarak tip L kullanlr. Bakrn younluu 8890
kg/m3 ve boru birim maliyeti 6.5 $/kg alnmtr. Tablo 2de belirtilen, Do/Di oran "(K) iin 1.3 den
5"(L) iin 1.05 e kadar deimektedir.
Parametrelerin etkilerini aydnlatmak ve elle tasarmda kolaylk salamak amacyla, yukardaki
eitlikleri kullanarak, R-134a sistemi iin optimum bakr boru aplar hesapland ve sonular Tablo 3-8
olarak sunuldu. Bu tablolarn herbiri kaynama scakln 10 K lik basamaklarla 50C den -350C ye
kadar iermektedir. Her scaklk basama iin, Pa cinsinden bulunacak gerek basn dlerini
deerlendirmekte yardmc olmak zere, doymu basntaki 1K mertebesindeki dmeye karlk

__________________________________

533

_______

gelen basn kayb kPa olarak belirtilmitir. Hem in hem de mm olarak belirtilen boru aplar, emme
iin 6 in mertebesine kadar dier hatlarda ise emme hattndan ok byk kapasiteler iermeyecek
ekilde verilmitir. Daha byk aplara ihtiya olmas halinde bakr yerine elik boru kullanlmas
uygun olacaktr. Belirlenen bir kaynama scakl ve boru ap iin, tablo iki deer sunmaktadr: bu
artlarda optimum olan soutma kapasitesi ve alt satrda, o artlarda oluacak Pa/m cinsinden basn
kayb. Soutma yk ve buharlama scaklklarnn orta deerleri iin nterpolasyon ve mhendislik
yarglar uygulanabilir. Optimum deer tablolarnn hazrlannda varsaylan 400C youma
scaklnn etkisini dier scaklklar iin dzeltmek amacyla Tablo 9 hazrlanmtr. rnein, 300C
youma scakl iin, kapasite deerleri emme borularnda 1.146 ve basma borularnda 0.926
saylar ile arplmaldr.

Tablo 3. EMME hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).

R134a sistemleri, 400C youma scakl ve K tipi bakr borular iin.
Bakr Boru
(tip K), Do:
(in) (mm)
P, (Pa/m)
1/4" 6.35
P
1/2" 12.7
P
5/8" 19.0
P
7/8" 22.3
P
1 1/8" 28.7
P
1 3/8" 35.0
P
1 5/8" 41.4
P
2 1/8" 54.1
P
2 5/8" 66.8
P
3 1/8" 79.5
P
3 5/8" 92.2
P
4 1/8"104.9
P
5" 127.0
P
6" 152.4
P

-350C
(3.52
kPa/K)
0.07
281.0
0.23
187.8
0.72
132.9
0.96
118.5
2.95
91.00
3.29
71.51
4.18
59.95
7.73
46.95
12.9
40.45
19.7
36.84
28.1
33.95
38.5
31.78
55.0
28.17
84.3
26.00

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(4.88
(6.84
(9.29
kPa/K) kPa/K) kPa/K)
0.12
0.18
0.28
367.6
415.3
619.7
0.37
0.54
0.81
245.6
277.4
413.9
1.10
1.62
2.43
174.1
195.7
292.5
1.48
2.24
3.30
155.3
175.5
260.7
2.72
4.14
6.15
119.2
127.1
189.2
4.27
6.46
9.74
93.17
104.7
156.0
6.43
9.75
14.6
78.73
88.84
132.9
12.0
18.2
27.3
61.39
69.34
104.0
19.9
30.2
45.3
54.17
60.67
91.01
30.4
46.0
69.0
48.39
54.89
81.62
43.3
65.5
98.1
44.78
49.84
74.39
59.3
89.6
134
41.17
46.23
68.62
85.0
128
192
37.56
42.61
63.56
130
196
295
33.95
38.28
57.78

50C
(12.27
kPa/K)
0.39
730.2
1.93
442.0
3.37
341.0
4.88
307.7
8.64
222.5
13.7
176.2
20.6
156.7
38.5
122.8
64.0
106.9
96.9
96.06
138
87.40
189
80.89
270
74.39
414
67.89

__________________________________
Tablo 4. BASMA hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).
R134a sistemleri, 400C youma scakl ve K tipi bakr borular iin.
Bakr Boru
(tip K), Do:
(in) (mm)
P, (Pa/m)
1/4"

-35 C
(3.52
kPa/K)

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(4.88
(6.84
(9.29
kPa/K) kPa/K) kPa/K)

50C
(12.27
kPa/K)

6.35
P

0.27
663.0

0.31
779.3

0.36
888.4

0.40
1054

0.44
1118

12.7
P
5/8" 19.0
P
7/8" 22.3
P
1 1/8" 28.7
P
1 3/8" 35.0
P
1 5/8" 41.4
P
2 1/8" 54.1
P
2 5/8" 66.8
P
3 1/8" 79.5
P
3 5/8" 92.2
P
4 1/8"104.9
P

1.49
390.8
4.49
273.7
6.20
245.6
11.4
178.4
18.0
140.1
27.1
125.0
50.9
98.23
84.4
85.23
129
76.56
183
69.34
250
64.28

1.71
459.4
5.12
322.1
7.12
288.9
13.0
210.2
20.7
165.4
31.2
147.3
58.5
115.6
97.0
100.4
148
91.01
211
88.84
287
75.84

1.94
522.9
5.80
364.7
8.04
330.1
14.8
239.1
23.5
188.5
35.2
168.3
66.3
132.2
110
114.8
167
103.3
239
93.17
325
86.67

2.20
621.2
6.33
436.3
9.24
391.5
5.39
283.1
27.0
223.1
40.3
199.3
75.7
156.0
125
135.8
191
122.8
272
111.2
372
103.3

2.42
660.2
7.33
463.7
10.1
416.0
18.5
226.1
29.4
237.6
44.1
211.6
82.8
166.8
137
144.5
209
130.7
298
118.5
407
109.8

1/2"

Tablo 5. SIVI hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).

R134a sistemleri, 400C youma scakl ve K tipi bakr borular iin.
Bakr Boru
(tip K), Do:
(in) (mm)
P, (Pa/m)
1/4"

6.35
P
1/2" 12.7
P
5/8" 19.0
P
7/8" 22.3
P
1 1/8" 28.7
P
1 3/8" 35.0
P
1 5/8" 41.4
P
2 1/8" 54.1
P
2 5/8" 66.8
P
3 1/8" 79.5
P

-350C
(3.52
kPa/K)
2.10
1963
11.5
1158
35.0
810.4
48.4
730.2
88.6
529.4
141
417.5
211
372.0
396
292.5
657
254.2
999
228.2

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(4.88
(6.84
(9.29
kPa/K) kPa/K) kPa/K)
2.41
2305
13.4
1359
40.3
952.0
55.6
856.6
102
621.2
162
490.4
243
436.3
456
342.4
755
298.3
1149
268.7

2.72
2618
15.1
1242
45.5
1014
62.8
853.0
115
638.5
183
515.0
274
436.3
515
353.2
853
312.7
1298
284.6

3.09
3130
17.2
1848
52.0
1294
71.7
1165
131
845.1
209
650.8
313
593.0
588
465.9
973
405.9
1481
364.7

50C
(12.27
kPa/K)
3.39
3326
18.8
1963
56.9
1374
78.6
1237
144
897.1
229
707.8
343
629.8
643
494.8
1066
430.5
1622
387.9

534

_______

__________________________________
Tablo 6. EMME hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).
R134a sistemleri, 400C youma scakl ve L tipi bakr borular iin.
Bakr Boru
(tip L), Do:
(in) (mm)
P, (Pa/m)
1/4"

6.35
P
1/2" 12.7
P
5/8" 19.0
P
7/8" 22.3
P
1 1/8" 28.7
P
1 3/8" 35.0
P
1 5/8" 41.4
P
2 1/8" 54.1
P
2 5/8" 66.8
P
3 1/8" 79.5
P
3 5/8" 92.2
P
4 1/8"104.9
P
5" 127.0
P
6" 152.4
P

-350C
(3.52
kPa/K)
0.05
317.8
0.22
161.1
0.65
117.7
0.85
96.06
1.62
74.39
2.65
64.28
4.03
56.34
7.68
45.50
12.6
39.00
19.0
34.67
27.1
31.06
36.8
28.89
53.7
26.00
96.2
22.39

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(4.88
(6.84
(9.29
kPa/K)
kPa/K)
kPa/K)
0.07
415.3
0.32
210.2
1.00
154.6
1.32
125.7
2.49
98.23
4.17
83.78
6.21
73.67
11.8
59.95
19.5
51.28
29.3
44.06
41.8
41.17
56.7
37.56
82.8
34.67
148
28.89

0.09
473.1
0.50
239.1
1.51
175.5
1.98
143.7
3.77
111.2
6.29
95.34
9.38
84.51
17.9
67.90
29.4
58.50
44.3
51.28
63.0
46.95
85.7
43.34
125
39.00
224
33.22

0.14
673.9
0.74
355.3
2.27
275.9
2.97
213.1
5.66
165.4
9.43
141.6
14.1
125.0
26.8
101.1
44.1
86.67
66.4
77.28
94.5
69.34
128
63.56
187
57.78
336
49.11

50C
(12.27
kPa/K)
0.20
684.0
1.00
394.4
3.09
288.9
4.04
236.2
7.68
183.5
12.8
156.7
19.1
138.7
36.5
112.0
59.8
96.06
90.2
85.23
128
76.56
175
70.78
255
64.28
372
54.17

Tablo 7. BASMA hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).

R134a sistemleri, 400C youma scakl ve L tipi bakr borular iin.
Bakr Boru
(tip L), Do:
(in) (mm)
P, (Pa/m)
"

6.35
P
1/2" 12.7
P
5/8" 19.0
P
7/8" 22.3
P
1 1/8" 28.7
P
1 3/8" 35.0
P
1 5/8" 41.4
P
2 1/8" 54.1
P
2 5/8" 66.8
P
3 1/8" 79.5
P
3 5/8" 92.2
P
4 1/8"104.9
P

Evaporasyon Scakl

-350C
(3.52
kPa/K)

-250C
(4.88
kPa/K)

-150C
(6.84
kPa/K)

-50C
(9.29
kPa/K)

50C
(12.27
kPa/K)

0.27
626.2
1.33
315.6
4.06
231.9
5.39
189.2
10.3
146.6
17.1
125.7
25.4
111.2
48.5
89.56
79.6
77.28
120
68.62
171
63.56
232
57.06

0.29
736.0
1.52
372.0
4.70
272.3
6.22
222.5
11.8
172.6
19.6
147.3
29.2
130.0
55.8
105.5
91.6
90.28
138
80.17
197
72.23
267
66.45

0.35
838.6
1.72
423.3
5.33
310.6
6.92
254.2
13.3
197.2
22.1
168.3
33.1
148.8
63.2
119.9
104
103.3
156
91.00
223
104.0
302
75.84

0.39
993.9
1.96
502.7
6.09
369.1
7.97
301.2
15.1
234.0
25.2
200.1
37.6
177.0
71.8
143.0
118
122.8
178
108.3
253
98.23
344
90.28

0.43
1056
2.16
533.8
6.73
391.5
8.68
319.2
16.6
248.5
27.7
212.3
41.2
187.8
78.5
151.7
129
130.0
195
114.8
277
104.0
377
96.06

535

_______

__________________________________

536

_______

Tablo 8. SIVI hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).

R134a sistemleri, 400C youma scakl ve L tipi bakr borular iin.
Bakr Boru
(tip L), Do:
(in) (mm)
P, (Pa/m)
1/4" 6.35
P
1/2" 12.7
P
5/8" 19.0
P
7/8" 22.3
P
1 1/8" 28.7
P
1 3/8" 35.0
P
1 5/8" 41.4
P
2 1/8" 54.1
P
2 5/8" 66.8
P
3 1/8" 79.5
P

-350C
(3.52
kPa/K)
2.02
2040
10.3
1019
31.9
756.9
41.5
618.3
79.1
480.3
132
410.3
197
362.6
375
294.0
616
251.4
929
222.5

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(4.88
(6.84
(9.29
kPa/K) kPa/K) kPa/K)
2.33
2.72
3.00
2394
2733
2955
11.9
13.8
19.3
1196
1367
1477
36.6
42.8
47.2
888.4
1014
1097
47.8
55.8
61.7
725.2
828.4
894.9
91.2
106
118
554.7
643.5
695.6
152
177
196
481.8
549.7
594.4
226
265
292
425.4
485.4
525.1
429
505
558
344.5
393.6
425.4
709
828
915
294.7
335.1
366.2
1068
1249
1380
261.5
298.3
322.1

50C
(12.27
kPa/K)
3.25
3138
16.7
1587
51.7
1164
67.5
950.5
129
738.2
215
630.5
320
557.6
611
451.4
1002
386.4
1511
342.4

Tablo 9. Farkl youma scaklklar iin dzeltme tablolar, bakr boru, R134a.
Youma
T (0C)
25
30
35
40
45
50

Emme
hatt
1.226
1.146
1.07
1
0.93
0.853

Basma
hatt
0.899
0.926
0.961
1
1.031
1.043

Sv
hatt
1.25
1.16
1.072
1
0.923
0.837

2.5. elik borular

Amonyakl sistemlerde elik borular uygun olmaktadr. laveten, boru d ap 4 inden bykse her tr
soutkan iin elik boru kullanlmaldr. Ayrca, elik boru byk aplarda daha ekonomik olabilir.
Piyasada Tip 40 ve 80 olarak bulunan elik borulardan daha kaln cdarl olan tip 80, amonyakl
uygulamalarda tercih edilmektedir.

__________________________________

537

_______

Tablo 10. EMME hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).
R-717 (amonyak) sistemleri, 300C youma scakl ve tip 40 elik borular iin.
Tip 40
elik Boru
boy (in)
P, (Pa/m)
3/8"
P

-350C
(4.74
kPa/K)
0.87
16.61

Evaporating Temperature
-250C
-150C
-50C
(7.02
(10
(11.78
kPa/K) kPa/K)
kPa/K)
1.30
2.02
2.60
24.56
31.06
36.84

50C
(18.47
kPa/K)
3.75
44.78

1/2"
P

1.42
13.72

2.26
21.67

3.40
26.72

4.53
32.50

6.38
39.00

3/4"
P

2.19
10.83

3.62
16.61

5.30
20.95

7.11
24.56

10.1
30.34

1"
P

3.66
9.390

6.17
14.45

8.95
18.06

12.0
21.67

17.0
26.00

1 1/4"
P

6.03
7.223

9.98
10.83

14.5
13.72

19.5
16.61

27.8
20.22

1 1/2"
P

8.12
6.500

13.3
10.11

19.5
12.28

26.0
14.45

37.2
18.06

2"
P

9.89
2.889

16.3
5.056

23.7
5.778

31.8
7.223

45.4
8.667

2 1/2"
P

21.6
5.056

35.7
7.945

51.9
9.390

69.6
11.56

99.4
13.72

3"
P

33.1
4.334

54.9
6.500

79.6
7.945

107
9.390

152
11.56

3 1/2"
P

45.5
3.611

75.4
5.778

109
7.223

147
7.945

206
10.11

4"
P

57.4
3.611

95.0
5.056

138
6.500

185
7.223

264
9.390

5"
P

91.8
2.890

152
4.334

221
5.056

296
6.500

422
7.945

6"
P

136
2.167

225
3.611

326
4.334

438
5.056

625
6.500

8"
P

250
2.167

414
2.890

601
3.611

806
4.334

1150
5.778

10"
P

330
0.722

546
1.445

792
2.167

1062
2.167

2129
2.890

12"
P

607
1.445

1005
2.167

1458
2.890

1955
3.611

2791
4.334

elik borular iin, boru maliyeti direkt olarak boru arlna bal deildir. Ancak, Cupipe=A Cst st
eklindeki bir iliki gerek piyasa fiyatlarndan kartlmtr. Younluk 14990 kg/m3 ve malzeme birim
maliyeti, tip 40 iin 0.84 $/kg, tip 80 iin ise biraz daha dk, 0.81 $/kg olarak alnabilir. Amonyakl
sistemlerde tip 40 ve 80 elik borular iin optimum kapasiteleri veren Tablo 10-15 de youma
scakl 300C alnmtr. Dier youma scaklklar iin kapasite deerleri Tablo 16daki dzeltme
faktrleri ile arplmaldr.

__________________________________
Tablo 11. BASMA hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).
R-717 (amonyak) sistemleri, 300C youma scakl ve tip 40 elik borular iin.
Tip 40
elik Boru
boy (in)
P, (Pa/m)

-350C
(4.74
kPa/K)

3/8"
P
1/2"
P
3/4"
P
1"
P
1 1/4"
P
1 1/2"
P
2"
P
2 1/2"
P
3"
P
3 1/2"
P
4"
P
5"
P
6"
P
8"
P
10"
P

4.63
31.78
7.79
28.17
12.3
21.67
20.8
18.78
33.9
14.45
45.3
12.28
55.3
6.500
121
10.11
186
7.945
255
7.223
321
6.500
514
5.056
761
4.334
1400
3.611
1871
2.167

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(7.02
(10
(11.78
kPa/K) kPa/K) kPa/K)
5.49
36.84
9.35
32.50
14.6
24.56
24.8
21.67
40.5
16.61
54.2
14.45
66.1
7.223
145
11.56
222
9.390
305
8.668
384
7.223
615
6.500
910
5.056
1674
4.334
2237
2.167

5.92
47.67
10.1
41.89
15.8
31.78
27.9
27.45
43.6
21.67
58.2
18.78
71.0
9.390
156
14.45
239
12.28
328
10.83
413
9.390
661
7.945
978
7.223
1801
5.779
2406
2.889

6.36
52.00
10.6
44.78
16.8
34.67
28.5
30.34
46.4
23.84
62.0
20.22
75.7
10.11
166
15.90
254
13.00
349
11.56
440
10.83
705
8.668
1042
7.223
1918
6.500
2563
3.611

50C
(18.47
kPa/K)
6.65
56.34
11.2
49.11
17.7
37.56
30.1
32.50
49.1
25.28
65.5
22.39
80.0
10.83
175
17.33
269
14.45
369
13.00
465
11.56
744
9.390
1101
8.668
2027
6.500
2708
3.611

Tablo 12. SIVI hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).
R-717 (amonyak) sistemleri, 300C youma scakl ve tip 40 elik borular iin.
Tip 40
elik Boru
boy (in)
P, (Pa/m)

-350C
(4.74
kPa/K)

3/8"
P
1/2"
P
3/4"
P
1"
P
1 1/4"
P
1 1/2"
P
2"
P
2 1/2"
P

77.7
125.7
130
109.8
206
84.51
349
72.95
568
57.06
759
49.84
926
24.56
2028
39.00

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(7.02
(10
(11.78
kPa/K) kPa/K) kPa/K)
92.9
167.6
156
146.6
246
112.7
416
97.51
678
75.84
906
66.45
1106
32.50
2422
52.00

99.9
186.3
168
163.2
264
125.7
448
108.3
730
84.51
976
73.67
1191
36.11
2607
57.78

106
203.7
178
178.4
281
137.2
477
118.5
777
92.45
1038
80.89
1267
39.73
2774
62.84

50C
(18.47
kPa/K)
112
221.0
188
193.6
297
148.8
504
128.6
821
100.4
1097
87.40
1339
42.61
2931
68.62

538

_______

__________________________________
Tablo 13. EMME hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).
R-717 (amonyak) sistemleri, 300C youma scakl ve tip 80 elik borular iin.

Tip 80
elik Boru
boy (in)
P, (Pa/m)
3/8"
P

-350C
(4.74
kPa/K)
1.37
41.89

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(7.02
(10
(11.78
kPa/K) kPa/K) kPa/K)
2.41
3.44
4.64
63.56
75.84
96.06

50C
(18.47
kPa/K)
6.53
115.6

1/2"
P

2.32
35.39

3.81
54.89

5.63
67.17

7.61
80.17

10.8
98.23

3/4"
P

3.62
27.45

6.03
41.17

8.90
51.28

11.9
61.39

16.9
75.12

1"
P

6.09
23.11

10.2
34.67

14.8
43.34

19.9
52.00

28.3
63.56

1 1/4"
P

10.0
18.06

16.6
27.45

24.2
33.95

32.4
40.45

46.3
49.84

1 1/2"
P

13.5
15.89

22.2
23.84

32.4
29.61

43.4
35.39

61.9
43.34

2"
P

21.9
13.00

36.1
19.50

52.4
23.84

70.3
28.89

100
34.67

2 1/2"
P

35.5
12.28

58.9
18.06

85.6
23.11

115
27.45

164
33.22

3"
P

54.8
10.11

90.8
15.17

132
18.78

177
23.11

252
28.17

3 1/2"
P

84.4
8.667

140
13.00

203
16.61

272
20.22

388
26.00

4"
P

95.9
7.945

159
12.28

230
15.17

309
18.78

441
22.39

5"
P

154
6.500

256
10.11

371
13.00

498
15.17

711
18.78

6"
P

234
6.500

387
9.390

562
11.56

754
13.72

1076
17.33

8"
P

425
5.056

704
7.223

1022
9.390

1371
11.56

1957
13.72

10"
P

846
4.334

1402
5.056

2035
7.945

2729
11.56

3895
12.28

12"
P

1078
4.334

1786
5.779

2593
7.223

3477
9.390

4962
10.83

539

_______

__________________________________
Tablo 14. BASMA hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).
R-717 (amonyak) sistemleri, 300C youma scakl ve tip 80 elik borular iin.
Tip 80
elik Boru
boy (in)
P, (Pa/m)
3/8"
P
1/2"
P
3/4"
P
1"
P
1 1/4"
P
1 1/2"
P
2"
P
2 1/2"
P
3"
P
3 1/2"
P
4"
P
5"
P
6"
P
8"
P
10"
P

-350C
(4.74
kPa/K)
7.90
82.34
13.1
69.34
20.7
53.45
34.5
44.78
56.3
35.39
75.4
31.06
122
24.56
199
23.84
307
19.50
473
17.33
537
15.90
866
13.72
1310
12.28
2384
10.11
4744
8.667

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(7.02
(10
(11.78
kPa/K)
kPa/K)
kPa/K)
9.46
10.3
10.8
109.8
122.8
132.9
15.7
16.9
17.9
93.17
104.0
113.4
24.7
26.5
28.2
70.78
79.45
93.17
41.2
44.4
47.3
59.95
67.17
72.95
67.4
72.5
77.2
46.95
52.73
57.06
90.1
96.9
103
41.17
46.23
49.84
146
157
167
33.22
36.84
40.45
238
256
273
31.78
35.39
38.28
367
395
421
26.00
29.61
31.78
565
608
648
23.11
26.00
28.17
643
691
736
20.95
23.84
26.00
1035
1113
1185
18.06
20.22
21.67
1567
1685
1794
15.90
18.06
19.50
2850
3065
3264
13.00
14.45
15.90
5672
6100
6497
11.56
13.00
13.72

50C
(18.47
kPa/K)
11.5
144.5
19.0
122.8
29.8
93.90
49.9
79.45
81.6
62.12
109
54.17
177
44.06
289
41.89
444
34.67
684
30.34
778
28.17
1253
23.84
1896
20.95
3449
17.33
6865
15.17

Tablo 15. SIVI hatt optimum kapasiteleri (kW) ve basn Kayplar (Pa/m).
R-717 (amonyak) sistemleri, 300C youma scakl ve tip 80 elik borular iin.
Tip 80
elik Boru
boy (in)
P, (Pa/m)
3/8"
P
1/2"
P
3/4"
P
1"
P
1 1/4"
P
1 1/2"
P
2"
P
2 1/2"
P
3"
P

-350C
(4.74
kPa/K)
133
323.6
220
274.5
346
210.2
578
177.7
944
132.9
1263
121.3
2049
100.4
3342
93.17
5147
78.01

Evaporasyon Scakl
-250C
-150C
-50C
(7.02
(10
(11.78
kPa/K)
kPa/K)
kPa/K)
159
171
182
431.2
479.6
524.4
263
283
301
366.2
406.7
507.0
413
445
473
280.2
311.3
340.9
691
744
791
234.0
262.9
287.5
1128
1214
1292
184.9
205.1
224.6
1508
1624
1728
161.8
179.8
196.5
2447
2634
2803
130.7
145.2
158.9
3992
4297
4574
124.2
138.0
151.0
6149
6618
7044
104.0
115.6
126.4

50C
(18.47
kPa/K)
193
569.2
318
482.5
500
369.8
836
312.0
1365
243.4
1826
213.1
2962
172.6
4832
164.0
7442
137.2

540

_______

__________________________________

541

_______

Tablo 16. Farkl youma scaklklar iin dzeltme tablolar, elik boru, R-717.
Youma
T (0C)
20
25
30
35
40
45

Emme
hatt
0.968
0.985
1
1.014
1.031
1.054

Basma
hatt
1.056
1.028
1
0.973
0.947
0.939

Sv
hatt
0.965
0.98
1
1.014
1.032
1.057

3. SONU
Yukarda sunulan inceleme, soutma ve iklimlendirme sistemleri, s pompalar ve benzeri
uygulamalarda geerli optimum ap ve kapasite ilikisini ortaya karmtr. Bu ekildeki bir termoekonomik optimizasyon doal olarak fiziksel zellikler yannda ekonomik parametreleri de
iermektedir. Sonucun bir denklem eklinde ifade edilebilmesi, zamanla veya blgeye gre
deiebilecek parametrelere istendiinde tercih edilen baka nmerik deerlerin verilmesine ve
zellikle bilgisayarl almalara imkan salamaktadr. lerde ilgi duyulacak zel durumlar iin bu
almada rnei oluturulanlara benzer yeni tablo veya grafikler de hazrlanabilir. Denklemin genel ve
evrim ile ilgili parametreleri arpanlar olarak iermesi, baz deerler deitiinde yeni sonularn
dzeltme yoluyla elde edilmesine imkan vermektedir.

Maliyet, $

Optimum boru ap eitliklerinin kullanlmas, bir takm parametrelerin ( maliyet, boru ve soutucu gaz
vb.) deimesi durumlarnda avantaj salamaktadr. Varolan tablolar ile bu tablolarn sonular
karlatrldnda, yeni sonularda daha byk boru aplarnn ve daha dk basn kayplarnn
nerildii grlmektedir [5,9 ve 10]. Anlalan yllardr artan enerji fiyatlar sonucu, balangta ilk
yatrm biraz daha fazla tutarak azaltlan basn kayplar ile yllk enerji harcamasndan tasarruf
etmek daha da nem kazanmtr. Bu ekilde ayn zamanda baz evresel avantajlar da
salanabilecektir. Bu durum, -50C buharlama ve 400C youma scaklklar arasnda alan, 30 m
bakr emme borulu, 5 kWlk R-134a soutma sistemi iin ekil 2 de daha detayl incelenmitir.
Grld zere, 22.3 mm (7/8 in) optimum boru ap iin, boru ile ilgili toplam yllk maliyet 15.3$dr.
Bu maliyet 31.7 mm (1 3/8 in) iin 22.7$ ve 12.7 mm (1/2 in) iin 32.7$ olacak ekilde artmaktadr.
30
25
20
15
10
5
0

Enerji Maliyeti
Malzeme Maliyeti
Toplam maliyet

10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60
Boru i ap, mm

ekil 2. -50C buharlama ve 400C youma scaklklar arasnda alan, 30 m bakr emme borulu, 5
kWlk R-134a soutma sistemi iin ap ve toplam maliyet ilikisi.
Belli apl bir boru tablolarda nerilen den farkl bir soutma yknde kullanldnda, oluacak basn
d ve buna karlak gelen doymu scaklktaki d u ekilde hesaplanabilecektir:
Pgerek / Ptablo = (qgerek / qtablo)1.75

(12)

Tgerek = Pgerek / (P/K oran)

(13)

__________________________________

542

_______

Beklenecei gibi, tm klarda belli boru ap iin emme hattnda kullanlacaksa basma hattna kyasla
daha dk soutma ykleri ve basn kayplar nerilmitir. rnein, -25oC da alan bir sistemdeki
2 1/8 in (L) boru, emme hattndaysa nerilen yk 59.95 Pa/m basn kayb karl 11.8 kW iken
basma hattnda bu deerler 105.5 Pa/m ve 55.8 kW dr. Yk 11.8 kW ise, basma borusu iin 1 1/8 in
seilecek ve d 172.6 Pa/m, yani emme hattnn yaklak kat olacaktr. Geri bu durumda bile
30 m lik bir boru doymu scaklkta sadece 1.06 K gibi ok makul seviyede bir dmeye sebep
olmaktatr.
Belli bir boru ap ve evrim artlarnda daha kaln olan tipler (bakrda K, elikte 80) iin daha byk
yk ve basn kayplar nerilmektedir. Emme, basma ve sv hatlarnda gzlenen bu sonu elik
borularda daha belirgindir. Bu durum daha kaln yani pahal boru kullannca daha fazla enerji
harcamasna katlanlabilmesinin sonucudur.
Farkl yllk alma saatleri ve enerji maliyetinin etkisi Denklem 11 den kolaylkla hesaplanabilir.
Bekledii zere, optimum boru ap yllk alma saatlerinin ve enerji maliyetinin art ile artmaktadr.
Bunlardan zamann etkisi ok az ise de, zellikle byk kapasiteli uygulamalarda enerji maliyetinin
optimum boru apn deitirebilecek kadar etkili olduu durumlar olabilir.
Semboller
A
- boru kesit alan, m2
C
- maliyet,
CRF - amortisman faktr
D
- boru ap, m
DI,opt - optimum boru i ap, m
f
- Darcy-Weisbach srtnme katsays
hliq
- sv soutkann genleme vanas giriindeki entalpisi, kJ/kg
hvap
- soutkann evaparatr kndaki entalpisi, kJ/kg
IC
- ilk yatrm maliyeti
id
- indirim oran
I
- enflasyondan arndrlm, gerek, faiz oran
i
j
- enflasyon oran
L
- boru uzunluu, m
- ktlesel debi kg/s
m
n
- amortisman periyodu
P
- borudaki srtnmeden dolay olan basn kayb, Pa veya Pa/m
q
- soutma yk, kW
Q
- hacimsel debi, m3/s
Re
- Reynolds says
- yllk alma sresi, h
tan
- ortalama ak hz, m/s
V
Yunan

s
m

- Boru d/ i ap oran
3
- akkan younluu, kg/m
2
- kinematik viskozite , m /s
- izantropik verim
- mekanik verim
- dinamik viskozite, kg/ms

Alt indisler
cap
- ilk yatrm
i
- i
mat - malzeme
o
- d
opr
- iletim
ref
- soutkan
st
- elik
ue
- birim enerji (elektrik) fiyat
upipe - birim metre boru fiyat

__________________________________

543

_______

KAYNAKLAR
[1] Kesim, S.C., Albayrak, K., leri, A. Oil Entrainment in Vertical Refrigerant Piping . Basm iin
I.J.of Refrigeration dergisine sunulmutur. 1999.
[2] ______, Air Conditioning-Refrigerating Data Book, Design, ASRE, New York, N.Y. 1955.
[3] ______, Air Conditioning-Refrigerating Data Book, Refrigeration, ASRE, New York, N.Y. 1959.
[4] ______, Carrier System Design Manuel, Carrier Corporation, New York, N.Y. 1961.
[5] ______, ASHRAE Handbook, Refrigeration Volume, ASHRAE, Atlanta, GA. 1977.
[6] Dossat, R. J., Principles of Refrigeration, John Wiley & Sons, London, 1991.
[7] Wile, D. D., Refrigerant Line Sizing, ASHRAE, RP-185, No.2669, New York, N.Y., 1977.
[8] Crocker, S., Piping Handbook, McGraw-Hill Company, New York, N.Y., 1945.
[9] Cooper, W. B., Commercial, Industrial and Institutional Refrigeration, Prentice Hall, Inc., New
Jersey, 1987.
[10] Atwood, T., Pipe Sizing and Pressure Drop Calculations for HFC-134a, ASHRAE Journal, 32(4)
pp: 62-67, 1990.

ZGEM
Arif LER
Odamz yesi, IV. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi Danmanlar Kurulu yesi Prof. Dr. Arif
LERyi 17 Austos 1999 Marmara Depreminde kaybettik.
Prof. Dr. Arif LER, Kalifornia niversitesinden (Berkeley, USA) lisans, Oregon Devlet niversitesinden yksek lisans ve doktora derecelerini aldktan sonra 1985 ncesi ODT, Gaziantep
Yerlekesinde grev almtr. 17 Austos 1999a kadar ODT, Makina Mhendislii Blmnde
profesr olarak grev yapmtr. lgi alanlar soutma ve dier sl sistemler, ekserji ve enerji kullanm
ve verimlilii analizleridir. Makina Mhendisleri Odas, Trk Is Bilimi Teknii Dernei ve Trk Tesisat
Mhendisleri Dernei yelikleri bulunmaktadr.
Sami Cem KESM
1972 Ankara doumludur. Makina mhendislii alannda lisans derecesini 1994 de Gazi
niversitesinden, yksek lisans derecesini ise 1998 de ODT den almtr. Halen bir kamu
kuruluunda almaktadr.