Muïc Luïc

MUÏC LUÏC
*****
Lôøi noùi ñaàu ............................................................................ 5

Phaàn daãn nhaäp ..................................................................... 7
Phaàn I:
Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø tranh daân gian Vieät Nam ..... 9
Phaàn II:
Nhaân sinh quan Laïc Vieät & tính nhaân baûn trong tranh daân
gian Vieät Nam ....................................................................... 77
Phaàn III:
Tranh daân gian Vieät Nam vôùi lòch söû & huyeàn thoaïi ............. 89
Phaàn IV:
Thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa tranh daân gian Vieät Nam .................... 99
Keát luaän ............................................................................. 107
SAÙCH THAM KHAÛO
Baùo Tia Saùng thaùng 4/2002

Nguyeãn Caåm Vaân:
Tranh daân gian Vieät Nam - Nxb VHDT 1995
Nguyeãn Caåm Vaân & Chu Quang Tröù:
Tranh daân gian Vieät Nam - Nxb VH 1984
Nhieàu taùc giaû:
Amanach Maäu Daàn - Nxb Phuï nöõ 1998
Thieäu Vó Hoa:
Chu dòch vaø döï ñoaùn hoïc - Nxb VHTT 1995
Vöông Ngoïc Ñöùc, Dieâu Vó Quaân, Trònh Vónh Töôøng
Bí aån cuûa Baùt Quaùi - Nxb VHTT 1993
Haûi AÂn bieân soaïn:
Kinh Dòch vaø ñôøi soáng - Nxb VHDT 1996
Kieàu Lieân bieân soaïn:
Tranh Caùt töôøng Trung Hoa - Nxb VHTT 2002
4
LÔØI NOÙI ÑAÀU
N eàn vaên minh cuûa nöôùc Vieät Nam hieän nay laø söï keá
tuïc moät truyeàn thoáng vaên hieán traûi gaàn naêm ngaøn
naêm lòch söû. Ñaây laø nieàm töï haøo chính ñaùng cuûa daân toäc Vieät.
Maëc duø traûi bao thaêng traàm trong lòch söû gioáng noøi, nhöng
chính beà daøy cuûa moät truyeàn thoáng vaên hoùa ñaày töï haøo aáy ñaõ
khieán ngöôøi Vieät khoâng bò ñoàng hoùa trong hôn 1000 naêm Baéc
thuoäc vaø goùp phaàn quan troïng taïo neân nhöõng kyø tích lòch söû
cuûa daân toäc Vieät.
Lôùp buïi thôøi gian phuû daøy leân lòch söû daân toäc qua hôn
1000 naêm Baéc thuoäc, ñaõ khieán cho bao di saûn vaên hoùa bò xoùi
moøn, thaát laïc. Truyeàn thoáng vaên hieán aáy chæ coøn ñoïng laïi
trong taâm linh ngöôøi Vieät vôùi nhöõng di saûn vaên hoùa coøn laïi coù
veû nhö mô hoà, döôøng nhö khoâng ñuû söùc chöùng minh cho moät
thöïc teá bò khuaát laáp haøng thieân nieân kyû. Nhöõng yeâu caàu do söï
nhaän thöùc cuûa khoa hoïc hieän ñaïi ñaõ ñaët laïi vaán ñeà veà coäi
nguoàn lòch söû daân toäc. Haàu heát nhöõng nhaø nghieân cöùu hieän
nay, caû trong vaø ngoaøi nöôùc ñeàu cho raèng: Thôøi ñaïi Huøng
Vöông – coäi nguoàn cuûa neàn vaên hieán Vieät Nam – chæ toàn taïi töø
khoaûng nöûa thieân nieân kyû thöù nhaát vaø laø moät lieân minh boä
laïc laïc haäu hoaëc chæ laø moät nhaø nöôùc sô khai. Seõ laø moät söï
thaát voïng cho nhöõng giaù trò truyeàn thoáng, neáu nhö khoâng theå
minh chöùng ñöôïc coäi nguoàn ñaày töï haøo cuûa neàn vaên minh Laïc
Vieät. Nhöng may maén thay, chính töø beà daøy cuûa neàn vaên
hieán aáy, cho neân chæ nhöõng maûnh vuïn ít oûi coøn laïi cuõng ñuû
söùc chöùng toû moät neàn vaên minh kyø vó ñaõ toàn taïi treân thöïc teá:
Ñoù laø neàn vaên minh Vaên Lang döôùi trieàu ñaïi cuûa caùc vua
Huøng.
Nhöõng di saûn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa daân toäc Vieät vaø
coäng ñoàng caùc daân toäc anh em nhö: ca dao, tuïc ngöõ, truyeàn
thuyeát, coå tích huyeàn thoaïi vv… ñeàu coù khaû naêng chöùng toû tính
thuyeát phuïc treân cô sôû nhöõng tieâu chí khoa hoïc hieän ñaïi,
5
chöùng minh cho giaù trò ñích thöïc cuûa neàn vaên hieán Vieät
Nam.
Trong cuoán saùch nhoû naøy, ngöôøi vieát xin ñöôïc tieáp tuïc
trình baøy quan ñieåm cho raèng: neàn vaên minh Laïc Vieät, coäi
nguoàn cuûa neàn vaên hieán traûi gaàn 5000 naêm, chính laø neàn
taûng cuûa vaên hoùa Ñoâng Phöông kyø vó, qua moät maûng trong
di saûn vaên hoùa Vieät Nam. Ñoù laø nhöõng böùc tranh daân gian
cuûa caùc daân toäc Vieät Nam hieän nay.
Noäi dung cuûa cuoán saùch naøy phaân tích noäi dung nhöõng
böùc tranh daân gian caùc daân toäc Vieät Nam. Qua ñoù, so saùnh,
ñoái chieáu vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan trong lòch söû vaên hoùa coå
Ñoâng phöông nhaèm minh chöùng cho neàn vaên minh kyø vó cuûa
daân toäc Vieät. Ñaây laø moät coâng vieäc heát söùc khoù khaên, vì söï
vieäc ñaõ bò khuaát laáp haøng thieân nieân kyû, khaû naêng cuûa ngöôøi
vieát chæ coù giôùi haïn, cho neân maëc duø heát söùc coá gaéng, nhöng
chaéc chaén khoâng theå traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt vaø baát caäp.
Cho duø nhö vaäy, ngöôøi vieát vaãn hy voïng goùp phaàn coâng söùc
cuûa mình vaøo vieäc laøm saùng toû coäi nguoàn gaàn 5000 vaên hieán
cuûa daân toäc. Ngöôøi vieát mong ñöôïc söï löôïng thöù tröôùc nhöõng
sai soùt vaø coù nhöõng yù kieán ñoùng goùp quí baùu töø baïn ñoïc.
Chaân thaønh caûm ôn söï quan taâm cuûa baïn ñoïc.
6
PHAÀN DAÃN NHAÄP
N göôøi vieát ñaõ haân haïnh trình baày vôùi baïn ñoïc ba
cuoán saùch (Nxb VHTT taùi baûn 2002, coù söûa chöõa vaø
boå sung) laø:”Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn
thoaïi”; “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp hoa giaùp”; “Tìm
veà coäi nguoàn Kinh Dòch” theå hieän moät quan ñieåm xuyeân suoát
vaø nhaát quaùn cho raèng: Thôøi ñaïi Huøng Vöông, coäi nguoàn lòch
söû cuûa daân toäc Vieät Nam ñaõ toàn taïi töø thieân nieân kyû thöù III
tr.CN vaø laø moät quoác gia vaên hieán, neàn taûng cuûa neàn vaên hoùa
Ñoâng phöông kyø vó.
Quan ñieåm ñöôïc trình baøy trong caùc saùch ñaõ xuaát baûn
tröôùc, döïa treân neàn taûng caên baûn laø nhöõng di saûn vaên hoùa phi
vaät theå coøn löu truyeàn trong daân gian, ñeå ñaët laïi nhöõng vaán
ñeà veà coäi nguoàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Söï phaân tích, dieãn
giaûi, minh chöùng treân cô sôû cuûa tieâu chí khoa hoïc hieän ñaïi laø:
“Moät giaû thuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng, neáu noù giaûi
thích haàu heát caùc vaán ñeà lieân quan ñeán noù”. Do ñoù, tranh daân
gian Vieät Nam – laø di saûn cuûa neàn vaên hieán traûi gaàn 5000
naêm cuûa ngöôøi Laïc Vieät – thì tính taát yeáu theo tieâu chí khoa
hoïc treân laø: phaûi coù nhöõng böùc tranh chöùng toû tính truøng
khôùp hôïp lyù vaø laø söï tieáp tuïc cuûa söï minh chöùng ñaõ trình baøy
tröôùc ñoù trong nhöõng saùch ñaõ xuaát baûn cuûa ngöôøi vieát.
Moät hình töôïng theå hieän trong di saûn vaên hoùa (noùi chung
goàm ca dao, tuïc ngöõ, vaên chöông truyeàn mieäng, söï tích, truyeàn
thuyeát, huyeàn thoaïi, tranh daân gian v.v...) coù theå coù nhieàu
caùch nhìn vaø caùch hieåu khaùc nhau. Coù nhöõng böùc tranh hình
töôïng theå hieän tröïc tieáp noäi dung. Cuõng coù nhöõng böùc tranh
hình töôïng laø bieåu töôïng, ñoøi hoûi phaûi suy lyù vaø hoaøn toaøn
mang tính chuû quan. Ñaây laø söï khoù khaên lôùn nhaát cho vieäc
phaân tích vaø minh chöùng cho caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát veà coäi
nguoàn lòch söû vaø vaên hoùa daân toäc. Bôûi vaäy söï hôïp lyù trong vieäc
lyù giaûi nhöõng vaán ñeà lieân quan chính laø ñieàu kieän caàn ñeå theå
hieän tính khaùch quan cho vaán ñeà ñöôïc ñaët ra.
7
Vì cuoán saùch naøy laø söï tieáp tuïc theå hieän tính phaùt trieån
trong söï töông quan cuûa nhöõng vaán ñeà ñaõ minh chöùng, trình
baøy tröôùc ñoù. Bôûi vaäy, trong saùch naøy seõ khoâng laëp laïi nhöõng
vaán ñeà ñaõ trình baøy. Do ñoù, raát mong baïn ñoïc caàn coù ít nhaát
moät trong hai cuoán ñaõ xuaát baûn laø “Thôøi Huøng Vöông qua
truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi” hoaëc “Tìm veà coäi nguoàn Kinh
Dòch” ñeå tieän tham khaûo ñoái chieáu.
Trong saùch naøy seõ khoâng phaân loaïi tranh theo töøng doøng
tranh ñang löu truyeàn trong daân gian, maø phaân loaïi theo chuû
ñeà noäi dung nhöõng böùc tranh ñoù theå hieän – theo caùi nhìn cuûa
ngöôøi vieát. Phaàn chính vaên cuûa ngöôøi vieát ñöôïc theå hieän baèng
kieåu chöõ “VNI-Centur 12”; chöõ trích daãn ñöôïc theå hieän baèng
kieåu chöõ “VNI-Helve 10”.
Trong cuoán saùch naøy, ngöôøi vieát chæ trình baøy moät soá
tranh trong ñieàu kieän söu taàm ñöôïc. Bôûi vaäy, coøn khaù nhieàu
nhöõng böùc tranh khaùc, coù theå coøn mang trong hình thöùc vaø
noäi dung cuûa noù nhöõng di saûn vaên hoùa to lôùn cuûa ngöôøi Laïc
Vieät. Hy voïng raèng caùc ñoäc giaû seõ quan taâm xem xeùt.
Maëc duø ñaõ heát söùc coá gaéng, nhöng chaéc chaén khoâng traùnh
khoûi nhöõng thieáu soùt. Ngöôøi vieát raát mong söï löôïng thöù cuûa
quí ñoäc giaû.
8
PHAÀN I
THUYEÁT
AÂM DÖÔNG NGUÕ HAØNH
&
TRANH DAÂN GIAN
VIEÄT NAM
9
LÖÔÕNG NGHI SINH TÖÙ TÖÔÏNG
Tranh daân gian Haøng Troáng
10
LÖÔÕNG NGHI SINH TÖÙ TÖÔÏNG
B öùc tranh naøy töï noù ñaõ khaúng ñònh noäi dung trieát
hoïc veà söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï qua ngay haøng
chöõ ñöôïc ghi treân böùc tranh. Nhöng coù veû nhö noù chæ nhaèm
noùi laïi moät caâu trong Heä töø cuûa kinh Dòch: “Thò coá Dòch höõu Thaùi
Cöïc, thò sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng, töù töôïng sinh baùt quaùi”.Thöïc
ra böùc tranh naøy mang moät noäi dung minh trieát saâu saéc.Ñaây
chính laø böùc tranh minh hoïa vaø lyù giaûi yù nghóa ñích thöïc noäi
dung cuûa caâu treân trong Heä töø, khaùc haún söï lyù giaûi cuûa caùc
nhaø lyù hoïc Ñoâng phöông töø thôøi Haùn ñeán nay.
Traûi haøng ngaøn naêm qua – keå töø ñôøi Haùn – caùc nhaø lyù
hoïc phöông Ñoâng ñaõ coù raát nhieàu coá gaéng lyù giaûi yù nghóa cuûa
caâu “Thaùi cöïc sinh Löôõng nghi, Löôõng nghi sinh Töù töôïng, Töù töôïng sinh Baùt
quaùi”. Coù ngöôøi cho raèng: Thaùi cöïc laø Thaùi nhaát, laø thaùi Hö. Coù
ngöôøi cho raèng: Thaùi cöïc coù nguoàn goác töø Voâ cöïc, Thaùi cöïc
ñoäng sinh Döông, Döông tònh sinh AÂm, AÂm Döông sinh ra
Nguõ haønh (Chu Hy – Dòch hoïc khôûi moâng). Coù ngöôøi cho
raèng: Töù töôïng töùc laø Thaùi AÂm, Thaùi Döông, thieáu AÂm, thieáu
Döông… Nhöng taát caû caùc caùch giaûi thích cuûa hoï ñeàu mô hoà vaø
maâu thuaãn. Khieán cho ñeán nay neàn vaên hoùa coå Ñoâng phöông
vaãn laø moät söï huyeàn bí, khoù hieåu ngay töø nguyeân lyù khôûi
nguyeân cuûa noù (*).
Treân cô sôû söï nhaän ñònh sai laàm veà baûn chaát cuûa söï khôûi
nguyeân cuûa vuõ truï ñöôïc ghi nhaän trong Heä töø, nhöõng nhaø
nghieân cöùu Haùn Nho ñaõ ñöa ra nhöõng bieåu töôïng cho söï vaän
ñoäng khôûi nguyeân cuûa vuõ truï: Thaùi cöïc – AÂm Döông – Töù
töôïng vaø Baùt quaùi nhö sau:
* Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn
11
Qua ñoà hình cuûa Lai Trí Ñöùc vaø
Chu Ñoân Di chuùng ta thaáy roõ neùt söï
phaân bieät giöõa Thaùi cöïc (bieåu töôïng
baèng voøng troøn ôû giöõa) vaø AÂm Döông
(caùc phaàn ñen traéng xung quanh). Ñaây
laø moät sai laàm, vì AÂm Döông luùc naøy
laø moät veá cuûa chính noù. Hay dieãn taû
moät caùch cuï theå hôn, neáu chuùng ta
laáy voøng troøn theå hieän Thaùi cöïc cuûa
hai ñoà hình naøy vaø so vôùi moät trong
Hình Thaùi Cöïc xöa nhaát
cuûa Lai Trí Ñöùc hai phaàn AÂm hoaëc Döông thì töï chuùng
seõ laø AÂm Döông, phaàn coøn laïi seõ khoâng
bieát goïi laø gì.
Trong bieåu töôïng AÂm Döông
hieän nay tuy coù thay ñoåi vaø mang tính
minh trieát hôn: Khoâng dieãn taû Thaùi
cöïc nhö moät thöïc teá toàn taïi ngoaøi AÂm
Döông, thay vaøo ñaáy laø moät voøng troøn
bao quanh AÂm Döông. Nhöng ôû ñoà
hình naøy thuaàn tuùy chæ laø moät bieåu
töôïng; khoâng heà coù moät cô sôû lyù luaän
hôïp lyù chöùng toû yù nghóa cuûa noù – cho
ñeán taän ngaøy hoâm nay, khi baïn ñang
Hình Thaùi Cöïc cuûa
Chu Ñoân Di ñoïc cuoán saùch naøy. Sai laàm cuûa bieåu
töôïng naøy – laø söï theå hieän tieáp tuïc
nhaän thöùc sai laàm traûi haøng ngaøn naêm
tröôùc ñoù trong coå thö chöõ Haùn – laø coù
theâm hai voøng troøn nhoû bieåu töôïng
cuûa thieáu AÂm, thieáu Döông. Nhö vaäy,
giöõa Thaùi AÂm vôùi thieáu Döông (hoaëc
Thaùi Döông vôùi thieáu AÂm) töï noù ñaõ
coù söï phaân bieät; töùc laø ñaõ trôû thaønh
AÂm Döông. Hay noùi moät caùch khaùc:
Söï nhaän thöùc veà töù töôïng trong coå
thö chöõ Haùn ñöôïc coi laø moät traïng
Hình Thaùi Cöïc hieän ñaïi traùi toàn taïi trong söï chuyeån hoùa töø
AÂm Döông ñeán Baùt quaùi. Ñaây laø söï
12
voâ lyù.
Ngöôïc laïi vôùi nhöõng nhaän thöùc cuûa
taát caû caùc nhaø lyù hoïc Haùn nho töø tröôùc
ñeán taän ngaøy hoâm nay; böùc tranh daân
gian Vieät Nam “Löôõng nghi sinh töù
töôïng” mang moät noäi dung khaùc haún veà
söï nhaän thöùc söï hình thaønh vuõ truï trong
caâu trong Heä töø cuûa kinh Dòch: ‘Thaùi cöïc
sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng, töù töôïng
sinh baùt quaùi”.
Chuùng ta baét ñaàu töø ba hình töôïng

chính cuûa böùc tranh naøy laø
1) Ñoà hình Thaùi cöïc, AÂm Döông vaø
Baùt quaùi (do moät chuù beù caàm treân tay).
2) Hai chuù beù vôùi boán thaân hình gaén keát vôùi nhau: bieåu
töôïng cuûa “töù töôïng”.
3) Hình con ruøa (moät chuù beù ñöùng treân löng).
Nhöõng hình töôïng trong böùc tranh daân daõ Laïc Vieät naøy,
laïi laø moät söï lyù giaûi raát hôïp lyù veà yù nghóa cuûa vuõ truï quan coå
Ñoâng phöông theå hieän trong Heä töø cuûa kinh Dòch vôùi moïi
hieän töôïng lieân quan ñeán noù.
Tröôùc heát laø ñoà hình hình “Thaùi cöïc sinh löôõng nghi”
Hình Thaùi Cöïc Hình Thaùi Cöïc phuïc cheá

trong tranh daân gian Vieät Nam töø tranh daân gian Vieät Nam
13
cuûa böùc tranh naøy. Xin baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây:
Ñaây laø bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc sinh Löôõng nghi. Ñieàu
naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi söï giaûi maõ caâu “Meï troøn, con
vuoâng” trong tuïc ngöõ Vieät Nam (Tröôùc ñaây voán ñöôïc söû duïng
nhö laø moät thaønh ngöõ). Meï troøn – caùi coù tröôùc – bieåu töôïng
cuûa Thaùi cöïc, cuûa söï chí tònh, sinh con vuoâng – caùi coù sau –
thuoäc AÂm ñoäng. Khi AÂm sinh thì môùi coù söï phaân bieät AÂm
Döông; coøn baûn theå khôûi nguyeân cuûa vuõ truï chæ laø Thaùi cöïc.
Ñoà hình naøy veà hình thöùc gioáng ñoà hình Thaùi cöïc hieän ñaïi,
nhöng khaùc haún ôû choã khoâng coù bieåu töôïng töù töôïng trong ñoà
hình naøy. Vaø moät ñieàu caên baûn nöõa laø bieåu töôïng trong tranh
daân gian Vieät Nam coù moät cô sôû lyù luaän hôïp lyù chöùng minh
cho noäi dung cuûa noù. Ñoù chính laø caâu tuïc ngöõ Vieät Nam: “Meï
troøn con vuoâng”.
Bieåu töôïng cuûa “Töù töôïng” trong tranh daân gian Vieät
Nam, khaùc haún yù nieäm naøy trong caùc coå thö chöõ Haùn laø noù
ñöôïc theå hieän taùch rôøi ñoà hình Thaùi cöïc – AÂm Döông vaø Baùt
quaùi. Ñieàu naøy chöùng toû trong nhaän thöùc vuõ truï theo thuyeát
AÂm Döông Nguõ haønh cuûa ngöôøi Laïc Vieät ñaõ coi “Töù töôïng” laø
moät chuû theå töông taùc trong quaù trình vaän ñoäng cuûa AÂm Döông
& baùt quaùi vaø khoâng phaûi AÂm Döông & Baùt quaùi.
Hai chuù beù naøy coù 4 thaân hình bieåu töôïng cuûa “Töù
töôïng”.Boán thaân hình cuûa ñöùa beù keát thaønh hình vuoâng laø
bieåu töôïng cuûa AÂm. Coù nghóa “Töù töôïng” laø thuoäc tính cuûa
AÂm, töùc laø thuoäc tính cuûa söï vaän ñoäng. Trong “Tìm veà coäi
nguoàn Kinh Dòch” (Nxb VHTT 2002) ngöôøi vieát ñaõ chöùng toû
vôùi baïn ñoïc laø: Döông tònh, AÂm ñoäng vaø töù töôïng chính laø 4
traïng thaùi töông taùc coù ngay töø söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï
theo quan nieäm cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh, goàm töông
sinh, töông khaéc, töông thöøa, töông vuõ. Vì söï vaän ñoäng vaø
traïng thaùi töông taùc khoâng ngöøng nghæ, neân khoâng theå coù
traïng thaùi phaân bieät roõ reät. Nhö khoâng theå phaân bieät giöõa
“chieàu tím” vaø “hoaøng hoân”. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän baèng 4
thaân hình gaén keát vôùi nhau trong böùc tranh treân. Nhöng AÂm
Döông veà nguyeân taéc vaãn laø traïng thaùi phaân bieät, nhö ban
ngaøy vôùi ban ñeâm. Do ñoù, hình aûnh hai ñöùa beù (söï phaân bieät)
14
cho thaáy AÂm Döông chi phoái “Töù töôïng”.
Böùc tranh treân coøn moät hình töôïng quan troïng, ñoù laø
con ruøa. Con ruøa laø bieåu töôïng moät neàn vaên minh coù chöõ vieát
cuûa ngöôøi Laïc Vieät. Baûn vaên coå chöõ Haùn ghi nhaän “Vaøo ñôøi Ñaøo
Nghieâu, coù söù Vieät Thöôøng daâng con ruøa lôùn, treân mai coù vaên Khoa Ñaåu, ghi
vieäc trôøi ñaát môû mang” (saùch Thoâng Chí cuûa Trònh Tieàu). Nhö vaäy,
con ruøa chính laø phöông tieän ghi nhaän neàn vaên minh coù chöõ
vieát cuûa ngöôøi Laïc Vieät töø thôøi coå xöa khi chöa laøm ra giaáy.
Thaùi Cöïc, Löôõng nghi, töù töôïng chính laø giai ñoaïn vaän ñoäng
ñaàu tieân cuûa vuõ truï; hay noùi moät caùc khaùc: Chính laø vieäc “trôøi
ñaát môû mang”. Chuù beù “Töù Töôïng” daãm treân mai con ruøa laø
hình töôïng saéc saûo chöùng toû noù thuoäc veà vaên minh Laïc Vieät
vaø ñaõ ñöôïc ghi nhaän töø thôøi toái coå; khi maø toå tieân ngöôøi Laïc
Vieät duøng mai ruøa ñeå ghi laïi nhöõng tri thöùc cuûa mình. Ñaây
cuõng laø moät bieåu töôïng coù noäi dung saâu saéc cuûa böùc tranh naøy.
Nhö vaäy, vôùi nhöõng hình töôïng trong böùc tranh treân theå
hieän moät noäi dung veà söï khôûi nguyeân cuûa vuõ truï qua caâu trong
Heä töø: “Thaùi cöïc sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng”, khaùc haún
taát caû nhöõng quan nieäm traûi haøng ngaøn naêm nay veà caâu naøy
trong caùc baûn vaên chöõ Haùn. Böùc tranh tö lieäu trình baøy trong
saùch naøy coù theå chæ ñöôïc thöïc hieän khoaûng vaøi chuïc naêm trôû
laïi ñaây. Nhöng qua noäi dung cuûa noù thì hoaøn toaøn coù cô sôû ñeå
khaúng ñònh raèng: noù ñaõ coù töø thôøi raát xa xöa, tröôùc caû nhöõng
baûn vaên chöõ Haùn coå nhaát noùi veà kinh Dòch. Bôûi vì ngay töø
nhöõng baûn vaên chöõ Haùn coå nhaát cho ñeán ngaøy nay, cuõng
khoâng heà dieãn ñaït moät yù nieäm veà töù töôïng nhö hình töôïng ñaõ
dieãn ñaït trong böùc tranh daãn gian Vieät Nam. Veà söï hieän dieän
cuûa nhöõng chöõ Haùn treân böùc tranh, coù theå daãn tôùi moät yù nieäm
cho raèng noù laø saûn phaåm cuûa vaên minh Haùn. Nhöng chính noäi
dung böùc tranh – qua bieåu töôïng raát cuï theå cuûa noù ñöôïc dieãn
giaûi – laïi cho thaáy noù khoâng thuoäc veà neàn vaên minh Hoa Haï,
nhöng ñaõ bò Haùn hoùa veà chöõ vieát. Ñieàu naøy cuõng chaúng coù gì
laø laï, vì duø cho ngöôøi Vieät ñaõ coù chöõ vieát tröôùc khi bò ñoâ hoä,
thì noù vaãn bò thay ñoåi do nhu caàu taát yeáu vaø caàn thieát laø söï
thoáng nhaát chöõ vieát trong moät ñeá cheá. Söï ñoâ hoä cuûa ñeá cheá
Haùn ñaõ traûi hôn 1000 naêm. Ñaây khoâng phaûi laø thôøi gian ñeå
15
noùi trong moät giaây. Ñieàu naøy cuõng giaûi thích raèng: maëc duø
böùc tranh coù noäi dung raát coå nhö ñaõ trình baøy ôû treân; nhöng
nhöõng chöõ Haùn laïi laø loaïi chöõ thaûo thuoäc veà thôøi caän ñaïi
hoaëc trung coå.
Böùc tranh daân gian Haøng Troáng “Löôõng nghi sinh töù
töôïng” theå hieän moät caùch coâ ñoïng vaø hôïp lyù yù nghóa cuûa “Thaùi
cöïc sinh Löôõng nghi, löôõng nghi sinh töù töôïng”. Tính minh
trieát trong böùc tranh daân gian naøy ñaõ goùp phaàn chöùng toû moät
caùch saéc saûo veà coäi nguoàn cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông
thuoäc veà vaên minh Laïc Vieät, khôûi nguoàn cuûa ñaát nöôùc Vieät
Nam traûi gaàn 5000 naêm vaên hieán.
TÖÙ HYÛ HÔÏP CUÏC
Tranh caùt töôøng Trung Hoa
Chuù thích treân tranh: Boán chöõ Hyû hôïp laïi vôùi nhau. Boán ñieàu möøng vui cuøng keùo
ñeán, thöôøng laø chuùc möøng sinh nhaät con treû; mong coù cuoäc soáng nhieàu may maén,
möøng vui...
16
B
PHUÏ BAÛN
öùc tranh treân ñöôïc trích daãn töø cuoán “Tranh veõ caùt
töôøng Trung Hoa”, Kieàu Lieân bieân soaïn vaø giôùi
thieäu, Nxb VHTT III 2002. Baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy boá cuïc
hai ñöùa beù trong tranh naøy gioáng heät tranh “Löôõng Nghi sinh
Töù Töôïng” cuûa Vieät Nam. Neáu coù khaùc thì chæ laø vaøi chi tieát.
Tính ñaëc thuø cuûa hình töôïng hai ñöùa beù trong hai tranh, cho
thaáy ñaây khoâng theå coi laø söï truøng hôïp ngaãu nhieân veà yù töôûng
dieãn ñaït. Vôùi noäi dung cuûa böùc tranh Trung Quoác, khoâng theå
vaø khoâng caàn phaûi dieãn ñaït baèng hình töôïng raát kieâng cöû
trong vaên minh Ñoâng phöông naøy (hai chuù beù thaân hình dính
nhau). Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi thích raèng chuùng coù chung
moät coäi nguoàn vaên hoùa vaø xuaát xöù duy nhaát. Khoâng theå cho
raèng böùc tranh daân gian Vieät Nam laø aûnh höôûng vaên hoùa
Haùn, vì noäi dung cuûa noù dieãn ñaït khaùc haún taát caû baûn vaên chöõ
Haùn noùi veà thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Nhö vaäy, chæ coù theå
giaûi thích raèng: Böùc tranh “Löôõng Nghi sinh Töù Töôïng” ñaõ
löu truyeàn töø raát laâu trong coäng ñoàng Baùch Vieät vaø qua hôn
1000 naêm Baéc thuoäc ôû Nam soâng Döông Töû. Khi nöôùc Vieät
höng quoác (theá kyû thöù X sau CN), nhöõng di saûn cuûa ngöôøi Vieät
ôû Nam soâng Döông Töû tieáp tuïc bò Haùn hoùa. Vôùi caùch hieåu sai
leäch veà thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh, nhöng ñöôïc coi laø yù
töôûng chính thoáng cuûa caùc nhaø lyù hoïc Haùn nho - ñaëc bieät phaùt
trieån töø thôøi Toáng (theá kyû X, XI) - ñaõ khieán böùc tranh maát ñi
noäi dung ban ñaàu cuûa noù vaø chæ coøn laø moät hình töôïng minh
hoïa cho ñieàm laønh: “Töù hyû hôïp cuïc”.
17
TRANH THÔØ NGUÕ HOÅ
Tranh daân gian Haøng Troáng
18
TRANH THÔØ NGUÕ HOÅ
Tranh daân gian Ñoâng Hoà
19
HAØ ÑOÀ LAÏC THÖ
& TRANH THÔØ NGUÕ HOÅ
B öùc tranh daân gian ñöôïc trình baøy ôû trang beân chaéc
khoâng xa laï vôùi caùc baäc huynh tröôûng. Ñoù laø böùc
tranh theå hieän tín ngöôõng cuûa ngöôøi Laïc Vieät veà moät söùc
maïnh thieân nhieân huyeàn bí.
Nhöõng gia ñình coù thôø “OÂng Ba möôi” thöôøng ñaët böùc
tranh naøy döôùi tranh töôïng thôø thaàn thaùnh hoaëc thôø Phaät.
Baûn thaân trong nhaø ngöôøi vieát, tröôùc ñaây cuõng coù moät am hai
taàng: taàng treân thôø Phaät, taàng döôùi thôø Nguõ hoå. Vaøo nhöõng
ngaøy raèm, muøng moät hoaëc leã chaïp, ngoaøi höông hoa, oaûn
chuoái, caùc cuï coøn cuùng moät mieáng thòt heo soáng treân ban thôø
“OÂng Ba möôi” moät caùch raát toân kính. Hoài coøn nhoû, ngöôøi vieát
ñaõ bò baäc sinh thaønh raày la, chæ vì tröôùc ban thôø caùc ngaøi daùm
phaïm huùy goïi ngaøi laø “con hoå”. Trong tuïc thôø, coù gia ñình thôø
tranh Nguõ oâng; coù gia ñình chæ thôø moät oâng. Trong tröôøng
hôïp naøy, tuøy theo maïng vaän cuûa gia chuû thuoäc haønh naøo trong
Nguõ haønh maø thôø “OÂng Ba möôi” coù maøu saéc cuûa haønh ñoù,
hoaëc haønh töông sinh vôùi baûn meänh cuûa gia chuû. Thí duï: gia
chuû maïng Hoûa, coù theå thôø OÂng maàu ñoû hoaëc xanh… Taát nhieân,
taát caû nhöõng ngöôøi thôø phöôïng Ngaøi ñeàu tin raèng ñöôïc moät
söùc maïnh sieâu nhieân phuø hoä cho gia traïch bình an, loaïi tröø tai
naïn.
Ñaõ coù nhieàu nhaø nghieân cöùu vaên hoùa daân gian cho raèng:
tuïc thôø naøy baét nguoàn töø moät cuoäc soáng nguyeân thuûy, khi con
ngöôøi coøn soáng trong ñieàu kieän saên baét, haùi löôïm hoaëc giai
ñoaïn ñaàu cuûa cuoäc soáng noâng nghieäp, thì hoå chính laø söùc
maïnh thieân nhieân gaàn guõi vaø laø tai hoïa ñoái vôùi con ngöôøi. Do
ñoù, con ngöôøi thôø hoå. Coù ngöôøi giaûi thích töø “OÂng Ba möôi” vì
phaùt hieän ra ôû moät vuøng mieàn nuùi ngaøy xöa coù hoå hay laøm haïi
ngöôøi. Quan huyeän sôû taïi treo giaûi ba möôi quan tieàn cho ai
gieát ñöôïc moät con hoå. Vì vaäy hoå ñöôïc goïi laø “OÂng Ba möôi”. Töø
20
nhöõng nhaän ñònh naøy, ñeå giaûi thích maøu saéc cuûa caùc “OÂng Ba
möôi” ngöôøi ta cho raèng: trong thieân nhieân hoå vaøng ñoâng hôn
caû neân ñöôïc veõ to vaø ôû giöõa tranh; hoå ñen vaø hoå traéng laø söï taû
thöïc hai loaïi hoå hieám voán coù treân thöïc teá do bieán dò saéc toá;
coøn hoå ñoû vaø xanh laù caây thì ñöôïc giaûi thích laø veõ cho ñeïp vaø
caân ñoái böùc tranh (?)(*). Vôùi caùch giaûi thích nhö treân seõ khoâng
lyù giaûi ñöôïc moät soá vaán ñeà lieân quan tröïc tieáp trong ngay noäi
dung böùc tranh, chöa noùi ñeán nhöõng vaán ñeà lieân quan khaùc
trong ñôøi soáng vaên hoùa coøn löu truyeàn trong daân gian.
Thöïc ra böùc tranh thôø Nguõ hoå coù xuaát xöù töø moät neàn
minh trieát coù neàn taûng laø hoïc thuyeát vuõ truï quan coå laø thuyeát
AÂm Döông Nguõ haønh. Hoå laø moät bieåu töôïng ñöôïc löïa choïn theå
hieän cho söï vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh, chöù khoâng phaûi laø nguyeân
nhaân cuûa tuïc thôø Nguõ hoå.
Theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh thì: Nguõ haønh chính
laø moät daïng toàn taïi, vaø laø söï vaän ñoäng vaät chaát töø baûn nguyeân
cuûa vuõ truï sau AÂm Döông. Chính söï töông taùc vaän ñoäng cuûa
Nguõ haønh trong söï chi phoái cuûa AÂm Döông taïo neân söï hieän
höõu cuûa vuõ truï hieän nay. Moãi haønh coù moät maøu ñaëc tröng:
haønh Hoûa maøu ñoû; haønh Thuûy maøu ñen; haønh Thoå maøu Vaøng;
haønh Kim maøu traéng; haønh Moäc maøu xanh laù caây. Cuõng theo
thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh thì haønh Thoå laø söï qui taøng cuûa
boán haønh kia trong chu kyø vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh. Ñoù laø
nguyeân nhaân ñeå taïo maøu trong tranh thôø Nguõ hoå vaø laø nguyeân
nhaân ñeå Hoå Vaøng ñöùng giöõa vaø lôùn hôn caû. Nhöng hình töôïng
trong tranh thôø Nguõ hoå cuõng khoâng chæ döøng taïi ñaây, maø noù
chính laø söï theå hieän cho noäi dung cuûa hai ñoà hình bí aån nhaát
trong vaên hoùa Ñoâng phöông coå. Ñoù laø ñoà hình Laïc thö & Haø
ñoà.
Trong nhöõng baûn vaên coå nhaát maø nhaân loaïi bieát ñöôïc
vieát baèng chöõ Haùn löu truyeàn haøng ngaøn naêm nay vieát veà hai
ñoà hình naøy nhö sau:
Vaøo thôøi vua Phuïc Hy (moät vò vua huyeàn thoaïi, ñöôïc coi
* Chuù thích: Baïn ñoïc coù theå tham khaûo nhöõng nhaän ñònh veà tranh Nguõ
21
laø cuûa Trung Hoa coå, coù nieân ñaïi öôùc tính 4000 naêm tr.CN), coù
moät con Long Maõ xuaát hieän ôû soâng Hoaøng Haø, treân löng noù coù
nhöõng voøng xoaùy. Nhaø vua beøn cheùp laïi nhöõng voøng xoaùy ñoù
vaø taïo ra Haø ñoà. Nghóa chöõ Haø ñoà theo caùch hieåu trong baûn
vaên coå chöõ Haùn coù nghóa laø ñoà hình treân soâng Hoaøng Haø. Caên
cöù treân ñoà hình Haø ñoà, vua Phuïc Hy ñaõ saùng taïo ra ñoà hình
Tieân thieân Baùt quaùi.
ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ
HÌNH HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG
Coøn Laïc thö – cuõng theo baûn vaên coå chöõ Haùn – thì xuaát
hieän treân löng con ruøa thaàn ôû soâng Laïc thuûy vaøo thôøi vua Ñaïi
Vuõ (vò vua huyeàn thoaïi ñöôïc coi laø cuûa Trung Hoa coù nieân ñaïi
22
2205 tröôùc CN). Caên cöù vaøo nhöõng voøng troøn treân mình ruøa
vua Ñaïi Vuõ veõ laïi thaønh moät ñoà hình goïi laø Laïc thö.
ÑOÀ HÌNH LAÏC THÖ
LAÏC THÖ CÖÛU CUNG
Treân cô sôû ñoà hình Laïc thö, vua Ñaïi Vuõ ñaõ laøm ra Hoàng
Phaïm cöûu truø. Trong Hoàng phaïm cöûu truø thì truø thöù nhaát noùi
veà Nguõ haønh. Nhö vaäy, theo baûn vaên coå chöõ Haùn thì thuyeát
Nguõ haønh xuaát hieän sôùm nhaát vaøo thôøi vua Ñaïi Vuõ (2205
tr.CN). Ñeán ñôøi Chu Vaên Vöông – cuõng theo thö tòch coå chöõ
23
Haùn – ngaøi ñaõ döïa vaøo Laïc thö ñeå laøm ra Haäu thieân Baùt quaùi
vaø tröôùc taùc Chu Dòch. Thuyeát AÂm Döông xuaát hieän chính
thöùc theo baûn vaên chöõ Haùn laø vaøo thôøi Khoång töû khi ngaøi chuù
giaûi Chu Dòch trong phaàn Thaäp döïc. Ñoà hình Haø ñoà vaø Laïc
thö, ñöôïc nhaéc tôùi trong nhöõng baûn vaên coå ñöôïc coi laø töø thôøi
Haùn hoaëc tröôùc ñoù – vaøo thôøi Xuaân Thu Chieán quoác. Nhöng
treân thöïc teá ñoà hình Haø ñoà & Laïc thö ñöôïc trình baøy ôû treân
chæ ñöôïc coâng boá vaøo ñôøi Toáng, töùc laø hôn moät ngaøn naêm sau
khi caùc baûn vaên vaøo thôøi Haùn nhaéc tôùi hai ñoà hình naøy.
Chính vì coù moät xuaát xöù mô hoà vaø ñaäm maøu saéc thaàn bí dò
ñoan noùi treân trong baûn vaên coå chöõ Haùn, cho neân ñeán taän
ngaøy hoâm nay – khi baïn ñang ñoïc cuoán saùch naøy – Haø ñoà Laïc
thö vaãn laø hai ñoà hình bí aån cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông.
Ngay caû nhöõng saùch xuaát baûn gaàn ñaây nhaát cuûa nhöõng nhaø
nghieân cöùu hieän ñaïi Trung Quoác cuõng chöa hieåu ñöôïc baûn
chaát Haø ñoà & Laïc thö. Chuùng ta xem nhöõng ñoaïn trích daãn
sau ñaây chöùng toû ñieàu naøy:
“Veà Haø ñoà Laïc ñoà coù ñuû caùc loaïi truyeàn thuyeát thaàn kyø. Töông
truyeàn ôû xaõ hoäi nguyeân thuûy Trung quoác, caùc laõnh tuï boä laïc thôøi Phuïc
Hy coù con Long Maõ noåi leân ôû soâng Hoaøng Haø, löng mang Haø ñoà; coù
ruøa thaàn xuaát hieän ôû Laïc Thuûy, löng mang Laïc thö. Phuïc Hy sau khi
ñöôïc ñaõ caên cöù vaøo caùc ñieåm aâm Döông treân “Haø ñoà”, “Laïc ñoà” maø veõ
ra Baùt quaùi. Veà sau Chu Hy ñaõ thaàn hoùa, noùi “Haø ñoà” , “Laïc ñoà” laø
“Dòch cuûa trôøi ñaát”.
Thuyeát “Haø ñoà” “Laïc ñoà” trong cuoán “Thöôïng thö” cuûa Tieân Taàn,
“Luaän ngöõ” cuûa Maïnh töû vaø trong “Heä töø” ñeàu coù ghi laïi. Nhöng “Ñoà”
vaø “Thö” thöïc chaát laø caùi gì, chöa coù ai nhìn thaáy, caøng chöa thaáy ai
noùi ñeán. Tröôùc ñôøi Toáng, khoâng ít “Dòch” gia khi vieát veà “Dòch”, raát ít
noùi ñeán “Haø ñoà”, “Laïc ñoà”, moät vaøi ngöôøi coù noùi ñeán thì cuõng chæ löôùt
qua. Phong traøo noùi ñeán “Haø ñoà”, “Laïc thö” vaøo nhöõng naêm Thaùi bình
höng quoác (nieân hieäu Toáng Thaùi Toân). Do ñoù, töø ñôøi Toáng veà sau, ñoái
vôùi thuyeát “Haø ñoà” “Laïc thö” luoân coù hai doøng yù kieán khaùc nhau. Caùc
hoïc giaû dòch hoïc ñôøi nhaø Thanh nhö Hoà Vò, Hoaøng Toân Nghóa ñeàu
phaûn ñoái caùch noùi cuûa caùc nhaø nho ñôøi Toáng.” (*)
“Haø ñoà, Laïc thö laø gì? Töø xöa ñeán nay coù raát nhieàu ngöôøi thöû
tìm hieåu mong tìm ra caâu giaûi ñaùp, ñaõ hình thaønh moân Haø ñoà hoïc,
nhöng chöa coù ai giaûi ñaùp ñöôïc caâu hoûi naøy.
* Chuù thích: Chu Dòch vaø döï ñoaùn hoïc, Thieäu Vó Hoa,Nxb VHTT 1995.
24
Trong thö tòch coå, Thöôïng thö, Coá meänh laø saùch ghi cheùp sôùm
nhaát veà Haø ñoà, cheùp raèng sau khi Vaên Vöông cheát, taïi chaùi nhaø phía
ñoâng coù tröng baøy Haø ñoà, Coá meänh truyeän gaén Haø ñoà vôùi Baùt quaùi; Haø
ñoà Baùt quaùi; Phuïc Hi caàm ñaàu thieân haï, coù con long maõ nhoâ leân maët
nöôùc, do ñoù phoûng theo vaên cuûa noù maø veõ Baùt quaùi, goïi laø Haø ñoà.
“Xuaân thu vó” thì taùn thöôûng: “Haø ñoà thoâng vôùi Caøn (trôøi), nhoâ leân hoa
thaàn; Laïc chaûy vaøo Khoân (ñaát), nhaû ñòa phuø”. Ngay caû “Chu Dòch. Heä
töø” cuõng cheùp: “Haø xuaát ñoà, Laïc xuaát thö, thaùnh nhaân laáy ñoù laøm
chuaån taéc”.
Töø thôøi Haùn ñeán thôøi Toáng, luoân luoân coù nhöõng cuoäc tranh luaän
veà Haø ñoà Laïc thö. Ñeán khi Chu Hi bieân soaïn “Dòch hoïc khôûi moâng”,
thì môùi coù keát luaän sô boä, coøn nhö thôøi Tieân Taàn coù Haø ñoà, Laïc thö
hay khoâng, thì vaãn laø moät caâu hoûi.” (*)
Nhöng chính böùc tranh Nguõ Hoå daân daõ cuûa ngöôøi Laïc
Vieät laïi mang moät noäi dung hoaøn chænh vaø höôùng tôùi yù nghóa
ñích thöïc cuûa Haø ñoà Laïc thö – ñoà hình caên baûn cuûa neàn lyù hoïc
coå Ñoâng phöông.
Neáu chuùng ta choàng ñoà hình cöûu cung leân hai böùc tranh
Nguõ hoå cuûa laøng Ñoâng Hoà vaø Haøng Troáng thì chuùng ta seõ
nhaän thaáy moät söï truøng khôùp nhö sau: Tranh Nguõ hoå laøng
Ñoâng Hoà coù chieàu Nguõ haønh töông khaéc nhö trong ñoà hình
cuûa Laïc thö. Tranh Nguõ hoå Haøng Troáng coù chieàu Nguõ haønh
töông sinh nhö trong ñoà hình cuûa Haø ñoà. Trong tranh Nguõ hoå
Ñoâng Hoà thì Hoå vaøng ôû giöõa, chaân tröôùc ñaët leân hoøm aán coù
khaéc saùu vaïch. Neáu chuùng ta laät ngöôïc laïi 90 ñoä thì ñaây chính
laø kyù hieäu cuûa queû Baùt thuaàn Caøn trong Kinh Dòch. Queû Baùt
thuaàn Caøn laø bieåu töôïng cuûa cöïc Döông. YÙ nghóa kyù hieäu naøy
cho thaáy nhöõng vaán ñeà sau ñaây:
@ Laïc thö thuoäc Döông (toång ñoä soá chaám traéng thuoäc
Döông trong Laïc thö laø 25 troäi hôn toång ñoä soá chaám ñen
trong Laïc thö laø 20).
@ Vì Laïc thö thuoäc Döông qua kyù hieäu queû Baùt thuaàn
Caøn, cho neân phaûi coù tröôùc Haø ñoà. Ñieàu naøy phuû nhaän nhöõng
* Chuù thích: Bí aån cuûa Baùt quaùi, Nxb VHTT 1993 - Vöông Ngoïc Ñöùc,
Dieâu Vó Quaân, Trònh Vónh Töôøng, ngöôøi dòch Traàn Ñình Hieán töø nguyeân
baûn tieáng Trung Quoác do Nhaân Daân Quaûng Taây xuaát baûn xaõ.
25
baûn vaên coå chöõ Haùn cho raèng Haø ñoà coù tröôùc (ñôøi Phuïc Hy
khoaûng 4000 naêm tr.CN), Laïc thö coù sau (ñôøi Ñaïi Vuõ khoaûng
2200 naêm tr.CN).
@ Qua kyù hieäu queû Baùt thuaàn Caøn trong Laïc thö cho
thaáy:
* Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh chính laø neàn taûng caên
baûn cuûa Kinh Dòch.
* Kyù hieäu Dòch ñaët treân hoøm aán ñoùng kín ñöôïc baûo veä
baèng moät söùc maïnh sieâu nhieân qua hình töôïng Nguõ hoå cho
thaáy: nhöõng bí aån cuûa Kinh Dòch chæ coù theå tìm ñöôïc trong söï
vaän ñoäng cuûa vuõ truï theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Chính
bieåu töôïng naøy cho thaáy trong baûn vaên chöõ Haùn cuûa Chu
Dòch, löu truyeàn haøng ngaøn naêm nay khoâng noùi ñeán Nguõ
haønh ñaõ chöùng toû söï sai leäch cuûa noù.
@ Nhöõng hình töôïng nhö: Maët trôøi, naêm laù côø nguõ saéc vaø
naêm thanh kieám coù trong tranh Nguõ hoå Ñoâng Hoà cuõng nhö
Haøng Troáng seõ ñöôïc giaûi maõ chung ôû phaàn sau.
Baïn ñoïc xem ñoà hình thuyeát minh döôùi ñaây:
26
TRANH NGUÕ HOÅ ÑOÂNG HOÀ VAØ LAÏC THÖ CÖÛU CUNG
(Chieàu Nguõ haønh töông khaéc ngöôïc kim ñoàng hoà)
27
Trong tranh Nguõ hoå Haøng Troáng coù chieàu Nguõ haønh
töông sinh nhö trong cöûu cung Haø ñoà. Trong tranh naøy thì Hoå
vaøng khoâng chaën leân hoøm aán maø oâm laáy mieáng phuø ghi doøng
chöõ: “Phaùp ñaïi uy noã”. Dòch theo ngoân ngöõ hieän ñaïi coù theå
hieåu laø qui luaät chuû yeáu bao truøm. Ñieàu naøy cho thaáy chính
Haø ñoà laø ñoà hình caên baûn trong söï vaän ñoäng töông taùc cuûa
nhöõng hieäu öùng vuõ truï leân Traùi ñaát. Bôûi vì, söï vaän ñoäng cuûa
boán muøa treân Traùi ñaát chính laø söï vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh
töông sinh, phuø hôïp vôùi nguyeân lyù Nguõ haønh töông sinh cuûa
tranh Nguõ hoå Haøng Troáng. Vôùi tranh Nguõ hoå Ñoâng Hoà thuoäc
Döông laø caùi coù tröôùc ñöông nhieân Haø ñoà phaûi laø caùi coù sau
thuoäc AÂm. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi ñoä soá voøng troøn ñen thuoäc
AÂm laø 30 nhieàu hôn ñoä soá voøng troøn traéng thuoäc Döông laø 25
treân Haø ñoà. Haø ñoà laø caùi coù sau vaø Haäu thieân Baùt quaùi cuõng laø
caùi coù sau Tieân thieân Baùt quaùi. Do ñoù, Haø ñoà phaûi laø neàn taûng
cuûa Haäu thieân Baùt quaùi (*).
Ñaëc bieät baûy chaám troøn treân ñaàu Hoå vaøng chính laø yeáu
toá quyeát ñònh ñeå tìm veà coäi nguoàn ñích thöïc vaø baûn chaát cuûa
Haø ñoà. Ñaây chính laø choøm sao Tieåu Huøng tinh, laø choøm sao
Thieân cöïc Baéc treân baàu trôøi hieän taïi. Hay noùi moät caùch khaùc
ñaây laø choøm sao ñònh vò chuaån cho vieäc quan saùt söï vaän ñoäng
cuûa vuõ truï nhìn töø Traùi ñaát. Ñaây laø ñieàu maø nhöõng baûn vaên
chöõ Haùn treân 2000 naêm nay chöa heà noùi tôùi veà noäi dung cuûa
Haø ñoà (**).
Xin baïn ñoïc xem hình sau ñaây:
* Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nguyeãn Vuõ Tuaán
Anh. Nxb VHTT taùi baûn 2002.
** Chuù thích: Noäi dung Haø ñoà Laïc thö ñaõ ñöôïc trình baøy trong caùc saùch
cuøng moät taùc giaû laø: “Thôøi Huøng Vöông qua Truyeàn thuyeát vaø Huyeàn
thoaïi”, “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”, “Tìm veà coäi
nguoàn Kinh Dòch”. Do Nxb VHTT taùi baûn 2002.
28
HÌNH NGUÕ HOÅ HAØNG TROÁNG VAØ CÖÛU CUNG HAØ ÑOÀ
(Chieàu Nguõ haønh töông sinh thuaän kim ñoàng hoà)
29
Caû hai tranh Nguõ hoå ñeàu coù nhöõng hình töôïng: Maët trôøi
ñoû, naêm laù côø nguõ saéc vaø naêm thanh kieám. Nhöõng hình töôïng
naøy laàn löôït theå hieän nhöõng yù nghóa sau ñaây:
@ Maët trôøi ñoû laø bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc vaø xuaát xöù
phöông Nam (phöông Nam maøu ñoû theo thuyeát Nguõ haønh)
cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Hay noùi moät caùch khaùc, chính
neàn vaên minh Laïc Vieät laø coäi nguoàn cuûa thuyeát AÂm Döông
Nguõ haønh vaø nhöõng kyù hieäu cuûa Dòch hoïc chính laø moät sieâu
coâng thöùc cuûa hoïc thuyeát naøy.
@ Hình aûnh cuûa côø leänh vaø kieám trong hai tranh Nguõ hoå
theå hieän söùc maïnh cuûa töï nhieân trong qui luaät vaän ñoäng cuûa
AÂm Döông Nguõ haønh, chi phoái söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï vaø söï
töông taùc vôùi Traùi ñaát. Trong Kinh Dòch – Thuyeát quaùi truyeän
ñaõ söû duïng töø “leänh” khi noùi ñeán söï vaän ñoäng cuûa boán muøa.
Ñöông nhieân muoán ra leänh phaûi coù quyeàn löïc theå hieän baèng
aán kieám vaø côø tieát.
Töø nhöõng noäi dung cuûa hai tranh thôø Nguõ hoå ñaõ trình
baøy ôû treân, cho thaáy nguoàn goác cuûa noù khoâng theå baét ñaàu töø
khi coù lòch söû laøng tranh Ñoâng Hoà vaø Haøng Troáng – töùc laø chæ
khoaûng vaøi traêm naêm nay – maø ñaõ toàn taïi töø raát laâu trong
lòch söû vaên hieán Laïc Vieät. Baèng chöùng thuyeát phuïc nhaát cho
nhaän xeùt naøy chính laø daáu aán cuûa choøm sao Tieåu Huøng Tinh
treân tranh thôø Nguõ hoå Haøng Troáng. Daáu aán naøy khoâng chæ coù
trong tranh Nguõ Hoå Haøng troáng maø trong caùc tranh Hoå khaùc
cuõng coù. Döôùi ñaây laø hình moät “OÂng Ba Möôi” vôùi hình töôïng
choøm sao Tieåu Huøng Tinh.
30
31
Ngöôøi vieát cuoán saùch naøy cho raèng: khoù coù theå khieân
cöôõng phuû nhaän nhöõng chaám coù treân tranh Nguõ hoå laø moät söï
ngaãu nhieân do ngheä só tuøy höùng chaám vaøo. Bôûi vì ñaây laø moät
hieän töôïng phoå bieán vaø löu truyeàn qua nhieàu theá heä. Ñieàu naøy
chöùng toû nhöõng chaám naøy laø bieåu töôïng ñöôïc löïa choïn coù yù
thöùc cuûa taùc giaû nhöõng böùc tranh. Söï lieân heä vôùi nhöõng vaán ñeà
lieân quan cho noäi dung cuûa Haø ñoà Laïc thö veà söï vaän haønh caùc
vì sao trong Thieân haø vaø trong Thaùi Döông heä ñaõ chöùng toû noù
chính laø bieåu töôïng cuûa choøm sao Tieåu Huøng Tinh, chính laø söï
lieân heä vaø lyù giaûi hôïp lyù vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù
(*). Vaán ñeà cuõng khoâng chæ döøng taïi ñaây. Chuùng ta haõy xem
nhöõng caùi chaám treân löng oâng Khieát maø daân gian goïi laø “con
coùc Taøu”, ñöôïc coi laø thuoäc veà vaên hoùa daân gian Hoa Haï.
Nhöõng chaám naøy cuõng hoaøn toaøn truøng khôùp vôùi boá cuïc choøm
sao Tieåu Huøng tinh. Söï lieân heä naøy ñaõ cho thaáy: bieåu töôïng
cuûa choøm sao Tieåu Huøng tinh treân oâng Khieát vaø trong tranh
Nguõ Hoå Vieät Nam phaûi coù cuøng moät coäi nguoàn vaên hoùa. Cuõng
khoâng theå giaûi thích raèng noù baét nguoàn töø vaên minh Hoa Haï.
Bôûi vì, neáu töø vaên minh Hoa Haï thì Haø Ñoà & Laïc thö ñaõ
khoâng baét ñaàu treân löng Long Maõ vaø Ruøa thaàn treân soâng Laïc.
Xin baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây:
(*) Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông & bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”,
“Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”, Nguyeãn Vuõ Tuaán Anh, Nxb VHTT 2002.
32
HÌNH MINH HOÏA SÖÏ TÖÔNG QUAN GIÖÕA CHOØM SAO TIEÅU HUØNG
TINH VAØ BIEÅU TÖÔÏNG TREÂN TRANH NGUÕ HOÅ VAØ OÂNG KHIEÁT
33
Ñieàu naøy chöùng toû noù phaûi toàn taïi töø raát laâu trong neàn
vaên minh Vaên Lang moät thôøi bao truøm leân mieàn nam soâng
Döông Töû. OÂng Khieát bieåu töôïng cuûa neàn vaên minh Khoa ñaåu
vôùi tri kieán vuõ truï quan kyø vó bò Haùn hoùa trôû thaønh “con coùc
Taøu”. Hieän töôïng ngaøy nay oâng Khieát ñöôïc coi laø saûn phaåm
cuûa vaên minh Hoa Haï laïi cho thaáy: trung taâm vaên minh Laïc
Vieät tröôùc ñaây khoâng phaûi ôû mieàn Baéc Vieät Nam. Vieät Trì chæ
laø thuû ñoâ cuoái cuøng cuûa Vaên Lang.
Taát caû nhöõng hình töôïng trong hai tranh Nguõ Hoå ñaõ cho
thaáy xuaát xöù töø raát laâu ñôøi cuûa hai tranh naøy. Töø ñoù cho chuùng
ta moät cô sôû ñeå keát luaän raèng: Haø ñoà & Laïc thö laø moät thöïc teá
ñaõ toàn taïi töø raát laâu trong neàn vaên minh coå Ñoâng phöông (*),
cuï theå laø trong neàn vaên minh Laïc Vieät. Khi nöôùc Vaên Lang
suïp ñoå, neàn vaên minh Hoa Haï ñaõ tieáp thu moät caùch khoâng
hoaøn chænh vaø rôøi raïc nhöõng maûnh vuïn cuûa neàn vaên minh
naøy vaø ñaõ ñaåy taát caû di saûn vaên hoùa ñoù vaøo moät traïng thaùi
huyeàn bí.
PHUÏ CHÖÔNG
Hieän nay, do söï tam sao thaát baûn, neân raát hieám tìm
thaáy moät böùc tranh coù chieàu Nguõ haønh töông khaéc trong tranh
Nguõ Hoå Ñoâng Hoà. Maø noù laïi theå hieän Nguõ haønh töông sinh
nhö tranh ñöôïc trình baøy döôùi ñaây. Nhöng ngöôøi vieát vaãn
khaúng ñònh: tranh Nguõ Hoå Ñoâng Hoà naøo khoâng phaûn aùnh
chieàu Nguõ haønh töông khaéc laø söï sai leäch so vôùi noäi dung
nguyeân thuûy. Söï khaúng ñònh naøy ñöôïc trình baøy bôûi moät laäp
luaän vaø nhaän xeùt nhö sau: Ñoà hình Laïc thö vaø Haø ñoà cöûu
Cung thöïc teá chæ khaùc nhau ôû hai vò trí haønh Hoûa (ñoû) vaø Kim
(traéng). Do ñoù, traûi haøng thieân nieân kyû thaêng traàm cuûa lòch
söû, chæ caàn söï sai leäch vò trí cuûa hai haønh naøy hoaëc hai haønh
töông sinh cuûa noù laø Moäc (xanh), Thuûy (ñen) seõ taïo ra chieàu
töông sinh trong tranh Ñoâng Hoà. Nhöng söï thay ñoåi ñoù chæ
taïo ra moät chieàu Nguõ haønh töông sinh ngöôïc chieàu kim ñoàng
hoà. Ñaây chính laø yeáu toá chöùng toû söï sai bieät do thaát truyeàn.
* Chuù thích: Ngöôøi vieát ñaõ chöùng minh daáu aán Haø ñoà ñöôïc öùng duïng
trong “Hoaøng Ñeá noäi kinh toá vaán” (Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh
34
TRANH NGUÕ HOÅ ÑOÂNG HOÀ
Söï sai leäch veà vò trí maøu saéc (Ñen - Thuûy,Xanh laù caây - Moäc) taïo neân
Nguõ haønh töông sinh ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà
35
ÑAØN LÔÏN
36
TRANH ÑAØN LÔÏN
& NGUYEÂN LYÙ “THIEÂN NHAÁT SINH THUÛY, ÑÒA LUÏC THAØNH CHI”
M oät trong nhöõng böùc tranh daân gian phoå bieán vaø
noåi tieáng cuûa laøng Ñoâng Hoà laø tranh Ñaøn lôïn,
trình baøy ôû trang beân.
Vaøo nhöõng ngaøy Teát Nguyeân ñaùn, böùc tranh naøy laø moät
trong nhöõng böùc tranh ñöôïc öa thích maø treû em Laïc Vieät ñöôïc
cha meï mua veà daùn treân töôøng cho vui cöûa, vui nhaø. Moät con
lôïn meï beùo nuùc ních vôùi ñaøn lôïn con muõm móm, nhö mô öôùc
cho söï phuù tuùc vaø nhaøn taûn. Böùc tranh nhö moät lôøi chuùc laønh
cho moät naêm môùi toát ñeïp, ñaõ löu truyeàn khoâng bieát ñöôïc bao
ñôøi trong neàn vaên hoùa daân gian Vieät Nam. Trong böùc tranh
daân daõ naøy, moät hình töôïng deã nhaän thaáy laø voøng troøn AÂm
Döông treân mình nhöõng con lôïn. Hình töôïng naøy, nhö muoán
nhaéc nhôû cho ngöôøi xem tranh moät noäi dung tieàm aån lieân
quan ñeán moät hoïc thuaät coå Ñoâng Phöông, cho ñeán nay vaãn
ñöôïc coi laø söï huyeàn bí kyø aûo. Chính voøng troøn AÂm Döông vaø
hình töôïng con lôïn ñaõ chöùng toû moät noäi dung lieân quan chaët
cheõ ñeán thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Ñaây cuõng laø moät hieän
töôïng, ñeå baét ñaàu töø ñoù chuùng ta ñi tìm yù nghóa minh trieát cuûa
böùc tranh naøy.
Ñeán ñaây, ngöôøi vieát xin löu yù baïn ñoïc laø: trong baûn vaên
coå tröôùc thôøi Haùn, neáu coù noùi ñeán AÂm Döông thì khoâng noùi
ñeán Nguõ haønh. Cho ñeán taän ngaøy nay, caùc nhaø nghieân cöùu
cuõng cho raèng: Thuyeát AÂm Döông vaø thuyeát Nguõ haønh laø hai
hoïc thuyeát coù xuaát xöù rieâng bieät, ñöôïc hoøa nhaäp vaøo thôøi Haùn.
Tuy nhieân, hoï cuõng chæ ñaët vaán ñeà nhö treân, vaø chöa chöùng
minh ñöôïc hoïc thuyeát AÂm Döông vaø Nguõ haønh hoøa nhaäp nhö
theá naøo, ngoaïi tröø moät thöïc teá öùng duïng phöông phaùp luaän
thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñang toàn taïi. Ngöôøi vieát cho
raèng: khoâng theå chöùng minh ñöôïc söï hoøa nhaäp cuûa thuyeát AÂm
Döông Nguõ haønh qua nhöõng baûn vaên coå chöõ Haùn, bôûi vì
nhöõng baûn vaên ñoù ñaõ sai laàm töø caên ñeå cuûa hoïc thuyeát naøy.
37
Do ñoù, vieäc giaûi maõ tranh “Ñaøn Lôïn” seõ laø söï minh chöùng
tieáp tuïc quan nieäm cho raèng thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laø
moät hoïc thuyeát thoáng nhaát vaø hoaøn chænh ngay töø nguyeân lyù
khôûi nguyeân cuûa noù, seõ chöùng toû tieáp tuïc raèng neàn vaên minh
Laïc Vieät chính laø coäi nguoàn cuûa hoïc thuyeát naøy. Tröôùc heát,
xin baïn ñoïc xem laïi ñoà hình Haø ñoà.
HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG
Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng ôû haønh
Thuûy – phöông Baéc coù ñoä soá 1 vaø 6. Trong saùch xöa nhaát laø
“Hoaøng Ñeá noäi kinh toá vaán”, thieân “Kim quyû chaân ngoân luaän”
khi noùi veà Baéc phöông nhö sau:
Baéc phöông saéc ñen, thoâng vaøo vôùi Thaän, thoâng khieáu ôû nhò
aâm; taøng tinh ôû Thaän; beänh phaùt sinh ôû kheâ; veà vò laø maën vaø thuoäc veà
Thuûy; thuoäc veà luïc suùc laø LÔÏN; thuoäc veà nguõ coác laø ñaäu; thuoäc veà boán
muøa treân öùng vôùi sao Thaàn; thuoäc veà AÂm laø Vuõ; thuoäc veà soá laø soá 6;
thuoäc veà muøi laø muøi huùc muïc, do ñoù bieát thöôøng sinh beänh ôû xöông.
Nhö vaäy, hieän töôïng truøng khôùp ñaùng löu yù laø: hình
töôïng con lôïn trong tranh daân gian Vieät Nam lieân heä vôùi
moät baûn vaên chöõ Haùn coå nhaát lieân quan ñeán thuyeát AÂm
Döông Nguõ haønh. Cuï theå laø “Lôïn” thuoäc haønh Thuûy. Neáu ñaây
chæ laø moät hieän töôïng duy nhaát thì baïn ñoïc coù theå coi laø söï
truøng hôïp ngaãu nhieân. Nhöng vaán ñeà khoâng döøng laïi ôû ñaây.
Trong caùc saùch ñaõ xuaát baûn cuøng taùc giaû, töø caâu tuïc ngöõ
“Meï troøn con vuoâng” ngöôøi vieát ñaõ chöùng toû vôùi baïn ñoïc:
38
Döông coù tröôùc, AÂm coù sau. Baïn ñoïc xem laïi ñoä soá Haø ñoà ôû
treân seõ nhaän thaáy raèng ôû hai haønh Thuûy & Moäc (hai haønh
thuoäc AÂm (*) caùc soá Döông (soá leû) khi coäng vôùi 5 ñeàu ra soá
AÂm(soá chaün) cuøng haønh. ÔÛ hai haønh Hoûa vaø Kim (hai haønh
thuoäc Döông (*) caùc soá Döông ñeàu tröø 5 ra soá AÂm cuøng Haønh.
Ñieàu naøy ñöôïc dieãn taû nhö sau:
@ Hai haønh thuoäc AÂm: Thuûy & Moäc
# Haønh Thuûy: soá Döông 1 coäng 5 thaønh AÂm Thuûy, ñoä soá
6.
# Haønh Moäc: soá Döông 3 coäng 5 thaønh AÂm Moäc, ñoä soá 8.
@ Hai haønh thuoäc Döông: Hoûa & Kim
# Haønh Hoûa: soá Döông 7 tröø 5 thaønh AÂm Hoûa, ñoä soá 2.
# Haønh Kim: soá Döông 9 tröø 5 thaønh AÂm Kim, ñoä soá 4
So saùnh vôùi tranh ñaøn lôïn, chuùng ta laïi thaáy moät söï
truøng khôùp nöõa: Coù ñuùng 6 con lôïn treân tranh. Qua hình
töôïng baùnh chöng, baùnh daày, ngöôøi vieát cuõng chöùng minh
raèng Nguõ haønh thuoäc AÂm töø nguyeân lyù khôûi nguyeân cuûa vuõ truï
theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh (*). Trong tranh coù moät Lôïn
meï – caùi coù tröôùc, Döông – töông öùng vôùi soá Döông Thuûy 1;
naêm lôïn con coäng 1 = 6. Ñaây chính laø nguyeân nhaân ñeå khoâng
theå laø 6 lôïn con maø chæ coù 5 lôïn con. Bôûi vì, neáu 6 lôïn con thì
AÂm Thuûy 6 seõ laø söï phaân bieät tuyeät ñoái vôùi Döông thuûy1. Ñieàu
naøy seõ traùi vôùi nguyeân lyù Nguõ haønh thuoäc AÂm ñoäng trong
nguyeân lyù khôûi nguyeân cuûa vuõ truï. Soá lôïn meï = 1 vaø lôïn con =
5 ñaõ chöùng toû raèng söï phaân bieät AÂm Döông trong Nguõ haønh
laø söï chuyeån hoùa lieân tuïc; khi ñaït ñeán ñoä soá toái ña (6) thì
chuyeån hoùa sang haønh khaùc. Hình töôïng lôïn meï vaø lôïn con
(töùc cuøng gioáng) cuõng chöùng toû raèng: queû Caøn trong kinh Dòch
naèm ôû vò trí AÂm thuûy (cho duø baïn ñaët Haäu thieân Baùt quaùi vôùi
Haø ñoà hay Laïc thö thì tính chaát naøy vaãn khoâng ñoåi ôû haønh
Thuûy) phaûi cuøng haønh vôùi queû Khaûm. Ñaây laø söï minh chöùng
*Chuù thích: Xin xem “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn
thoaïi”, Thôøi Huøng Vöông vaø Bí aån luïc thaäp hoa giaùp”, “Tìm veà coäi nguoàn
Kinh Dòch” Nxb VHTT 2002, ñaõ chöùng minh.
39
tieáp tuïc cuûa quan nieäm cho raèng: AÂm Döông Nguõ haønh laø
moät hoïc thuyeát thoáng nhaát vaø hoaøn chænh, baùt quaùi chæ laø kyù
hieäu, sieâu coâng thöùc cuûa hoïc thuyeát naøy. Chính böùc tranh
“Ñaøn Lôïn” trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam ñaõ chöùng toû
ñieàu naøy; khi daáu aán cuûa AÂm Döông vaø ñoä soá cuûa haønh Thuûy
theå hieän trong böùc tranh naøy. Khoâng nhöõng theá tranh “Ñaøn
lôïn” coøn chöùng toû nguyeân lyù trong söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï
theo thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh maø coå thö chöõ Haùn chöa heà
noùi ñeán. Caùch ñaây 1000 naêm, nhaø hieàn trieát thôøi Toáng beân
Trung Hoa laø Chu Hy - coâng boá nguyeân lyù: “Thieân nhaát sinh thuûy,
ñòa luïc thaønh chi…” - môùi chæ noùi ñeán hieän töôïng ñoä soá cuûa Nguõ
haønh treân Haø Ñoà vaø oâng cuõng khoâng theå lyù giaûi ñöôïc noäi
dung cuûa chính ñieàu maø oâng coâng boá.
Thaät traân troïng vaø ñaùng kính thay, nhöõng ngheä nhaân
tranh daân gian Vieät Nam, traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söû
vaãn trung thaønh vôùi nguyeân taùc cuûa toå tieân, ñeå haøng ngaøn
naêm sau ñoù, con chaùu tìm veà coäi nguoàn vaø minh chöùng cho
moät neàn vaên hieán traûi gaàn 5000 lòch söû.
40
PHUÏ BAÛN : ÑAØN CAÙ
41
THAÀY ÑOÀ COÙC
42
THAÀY ÑOÀ COÙC
Ñ aây laø moät böùc tranh khaù phoå bieán thuoäc doøng tranh
daân gian laøng Ñoâng Hoà. Haàu nhö khaép chôï cuøng
queâ, vôùi nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi, neáu ai chöa moät laàn nghe keå
chuyeän “thaày ñoà Coùc” thì chaéc cuõng ñaõ moät laàn xem tranh
“Thaày ñoà Coùc”. Vaøo nhöõng phieân chôï Teát, nhöõng baø meï Vieät
Nam thöôøng mua cho con böùc tranh naøy vôùi hy voïng con
mình seõ chaêm chæ hoïc haønh, ngaøy moät thoâng minh saùng
laùng. Ñöông nhieân laø phaûi vinh qui baùi toå, goùp maët vôùi ñôøi.
Trong böùc tranh laø caû moät theá giôùi cuûa coùc, nhaùi, eãnh öông
raát nhoän nhòp trong lôùp hoïc vôùi moät thaày eách lôùn ngoài cheãm
cheä treân chieác saäp ñang daïy hoïc. Hình töôïng sinh vaät, nhöng
chuùng laïi coù haønh ñoäng nhaân caùch hoùa nhö ngöôøi. Treân böùc
tranh coù doøng chöõ “Laõo Oa ñoäc giaûng”. Töùc laø oâng EÁch moät
mình giaûng daïy (Oa coù theå dòch laø “eách”, nhöng trong daân
gian vaãn goïi tranh naøy laø “Thaày ñoà Coùc”, chöõ “ñoäc” trong
tranh dòch laø ñoïc, nhöng cuõng ñoàng aâm vôùi “ñoäc” laø coâ ñoäc,
moät mình).
Taïi sao cha oâng ta laïi choïn hình töôïng Coùc maø laïi khoâng
phaûi laø sinh vaät khaùc?
Hình töôïng con coùc ñaõ toàn taïi vaø phoå bieán töø raát laâu
trong neàn vaên hieán Laïc Vieät. Ñoái vôùi nhöõng nhaø nghieân cöùu
hoaëc nhöõng ai ñaõ töøng nhìn thaáy nhöõng chieác troáng ñoàng,
thaïp ñoàng Laïc Vieät chaéc khoâng queân hình aûnh con coùc treân
nhöõng vaät theå naøy. Trong vaên chöông truyeàn mieäng Vieät Nam,
chaéc cuõng chöa ai queân hình aûnh con coùc trong truyeän “Coùc
43
kieän trôøi”, “truyeän Treâ Coùc” hoaëc caâu ca dao:
Con coùc laø caäu oâng trôøi.
Ai maø ñaùmh coùc thì trôøi ñaùnh cho
OÂng Trôøi – chuùa teå cuûa vuõ truï – linh thieâng laø theá, uy
vuõ laø theá, moãi khi con ngöôøi gaëp chuyeän gì khoâng vöøa yù laïi
keâu trôøi. Vaäy maø coùc coøn laø caäu cuûa oâng trôøi môùi oai chöù !
Ñuùng laø “oai nhö Coùc”. Nhöng trong böùc tranh daân gian naøy,
Coùc chæ khieâm toán laøm moät oâng giaùo giaø ngoài daïy hoïc. Neáu
chuùng ta trôû ngöôïc thôøi gian veà coäi nguoàn cuûa neàn vaên minh
Ñoâng phöông töø hôn 2000 naêm tröôùc, seõ thaáy raèng vaên töï
duøng trong neàn vaên minh Laïc Vieät laø chöõ “khoa ñaåu”, maø di
aán coøn ghi laïi treân baõi ñaù coå SaPa. Chöõ khoa ñaåu laø kieåu chöõ
hình con noøng noïc, coøn ghi daáu aán trong caùc coå thö löu truyeàn
trong vaên minh Ñoâng phöông nhö: truyeän Thuûy Höû, saùch
Thoâng chí cuûa Trònh Tieàu, trong nhöõng di vaät ñaøo ñöôïc ôû AÂn
Khö – thuû ñoâ nhaø AÂn Thöông cuûa Trung Hoa coå. Vôùi chöõ khoa
ñaåu tìm thaáy trong di vaät ôû AÂn Khö, ngöôøi vieát ñaõ coù dòp
minh chöùng vôùi baïn ñoïc (*): ñoù chính laø chieán lôïi phaåm trong
cuoäc chieán Vaên Lang vaø nhaø AÂn, ñöôïc nhaéc tôùi trong truyeàn
thuyeát Phuø Ñoång Thieân Vöông. Chöõ khoa ñaåu trong di vaät ôû
AÂn Khö chæ laø moät hieän töôïng rieâng leû, veà hình thöùc khaùc haún
hình thöùc chöõ Haùn, trong suoát haøng ngaøn naêm lòch söû cuûa
neàn cuûa vaên minh Hoa Haï. Khoa hoïc hieän ñaïi ñaõ chöùng toû
raèng: taát caû nhöõng neàn vaên minh phaùt trieån ñeàu phaûi coù chöõ
vieát. Do ñoù, söï hieän höõu cuûa vaên khoa ñaåu ñaõ chöùng toû noù ra
ñôøi trong moät neàn vaên minh phaùt trieån. Bôûi vaäy, neáu neàn vaên
minh Hoa Haï ñaõ töøng söû duïng chöõ khoa ñaåu nhö moät daïng
vaên töï chính thoáng vaø ghi laïi caû moät giaù trò tri thöùc to lôùn cuûa
neàn vaên minh naøy, thì ngöôøi ta khoâng theå naøo giaûi thích ñöôïc
söï thay ñoåi kyù hieäu chöõ vieát töø vaên khoa ñaåu sang daïng chöõ
Haùn trong quaù trình phaùt trieån lieân tuïc cuûa neàn vaên minh ñoù.
Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi thích raèng vaên khoa ñaåu khoâng thuoäc
veà vaên minh Hoa Haï. Söï hieän höõu môø nhaït cuûa chöõ khoa ñaåu
thoaïi”, “Thôøi Huøng Vöông vaø bí aån Luïc thaäp Hoa giaùp”, Nxb VHTT 2002.
44
trong vaên minh Hoa Haï chæ coù theå giaûi thích moät caùch hôïp lyù
laø noù thuoäc veà moät neàn vaên minh khaùc ñaõ bò Haùn hoùa. Nhöõng
baûn vaên coå chöõ Haùn ñaõ nhaéc tôùi vaên khoa ñaåu nhö saùch trôøi
(Thuûy Höû), hoaëc khaúng ñònh noù thuoäc veà vaên minh Laïc Vieät
(Thoâng Chí cuûa Trònh Tieàu), ñaõ chöùng toû raèng chöõ khoa ñaåu laø
chöõ vieát chính thöùc cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät. Chöõ khoa ñaåu
ñaõ khaúng ñònh giaù trò vaên hieán traûi haøng ngaøn naêm cuûa neàn
vaên minh Laïc Vieät, ñoù laø ñieàu kieän ñeå baûo ñaûm cho söï toàn taïi
vaø phaùt trieån cuûa neàn vaên minh naøy.
Böùc tranh “Thaày ñoà coùc” laø chính laø moät maät ngöõ höôùng
theá heä con chaùu tìm veà nguoàn coäi cuûa toå tieân. Bôûi vì, khoa ñaåu
töùc chöõ hình con noøng noïc. Nhö vaäy chæ coù Coùc hoaëc cuøng loaøi
môùi coù con goïi laø noøng noïc. Hay noùi moät caùch khaùc: chæ coù coùc
môùi coù chöõ ñeå daïy cho ñôøi. Cho neân oâng Coùc môùi ñoäc quyeàn
trong söï giaûng daïy. Ñoù chính laø yù nghóa cuûa böùc tranh daân daõ
naøy.
PHUÏ BAÛN
BAÙNH CHÖNG VAØ BOÁN SÔÏI LAÏC HOÀNG
Bieåu töôïng Haø Ñoà - linh vaät cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät
45
TRANH TREÂ VAØ COÙC
46
TRANH TREÂ VAØ COÙC
B öùc tranh Treâ & Coùc naøy thöïc chaát laø söï minh hoïa
cho caâu truyeän truyeàn mieäng trong daân gian:
“Truyeän Treâ vaø Coùc”. Do ñoù, ngöôøi vieát xin toùm löôïc truyeän
Treâ Coùc ñeå ñoäc giaû minh giaùm.
Vôï choàng caù Treâ voán khoâng coù con. Moät hoâm gaëp baày
noøng noïc, chuùng baét veà nuoâi, nhaän laøm con cuûa mình. Coùc ñi
tìm con, bieát caù treâ ñaõ baét con cuûa mình beøn ñi kieän quan. Treâ
naïi raèng noøng noïc soáng döôùi nöôùc vaø gioáng Treâ hôn gioáng
Coùc.Coùc khoâng coøn soáng döôùi nöôùc, maø laïi chaúng gioáng noøng
noïc. Quan xöû Treâ thaéng kieän. Coùc ñau khoå vì maát con, chæ coøn
nghieán raêng uaát haän keâu trôøi. Nhaùi beùn an uûi Coùc ñöøng buoàn,
haõy chôø ñôïi, vì khi noøng noïc lôùn leân seõ laïi trôû thaønh coùc. Luùc
aáy, con cuûa coùc seõ laïi trôû veà vôùi Coùc.
Coù theå noùi: Caâu chuyeän laø moät bieåu töôïng tuyeät vôøi, aån
chöùa maät ngöõ, coù tính tieân tri, cho bieát neàn vaên minh khoa
ñaåu (noøng noïc) ñaõ bò khuaát laáp döôùi moät hình thöùc khaùc (con
cuûa Treâ). Coùc khoâng ôû döôùi nöôùc (töùc laø ñaõ maát nöôùc), neân
khoâng theå chöùng minh ñöôïc noøng noïc laø con cuûa mình. Nhöng
baûn chaát cuûa söï voâ lyù (noøng noïc khoâng phaûi con cuûa Treâ), cuoái
cuøng cuõng seõ ñöôïc saùng toû trong qui luaät tieán hoùa, phaùt trieån
cuûa töï nhieân. Ñaây laø hình töôïng ñoäc ñaùo cuûa caâu chuyeän coù
tính tieân tri, cho bieát: söï tieán hoùa, phaùt trieån toaøn dieän veà
moïi maët trong caùc moái quan heä xaõ hoäi maø neàn taûng laø söï tieán
boä cuûa khoa hoïc hieän ñaïi – trong ñoù muõi nhoïn cuûa khoa hoïc
hieän ñaïi chính laø khoa hoïc lyù thuyeát – môùi laø ñieàu kieän caàn
vaø ñuû ñeå minh chöùng cho söï kyø vó cuûa neàn vaên minh khoa ñaåu
vôùi quoác gia ñaàu tieân laø nhaø nöôùc Vaên Lang.
47
TAM DÖÔNG KHAI THAÙI
48
TAM DÖÔNG KHAI THAÙI
Ñ aây laø moät trong nhöõng böùc tranh ñeïp vì tính caân
ñoái vôùi ñöôøng neùt sinh ñoäng vaø maøu saéc haøi hoøa.
Hình töôïng trong tranh naøy vöøa coù tính öôùc leä, tính hieän thöïc
vaø tính bieåu töôïng ñöôïc caùch ñieäu. Söï caùch ñieäu vaø bieåu töôïng
roõ neùt nhaát laø hình maët trôøi ôû phía sau hai con gaø. Gaø gaùy khi
maët trôøi moïc, lyù ñöông nhieân laø nhö vaäy. Nhöng töïa cuûa böùc
tranh laïi laø “Tam Döông khai thaùi”. Vôùi töïa ñeà naøy, töï noù ñaõ
theå hieän tính minh trieát Ñoâng phöông trong chuû ñeà cuûa böùc
tranh. Nhöng neáu chæ döøng ôû ñaây, thì böùc tranh naøy cuõng chæ
coù theå coi laø söï dieãn taû ñôn giaûn raèng: vôùi ñoä soá Döông 3 laø
töôïng queû Chaán – phöông Ñoâng – nôi maët trôøi moïc; coù yù
nghóa chuùc laønh cho moät ngaøy môùi, hoaëc moät vaän hoäi môùi.
Hoaëc coù theå hieåu raèng: tam Döông laø töôïng quaùi Caøn ( ),
ñaây laø quaùi ñöùng ñaàu trong baùt quaùi coù yù nghóa theå hieän cho
söï hanh thoâng, tieán trieån. Nhöng neáu nhö vaäy, ngöôøi veõ chæ
caàn theå hieän moät trong hai con gaø cuõng ñuû nghóa. Vì con gaø
trong tröôøng hôïp naøy chæ laø söï minh hoïa cho chuû ñeà treân. ÔÛ
ñaây laïi coù 2 con töông ñoái gioáng nhau. Chöùng toû ngöôøi veõ phaûi
göûi gaám moät yù töôûng trong hình töôïng naøy. Tröôùc khi maïn
pheùp giaûi maõ böùc tranh, ngöôøi vieát xin ñöôïc trình baøy moät
hieän töôïng trong kinh Dòch nhö sau:
Trong 64 queû dòch thuoäc Haäu thieân Baùt quaùi chæ coù moät
queû coù teân laø “Ñòa Thieân Thaùi” coù kyù hieäu nhö sau:
Trong queû naøy coù 3 vaïch lieàn ( ), ñoù laø 3 haøo
49
thuoäc Döông goïi laø quaùi Caøn vaø 3 vaïch ñöùt ( ) laø ba
haøo thuoäc AÂm goïi laø quaùi Khoân. Teân böùc tranh “Tam döông
khai thaùi” ñaõ noùi ñeán ba haøo Döông naøy, coøn 3 haøo AÂm ôû ñaâu?
Chuùng ta baét ñaàu töø bieåu töôïng maët trôøi. Bieåu töôïng maët trôøi
cho thaáy toaøn boä böùc tranh naøy thuoäc veà haønh Hoûa. Trong
kinh Dòch cuõng noùi queû Ly thuoäc phöông Nam, haønh Hoûa vaø
laø bieåu töôïng cuûa maët trôøi. Thuyeát quaùi vieát: “Ly vi Hoûa, vi Nhaät…”.
Baây giôø chuùng ta trôû laïi vôùi ñoà hình Haäu thieân baùt quaùi.
Trong baûn vaên coå chöõ Haùn cho raèng Haäu thieân Baùt quaùi do
vua Chu Vaên Vöông taïo ra caên cöù treân ñoà hình Laïc thö.
HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI

lieân heä vôùi Laïc thö theo coå thö chöõ Haùn
Veà vaán ñeà naøy, ngöôøi vieát ñaõ coù dòp chöùng minh vôùi baïn
ñoïc, tính khoâng hôïp lyù cuûa ñoà hình Haäu thieân Baùt quaùi trong
baûn vaên coå chöõ Haùn vaø phaûi ñoåi vò trí cuûa hai queû Toán &
Khoân. Ñoàng thôøi, sau khi ñaõ ñoåi choã hai queû Toán &Khoân, ñoà
hình Haø ñoà chính laø caên nguyeân cuûa Haäu thieân baùt quaùi (*).
* Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002 taùi
baûn coù söûa chöõa.
50
ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ & HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI NGUYEÂN THUÛY
Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc seõ nhaän thaáy raèng: Queû Ly
naèm ôû vò trí Döông Hoûa phuø hôïp vôùi vò trí cuûa noù maø Thuyeát
quaùi ñeà caäp ñeán (“Ly vi Hoûa, vi Nhaät…”). Ñoàng thôøi queû Khoân naèm
ôû vò trí AÂm Hoûa, ñoä soá laø 2. Neáu ñaët vaán ñeà laø: Trong tröôøng
hôïp Haäu thieân Baùt quaùi lieân heä vôùi Laïc thö, nhö coå thö chöõ
Haùn noùi ñeán, thì quaùi Khoân vaãn naèm ôû vò trí AÂm Hoûa ñoä soá 2.
Ñieàu naøy ñuùng nhö vaäy; vaø ñaây cuõng chính laø sôïi toùc caûn trôû
goùp phaàn taïo neân söï bí aån traûi haøng thieân nieân kyû cho cuoán
kyø thö Ñoâng phöông naøy – khi noù ñaõ thieáu khuyeát haún moät
heä thoáng lyù thuyeát cho noù – khieán raát khoù phaùt hieän ra söï sai
leäch cuûa noù qua phöông phaùp öùng duïng. Do ñoä soá (2) vaø tính
chaát (AÂm Hoûa) khoâng ñoåi, noù chæ sai leäch khi öùng duïng trong
söï vaän ñoäng lieân quan ñeán phöông vò cuûa quaùi Khoân. Söï thay
ñoåi phöông vò cuûa quaùi Toán & Khoân laø moät trong nhöõng söï
thay ñoåi coù tính caên ñeå trong thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø
Baùt quaùi. Ñoù cuõng laø söï thay ñoåi hôïp lyù nhaát coù khaû naêng lyù
giaûi moïi hieän töôïng vaø vaán ñeà lieân quan ñeán noù (*). Trong
* Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002 taùi
baûn coù söûa chöõa.
51
tröôøng hôïp naøy laø söï hôïp lyù vôùi hình töôïng ñöôïc theå hieän
trong böùc tranh daân daõ Laïc Vieät noùi treân: Maët trôøi bieåu töôïng
cuûa quaùi Ly thuoäc Hoûa, laïi laø moät boä phaän cuûa chính con gaø
ñöôïc caùch ñieäu thaønh hình maët trôøi. Do ñoù, noù phaûi lieân quan
vaø cuøng haønh Hoûa cuûa quaùi Ly. Trong khi ñoù, neáu theo coå thö
chöõ Haùn thì maëc duø soá cuûa quaùi Khoân ( ) cuõng coù ñoä soá
2 vaø thuoäc AÂm Hoûa; nhöng laïi lieân quan vaø ñoàng haønh vôùi
quaùi Ñoaøi thuoäc Kim (trong haønh Hoûa treân Laïc thö). Nhö
vaäy, böùc tranh naøy chính laø bieåu töôïng cuûa queû Ñòa Thieân
Thaùi vaø cho bieát quaùi Khoân phaûi cuøng haønh vôùi quaùi Ly thuoäc
Hoûa, ñöôïc bieåu töôïng baèng 2 con gaø quay maët vaøo nhau (ñoái
xöùng aâm döông) coù maët trôøi phía sau.
Ñieàu naøy chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc khi Haäu thieân Baùt
quaùi ñoåi choã hai quaùi Toán & Khoân vaø lieân heä vôùi Haø ñoà. Trong
tröôøng hôïp naøy, caâu “Tam Döông khai thaùi” coù theå giaûi thích
laø: baét ñaàu töø ba haøo döông ( ) haõy tìm vò trí cuûa quaùi
Khoân ( ) trôû thaønh queû “Ñòa Thieân Thaùi” laø moät queû
cho vaän haïn toát cuûa vuõ truï. Ñaây cuõng chính laø noäi dung saâu xa
cuûa böùc tranh naøy.
52
CHOÏI TRAÂU
53
CHOÏI TRAÂU
N oäi dung tröïc tieáp cuûa böùc tranh naøy theå hieän moät
tuïc leä thöôøng thaáy trong leã hoäi ôû moät soá ñòa phöông
cuûa Vieät Nam. Giöõa tranh laø moät laù côø truyeàn thoáng thöôøng
gaëp trong caùc leã hoäi daân gian , quen goïi laø côø Nguõ saéc. Treân laù
côø coù ghi doøng chöõ “Hoäi chí laàu”. Phía sau hai con traâu laø hai
taám baûng coù chöõ “Ñoâng xaõ” vaø “Toáng xaõ?”. Neáu hieåu theo
nghóa tröïc tieáp vaø gaàn guõi laø traâu cuûa xaõ Ñoâng vaø xaõ Toáng
choïi nhau. Vôùi caùch hieåu naøy thì hai caùi baûng treân böùc tranh
vaø doøng chöõ “Hoäi chí laàu” seõ laø chi tieát thöøa. Ngöôøi ta chæ caàn
theå hieän laù côø bieåu töôïng cho leã hoäi vaø hai con traâu laø ñuû. Xaõ
Ñoâng vaø xaõ Ñoaøi, thoân Thöôïng vaø thoân Haï, toång Baéc vaø toång
Nam cuõng coù theå ñem traâu choïi thi vaäy? Nhöng nhöõng chi
tieát naøy seõ khoâng thöøa moät chuùt naøo, neáu chuùng ta ñaët vaán ñeà
veà noäi dung saâu xa cuûa böùc tranh naøy. Giaù trò cuûa hình aûnh
hai taám baûng vaø laù côø chính laø tính höôùng daãn ñeå tìm hieåu
noäi dung ñích thöïc cuûa noù.
Chính chöõ “xaõ” treân böùc tranh coù boä “thoå” nghóa laø “ñaát”;
chöõ “laàu” laø nhaø cöûa; chöõ “chí” treân laù côø coù nghóa laø söï caûn
trôû, söï khoù khaên phaûi vöôït qua; chöõ “hoäi” nghóa laø söï taäp
trung cho moät vaán ñeà, muïc ñích…. Hình töôïng con traâu –
trong kinh Dòch laø quaùi Khoân (töùc Ñòa – ñaát), Thuyeát quaùi
vieát: “Khoân vi ñòa,… vi töû maãu NGÖU…”. Töø nhöõng yù nghóa treân cho
chuùng ta moät yù nghóa gaàn guõi vaø lieân heä ñeán thuaät Phong
thuûy Ñoâng phöông. Vì vaäy, coù theå hieåu raèng: hai taám baûng vaø
laù côø treân muoán noùi tôùi tính chaát ñoái nghòch cuûa Ñoâng traïch
vaø Taây traïch trong thuaät Phong thuûy (qua hình töôïng hai con
traâu choïi nhau). Theo quan nieäm cuûa thuaät Phong thuûy thì
ñòa baøn chia laøm taùm höôùng; trong ñoù coù 4 höôùng thuoäc Ñoâng
traïch vaø 4 höôùng thuoäc Taây traïch. Teân goïi ñuû cuûa khaùi nieäm
naøy laø: Ñoâng töù traïch vaø Taây töù traïch. Neáu moïi chuyeän chæ
döøng ôû ñaây thì böùc tranh naøy veà noäi dung seõ khoâng hôn moät
54
cuoán saùch daïy veà thuaät phong thuûy Ñoâng phöông phoå bieán
treân khaép theá giôùi, nhöõng ai coù tìm hieåu veà thuaät Phong thuûy
ñeàu bieát ñieàu naøy.
Tröôùc khi trình baøy nhaän xeùt rieâng cuûa mình veà noäi
dung saâu xa cuûa böùc tranh, baïn ñoïc xem hình döôùi ñaây mieâu
taû ñoà hình Haäu thieân Baùt quaùi lieân heä vôùi Laïc thö, dieãn taû vò
trí Ñoâng töù traïch vaø Taây töù traïch theo quan nieäm cuûa thuaät
Phong thuûy töø nhöõng baûn vaên coå chöõ Haùn nhö sau:
Qua hình treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng:

“Ñoâng töù traïch” – maøu ñoû – theo coå thö chöõ Haùn goàm:
Höôùng chính Baéc (Quaùi Khaûm); höôùng chính Ñoâng (Quaùi Chaán);
Höôùng Ñoâng Nam (Quaùi Toán); höôùng chính Nam (quaùi Ly).
“Taây töù traïch” – maøu ñen – theo coå thö chöõ Haùn goàm:
Höôùng Taây Nam (quaùi Khoân), höôùng chính Taây (quaùi Ñoaøi);
höôùng Taây Baéc (quaùi Caøn); höôùng Ñoâng Baéc (quaùi Caán).
Theo thuaät Phong thuûy naêm sinh cuûa moãi ngöôøi öùng vôùi
moät cung trong Baùt quaùi Haäu thieân vaø chia laøm Ñoâng & Taây
töù traïch. Höôùng toát cuûa ngöôøi Ñoâng traïch laø höôùng xaáu cuûa
ngöôøi Taây traïch vaø ngöôïc laïi. Hay noùi moät caùch khaùc: Ñoâng
55
traïch vaø Taây traïch ñoái choïi nhau.
Baây giôø chuùng ta xeùt ñeán böùc tranh “Choïi Traâu” noùi
treân. Treân mình hai con traâu naøy toång coäng 9 voøng xoaén, moät
con coù 4 voøng xoaén, moät con coù 5 voøng xoaén. Ñaây chính laø ñoä
soá cuûa haønh Kim treân Haø ñoà (Ñoä soá 4 vaø 9). Treân mình con
traâu 5 voøng xoaén coù chöõ Sôn, töùc laø nuùi – töôïng cuûa quaùi Caán
– trong kinh Dòch. Nhö vaäy, hai con traâu choïi nhau ngoaøi
bieåu töôïng cuûa söï xung khaéc giöõa Ñoâng vaø Taây traïch, coøn laø
söï ñoái xöùng (ñoái choïi) cuûa quaùi Toán ( ) vaø quaùi Caán
( ). Haønh Kim thuoäc Döông, theo qui taéc Döông tröø
(5), AÂm coäng (5) ñaõ trình baøy trong muïc tranh “Ñaøn Lôïn”.
Theo ñoà hình trình baøy ôû treân töø coå thö chöõ Haùn ( Haäu thieân
baùt quaùi lieân quan ñeán Laïc thö) thì quaùi Toán – ñoä soá 4 thuoäc
haønh Kim treân Laïc Thö , nhöng quaùi Ñoaøi – trong kinh Dòch
cuõng thuoäc Kim – laïi coù ñoä soá 7 treân Laïc thö. Neáu baây giôø ta
ñoåi choã quaùi Toán sang quaùi Khoân trong Haäu thieân Baùt quaùi töø
coå thö chöõ Haùn, vaø ñaët leân Haø ñoà thì seõ hoaøn toaøn thoûa maõn
nhöõng yeáu toá maø böùc tranh “Choïi traâu” ñeà caäp ñeán theo nhaän
xeùt cuûa ngöôøi vieát. Baïn ñoïc xem ñoà hình trình baøy döôùi ñaây:
HAØ ÑOÀ VAØ HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI NGUYEÂN THUÛY

boå xung Ñoâng & Taây traïch
56
Qua ñoà hình treân, baïn ñoïc cuõng thaáy moïi yeáu toá ñaõ giaûi
maõ trong böùc tranh “Choïi Traâu” ñeàu thoûa maõn:
@ Quaùi Toán ñoä soá 4 naèm ôû haønh Kim, vaãn thuoäc Ñoâng töù
traïch ñoái choïi vôùi Taây töù traïch laø quaùi Ñoaøi (thuoäc Kim trong
kinh Dòch) ñoä soá 9. Ñaây laø toång ñoä soá voøng xoaén treân mình
hai con traâu.
@ Quaùi Caán (chöõ sôn) thuoäc Taây töù traïch ñoái choïi (ñoái
xöùng) vôùi quaùi Toán thuoäc Ñoâng töù traïch.
Trong böùc tranh naøy coù moät chi tieát cuõng raát ñaùng löu yù.
Ñoù laø taïi sao hai con traâu laïi chæ coù 3 caùi söøng. Ngöôøi vieát xin
ñöôïc taïm trình baøy ba caùch giaûi thích sau ñaây:
1) Ba caùi söøng töùc laø tam giaùc. Phaûi chaêng, khi ñoåi choã
hai quaùi Toán vaø Khoân vaø keát hôïp caùc quaùi ñieân ñaûo dòch seõ
taïo ra ñöôïc 2 tam giaùc nhö sau:
2) Trong kinh Dòch – thuyeát quaùi vieát “ Khoân vi ñòa, vi

maãu, vi laän töôøng, vi quaân, vi töû maãu ngöu, vi ñaïi dö, vi
vaên, vi chuùng, vi naïp, kyø dö ñòa daõ, vi haéc”. Chöõ “Ngöu” trong
57
moät soá baûn vaên tieáng Vieät dòch laø “Boø”. Nhöng chöõ “Ngöu”
dòch ra tieáng Vieät coøn coù nghóa laø “Traâu”. Nhö vaäy, quaùi Khoân
lieân quan ñeán con traâu vaø ba caùi söøng ôû phía treân ñaàu hai con
traâu, phaûi chaêng laø chæ quaùi Chaán ñoä soá 3 phaûi ôû treân quaùi
Khoân?
3) Ba caùi söøng laø boá cuïc chaët cheõ nhaát trong phaàn giöõa
cuûa böùc tranh. Neáu theâm caùi söøng thöù tö vaøo seõ bò thöøa?
Ngöôøi vieát töï nhaän thaáy caû ba nhaän xeùt treân ñeàu chöa
roát raùo, raát mong söï minh xeùt cuûa caùc baäc trí giaû quan taâm.
Hieän nay coøn coù moät dò baûn cuûa tranh “Choïi traâu” maø
ngöôøi vieát söu taàm vaø trình baøy vôùi baïn sau ñaây. Maëc duø veà
hình thöùc töông ñoái gioáng nhau, nhöng vì chæ theå hieän ñôn
thuaàn moät caûnh choïi traâu, cho neân böùc tranh naøy khoâng noùi
leân ñieàu gì. Hieän töôïng naøy cho thaáy söï tam sao thaát baûn traûi
qua haøng thieân nieân kyû cho nhöõng di saûn vaên hoùa Vieät Nam.
Tuy nhieân, vôùi phong caùch theå hieän gaàn gioáng nhau vaø khoâng
gioáng vôùi phong caùch theå hieän tranh daân gian hieän ñaïi cuõng
cho thaáy caû hai ñaõ toàn taïi töø thôøi raát xa xöa.
58
PHUÏ LUÏC
Söï ñoái xöùng cuûa quaùi Caán vaø Toán trong böùc tranh treân,
coøn phuø hôïp vôùi hai caâu ñoái löu truyeàn trong daân gian Vieät
Nam (caû hai caâu ñoái naøy ñeàu ôû trong truyeän daân gian Vieät
Nam, khoâng roõ taùc giaû) maø chaéc nhieàu ngöôøi cuõng bieát. Ñoù laø
caâu ñoái:
1) Lôïn CAÁN aên caùm TOÁN & Choù KHOÂN chôù caén CAØN.
2) Choàng phöông Ñoâng , vôï phöông Taây, hoøa hôïp cuøng
nhau, ñöøng loøng Nam Baéc & Trai phöông CAÁN, gaùi phöông
TOÁN, chôù neân caõi loän, traùi ñaïo CAØN KHOÂN.
Neáu theo coå thö chöõ Haùn thì caùc phöông vò cuûa caâu ñoái
thöù nhaát theo Haäu thieân Baùt quaùi seõ saép xeáp nhö sau:
Caâu ñoái 1
59
Caâu ñoái 2
Neáu theo phöông vò ñaõ hieäu chænh hai quaùi Toán & Khoân
thì phöông vò cuûa caâu ñoái 1 seõ saép xeáp nhö sau:
60
Caâu ñoái 2 theo Haäu thieân Baùt quaùi nguyeân thuûy ñaõ hieäu
chænh vò trí hai quaùi Toán & Khoân saép xeáp nhö sau:
Nhö vaäy, vôùi söï hieäu chænh phöông vò, caâu ñoái seõ raát
chænh. Ñieàu naøy chöùng toû raèng: Söï thay ñoåi vò trí Toán Khoân töø
vaên minh Laïc Vieät, laø moät söï thay ñoåi hôïp lyù töø caên ñeå cuûa
thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø Baùt quaùi, xuyeân suoát cho ñeán
taän nhöõng chi tieát trong sinh hoaït vaên hoùa daân gian. Ñaây laø
moät hieän töôïng khaúng ñònh neàn vaên minh Laïc Vieät chính laø
coäi nguoàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Chæ coù neàn vaên minh Laïc
Vieät vaø haäu dueä cuûa noù laø daân toäc Vieät Nam hieän nay, môùi coù
khaû naêng phuïc hoài laïi moät caùch hoaøn chænh moät hoïc thuyeát
lôùn ñaõ toàn taïi laâu nhaát trong lòch söû vaên minh nhaân loaïi.
61
ÑAÏI CAÙT
62
ÑAÏI CAÙT
M oät böùc tranh daân gian khaùc ñöôïc trình baøy treân
ñaây, tuy khoâng phoå bieán laém, nhöng vaãn ñöôïc löu
truyeàn cho ñeán ngaøy nay. Böùc tranh coù töïa laø “Ñaïi Caùt”. Ñaây
laø noäi dung cuûa moät queû boùi toát nhaát cho coâng vieäc hoaëc töông
lai cuûa con ngöôøi thay cho lôøi chuùc laønh. Noäi dung tröïc tieáp
cuûa böùc tranh laø hai chöõ “Ñaïi Caùt”, nhöng noäi dung saâu xa cuûa
böùc tranh laïi laø con gaø troáng ôû phía döôùi. Coù leõ khoâng ít ngöôøi
trong chuùng ta ñaõ bieát ñeán moät soá phöông phaùp döï baùo töông
lai, maø ngoân ngöõ daân gian goïi noâm laø xem boùi. Moät trong
nhöõng phöông phaùp boùi coå xöa vaø khaù phoå bieán laø boùi baèng
mai ruøa, baèng chaân gaø. Nhöng baûn vaên coå nhaát cuûa neàn vaên
minh Ñoâng phöông noùi ñeán boùi toaùn laïi lieân quan ñeán hình
aûnh con gaø. Ñoù chính laø truø thöù 7 trong Hoàng phaïm cöûu truø.
Truø naøy coù teân laø Keâ Nghi, coù nghóa laø hoûi gaø. Trong caùc neàn
vaên hoùa coå xöa nhaát cuûa nhaân loaïi coøn di saûn löu truyeàn ñeán
ngaøy hoâm nay, nhö Ai caäp, AÁn Ñoä, Hy La vaø phöông Ñoâng…
ñeàu toàn taïi nhöõng phöông phaùp boùi toaùn. Nhöng chæ coù neàn
vaên hoùa phöông Ñoâng coù haún moät phöông phaùp luaän cho caùc
phöông phaùp boùi toaùn naøy. Ñoù laø thuyeát AÂm Döông Nguõ
haønh.Neáu noùi theo ngoân ngöõ khoa hoïc hieän ñaïi thì töø “boùi”
goïi noâm na daân daõ aáy, coù theå goïi laø “khaû naêng döï baùo”, “döï
ñoaùn”. Trong quaù trình phaùt trieån cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi,
baét ñaàu töø nhaän thöùc thöïc chöùng, thöïc nghieäm ngaøy nay trôû
thaønh khoa hoïc lyù thuyeát. Moät thí duï cho vaán ñeà naøy laø lyù
thuyeát tuaàn hoaøn hoùa hoïc cuûa Mendeleev. Trong töï nhieân,
khoâng theå kieám ñaâu ra nhöõng nguyeân toá hoaù hoïc ñöôïc saép xeáp
theo baûng tuaàn hoaøn cuûa nhaø baùc hoïc vó ñaïi naøy. Lyù thuyeát
naøy ñaõ giaûi thích ñöôïc haàu heát nhöõng hieän töôïng lieân quan
ñeán caùc nguyeân toá hoùa hoïc. Ñaëc bieät laø noù coù khaû naêng döï baùo
nhöõng nguyeân toá seõ xuaát hieän hoaëc coù khaû naêng xuaát hieän.
Hoaëc nhö thuyeát luïc ñòa troâi, thuyeát tieán hoùa cuûa Dacuyn...
Chính nhöõng lyù thuyeát naøy ñaõ chöùng toû ñöôïc söï nhaän thöùc
63
cuûa con ngöôøi, trong vieäc khaùm phaù nhöõng qui luaät cuûa töï
nhieân. Neàn khoa hoïc hieän ñaïi – bao goàm taát caû moïi ngaønh
khoa hoïc – ñaõ thöøa nhaän moät tieâu chí khoa hoïc laø: “Moät lyù
thuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng, neáu noù coù khaû naêng lyù
giaûi haàu heát nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù”. Vaø taát nhieân lyù
thuyeát ñoù phaûi coù khaû naêng döï baùo. Nhö vaäy, xuaát phaùt töø caùi
nhìn cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi, thì khaû naêng döï baùo chæ coù
theå coù ñöôïc sau khi hình thaønh moät lyù thuyeát. Trôû laïi vôùi vaán
ñeà boùi toaùn cuûa neàn vaên minh phöông Ñoâng vôùi moät phöông
phaùp luaän cho noù laø thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Thuyeát AÂm
Döông Nguõ haønh ñang toàn taïi treân thöïc teá vaø haàu heát ñeàu cho
raèng coù xuaát xöù töø vaên minh Hoa Haï. Nhöng cuõng cho ñeán
ngaøy hoâm nay – khi baïn ñang xem cuoán saùch naøy – khoâng ai
chöùng minh ñöôïc söï hoaøn chænh cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ
haønh qua caùc vaên baûn chöõ Haùn; töø nhöõng vaên baûn coå nhaát
traûi haøng thieân nieân kyû, cho ñeán cuoán saùch môùi xuaát baûn vaø
phaùt haønh ngaøy hoâm qua. Nhö vaäy söï döï baùo cuûa thuyeát AÂm
Döông Nguõ haønh laïi coù tröôùc söï hình thaønh lyù thuyeát. Ñaây laø
söï phi lyù ít nhaát theo caùi nhìn cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi.
Ñieàu naøy ñaõ chöùng toû raèng thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñaõ
hoaøn chænh vaø toàn taïi töø raát laâu trong neàn vaên minh coå Ñoâng
phöông vaø taát nhieân, noù khoâng theå thuoäc veà neàn vaên minh
Hoa Haï. Khoâng theå coù moät söï chöùng minh naøo hôïp lyù hôn laø:
neàn vaên minh Laïc Vieät chính laø chuû nhaân ñích thöïc cuûa hoïc
thuyeát naøy. Trong cuoán saùch naøy, cuõng nhö taát caû caùc cuoán
saùch cuøng taùc giaû, ngöôøi vieát khoâng coù yù ñònh chöùng minh
tính khoa hoïc hoaëc phi khoa hoïc cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ
haønh. Baïn ñoïc coù theå cho raèng ñaây laø moät hieän töôïng meâ tín
dò ñoan khoâng ñaùng ñeå yù; hoaëc cuõng coù theå cho raèng ñaây laø
moät hoïc thuyeát coù cô sôû khoa hoïc, coù khaû naêng öùng duïng
trong söï phaùt trieån cuûa vaên minh nhaân loaïi. Vôùi caû hai quan
nieäm naøy, vì kieán thöùc coù haïn ngöôøi vieát ñeàu chöa theå coù yù
kieán cuûa mình. Nhöng trong khaû naêng coù haïn, ngöôøi vieát chæ
nhaèm chöùng minh tính hôïp lyù cho nhöõng hieän töôïng lieân
quan ñeán noù, nhaèm minh chöùng cho neàn vaên hieán traûi haøng
ngaøn naêm cuûa daân toäc Vieät. Bôûi vì söï toàn taïi vaø phoå bieán cuûa
moät hoïc thuyeát vuõ truï quan hoaøn chænh vaø hôïp lyù vôùi chính noù
64
– cho duø ñuùng hay sai – seõ chöùng toû moät xaõ hoäi phaùt trieån vaø
toàn taïi laâu daøi vôùi moät neàn vaên minh röïc rôõ trong nhöõng moái
quan heä xaõ hoäi cuûa neàn vaên minh ñoù.
Trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, hình aûnh con gaø coù
moät vò trí quan troïng. Thaäm chí trong tín ngöôõng daân gian
vôùi tuïc thôø Maãu, Thaùnh, Nguõ Phuû coâng ñoàng; ôû nhöõng nôi naøy
bieåu töôïng con gaø ñöôïc ñöùng ôû vò trí trang troïng tröôùc ñieän
thôø tieân thaùnh.
HÌNH TÖÔÏNG CON GAØ TRONG TÍN NGÖÔÕNG DAÂN GIAN VIEÄT NAM
65
Trong tín ngöôõng thôø Maãu ôû Vieät Nam coù moät hieän
töôïng raát ñaùng chuù yù. Ñoù laø giaù chaàu “Coâ Chín”, theo truyeàn
thuyeát ñaây laø vò thaàn chuyeân phuï traùch boùi toaùn. Nhö vaäy,
hình töôïng con gaø trong tranh daân gian Vieät Nam vaø con gaø
trong tín ngöôõng thôø Thaùnh, cuøng coù chung moät coäi nguoàn
vaên hoùa Laïc Vieät vaø gaén lieàn vôùi vieäc “boùi toaùn”. Nhö ñaõ
trình baøy ôû phaàn treân, hình töôïng con gaø duøng vaøo vieäc boùi
toaùn xöa nhaát theo baûn vaên coå chöõ Haùn laø Hoàng phaïm cöûu
truø. Nhöng söû duïng hình aûnh con gaø nhö laø moät bieåu töôïng
cuûa söï boùi toaùn laïi phoå bieán trong tín ngöôõng daân gian vaø
trong di saûn vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam. Ñieàu naøy laø
moät söï minh chöùng roõ neùt, boå sung cho quan nieäm raèng:
Hoàng Phaïm cöûu truø ñöôïc nhaéc tôùi trong Kinh Thö, chính laø
moät di saûn vaên hoùa cuûa ngöôøi Laïc Vieät vaø laø baûn hieán phaùp
coå nhaát cuûa nöôùc Vaên Lang, coäi nguoàn cuûa neàn vaên hieán traûi
gaàn 5000 naêm cuûa nöôùc Vieät Nam hieän nay (*). Hình töôïng
“con Gaø” trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, chính laø söï baûo
chöùng cho quan nieäm naøy.
thoaïi”, Nxb VHTT 2002.
66
LEÃ TRÍ
67
NHAÂN NGHÓA
68
VINH HOA
69
PHUÙ QUÍ
70
TÖÙ QUÍ
TRANH DAÂN GIAN ÑOÂNG HOÀ
Q ua nhöõng böùc tranh daân gian treân cuûa laøng Ñoâng

Hoà, baïn ñoïc laïi thaáy hình aûnh ñaëc thuø quen thuoäc
töø thôøi Huøng Vöông. Ñoù laø con Coùc, moät bieåu töôïng cho neàn
vaên minh chöõ vieát cuûa Vaên Lang; con Ruøa bieåu töôïng cho
phöông tieän chuyeån taûi chöõ vieát ôû thôøi kyø ñaàu laäp quoác (“gioáng
ruøa lôùn thöôøng chæ thaáy ôû soâng Döông Töû”, nhö hoïc giaû Nguyeãn
Hieán Leâ ñaõ vieát trong taùc phaåm “Söû Trung Quoác” cuûa oâng).
Hình aûnh trong tranh chuù beù oâm Ruøa, oâm Coùc laø nhöõng hình
töôïng raát ñaëc thuø trong vaên hoaù Vieät Nam. Coù theå noùi raèng:
khoù coù theå chöùng minh ñöôïc nhöõng hình aûnh naøy ñaõ xuaát
hieän ñaâu ñoù töø moät neàn vaên hoaù khaùc; hoaëc coù theå chöùng
minh ñöôïc raèng: nhöõng hình töôïng naøy xuaát hieän töø thôøi Vieät
Nam höng quoác. Hay noùi moät caùch khaùc: noäi dung vaø nhöõng
hình töôïng naøy ñaõ coù töø moät thôøi raát xa xöa: Thôøi Huøng
Vöông, coäi nguoàn cuûa vaên hoaù Vieät Nam. Noäi dung cuûa nhöõng
böùc tranh Laïc Vieät naøy, ngoaøi vieäc theå hieän nhöõng giaù trò ñaïo
lyù vaø mô öôùc cuûa con ngöôøi, coøn theå hieän söï hoaø nhaäp giöõa con
ngöôøi vaø thieân nhieân qua hình aûnh nhöõng ñöùa treû buï baãm –
theå hieän söï phuù tuùc vaø tính thô ngaây thieân thaàn – vôùi nhöõng
sinh vaät gaàn guõi trong cuoäc soáng. Ñoù laø nhöõng yù nieäm gaàn guõi
deã caûm nhaän cuûa boä tranh. Nhöng trong noäi dung saâu xa cuûa
boä tranh naøy, chuùng ta coøn nhaän thaáy moät tö duy tieáp noái vaø
laø heä quaû cuûa moät thuyeát vuõ truï quan coå. Ñoù laø thuyeát AÂm
döông Nguõ haønh.
Trong ñôøi soáng con ngöôøi thuoäc vaên hoùa coå Ñoâng phöông
löu truyeàn trong daân gian, khaù phoå bieán nhöõng hieän töôïng
lieân quan ñeán con soá “4”: Töù truï, töù quí, töù bình, töù baûo, töù baát
töû..vv… Nhöng yù nieäm veà “töù quí” baét ñaàu töø ñaâu? Trong caùc
saùch coå coøn löu truyeàn coi “töù quí” laø boán thaùng trong naêm laø:
71
Thaùng Tyù (thaùng moät (*)) – thuoäc Thuûy, thaùng Maõo (Meïo,
thaùng hai) – thuoäc Moäc, thaùng Ngoï (thaùng naêm) – Thuoäc
Hoûa, thaùng Daäu (thaùng taùm) – thuoäc Kim (Töù sinh: Daàn,
Thaân, Tî, Hôïi. Töù Moä: Thìn, Tuaát, Söûu, Muøi).
Trong quan nieäm coå Ñoâng phöông Nguõ haønh ñöôïc gheùp
vôùi 4 muøa (**). Nhöng trong caùc saùch coå chöõ Haùn vaø keå caû caùc
saùch nghieân cöùu môùi nhaát, ñeàu khoâng noùi ñeán nguyeân lyù naøo
ñeå gheùp Nguõ haønh vôùi boán muøa. Ñaây laø moät chöùng lyù nöõa
chöùng toû söï thaát truyeàn cuûa thuyeát AÂm döông Nguõ haønh.
Thöïc ra vieäc Nguõ haønh theå hieän qua 4 muøa laø heä quaû cuûa hoïc
thuyeát AÂm döông Nguõ haønh – moät hoïc thuyeát hoaøn chænh vaø
nhaát quaùn toàn taïi töø laâu trong vaên minh coå Ñoâng phöông. Cuï
theå laø vaên minh Vaên Lang, döôùi trieàu ñaïi cuûa caùc vua Huøng.
Ñeå minh chöùng ñieàu naøy, chuùng ta xem laïi ñoà hình Haø ñoà.
ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ
do vua Phuïc Hy phaùt hieän treân löng Long Maõ
* Chuù thích: Theo caùch goïi hieän ñaïi thì thaùng Tyù laø thaùng möôøi moät AÂm
lòch. Trong daân gian Vieät Nam goïi thaùng naøy laø thaùng moät; thaùng möôøi
hai AÂm lòch goïi laø thaùng chaïp, thaùng moät AÂm lòch goïi laø thaùng gieâng.Sôû
dó thaùng möôøi moät AÂm lòch goïi laø thaùng moät, vì ñaây laø thaùng ñaàu tieân
trong naêm theo lòch toái coå Ñoâng phöông vaø ñöôïc bieåu töôïng cuõng baèng
con vaät ñaàu tieân trong 12 con giaùp laø con chuoät (Tyù).
**Chuù thích: Nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng vieäc gheùp Nguõ haønh vôùi 4
muøa ñöôïc thöïc hieän vaøo thôøi Haùn, do phaùt minh cuûa Kinh Phoøng vaø
Maïnh Hæ. Ñaây laø heä quaû cuûa quan nieäm cho raèng :thuyeát AÂm Döông Nguõ
haønh hoøa nhaäp vaøo ñôøi Haùn.Ngöôøi vieát ñaõ chöùng minh ñaây laø moät quan
nieäm sai laàm (Xin xem: “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”. Nxb VHTT 2002).
72
HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG
(xoay 180o theo baûn ñoà hieän ñaïi)
Ñoà hình naøy ñöôïc coâng boá vaøo ñôøi Toáng. Tröôùc Toáng
trong caùc baûn vaên chöõ Haùn chæ nhaéc tôùi Haø ñoà moät caùch mô
hoà vaø chaúng ai bieát tôùi ñoà hình naøy. Nhöng chính ñoà hình naøy
laïi laø moät bieåu töôïng hoaøn haûo vieäcï theå hieän söï vaän ñoäng cuûa
boán muøa treân traùi ñaát. Do ñoù, vieäc ñoà hình Haø ñoà xuaát hieän
vaøo thôøi Toáng vaø ñöôïc coi laø söï tieáp tuïc phaùt trieån vieäc theå
hieän gheùp Nguõ haønh vôùi boán muøa töø thôøi Haùn thì laïi laø söï voâ
lyù. Bôûi vì, trong caùc baûn vaên chöõ Haùn tröôùc Taàn ñaõ nhaéc ñeán
Haø ñoà vaø thöïc teá öùng duïng trong Hoaøng ñeá noäi kinh toá vaán (*)
ñaõ chöùng toû: Haø ñoà ñaõ toàn taïi töø laâu trong vaên hoùa coå Ñoâng
phöông. Nhöng tröôùc Taàn trong caùc baûn vaên neáu noùi ñeán AÂm
Döông thì laïi thieáu Nguõ Haønh vaø thöù töï thôøi gian xuaát hieän
laïi bò ñaûo ngöôïc theo kieåu
Sinh con roài môùi sinh cha
Sinh chaùu giöõ nhaø roài môùi sinh oâng (*)
Cho ñeán taän ngaøy nay, ngay trong giôùi hoïc thuaät cuõng
* Chuù thích: Xin xem “Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch”, “Thôøi Huøng Vöông
qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi”, Nxb VHTT 2002. Taùi baûn coù söûa chöõa
vaø boå sung.
73
coi Haø ñoà laø moät ñoà hình ñaày bí aån; trong voøng 1000 naêm –
töø Haùn ñeán Toáng – hoï cuõng chöa heà nhìn thaáy Haø ñoà. Ngöôïc
laïi, trong vaên hoùa daân gian Vieät Nam, thì laïi chöùa ñöïng
nhöõng yeáu toá coù khaû naêng hieäu chænh vaø laøm thay ñoåi coù tính
raát caên ñeå nhöõng vaán ñeà cuûa thuyeát AÂm döông Nguõ haønh coøn
löu truyeàn trong coå thö chöõ Haùn. Quan troïng hôn caû laø nhöõng
di saûn vaên hoùa ít oûi aáy laïi coù chöùc naêng nhö caùi chìa khoùa môû
caùnh cöûa huyeàn bí cuûa neàn vaên hoùa Ñoâng phöông. Trong ñoù,
ngaên quan troïng nhaát vaø chöùa ñöïng söï bí aån lôùn nhaát chính
laø ñoà hình Haø ñoà. Trong boä tranh daân daõ cuûa neàn vaên minh
Laïc Vieät trình baày trong phaàn naøy, laø söï tieáp noái vaø boå sung
hoaøn haûo cho tranh thôø Nguõ hoå veà söï vaän ñoäng cuûa boán muøa.
Söï giaûi maõ boä tranh naøy seõ laø moät baèng chöùng saéc saûo nöõa
chöùng toû raèng: chính neàn vaên minh Laïc Vieät laø chuû nhaân ñích
thöïc cuûa neàn vaên minh Ñoâng phöông.
Theo caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát: Boán böùc tranh naøy theå
hieän “Töù quí” ngay töø caùi teân goïi cuûa noù (Phuù quí, vinh hoa,
nhaân nghóa, leã trí), ñoàng aâm vôùi “Töù quí” töùc laø 4 thaùng noùi
treân cuûa 4 muøa trong naêm. Taát caû 4 tranh ñeàu coù hình aûnh caùc
con vaät ñöôïc cöôøng ñieäu lôùn hôn so vôùi tyû leä, vaø nhöõng ñöùa beù
cho thaáy moät hình töôïng cuûa söï hoøa nhaäp giöõa con ngöôøi vôùi
thieân nhieân. Trong caùc saùch khaùc cuøng taùc giaû, ngöôøi vieát ñaõ
chöùng minh vôùi baïn ñoïc: Ñoà hình Haø ñoà chính laø söï phaûn aùnh
moái töông taùc vaø vaän ñoäng cuûa vuõ truï ñoái vôùi söï toàn taïi vaø
phaùt trieån ñôøi soáng treân traùi ñaát, trong ñoù coù con ngöôøi. Tranh
“Beù oâm coùc” – ngoaøi hình töôïng “coùc” chính laø thaày cuûa chuù beù
(vì chæ coù “coùc” môùi coù chöõ ñeå daïy cho ñôøi) – thì “coùc” chính laø
töôïng cuûa quaùi Chaán. Trong kinh nghieäm daân gian Vieät Nam
ñeàu bieát raèng khi coùc nghieán raêng thì trôøi möa; möa thì coù
saám. Quaùi Chaán – trong Thuyeát quaùi – töôïng cho “saám”; quaùi
Chaán thuoäc phöông Ñoâng. Neân böùc tranh naøy naèm ôû phía
Ñoâng cuûa Haø ñoà. Tranh “Beù oâm vòt”: Vòt laø con vaät ôû döôùi
nöôùc, neân böùc tranh naøy naèm ôû phía Baéc cuûa Haø ñoà. Phöông
Baéc thuoäc quaùi Khaûm – thuûy. Tranh “Beù oâm gaø”, gaø gaùy thì
maët trôøi moïc. Neân böùc tranh naøy naèm ôû phía Nam cuûa Haø ñoà.
Phöông Nam thuoäc quaùi Ly; thuyeát Quaùi vieát: “Ly vi Nhaät, vi
Hoûa..”. Tranh “Beù oâm ruøa” coøn laïi ôû phöông Taây cuûa Haø ñoà.
74
Con ruøa laø hình töôïng cuûa vaên baûn, nôi qui taäp taøng tröõ tri
thöùc cuûa con ngöôøi, thuoäc veà phöông Taây, muøa thu.
Nhö vaäy, töø böùc tranh Nguõ Hoå höôùng daãn giaûi maõ söï bí
aån cuûa Haø ñoà, cho ñeán nhöõng böùc tranh daân daõ coøn laïi cuûa
neàn vaên minh Laïc Vieät, laïi laø söï theå hieän tieáp tuïc cuûa neàn
minh trieát Ñoâng phöông coå; ñaõ cho chuùng ta nhaän thaáy raèng:
Chính neàn vaên minh Laïc Vieät laø nôi coäi nguoàn cuûa neàn vaên
minh Ñoâng phöông. Cho neân taát caû nhöõng saûn phaåm vaên hoùa
cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät: töø nhöõng saûn phaåm cao caáp nhaát
(theå hieän tín ngöôõng nhö tranh thôø Nguõ hoå), cho ñeán nhöõng
böùc tranh daân daõ cho treû em Laïc Vieät löu truyeàn trong daân
gian (boä tranh “Töù quí”), ñeàu theå hieän nhöõng giaù trò cuûa neàn
vaên minh naøy.
Trong tranh “Leã trí”, qua hình töôïng con ruøa – phöông
tieän chuyeån taûi tri thöùc döôùi thôøi Huøng Vöông vaøo thôøi kyø ñaàu
laäp quoác – chính laø bieåu töôïng cuûa saùch hoïc. Phaûi chaêng, yù
töôûng “Tieân hoïc leã” baét ñaàu töø neàn vaên minh Laïc Vieät? Trong
tranh “Nhaân nghóa”, hình töôïng con coùc chính laø bieåu töôïng
cuûa ngöôøi thaøy cuûa chuù beù (“Thaày ñoà Coùc”, vì chæ coù Coùc môùi coù
chöõ Khoa ñaåu – noøng noïc – ñeå daïy cho ñôøi).Nhaân nghóa chính
laø hai ñöùc tính ñaàu tieân trong ñaïo lyù coå Ñoâng phöông. Phaûi
chaêng nhöõng yù nieäm veà “Toân sö troïng ñaïo”, “Tieân hoïc leã, haäu
hoïc vaên” cuûa Nho giaùo, chính laø nhöõng yù töôûng ñaõ coù töø laâu
trong thôøi Huøng Vöông? Bôûi vì hình töôïng con Coùc vaø con
Ruøa baét ñaàu vaø thuoäc veà neàn vaên minh Vaên Lang.
*
* *
Ngoaøi boä “Töù quí” trình baøy ôû phaàn naøy, Tranh daân gian
Ñoâng hoà coøn coù nhöõng böùc tranh coù hình töôïng mang noäi
dung töông töï nhö nhöõng böùc tranh ngöôøi vieát söu taàm ñöôïc
vaø trình baøy döôùi ñaây:
75
Ñaëc ñieåm cuûa nhöõng böùc tranh treân laø: chuùng khoâng coù
töïa ñeà nhö boä “Töù quí”, nhöng phong caùch theå hieän raát gioáng
tranh “Töù quí”. Bôûi vaäy, ngöôøi vieát cho raèng caû hai böùc tranh
treân laø nhöõng phaàn coøn laïi cuûa moät boä tranh khaùc, nhöng ñaõ
maát ñi hai tranh. Ngöôøi vieát cho raèng hai böùc tranh bò maát coù
theå veõ em beù oâm cua vaø em beù oâm oác.
76
PHAÀN II
NHAÂN SINH QUAN

Laïc Vieät
&
TÍNH NHAÂN BAÛN TRONG TRANH DAÂN GIAN
Vieät Nam
77
CHAÊN TRAÂU
78
Chaên traâu
N hìn vaøo böùc tranh naøy cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät,
ngöôøi xem seõ caûm nhaän ñöôïc moät söï khoaùng ñaït,
thanh thoaùt cuûa taâm hoàn. Haøng chöõ treân tranh vieát:”Dieäp caùi
haø thanh thanh”, coù theå hieåu laø: Moät chieác laù sen che trôøi
xanh. Nhöng trong daân gian coøn löu truyeàn moät töïa khaùc cho
böùc tranh naøy laø: ‘Thieân thanh loäng suy ñòch”, coù theå hieåu laø:
“trôøi xanh trong tieáng saùo”. Böùc tranh mieâu taû hình aûnh moät
chuù beù ngoài ñeø leân nhöõng boâng sen treân löng traâu, ñang say
söa thaû hoàn theo tieáng saùo. Con traâu (khoâng heà coù söï raøng
buoäc cuûa daây vaøm) ngoùc ñaàu leân nhö muoán ñoàng caûm vôùi con
ngöôøi. Treân ñaàu chuù beù laø moät chieác laù sen ñöôïc cöôøng ñieäu
lôùn hôn bình thöôøng (so vôùi töông quan tyû leä thöïc) nhöng vaãn
raát haøi hoøa caân ñoái. Trong böùc tranh naøy, chuùng ta cuõng coù
theå tìm thaáy nhöõng yù töôûng trí tueä vaø nhaân baûn. Söï an bình
cuûa cuoäc soáng toaùt ra töø hình töôïng cuûa böùc tranh, chính laø
tính nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy. Baïn ñoïc coù theå tìm thaáy
trong böùc tranh naøy moät noäi dung mang tính minh trieát cuûa
Phaät giaùo: tính phaù chaáp (ngoài ñeø leân boâng sen), söï cheáâ ngöï
baûn ngaõ (cöôõi traâu) vaø söï hoaø nhaäp chaân tính cuûa con ngöôøi
vôùi thieân nhieân. Nhöng töø moät goùc ñoä khaùc, ngöôøi vieát cho
raèng böùc tranh “Chaên traâu” khoâng xuaát phaùt töø yù töôûng Phaät
giaùo, maø mang moät giaù trò minh trieát töø neàn vaên minh Laïc
Vieät. Hình töôïng chieác laù sen che treân ñaàu chuù beù gioáng hình
töôïng cuûa caây neâu: bieåu töôïng cuûa Thaùi cöïc. Ñoù laø söï vöôn leân
daãn tôùi hoaø nhaäp hoaøn toaøn vôùi thieân nhieân; töùc laø ñaït tôùi
baûn theå cuûa Taïo hoaù. Lôøi chuù thích löu truyeàn trong daân gian
cuûa böùc tranh minh hoaï cho yù töôûng naøy: “Thieân thanh loäng
suy ñòch”; töùc laø “Trôøi xanh trong tieáng saùo”. Khi taâm hoàn con
ngöôøi thanh thaûn, voâ tö nhö treû nhoû buoâng trong tieáng saùo
thì bao truøm caû trôøi xanh, hoøa nhaäp trong vuõ truï. Hình töôïng
thoaùt tuïc cuûa böùc tranh naøy gaàn guõi vôùi nhaân sinh quan Ñaïo
giaùo. Nhöng phaûi chaêng tính minh trieát Phaät hoïc coù söï gaàn
guõi vôùi tính minh trieát trong xaõ hoäi Laïc Vieät coå, neân coù theå coù
söï giaûi thích rieâng cho cuøng moät hình töôïng ngheä thuaät?
79
NHAÁT TÖÔÏNG PHÖÔÙC LOÄC ÑIEÀN
80
NHAÁT TÖÔÏNG PHÖÔÙC LOÄC ÑIEÀN
B öùc tranh naøy coù hình töôïng töôïng töï nhö böùc “Chaên
Traâu” nhöng laïi mang moät noäi dung khaùc haún. Tính
nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy laø söï theå hieän tröïc tieáp öôùc mô veà
söï phuù tuùc cuûa con ngöôøi. Nhöng tính minh trieát trong böùc
tranh naøy laïi laø söï boå sung cho böùc tranh “Chaên traâu”. Chieác
noùn voán ñoäi treân ñaàu chuù beù muïc ñoàng laïi bay boång leân cao
nhö söï vöôn leân cuûa trí tueä. Haøng chöõ treân tranh “Nhaát töôïng
phöôùc loäc ñieàn”, khoâng theå hieåu theo nghóa laø “Moät con traâu
laøm neân söï phuù tuùc nôi ñoàng ruoäng”. Bôûi vì chöõ “töôïng” khoù coù
theå dòch laø con traâu. Hieåu theo moät caùch khaùc thì böùc tranh
naøy laø “Moät hình töôïng cho nieàm haïnh phuùc ôû traàn gian”.
Chính hình töôïng chieác noùn bay boång treân khoâng gian laø söï
theå hieän noäi dung maø böùc tranh naøy muoán noùi tôùi: Moät trong
nhöõng haïnh phuùc cuûa traàn gian chính laø söï cheá ngöï ñöôïc baûn
ngaõ vaø vöôn tôùi ñænh cao cuûa trí tueä.
81
LYÙ NGÖ VOÏNG NGUYEÄT
Tranh daân gian haøng Troáng
82
LYÙ NGÖ VOÏNG NGUYEÄT
C où theå noùi ñaây laø moät trong nhöõng böùc tranh ñeïp
trong soá nhöõng böùc tranh ñeïp nhaát cuûa ngheä thuaät
tranh daân gian Vieät Nam. Veû ñeïp toaùt leân ngay töø hình töôïng
ñoäc ñaùo vôùi moät boá cuïc raát aán töôïng, nhöng haøi hoøa vaø caân
ñoái. Nhöng chính bieåu töôïng cuûa böùc tranh ñaõ laøm neân söï vi
dieäu, saâu laéng vaø laø söï minh trieát trong böùc tranh naøy. Caù
cheùp laø loaøi caù nöôùc ngoït raát phoå bieán, theo truyeàn thuyeát noù
ñöôïc löïa choïn laøm bieåu töôïng cho yù thöùc vöôn leân trong cuoäc
soáng: loaøi caù öùng cöû cho ñaúng caáp cao nhaát trong vuõ truï laø
Roàng. Hình töôïng caù cheùp trong tranh keát hôïp vôùi moät hình
töôïng qui öôùc laøm neân tính minh trieát cuûa böùc tranh. Ñoù
chính laø maët traêng vaø boùng traêng soi ñaùy nöôùc. Treân thöïc teá,
khoâng coù boùng traêng soi ñaùy nöôùc, maø chæ coù boùng traêng soi
maët nöôùc. Boùng traêng soi ñaùy nöôùc trong böùc tranh naøy laø
moät hình töôïng qui öôùc. Hình töôïng boùng traêng ñaùy nöôùc laø
bieåu töôïng cho aûo aûnh cuûa moät giaù trò ñích thöïc ñöôïc bieåu
töôïng baèng maët traêng treân khoâng gian. Hình troøn cuûa maët
traêng laø bieåu töôïng cuûa söï hoaøn thieän, vieân maõn ñích thöïc.
Nhöng con caù cheùp trong tranh laïi khoâng tìm veà giaù trò ñích
thöïc, maø laïi tìm nhöõng aûo aûnh cuûa cuoäc ñôøi. Phaûi chaêng haøm
nghóa cuûa böùc tranh muoán nhaén göûi theá nhaân: Haõy tìm veà söï
hoaøn thieän, vieân maõn cuûa con ngöôøi. Lôøi chuù cuûa böùc tranh:
“Lyù ngö voïng nguyeät”, chính laø söï minh chöùng cho tính minh
trieát saâu saéc cuûa böùc tranh naøy, qua bieåu töôïng tuyeät vôøi cuûa
noù (*).
* Chuù thích: Neáu böùc tranh naøy ñöôïc chuù laø: “Lyù ngö voïng nguyeät aûnh”
(Caù cheùp nhìn boùng traêng) thì noù seõ gaàn tính hieän thöïc hôn; nhöng tính
minh trieát vaø söï saâu laéng seõ gaàn nhö khoâng coøn nöõa, khi cuõng coù nhieàu
nhaän xeùt khaùc nhau cho böùc tranh naøy.
83
ÑAÙNH GHEN
84
ÑAÙNH GHEN
Maêng non naáu vôùi gaø ñoàng
Ngon thì voâ thöû xem choàng veà ai?
M aêng non naáu vôùi gaø ñoàng thì quaû laø ngon thaät.
Maêng non thì gioøn meàm, gaø ñoàng thòt saên chaéc
ngoït nöôùc. Thaät laø moät söï hoøa hôïp tuyeät vôøi cuûa khoa aåm
thöïc. Nhöng ôû ñaây noù coøn haøm chöùa moät nghóa khaùc, aùm chæ
ngöôøi choàng laêng nhaêng kieåu “meøo maû, gaø ñoàng” kieám gaùi tô
(maêng non). Tuy coù theå thoûa maõn ñöôïc duïc voïng, ngon thaät;
nhöng chaéc khoù traùnh ñöôïc raéc roái. Lôøi chuù treân tranh thaät laø
moät loái chôi chöõ tuyeät vôøi vôùi nhieàu haøm nghóa saâu xa. Hình
töôïng treân tranh khieán cho ngöôøi xem khoù coù theå hieåu ñöôïc
trong hai ngöôøi ñaøn baø ai laø keû thaùch ñoá? Anh choàng ñang
caûn vôï lôùn hay ñang beânh vôï beù? Neáu böùc tranh chæ döøng laïi
ôû chuû ñeà naøy, thì noäi dung cuûa noù chæ giôùi haïn ôû söï phaûn aûnh
moät hieän töôïng xaõ hoäi traûi theo haøng vaïn naêm luyeán aùi cuûa
con ngöôøi. Nhöng noäi dung cuûa noù khoâng chæ döøng laïi ôû ñaây.
Tính nhaân baûn cuûa böùc tranh naøy chính laø hình töôïng chuù beù
chaép tay laïy cha meï. Ñöùa treû con ngaây thô voâ toäi aáy chæ muoán
moät cuoäc soáng bình yeân trong söï ñuøm boïc cuûa moät gia ñình
haïnh phuùc. Phaûi chaêng, ñaây chính laø thoâng ñieäp cuûa böùc tranh
göûi theá nhaân: Söï thoûa maõn duïc voïng vaø tranh giaønh quyeàn lôïi
tröôùc maét cuûa con ngöôøi seõ voâ tình gaây ra cho theá heä sau söï
ñau khoå.
85
HAÙI DÖØA
86
Haùi döøa
Khen ai kheùo döïng neân döøa.
Keû tung ngöôøi höùng cho vöøa loøng nhau
B öùc tranh mieâu taû caûnh haùi döøa thaät vui maét. Hình
aûnh trong tranh cho chuùng ta moät söï caûm nhaän veà
moät cuoäc soáng trong söï yeân bình haïnh phuùc. Ngöôøi vieát cho
raèng: noäi dung böùc tranh löu truyeàn haøng ngaøn naêm trong
daân gian coù leõ khoâng theå chæ ñôn giaûn nhö vaäy. Caây döøa laø
moät hieän töôïng phaùt sinh vaø toàn taïi töï nhieân cuûa taïo hoùa, ñaâu
phaûi do con ngöôøi taïo ra? Taïi sao laïi laø “ai”? “Ai” laø ai môùi
ñöôïc chöù? Söï tung döøa töø treân caây cho ngöôøi ôû döôùi höùng thì
cöïc kyø nguy hieåm, nhôõ noù rôi vaøo ñaàu thì sao? Hình töôïng cuûa
böùc tranh khoâng phaûn aùnh thöïc teá. Neáu quaû thaät vôùi noäi dung
ñôn giaûn nhö treân thì böùc tranh coù theå ñöôïc theå hieän vôùi moät
hình thöùc khaùc: nhö thay caây döøa baèng caây choâm choâm, hoaëc
nhaõn loàng chaúng haïn. Nhöng chính töø lôøi chuù cuûa böùc tranh
vaø söï löu truyeàn laâu ñôøi trong daân gian khieán cho ngöôøi xem
tranh phaûi nghieàn ngaãm tính minh trieát vaø nhaân baûn cuûa böùc
tranh naøy.
Ñaïi töø “ai” trong lôøi chuù cho thaáy taùc nhaân con ngöôøi
trong vieäc laøm neân söï haøi hoøa caân ñoái trong cuoäc soáng. Hình
töôïng tung höùng traùi döøa – voán khoâng coù treân thöïc teá – cho
thaáy tính maâu thuaãn vaø khoù khaên trong ñôøi, trong moái quan
heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi. Nhöng neáu chính con ngöôøi
bieát ñieàu hoøa cuoäc soáng cuûa mình, cuûa moâi tröôøng thì seõ mang
laïi haïnh phuùc cho chính mình vaø cho cuoäc ñôøi. Phaûi chaêng
ñaây chính laø tính minh trieát vaø nhaân baûn trong noäi dung cuûa
böùc tranh naøy.
87
88
PHAÀN III
TRANH DAÂN GIAN

Vieät Nam
vôùi lòch söû
&
huyeàn thoaïi
TRANH NHAÂN VAÄT LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM
89
CHUÙA MAÃU THOAÛI
90
CHUÙA MAÃU THOAÛI
Ñ aây laø moät nhaân vaät huyeàn thoaïi. Söï tích cuûa baø
chuùa Maãu Thoaûi (thuûy) noùi baø laø con gaùi cuûa Laïc
Long Quaân xöa ôû hoà Ñoäng Ñình, phía nam soâng Döông Töû. Coù
choàng laø Kình Xuyeân laø moät vò hoaøng töû. Choàng baø coù vôï nhoû
laø Thaûo Mai. Thaûo Mai voán laø ngöôøi ñaøn baø ñieâu ngoa, ti tieän
thöôøng hay deøm pha, noùi xaáu baø. Choàng baø nghe lôøi Thaûo
Mai, ñöa baø ñi ñaøy vaøo nôi röøng saâu, nuùi thaúm. Vì laø ngöôøi
ngay thaúng, nhaân haäu, neân baø ñöôïc muoâng thuù ñem ñoà aên,
thöùc uoáng daâng naïp. Veà sau, coù ngöôøi só töû laø Lieãu Nghi ñi
ngao du sôn thuûy gaëp ñöôïc baø. Baø nhôø Lieãu Nghi göûi thö ñeán
cha laø Laïc Long Quaân, baøy toû noãi oan öùc. Nhaän ñöôïc thö, Ñöùc
Laïc Long Quaân noåi giaän, cho baét Kình Xuyeân vaø trò toäi Thaûo
Mai. Trong daân gian cho tôùi nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû tröôùc,
ngöôøi vieát vaãn coøn nghe thaáy nhöõng ngöôøi phuï nöõ hay doái traù
bò goïi laø “Thaûo Mai”, cuõng gioáng nhö nam giôùi phuï tình bò goïi
laø “Sôû Khanh” vaäy. Ñieàu naøy chöùng toû caâu truyeän veà baø chuùa
Maãu Thoaûi phoå bieán khaù saâu roäng trong daân chuùng.
Nhö vaäy, böùc tranh mang tính minh hoïa cho moät truyeàn
thuyeát, coù quan heä tôùi truyeàn thuyeát veà thôøi laäp quoác cuûa daân
toäc Vieät. Hieän töôïng Ñöùc Laïc Long Quaân coù con gaùi ñaõ khaúng
ñònh truyeàn thuyeát “Con Roàng , chaùu Tieân” vôùi noäi dung ghi
nhaän: Toå phuï Laïc Long Quaân laáy Toå maãu AÂu Cô sinh moät boïc
traêm tröùng, nôû ra 100 ngöôøi con trai (khoâng coù con gaùi) chæ laø
moät bieåu töôïng mang tính maät ngöõ veà coäi nguoàn lòch söû vaø
vaên hoùa cuûa ngöôøi Laïc Vieät (*). Truyeàn thuyeát veà Ñöùc Maãu
Thoaûi khaúng ñònh coäi nguoàn xuaát xöù cuûa daân toäc Vieät töø haøng
ngaøn naêm, nhö truyeàn thuyeát “Con Roàng, chaùu Tieân” ñaõ ghi
nhaän: Nöôùc Vaên Lang Baéc giaùp Ñoäng Ñình hoà, Nam giaùp Hoà
Toân, Taây giaùp Ba Thuïc, Ñoâng giaùp Ñoâng Haûi.
thoaïi”, Nxb VHTT 2002, taùi baûn laàn thöù nhaát, coù söûa chöõa vaø boå sung.
91
TRANH BAØ TRÖNG
92
TRANH BAØ TRÖNG
B öùc tranh hieän thöïc ñaàu tieân veà nhaân vaät lòch söû maø
ngöôøivieát giôùi thieäu vôùi baïn ñoïc ôû ñaây laø tranh Hai
Baø Tröng, nöõ anh huøng daân toäc vó ñaïi cuûa ngöôøi Laïc Vieät. Ñaây
laø moät böùc tranh raát huyeãn aûo, nhöng theå hieän moät tö duy
tröøu töôïng saâu saéc trong vieäc löïa chon hình töôïng. Buùt phaùp
theå hieän cuõng raát tuyeät vôøi, loät taû ñöôïc söï bi traùng vaø tinh
thaàn baát khuaát cuûa Hai Baø cuõng nhö tinh thaàn yeâu nöôùc cuûa
ngöôøi Vieät. Coù theå khaúng ñònh raèng ngöôøi veõ böùc tranh naøy laø
baäc thaày veà taïo döïng hình töôïng: raát tröøu töôïng vaø huyeãn aûo,
nhöng laïi mieâu taû moät söï kieän raát thöïc trong lòch söû ngöôøi
Vieät. Söï huyeãn aûo cuûa böùc tranh ñeán möùc maø ñaõ coù moät nhaø
nghieân cöùu hieän ñaïi cho raèng: ñaây laø tranh coù chuû ñeà chæ laø
“Cöôõi voi”? (*)
Treân böùc tranh veõ moät con voi, hai maét môû to nhìn veà
phía tröôùc. Chaân tröôùc vaø chaân sau cuûa voi co leân nhö muoán
böôùc tôùi. Treân baønh voi boû troáng, coù côø vaø loïng che, chöùng toû
ngöôøi ngoài treân con voi phaûi laø ngöôøi coù quyeàn löïc hoaëc thuoäc
ñaúng caáp cao trong xaõ hoäi. ÔÛ caùc boä phaän troïng yeáu treân mình
voi, nhö ñaàu goái, traùn, treân voøi, baép chaân ñeàu coù mang boä
phaän che ñôõ. Quaûn töôïng ñoäi muõ ñaâu maâu vaø caû ngöôøi ngoài
sau voi ñeàu maëc quaân phuïc coå. Hình töôïng naøy cho thaáy ñaây
laø moät voi chieán ñang laâm traän. Caû ngöôøi vaø voi ñeàu nhìn veà
moät höôùng. Hình töôïng laù côø ngaû veà phía sau cho thaáy con voi
khoâng coù leänh böôùc tôùi. Toaøn boä böùc tranh taïo cho ngöôøi xem
moät caûm giaùc troáng vaéng vì thieáu nhaân vaät chính treân baønh
* Chuù thích: Tranh daân gian Vieät Nam. Nxb Vaên Hoùa Daân Toäc. Haø Noäi
93
voi. Do hình aûnh cuûa moät cuoäc chieán khoâng coøn chuû töôùng
khieán cho khoâng gian tranh coù caûm giaùc bi traùng. Nhöng tính
baát khuaát laïi ñöôïc theå hieän treân söï nghieâm caån cuûa nhöõng
ngöôøi ngoài treân löng voi. Nhöõng thöù binh khí hoï caàm treân tay
ñeàu giô leân nhö saün saøng tieáp tuïc cuoäc chieán. Söï khaúng ñònh
noäi dung lòch söû cuûa böùc tranh naøy laø chöõ “Tröng” vieát theo loái
chöõ trieän treân böùc tranh. Nhö vaäy ñaõ quaù roõ raøng. Ñaây laø böùc
tranh theå hieän coâ ñoïng veà traän chieán cuoái cuøng cuûa Hai Baø
Tröng. Mieâu taû luùc Hai Baø ñaõ rôøi baønh voi vaø traãm mình treân
gioøng Haùt giang, ñeå laïi moät söï nghieäp giang dôû vaø moät giang
sôn chìm ñaém trong goùt giaøy xaâm löôïc.
Hai Baø Tröng, vò nöõ vöông ñaàu tieân oanh lieät nhaát trong
lòch söû Vieät Nam vaø theá giôùi. Tröôùc Hai Baø, trong lòch söû
nhaân loaïi chöa töøng ghi nhaän moät vò nöõ töôùng ñöùng leân giaønh
ñoäc laäp daân toäc. Hai baø ñaõ giaønh laïi ñöôïc 63 thaønh trì, ñaõ
chöùng toû moät quyeàn löïc bao truøm leân moät vuøng laõnh thoå roäng
lôùn vaø söï uûng hoä nhieät thaønh cuûa coäng ñoàng ngöôøi Laïc Vieät.
Maëc duø cuoäc chieán thaát baïi, nhöng nhöõng ngöôøi daân Laïc Vieät
vaãn traân troïng gìn giöõ hình aûnh baát khuaát cuûa Hai Baø – tieâu
bieåu cho tinh thaàn baát khuaát cuûa ngöôøi Laïc Vieät – cho ñeán
taän baây giôø. Böùc tranh daân gian Vieät Nam, tuy beù nhoû vaø
khieâm toán treân neàn giaáy doù. Nhöng noù ñaõ laøm neân ñieàu kyø
dieäu, khi vöôït qua caû moät khoâng thôøi gian u toái cuûa 1000 naêm
Baéc thuoäc vaø lòch söû thaêng traàm bi traùng cuûa daân toäc Vieät,
truyeàn laïi cho ñeán ngaøy nay, moät truyeàn thoáng baát khuaát vaø
anh huøng töø loøng töï haøo daân toäc. Cho ñeán taän baây giô,ø vaãn
coøn vang voïng nhöõng baøi thô bi traùng ca ngôïi Hai Baø.
AÛi Baéc, quaân thuø kinh voù ngöïa.
Giaùp vaøng, khaên trôû laïnh ñaàu voi.
Chaøng ôi! Ñieän ngoïc bô vô quaù.
Traêng cheách, ngoâi trôøi boùng leû soi.
Tröng Nöõ Vöông
Nöõ só Ngaân Giang.
94
BAØ TRIEÄU
95
BAØ TRIEÄU
Ñ aây laø moät böùc tranh lòch söû ñöôïc khaúng ñònh ngay
töø teân goïi, löu truyeàn trong daân gian vaø hình töôïng
treân tranh. Tuy treân tranh khoâng coù lôøi chuù nhö tranh Hai
Baø, nhöng theå hieän Baø Trieäu theo nhö truyeàn thuyeát veà hình
töôùng vaø tính caùch cuûa baø laø ngöïc lôùn, khí phaùch hieân ngang.
Hình töôïng Baø Trieäu treân tranh coù tö theá thoaûi maùi, nhö
ñang muùa moät ñöôøng quyeàn treân löng voi. Con voi veà tö theá
nhö ñang choàm leân, nhöng saéc thaùi thì laïi nhö bò phuïc tuøng.
Phaûi chaêng, böùc tranh naøy muoán mieâu taû hình aûnh Baø Trieäu
ñang thuaàn phuïc voi döõ. Ñaây laø giai ñoaïn chuaån bò khôûi nghóa
cuûa Baø.
Veà phong caùch theå hieän böùc tranh naøy, coù neùt töông
ñoàng vaø gaàn gioáng vôùi tranh Hai Baø Tröng. Nhöng trong
tranh Baø Trieäu coù tính öôùc leä hôn so vôùi tranh Hai Baø, theå
hieän ôû tö theá ngoài cuûa baø Trieäu treân löng voi. Veà hình töôïng
con voi cuûa Baø Trieäu coù neùt gioáng nhö voi cuûa Hai Baø, nhöng
phong caùch uyeån chuyeån vaø ñieâu luyeän hôn. Baønh voi cuûa Baø
Trieäu tuy trang trí caàu kyø chöùng toû moät ñaúng caáp cao trong xaõ
hoäi,nhöng laïi khoâng coù côø vaø loïng laø nhöõng bieåu töôïng cuûa ñòa
vò vaø quyeàn löïc nhö trong tranh Hai Baø. Maëc duø trong caû hai
tranh ñeàu chöùng toû moät trình ñoä baäc thaày veà taïo döïng hình
töôïng; nhöng söï theå hieän tính tröøu töôïng trong tranh Hai Baø
heát söùc cao caáp, ñeán möùc ñaùng kinh ngaïc (qua hình töôïng gôïi
cho ngöôøi xem phaûi töôûng töôïng moät tình huoáng beân ngoaøi
hình töôïng). Coøn trong tranh Baø Trieäu, tính tröøu töôïng thaáp
hôn maëc duø ñaõ ñaït trình ñoä baäc thaày khi dieãn taû tính caùch
ñaày khí phaùch cuûa Baø.Ñieàu naøy cho thaáy hai böùc tranh naøy
ñöôïc dieãn taû ôû hai thôøi kyø caùch nhau khaù xa vaø taát nhieân
khoâng theå cuøng taùc giaû.
96
ÑINH TIEÂN HOAØNG
97
ÑINH TIEÂN HOAØNG
B öùc tranh ngöôøi vieát trình baøy vôùi baïn ñoïc treân
ñaây laø böùc tranh ñeïp nhaát coù noäi dung noùi veà vò
Hoaøng ñeá noåi tieáng naøy. Nhöõng nhaø nghieân cöùu tranh daân
gian nhaän xeùt thaáy raèng taát caû nhöõng böùc tranh noùi veà ngaøi
ñeàu chæ theå hieän thôøi thô aáu, khoâng thaáy coù tranh theå hieän
ngaøi luùc taïi vò. Böùc tranh treân mieâu taû moät ñoaïn trong truyeàn
thuyeát mang tính huyeàn thoaïi luùc ngaøi bò ngöôøi chuù caàm göôm
ñuoåi, do daùm gieát traâu cuûa chuù khao caùc treû muïc ñoàng. Ngaøi
nhaåy xuoáng soâng ñeå troán, töôûng cheát ñuoái, nhöng moät con
roàng vaøng xuaát hieän coõng ngaøi sang beân kia soâng. Ngöôøi chuù
thaáy vaäy sôï haõi, caém thanh göôm xuoáng ñaát vaùi laïy moät ngöôøi
coù chaân meänh thieân töû.
Böùc tranh naøy ñaõ löïa choïn ñöôïc moät hình töôïng raát tieâu
bieåu so vôùi böùc tranh theå hieän ngaøi trong luùc haøn vi “côø lau
taäp traän” vôùi caùc treû muïc ñoàng. Vôùi chieác côø lau treân vai, ñaõ
mieâu taû ñöôïc yù chí cuûa ngaøi khi “côø lau taäp traän”. Hình töôïng
roàng theo quan nieäm coå Ñoâng phöông laø bieåu töôïng cuûa söùc
maïnh vuõ truï, quyeàn löïc toái cao. Do ñoù, hình töôïng cöôõi roàng
khoâng chæ mieâu taû ñöôïc tính chaân meänh thieân töû cuûa ngaøi, maø
coøn khaúng ñònh neàn ñoäc laäp cuûa ngöôøi Laïc Vieät giaønh laïi sau
hôn moät ngaøn naêm Baéc thuoäc coù tính taát yeáu nhö moät qui luaät
cuûa Taïo hoùa.
98
PHAÀN IV
THÔØI ÑIEÅM XUAÁT HIEÄN

TRANH DAÂN GIAN
Vieät Nam
99
N höõng böùc tranh daân gian cuûa treû em Laïc Vieät mua
veà daùn ñaày töôøng chôi trong nhöõng ngaøy Teát. Vôùi
maøu saéc saëc sôõ vui maét, hình aûnh vaø noäi dung tröïc tieáp cuûa
nhöõng böùc tranh daân gian Vieät Nam mang tính giaùo duïc nhöõng
giaù trò nhaân baûn, ñaïo lyù vaø khuyeán khích vöôn tôùi nhöõng muïc
ñích cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi ñöông thôøi: leã trí, nhaân nghóa,
phuù quí, vinh hoa; hoaëc tính vui soáng trong lao ñoäng vaø söï
yeân bình. Nhöng haøm nghóa saâu xa cuûa nhöõng böùc tranh daân
gian Vieät Nam laïi mang ñaày tính minh trieát cuûa vaên hoaù
Ñoâng phöông veà nhöõng öôùc mô thaùnh thieän cuûa con ngöôøi. Töø
ñôøi naøy qua ñôøi khaùc, traûi bao thaêng traàm cuûa lòch söû, tranh
daân gian Vieät Nam coøn ñöôïc löu truyeàn tôùi taän ngaøy nay.
Nhöng tranh daân gian Vieät Nam baét ñaàu coù töø bao giôø?
Veà vaán ñeà naøy, haàu heát nhöõng yù kieán ñeàu cho raèng:
Tranh daân gian Vieät nam xuaát hieän vaøo theá kyû XIV hoaëc XV,
ñoàng thôøi vôùi thôøi ñieåm xuaát hieän laøng tranh Ñoâng Hoà. Cuõng
coù yù kieán cho raèng tranh daân gian xuaát hieän sôùm hôn: vaøo
khoaûng theá kyû XI. Ngöôøi vieát cho raèng taát caû nhöõng yù kieán
treân ñeàu thieáu tính hôïp lyù. Bôûi vì, vôùi taát caû caùc neàn vaên minh
treân traùi ñaát – ngay töø thôøi ñoà ñaù, khi con ngöôøi chöa coù chöõ
vieát – hoï ñeàu duøng hình veõ ñeå theå hieän nhöõng nhaän thöùc cuûa
mình vôùi moâi tröôøng. Do ñoù, daân toäc Vieät Nam, duø cho ôû ngay
thôøi ñaïi ñoà ñoàng, ít nhaát cuõng theå hieän ñöôïc nhöõng böùc tranh
veõ cuûa mình. Huoáng chi, treân thöïc teá ngay töø thôøi Huøng Vöông,
moät thôøi ñaïi phaùt trieån veà moïi maët – cho duø vôùi caùch nhìn cöïc
ñoan nhaát thì cuõng ñaõ böôùc vaøo thôøi ñaïi ñoà ñoàng – neân khoâng
theå khoâng toàn taïi nhöõng tranh veõ. Khoâng theå coù moät xaõ hoäi
phaùt trieån naøo laïi khoâng toàn taïi tính myõ thuaät cuûa xaõ hoäi ñoù.
Tính myõ thuaät laø moät giaù trò nhaân vaên, toàn taïi vaø phaùt trieån
theo lòch söû moät daân toäc laø moät söï taát yeáu coù tính quy luaät, ñeå
baûo ñaûm söï phaùt trieån haøi hoøa vaø caân ñoái cho söï toàn taïi vaø
phaùt trieån cuûa daân toäc ñoù. Trong kieán thöùc haïn heïp cuûa mình,
ngöôøi vieát chöa thaáy trong lòch söû coù moät xaõ hoäi naøo phaùt
100
trieån veà moïi phöông dieän, nhöng laïi hoaøn toaøn khoâng coù tính
myõ thuaät trong thô ca, hoäi hoïa, aâm nhaïc… Vaán ñeà coøn laïi laø
ngöôøi ta coù tìm thaáy nhöõng di saûn coøn laïi cuûa noù qua nhöõng
thaêng traàm cuûa lòch söû hay khoâng maø thoâi. Bôûi vaäy, neáu cho
raèng tröôùc thôøi Vieät Nam höng quoác (theá kyû X), ngöôøi Vieät
khoâng coù tranh laø ñieàu phi lyù. Nhö vaäy, daân toäc Vieät Nam
phaûi coù tranh veõ cuûa mình, phaûn aùnh caùi nhìn caùi nghó cuûa
daân toäc Vieät töø raát laâu trong coå söû. Ngöôøi vieát xin ñöôïc trình
baøy söï minh chöùng cuûa mình nhö sau:
Neáu saép xeáp nhöõng böùc tranh daân gian Vieät Nam theo
trình töï töø noäi dung phaûn aùnh tính trieát hoïc cuûa neàn vaên
minh coå Ñoâng phöông, cho ñeán nhöõng tranh daân gian phaûn
aùnh quan nieäm soáng cuûa ngöôøi Laïc Vieät vaø ñeán nhöõng tranh
veà ñeà taøi lòch söû gaàn ñaây. Chuùng ta seõ nhaän ra ngay nhöõng
phöông phaùp theå hieän raát khaùc nhau. Döôùi ñaây laø nhöõng böùc
tranh daân gian ñöôïc thöïc hieän vaøo thôøi hieän ñaïi:
PHUÏ NÖÕ ÑAÛM ÑANG (*)

Tranh Nguyeãn Ñaêng Cheá
(*) Chuù thích: Tranh trong saùch “Ngheä thuaät Vieät Nam”, taäp 1 - Saéc maøu
muøa xuaân, Nxb Kim Ñoàng 2001
101
CHIEÁN THAÉNG MUØA XUAÂN (*)
Tranh Phaïm Vaên Ñoân
(*) Chuù thích: Tranh trong saùch “Ngheä thuaät Vieät Nam”, taäp 1 - Saéc maøu
muøa xuaân, Nxb Kim Ñoàng 2001
102
So saùnh nhöõng böùc tranh treân vôùi nhöõng tranh lòch söû
sau:
PHUØ ÑOÅNG THIEÂN VÖÔNG
BAØ TRÖNG
103
NGOÂ QUYEÀN
Qua söï so saùnh treân thì tranh cuûa caùc ngheä só hieän ñaïi
maëc duø buùt phaùp saéc saûo, nhöng veà phöông phaùp theå hieän
khoâng khaùc nhöõng böùc tranh daân gian ñöôïc trình baøy trong
phaàn naøy. Chuùng coù tính minh hoïa cho moät söï kieän lòch söû
hoaëc nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi. Noäi dung nhöõng böùc tranh naøy
nhaéc nhôû cho theá heä sau nhöõng söï kieän lòch söû ñaùng ghi nhôù
cuûa daân toäc vaø ca ngôïi chieán coâng cuûa oâng cha choáng ngoaïi
xaâm. Nhöõng böùc tranh naøy so vôùi Ñinh Tieân Hoaøng ñaõ raát
khaùc veà phöông phaùp theå hieän. Neáu so vôùi hai böùc tranh theå
hieän Hai Baø Tröng; Baø Trieäu ôû treân, laïi coù moät khoaûng caùch
lôùn veà phöông phaùp theå hieän. Do ñoù, ngöôøi vieát cho raèng veà
nieân ñaïi xuaát hieän nhöõng böùc tranh mang tính minh hoïa
phaûi raát muoän sau nhöõng böùc tranh Baø Tröng, Baø Trieäu ôû
treân. Nhöõng böùc tranh caøng veà sau naëng veà tính minh hoïa söï
kieän. Coøn nhöõng böùc tranh treân nhö: Baø Tröng, Baø Trieäu raát
coù chieàu saâu veà noäi dung. Coù theå noùi laø ñaõ loät taû ñöôïc caùi thaàn
cuûa con ngöôøi vaø söï kieän. Chính nhöõng phöông phaùp vaø phong
caùch theå hieän khaùc nhau naøy, cuøng noäi dung trieát hoïc cuûa noù,
104
ñaõ chöùng toû moät thôøi kyø lòch söû raát daøi cuûa tranh daân gian
Vieät Nam traûi haøng thieân nieân kyû.
Caên cöù vaøo noäi dung nhöõng böùc tranh daân gian Vieät
Nam ñaõ ñöôïc trình baøy trong saùch naøy; ngöôøi vieát cho raèng
noù ñaõ coù nguoàn goác töø thôøi raát xa xöa. Coù theå ñaõ xuaát hieän vaøo
khoaûng ñaàu thôøi Huøng Vöông thöù XVIII hoaëc tröôùc ñoù. Bôûi vì
trong tranh daân gian Vieät Nam coù nhöõng noäi dung mang tính
minh trieát veà coäi nguoàn vaên hoùa Ñoâng phöông, khaùc haún
nhöõng gì maø coå thö chöõ Haùn ñaõ theå hieän. Ñieàu naøy ñaõ chöùng
toû noù khoâng theå xuaát hieän sau thôøi Haùn vaø taát nhieân khoâng
theå goïi laø aûnh höôûng vaên hoùa Haùn. Ñöông nhieân, ngöôøi Laïc
Vieät phaûi laøm ra giaáy töø thôøi kyø naøy. Ñaây cuõng laø moät ñieàu
kieän tieân quyeát ñeå khaúng ñònh söï ra ñôøi cuûa nhöõng böùc tranh
daân gian Vieät Nam. Ngöôøi ta khoâng theå löu truyeàn yù töôûng veà
hình töôïng cho nhöõng böùc tranh veõ treân giaáy qua haøng thieân
nieân kyû, neáu giaáy khoâng thöïc söï toàn taïi laøm cô sôû theå hieän
nhöõng yù töôûng ñoù. Cuõng coù theå cho raèng: hình töôïng nhöõng
böùc tranh naøy ñöôïc veõ treân vaûi vaø ñöôïc löu truyeàn, sau ñoù
ngöôøi Vieät môùi chuyeån sang veõ treân giaáy. Nhöng ngöôøi vieát
cho raèng yù kieán löu truyeàn yù töôûng theå hieän noäi dung tranh
daân gian löu truyeàn qua vaûi laø khoâng thöïc teá, vì loái veõ treân vaûi
khaùc haún phöông phaùp thöïc hieän nhöõng böùc tranh naøy treân
giaáy doù nhö hieän nay: thöïc hieän in baèng vaùn khaéc. Moät hình
aûnh sinh ñoäng minh hoïa cho yù töôûng naøy vaø cuõng laø cô sôû ban
ñaàu cho yù töôûng treân, chính laø hình veõ treân troáng ñoàng ñöôïc
trình baøy vôùi baïn ñoïc sau ñaây:
105
Caû hai hình treân trong caùc saùch nghieân cöùu, ñeàu gom
chung moät nhaän xeùt laø hình ngöôøi giaõ gaïo. Nhöng coù theå
khaúng ñònh raèng: ñoäng taùc giaõ coái veõ treân troáng ñoàng cuõng laø
ñoäng taùc giaõ boät doù laøm giaáy cuûa ngöôøi Laïc Vieät ñeå laøm ra
nhöõng tôø giaáy doù noåi tieáng. Hai hình naøy tuy gioáng nhau veà
ñoäng taùc theå hieän, nhöng laïi raát khaùc veà hình töôïng lieân
quan. ÔÛ hình 1, baïn ñoïc seõ thaáy hình ñoâi chim moû ngaén ñang
bay treân ñaàu gaäy. Ñaây laø loaøi chim coù theå aên haït. Do ñoù, hình
naøy coù theå keát luaän laø hình giaõ gaïo. Coøn ôû hình 2, treân ñaàu
gaäy ñöôïc minh hoïa baèng hai hình chöõ nhaät. Keát hôïp vôùi noäi
dung nhöõng böùc tranh daân gian ñaõ trình baøy, hoaøn toaøn khoâng
theå coù sau vaên hoùa Haùn, thì hình giaõ coái treân troáng ñoàng coù
hình chöõ nhaät treân ñaàu gaäy, coù theå khaúng ñònh ñoù laø bieåu
töôïng cuûa ngheà laøm giaáy ñaõ coù töø thôøi Huøng Vöông. Vieäc laøm
ra giaáy töø thôøi Huøng Vöông, chính laø ñieàu kieän tieân quyeát ñeå
toàn taïi nhöõng böùc tranh daân gian Vieät Nam, khi noäi dung cuûa
noù ñaõ chöùng toû noù phaûi ra ñôøi töø raát laâu trong lòch söû vaên hoùa
Ñoâng phöông.
106
Phaàn Keát luaän
C uoán saùch nhoû naøy trình baøy vôùi baïn ñoïc laø söï minh
chöùng tieáp tuïc cuûa moät quan nieäm nhaát quaùn laø:
Lòch söû Vieät Nam traûi gaàn 5000 vaên hieán vaø laø coäi nguoàn ñích
thöïc cuûa neàn vaên minh Ñoâng phöông. Taát caû caùc söï minh
chöùng ñeàu tuaân thuû theo tieâu chí khoa hoïc hieän ñaïi laø:
“Moät giaû thuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng neáu noù
giaûi thích ñöôïc haàu heát nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù”.
Bôûi vaäy, seõ hoaøn toaøn voâ lyù neáu tranh daân gian Vieät
Nam khoâng phaûi hoaëc khoâng theå laø söï minh chöùng tieáp tuïc
cho söï kyø vó cuûa neàn vaên minh Laïc Vieät. Nhöng may maén
thay, söï trung thaønh vôùi nhöõng di saûn vaên hoùa cuûa toå tieân cuûa
nhöõng ngheä nhaân Laïc Vieät – traûi qua nhieàu theá heä – ñaõ
truyeàn laïi cho ñeán taän ngaøy hoâm nay, nhöõng böùc tranh quyù
giaù veà coäi nguoàn minh trieát Ñoâng phöông. Nhöõng laäp luaän
thoâng qua nhöõng di saûn vaên hoùa phi vaät theå löu truyeàn trong
daân gian, mang naëng tính suy lyù chuû quan; nhöng heä quaû cuûa
nhöõng laäp luaän naøy laïi laø tính hôïp lyù cho moïi hieän töôïng lieân
quan ñeán noù. Ñieàu naøy coù theå laø nhöõng hieän töôïng môùi laï so
vôùi nhöõng phöông phaùp tìm hieåu coå söû thoâng qua vaät chöùng
khaûo coå. Nhöng baøi baùo ñöôïc trích daãn döôùi ñaây trong taïp chí
Tia Saùng soá thaùng 4. 2002 coù töïa laø: “Nhaân ñoïc EDEN IN
THE EAST – ñaët laïi vaán ñeà coäi nguoàn daân toäc vaø vaên minh
Vieät Nam” – Taùc giaû Nguyeãn Vaên, ñaõ chöùng toû cho söï thoáng
nhaát veà keát luaän cuûa nhöõng phöông phaùp khaùc nhau trong
vieäc tìm hieåu coå söû Ñoâng phöông.
Moät phaàn trong giôùi söû hoïc Taây phöông töøng quan nieäm, hay
noùi ñuùng hôn laø giaû ñònh, raèng caùc neàn vaên minh Ñoâng Nam AÙ, trong
ñoù coù caû Vieät Nam chæ laø nhöõng nhaùnh cuûa hai neàn vaên hoùa lôùn hôn:
Trung Hoa vaø AÁn Ñoä. Giaû ñònh naøy ñaõ ñöôïc duøng nhö moät söû lieäu,
moät thuyeát ñaùng tin caäy, ñöôïc löu truyeàn qua töøng theá heä nhö laø moät
söï thaät, moät “thuyeát chính thoáng”. Tính deã daõi chaáp nhaän söû lieäu ñoù ñaõ
voâ tình gieo vaøo loøng nhieàu nguôøi Vieät moät taâm lyù töï ti, ñaùnh giaù thaáp
neàn vaên hoùa Vieät Nam khi so saùnh vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc. Nhöng
neáu chòu khoù nhìn vaøo thöïc teá vaø caân nhaéc moät soá döõ kieän nghieân cöùu
khoa hoïc gaàn ñaây thì xem chöøng nhöõng nieàm tin treân ñaây khoù maø
107
ñöùng vöõng ñöôïc.
Ñoâng Nam AÙ laø moät trong nhöõng vuøng ñaát vôùi nhieàu saéc daân vaø
nhieàu neàn vaên minh phong phuù nhaát vaø coå nhaát cuûa nhaân loaïi. Vôùi
nhöõng kieán truùc ñoäc ñaùo, chaïm troå tinh vi cuûa ñeàn ñaøi, chuøa chieàn ôû
Myanmar, Thaùi Lan, Vieät Nam, Campuchia ñaõ cho thaáy phaûng phaát
nhieàu daáu veát cuûa moät neàn vaên minh saùng choùi tröôùc ñaây.
Thöïc vaäy, vôùi moät lòch söû laâu ñôøi vaø nhieàu neàn vaên minh phong
phuù nhö theá, song Ñoâng Nam AÙ laïi khoâng ñöôïc caùc nhaø söû hoïc ñeå yù
ñeán nhö vuøng ñaát khaùc. Neáu coù, caùc saùch cuõng chæ vieát moät caùch sô
saøi, chæ taäp trung vaøo hai neàn vaên minh Trung Hoa vaø AÁn Ñoä. Maõi ñeán
gaàn ñaây, vaên minh Thôøi ñaïi Ñoàng thieác Ñoâng Sôn vaø caùc neàn vaên hoùa
tröôùc ñoù (Thieân nieân kyû thöù nhaát trCN) cuûa Vieät Nam môùi ñöôïc coâng
nhaän laø vaên minh nguyeân thuûy cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Ngoân ngöõ
Austronesian coù nguoàn goác töø Ñoâng Nam AÙ (bò queân laõng) hieän ñieän
raát roäng, trong caùc quaàn ñaûo Melanesia, Polinesia vaø Micronesia, Ñaøi
Loan, Hawaii, vaø New Zealand, vöôït Thaùi Bình Döông, ñeán taän AÁn Ñoä
döông khaù laâu, coù theå tröôùc khi Phaät Thích Ca ra ñôøi.
Maõi ñeán thaäp nieân 1960, moät soá nhaø khaûo coå hoïc treân theá giôùi,
döïa vaøo nhieàu keát quaû cuûa moät loaït nghieân cöùu ôû Vieät Nam vaø Thaùi
Lan, ñaõ baét ñaàu chaát vaán söï chính xaùc vaø tính logic cuûa thuyeát chính
thoáng treân ñaây [1]. Gaàn ñaây, ñaõ coù theâm moät soá nhaø nghieân cöùu töø
Vieät Nam, Thaùi Lan, vaø Indonesia coâng boá nhieàu döõ kieän khaûo coå hoïc
tho thaáy raèng thuyeát vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ xuaát phaùt töø vaên hoùa Trung
Hoa vaø AÁn Ñoä khoâng coøn ñöùng vöõng nöõa.
Tuy nhieân ñeán nay, chöa coù ai trình baøy döõ kieän moät caùch coù heä
thoáng vaø nghieân cöùu saâu baèng oâng Stephen Oppenheimer trong cuoán
Eden in the East: The Drowned Continent of Southeast Asia (taïm
dòch: Thieân ñaøng ôû phöông Ñoâng: Luïc ñòa chìm ñaém cuûa Ñoâng Nam
AÙ) [2]. Baèng nhöõng döõ kieän doài daøo ñöôïc thu thaäp moät caùch coâng phu
töø nhieàu ngaønh nghieân cöùu khaùc nhau, Oppenheimer tröïc tieáp thaùch
thöùc thuyeát chính thoáng vaø laøm thay ñoåi nhöõng quan nieäm veà thôøi tieàn
söû maø chuùng ta töøng hieåu vaø töøng ñöôïc daïy. Ñaëc bieät, cuoán saùch ñaët
troïng taâm vaøo vieäc thaåm ñònh laïi caùc quan ñieåm veà vaên minh vaøo thôøi
tieàn söû ôû Ñoâng Nam AÙ, vaø laàn ñaàu tieân, ñaët vuøng Ñoâng Nam AÙ vaøo vò
trí xöùng ñaùng cuûa moät vuøng ñaát thöôøng bò laõng queân beân caïnh hai neàn
vaên minh lôùn laø Trung Hoa vaø AÁn Ñoä. OÂng cho raèng:
a) Traän ñaïi hoàng thuûy ñöôïc ñeà caäp ñeán trong Kinh Thaùnh laø coù
thaät vaø xaûy ra vaøo cuoái kyû Baêng haø, nhaán chìm luïc ñòa Ñoâng Nam AÙ,
daân chuùng phaûi di taûn ñi caùc vuøng ñaát khaùc ñeå soáng.
b) Nhöõng daân toäc thuoäc phaàn ñaûo Polynesian khoâng phaûi xuaát
phaùt töø Trung Quoác, maø coù nguoàn goác töø Ñoâng Nam AÙ.
108
c) Ngöôøi Trung Quoác khoâng phaûi laø ngöôøi saùng cheá ra kyõ thuaät
troàng luùa, maø chính laø moät soá daân thuoäc vuøng Ñoâng Nam AÙ ñaõ laø
nhöõng nhaø canh noâng chuyeân nghieäp ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi.
d) Ñoâng Nam AÙ laø caùi noâi cuûa vaên minh nhaân loaïi ngaøy nay.
Theo Oppenheimer, Atlantis cuûa Ñoâng Nam AÙ, taïm goïi laø
“Sundaland”, bôûi vì vuøng naøy laø moät theàm luïc ñòa Sunda, nôi töøng laø
trung taâm haøng ñaàu veà cuoäc caùch maïng thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi, baét ñaàu
phaùt trieån kyõ thuaät troàng troït, duøng ñaù ñeå nghieàn haït luùa, vaøo khoaûng
24.000 ngaøn naêm tröôùc ñaây, töùc laø tröôùc caû Ai Caäp vaø Palestine
khoaûng 10.000 naêm.
Khaùm phaù veà haït luùa ôû hang Sakai – mieàn Baéc Thaùi Lan, heä
thoáng noâng nghieäp ñöôïc tìm thaáy ôû Indonesia, ôû Vieät Nam – thôøi
Phuøng Nguyeân – gaàn ñaây cho thaáy cö daân ôû ñaây ñaõ bieát troàng luùa raát
sôùm, töø 5.000 ñeán 8.000 naêm veà tröôùc (laâu ñôøi hôn caû thôøi ñaïi maø
nhöõng thaønh töïu ñöôïc xem laø “caùch maïng” veà troàng luùa ôû Trung
Quoác). Ngoaøi ra, nhaø khaûo coå hoïc Wilhelm G. Solheim II, trong loaït
nghieân cöùu töø 1965 ñeán 1968, cho thaáy neàn vaên minh Hoøa Bình laø neàn
vaên minh noâng nghieäp ñaàu tieân treân theá giôùi, khoaûng 15.000 naêm
trCN. Moät nhaø khaûo coå hoïc khaùc, Peter Bellwood, cuõng xaùc nhaän
nguyeân thuûy cuûa caây luùa raát coù theå laø ôû chung quanh vuøng Ñoâng Nam
AÙ, Trong Eden in the East, Oppenheimer cuõng coù keát luaän töông töï:
thay vaøo moät moâ hình cho raèng Trung Quoác laø xöù sôû nguyeân thuûy cuûa
kyõ thuaät troàng luùa, chuùng ta laïi coù moät moâ hình khaùc maø trong ñoù caùc
daân toäc “mandi” noùi tieáng Nam AÙ ôû Ñoâng Döông daïy ngöôøi Trung
Quoác caùc kyõ thuaät troàng luùa. Ngöôøi Hoøa Bình coøn truyeàn baù vaên minh
noâng nghieäp ñeán nhieàu nôi khaùc: Nhaät, Ñaøi Loan, Phi Luaät Taân,
Indonesia, Madagascar vaø Ñoâng Phi töø khoaûng 4000 ñeán 2000 trCN.
Ngay caû trong lónh vöïc kyõ ngheä cheá bieán, saûn xuaát, ngöôøi Ñoâng
Nam AÙ, maø ñaët bieät laø ngöôøi Vieät Nam, ñaõ phaùt trieån kyõ thuaät laøm ñoà
ñoàng, ñoà thieác vaø ñoà goám khaù cao. Ngöôøi daân ôû vaøo thôøi Phuøng
Nguyeân ñaõ töøng saûn xuaát nhieàu vuõ khí phöùc taïp, coù theå ñaùnh xa vaø
gaây toån thöông haøng loaït. Ñoái chieáu vôùi nhöõng khaùm phaù ôû Ñoâng Sôn
vaø Phuøng Nguyeân, xem ra thuyeát ngöôøi Trung Quoác khaùm phaù ra vuõ
khí ñaàu tieân khoâng coøn vöõng nöõa!
Veà ñoà goám, ngöôøi Vieät Nam ñaõ saûn xuaát nhieàu saûn phaåm ngheä
thuaät coâng phu vaø thanh tuù, vaø nhöõng saûn phaåm naøy ñöôïc baùn trong
khaép vuøng Ñoâng Nam AÙ qua ñeán taän xöù Melanesia. Thò tröôøng xuaát
khaåu naøy ñaõ hình thaønh tröôùc söï aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä. Caùc duïng cuï
baèng ñaù tìm ñöôïc ôû Uùc chaâu, ñoà goám ôû Nhaät ñeàu coù nguoàn goác töø
Hoøa Bình (khoaûng 10.000 ñeán 20.000 naêm trCN). Solheim II nhaán
maïnh raèng caû hai neàn vaên minh noåi tieáng cuûa Trung Hoa laø Lung
Shan vaø Yang Sao ñeàu xuaát phaùt töø Hoøa Bình.
109
Theo thuyeát cuûa Oppenheimer thì ngöôøi Trung Quoác vaø AÁn
Ñoä ngaøy nay coù goác gaùc töø Ñoâng Nam AÙ, chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi.
Moät soá hoïc giaû khaùc (nhö Colani, Hornell, van Stein, Geldern, Karlgren,
Krom) cuõng cho raèng laøn soùng ngöôøi töø Baéc Vieät traøn xuoáng phía Nam
vaø vaøo AÁn Ñoä tröôùc khi vuøng naøy bò gioáng daân Aryan xaâm chieám.
Solheim II caên cöù treân nhöõng döõ kieän khaûo coå thì thaáy raèng gioáng
ngöôøi Hoøa Bình traøn lan xuoáng phía Nam, baéc vaø sang höôùng taây.
Gaàn ñaây hôn, moät nghieân cöùu quan troïng – thuoäc Tröôøng
Ñaïi hoïc Texas (Myõ) vaø Vieän Nghieân cöùu Di truyeàn hoïc Trung Quoác
– ñöôïc coâng boá treân taäp san cuûa Vieän Haøn laâm Quoác gia Khoa
hoïc Myõ cho thaáy nguoàn goác cuûa ngöôøi Trung Hoa (vaø caû ngöôøi
Ñoâng AÙ) raát coù theå laø do ngöôøi töø Ñoâng Nam AÙ di daân leân [3]. Nhö
vaäy, cho raèng daân toäc Vieät laø xuaát phaùt töø ngöôøi Trung Hoa coù theå
laø moät ngoä nhaän!
Edenin the East laø moät taùc phaåm ñoäc ñaùo, ñöôïc soaïn thaûo raát
coâng phu vaø khoa hoïc. Ñieàu thuù vò taùc giaû laø moät baùc só Nhi khoa,
khoâng phaûi laø moät nhaø khaûo coå. Tuy nhieân, baèng khaû naêng vaø kieán
thöùc khoa hoïc cuûa mình, oâng ñaõ tieáp nhaän tri thöùc xöû lyù thoâng tin töø
nhieàu nguoàn nhö di truyeàn hoïc, nhaân chuûng hoïc, thaàn thoaïi, vaên hoïc
daân gian, ngoân ngöõ hoïc, haûi döông hoïc, vaø khaûo coå hoïc ñeå cho ra ñôøi
moät cuoán saùch laøm cho nhieàu nhaø nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ hoïc vaø
khaûo coå phaûi ngaån ngô. Oppenheimer ñaõ, khoâng nhöõng tröïc tieáp chaát
vaán, maø coøn thaùch ñoá, nhöõng thuyeát maø giôùi chuyeân moân chaáp nhaän
nhö nhöõng “chaân lyù”. Keå töø ngaøy xuaát baûn cuoán saùch cho ñeán nay,
gaàn nhö chöa coù moät chaát vaán naøo veà tính khoa hoïc cuûa thuyeát maø
Oppenheimer ñeà xuaát. Coù ngöôøi coøn cho raèng ñaây laø moät quyeån saùch
quan troïng vaøo baäc nhaát trong ngaønh Ñoâng Nam AÙ hoïc!
Toùm laïi, nhieàu khaùm phaù khaûo coå hoïc môùi ñaây, vaø nhaát laø cuoán
saùch Eden in the East, ñaõ nhanh choùng ñöa vuøng ñaát bò laõng queân
cuûa Ñoâng Nam AÙ vaøo moät nôi trang troïng cuûa baûn ñoà theá giôùi, vaø laø
caùi noâi cuûa vaên minh nhaân loaïi ngaøy nay. Vaø qua nhöõng khaùm phaù
naøy, chuùng ta ñaõ coù döõ kieän ñeå ñaët vaán ñeà nguoàn goác daân toäc vaø vaên
minh Vieät Nam, chaát vaán nhöõng thuyeát maø ta töøng ñöôïc daïy vaø töøng
tin nhö laø nhöõng chaân lyù. Chuùng ta coù baèng chöùng ñeå phaùt bieåu raèng
tröôùc khi tieáp xuùc vôùi ngöôøi Haùn töø phöông baéc ñeán, toå tieân chuùng ta
ñaõ taïo döïng neân moät neàn vaên minh khaù cao, neáu khoâng muoán noùi laø
caùo nhaát trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.
Chuù thích trong baùo:

1. Ñoïc (i) “On the improbability of Austronesian origins in South China”,
William Meacham, Asian Perspectives, quyeån 25, naêm 1984-5; (ii) “The nusantao
and North-South dispersals”, Wilhelm G. Solheim II, “Indo-Pacific Prehistory Association
Bulletin”, quyeån 2, naêm 1996; (iii) “Southeast Asia and Korea: from the beginnings of
food production to the first states”, W. Solheim II; “The History of Humanity: scientific
110
and cultural development”, quyeån I: “Prehistory and the Beginning of Civilization”, do
UNESCO/Routledge (London), 1994.
2. “Eden in the East: the Drowned Continent of Southeast Asia”, cuûa Stephen
Oppenheimer, Nhaø xuaát baûn Phoenix (London), 1998. Saùch khoå 13 x 20 cm, daøy 560
trang, keå caû 47 trang taøi lieäu tham khaûo vaø 28 trang baûng danh muïc, chöõ loaïi nhoû.
Giaù ñeà 15 ñoâ-la Canada, hoaëc 9 baûng Anh.
3. Ñoïc: (i) Genetic relationship of populations in Chiana”, J.Y. Chu vaø ñoàng
nghieäp; Proceedings of the National Academy of Science (USA) 1998, soá 95, trang
11763-11768; (ii) “Y-chromosome evidence for a north ward migration of modern
humans into Eastern Asia during the last Ice age” B. Su vaø ñoàng nghieäp, American
Journal of Human Genetics, 1999, soá 65, trang 1718-1724.
Qua phaàn trích daãn treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng:
Vôùi nhöõng coâng trình nghieân cöùu môùi nhaát, moät soá nhaø khoa
hoïc treân theá giôùi baèng nhöõng phöông phaùp khaùc nhau, ñeàu coù
moät keát luaän veà neàn vaên minh Ñoâng Nam AÙ chính laø nguoàn
goác neàn vaên minh Phöông Ñoâng.
Nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khoa hoïc naøy
söû duïng nhöõng phöông phaùp tieáp caän phoå bieán, neân coù theå deã
ñöôïc chaáp nhaän. Nhöng veà caên baûn nhöõng phöông phaùp naøy
khaùc phöông phaùp tieáp caän cuûa ngöôøi vieát trong nhöõng saùch
ñaõ trình baøy vôùi baïn ñoïc duø keát luaän coù ñieåm töông ñoàng. Do
ñoù, ngöôøi vieát vaãn baøy toû moät nhaän xeùt cho raèng: tính hôïp lyù
trong vieäc giaûi thích nhöõng hieän töôïng lieân quan vaãn laø moät
ñieàu kieän caàn thieát cho moät giaû thuyeát khoa hoïc. Bôûi vaäy, maëc
duø coù moät keát luaän gioáng nhau, nhöng ngöôøi vieát chæ xin ñöôïc
daãn chöùng baøi baùo treân nhö moät söï minh hoïa saéc saûo, chöù
khoâng coi laø moät baèng chöùng cho luaän ñieåm cuûa mình. Bôûi vì
nhöõng hoïc giaû ñoù chæ ñeà caäp ñeán moät neàn vaên minh Ñoâng
Nam AÙ chung chung, khi treân thöïc teá khoâng theå coù moät neàn
vaên minh kyø vó maø söï lan toûa roäng lôùn nhö vaäy, laïi khoâng toàn
taïi moät nhaø nöôùc ñeå baûo ñaûm söï toàn taïi, tính phoå bieán vaø söï
phaùt trieån caân ñoái cuûa neàn vaên minh ñoù. Ngöôøi vieát luoân tin
töôûng vaø chia seû vôùi baïn ñoïc quan nieäm cho raèng:
Nhaø nöôùc Vaên Lang döôùi thôøi ñaïi cuûa caùc vua Huøng
laø moät thôøi ñaïi huy hoaøng trong coå söû nhaân loaïi, chính
laø söï khôûi ñaàu cho gaàn 5000 naêm vaên hieán trong lòch
söû Vieät Nam.
Xin chaân thaønh caûm taï baïn ñoïc.
111

Muïc Luïc

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Muïc Luïc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MUÏC LUÏC

Lôøi noùi ñaàu ............................................................................ 5

Keát luaän ............................................................................. 107

SAÙCH THAM KHAÛO

Baùo Tia Saùng thaùng 4/2002

Chuùng ta baét ñaàu töø ba hình töôïng

Hình Thaùi Cöïc Hình Thaùi Cöïc phuïc cheá

ÑOÀ HÌNH HAØ ÑOÀ

HÌNH HAØ ÑOÀ CÖÛU CUNG

ÑOÀ HÌNH LAÏC THÖ

LAÏC THÖ CÖÛU CUNG

Trong queû naøy coù 3 vaïch lieàn ( ), ñoù laø 3 haøo

HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI

Qua hình treân, baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy raèng:

HAØ ÑOÀ VAØ HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI NGUYEÂN THUÛY

2) Trong kinh Dòch – thuyeát quaùi vieát “ Khoân vi ñòa, vi

Q ua nhöõng böùc tranh daân gian treân cuûa laøng Ñoâng

NHAÂN SINH QUAN

TRANH DAÂN GIAN

TRANH NHAÂN VAÄT LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM

THÔØI ÑIEÅM XUAÁT HIEÄN

PHUÏ NÖÕ ÑAÛM ÑANG (*)

Chuù thích trong baùo:

You might also like