1

2. AKMA OLAYI (Ref. e_makaleleri)

Akan bir akkann davran, kat-snrlamalarn etkisinde olup olmamasna gre deiir. Sabit duvarlarn etkisinde olmayan bir akkanda kayma ve kayma gerilimleri bulunmaz. Sktrlamayan ve kayma etkisi olmayan bu tip akkanlara "potansiyel akkan" denir; bunlar Newtonian mekaniine ve ktle korunumu ilkesine uyarlar. Potansiyel akn iki nemli zellii vardr: (1) Akm iinde sirklasyon ve karma yoktur, (2) Srtnme domaz, dolaysyla mekanik enerji sya dnmez. Dk hzlarla akan veya yksek viskoziteli akkanlar hari, kat snrn ak zerindeki etkisi, tp duvarna bitiik bir sv tabakasnda kalr. Bu tabakaya "snr tabakas" denir ve snr tabakasnn dnda potansiyel ak varln srdrr. Akma ilemi iki ksmda ele alnr: (1) Snr tabakas, (2) Kalan ksm. Baz hallerde snr tabakas ihmal edilir ve akn sadece potansiyel olduu kabul edilebilir. Oysa, borulardan olan aklarda snr tabakas tm kanal kaplar; byle durumlarda potansiyel ak bulunmaz. Duvarlarn akkan akmn etkilemesiyle hz-dalgalanmas ve kayma-gerilimi alanlarnda birleme, trblens balamas, snr tabakalar olumas ve bymesi, snr tabakalarnn kat snrlardan ayrlmas gibi nemli olaylar meydana gelir.

Laminer Ak
Akkanlar dk hzlarda karma olay gstermezler, tabakalar oyun kartlar gibi birbiri zerinde kayarak hareket eder. Bu tip ak mekanizmasna "laminer ak" denir. Yksek hzlarda trblens oluur, tabakalar arasnda hareketler (eddy=girdap) balar ve akkanda bir karma olay meydana gelir.

Newtonan ve Non-Newtonan Akkanlar

Bir akkann her noktasnda bir kayma hz ve bir kayma gerilimi bulunur; bu deerler birbiriyle bantldr ve akkann reolojik davranlarn tanmlar. Kayma hz, kayma gerilimine kar grafie alndnda (scaklk ve basn sabit), ekil-.3 deki gibi eriler elde edilir. En basit hal, orijinden geen A dorusuyla gsterilen reolojik davrantr; bu tip akkanlara "Newtonian akkanlar" denir. Gazlar, gerek zeltiler, kolloidal olmayan svlar Newtonian zellik gsterirler. ekildeki B, C, D erileriyle tanmlanan akkanlar "non-Newtonian" akkanlardr. B erisini veren svlara "Bingham plastikleri" denir; rnein, aktif amur sistemi gibi. Bunlar 0 gibi bir kayma gerilimine kadar akmaz, sonra dorusal bir gerilimhz erisi verirler. C erisi bir yalanc-plastiin davrann gsterir; orijinden geer, dk kaymalarda aa konkav bir yol izler ve yksek kaymalarda dorusallar. Lastik lateksi rnek olarak verilebilir. ien (dilatant) akkanlar D erisini verirler; dk kaymalarda yukar konkavdrlar ve kayma hz ykseldiinde dorusal bir yol izlerler. Baz kum-dolgulu emlsiyonlar bu tip davranlar gsterir. Yalanc plastiklere "kayma-hzyla incelen", dilatant akkanlara "kayma-hzyla kalnlaan" akkanlar denir.
B

Kayma gerilimi,

A: Newtonian C A D B: non-Newtonian; Bingham plastik C: non-Newtonian; yalanc plastik D: non-Newtonian; dilatant svlar 0 hz dalgalanmas, du/dy

0 0

ekil-.3: Newtonian ve non-Newtonian akkanlar iin Kayma gerilimi-hz dalgalanmas.

Zaman Baml Ak
ekil-.3deki eriler, akkana uygulanan kayma geriliminin sresine bal deildir. Oysa baz non-Newtonian svlar kayma geriliminin sresine gre deiik davranlara girerler. Sabit bir kayma hznda srekli kartrlan akkanda krlma olur ve kayma gerilimi der; bu tip svlar "tiksotropik svlar"dr."Rheopektik" bilikler bunun tersi bir davran gsterirler; sabit bir kayma hznda, kayma gerilimi zamanla artar. Akkan durgun halde bekletildiinde tekrar orijinal yapsna dner.

Viskozite
Newtonian bir akkanda kayma hz, kayma gerilimiyle orantldr; Orant sabitine "viskozite" denir ve aadaki eitlikle verilir. du v = gc dy (6)

mutlak viskozitedir (lb/ft.sn). gc nin fps sisteminde saysal deeri 32.174 ft.lbm / lbf.sn2 dir (Newton Kanunu dzeltme faktr). cgs veya kms sistemleri uygulandnda 1 / gc = 1 olup birimsizdir. v , kayma gerilimini (lbf / ft2), du / dy hz dalgalanmasn (1/sn) gsterir. du d( dx / dt) d (dx / dy) = = dy dy dt dx /dy = kaymadr (birimsiz). Akkann viskozitesi, F = , lbf.sn / ft2 gc ifadesiyle de verilebilir. Mutlak viskozitenin birimi Poise = 1 g/cm.sn olarak bilinir (santipoise, cP = 0.01 poise). ngiliz birimleri uygulandnda, 1 poise = 0.0672 lb / ft.sn = 242 lb/ft.sa tir. Kinematik viskozite, , ft2 / sn (cm2 / sn), mutlak viskozite = = younluk

4 Kinematik viskozitenin birimi Stokes = 1 cm2/sn dir. (santistokes, cS = 0.01 Stokes)

Trblens
Laminer ve trblent aklar arasndaki fark, Osborne Reynolds tarafndan klasik bir deneyle aklanmtr (1883). ekil-.4(a) daki dzenekte, yatay bir cam tp yine yatay duran ve suyla doldurulmu cam-duvarl bir tanka daldrlmtr. Cam tpten, bir valf ile kontrol edilerek su aktlr; tpn girii an eklindedir. Tp giriinden, ince renkli su filamenti oluturacak bir nozul yoluyla renkli su verilir. Tpteki su akm dk hzlarda olduunda renkli su ile akmn birbiriyle karmad, renkli suyun akma paralel hatlar eklinde ilerledii grlr (ekil-.4b). Normal su akmnn hz artrldnda, nce renkli su izgileri dalgalanmaya balar (ekil-.4c) ve "kritik hz" a ulaldnda izgiler kaybolarak renkli su, su akmnn kesiti boyunca dzenli bir ekilde dalr (difzlenir) (ekil-.4c). Renkli suyun bu davran, kritik hzdan sonra akmnn laminar harekette olmadn, apraz akmlarn ve eddy hareketlerinin etkisine girdiini gsterir; bu tip harekete trblent ak denir.

boya verme nozulu (a) (b)

ak yn

boya verme nozulu (c)

ak yn (d)

boya verme nozulu

ak yn

ekil-.4: Reynolds deneyi. (a) Deney dzenei, (b) dk hzda (laminer akm, (c) hzn artrlmas srasnda, (d) yksek hzda (trblent akm), akm zellikleri.

Trblensin Doas
Trblens, ekil-.4 de grld gibi bir borudan akla oluabildii gibi baka yollarla da meydana gelebilir. Bir akmn kat duvarlarla (snrlarla) temas etmesi veya farkl hzlarda hareket eden iki sv tabakas arasndaki temastan da trblens doar. Akkan kapal veya ak kanallardan akarken veya akm iine daldrlm kat malzemelere arparak geerken duvar trblensi meydana gelir. Serbest trblens, bir jet akmn durgun bir mayi iine akmas veya kat bir duvardan bir snr tabakasnn ayrlarak mayi iine akmasyla oluur. Serbest trblens, zellikle kartrma olaylarnda nemlidir. Trblent ak eitli byklklerdeki eddy (girdap) ktlelerinden meydana gelir. Srekli olarak byk girdaplar oluur ve bunlar kk girdaplara paralanr; sonuta en kk olanlar yok olur. Akmda geni bir eddy spektrumu bulunur. En byk girdap en kk boyutta trblent akm tanmlar; en kk girdap 1 mm dolayndadr. Bundan daha kk olanlar viskoz kaymayla yok edilir. Bir girdap iindeki ak laminerdir. En kk olan bile 104 kadar molekl ierdiinden, tm girdaplar makroskopik byklktedir ve trblent ak molekler bir olay deildir. Bir girdap, bir miktar mekanik enerjiye sahiptir. Byk girdaplarn enerjisi, akkann potansiyel enerjisinden salanr. Enerji ynnden bakldnda trblens, akkanda oluan byk girdaplarn bir seri kk girdaplara dnmesi, dolaysyla mekanik enerjinin dnme enerjisine transferidir. Byk girdaplarn kklere, onlarn da daha kklere blnmesi srasnda mekanik enerji sya dnmez, fakat balangtaki basnc da koruyamaz. Bu mekanik enerji, ancak viskoz harekette en kk girdaplarn yok olmas srasnda sya dnr. Bir trblent ak alannda, bir noktadaki hz dalgalanmas ekil-.5de verilmitir. ekildeki grafik, gerek hz vektrnn tek bileenidir; bileen de byle hzl byklk ve yn deiiklii gsterir. Keza, ayn noktadaki basn ta (hz ile) sratl bir dalgalanma iindedir. x, y, z ynlerindeki toplam hz bileenleri ui, vi, wi,; akmnn x ynndeki sabit net hz u; x, y, z ynlerindeki hz sapmalar u', v', w' ile gsterildiinde aadaki hz bantlar yazlabilir. ui = u + u' vi = v' wi = w' (7)

6 Bir-boyutlu akta y ve z eksenleri boyunca ak bulunmadndan v ve w terimleri ihmal edilir, v = 0, w = 0 dr.

+%5 Hz, u

-%5

Zaman

ekil-.5: Trblent akta hz dalgalanmalar; % deerleri, sabit net hza gre verilmitir. Sapan hzlar u', v', w', sfr dolaynda dalgalanr. ekil-5, u' y gstermektedir. Basn iin, pi = p + p' (8)

yazlr. pi deiken yerel basn, p herhangi bir basn gstergesiyle llen sabit ortalama basn, p' ise girdaplar nedeniyle oluan basn dalgalanmasdr. Trblent hzlarn ve basnlarn tekrarlanabilir dalgalanmalar gstermeleri nedeniyle, t0 zaman periyodu (birka saniye) iin aadaki bantlar yazlr. 1 t0 u' dt = 0 t0 0 1 t0 v' dt = 0 t0 0 1 t0 w' dt = 0 t0 0 1 t0 p' dt = 0 t0 0

Bir dalgalanmann her pozitif deeri iin eit miktarda bir negatif deeri vardr ve cebirsel toplam sfrdr. Hz bileenlerinin ortalama deerlerinin karesi ise sfr olmaz. nk pozitif ve negatif deerlerin kareleri daima pozitif olduundan, rnein (u')2 sfr olmaz; u' bileeni iin, 1 t0 u' dt = (u)2 (ortalama) t0 0

7 Laminer akta girdap olay yoktur; hz sapmalar ve basn dalgalanmalar bulunmaz. ui ak ynndeki toplam hz sabittir ve u ya eittir; vi ve wi ise sfrdr.

Snr Tabakalarda Ak
Snr tabakas oluumuna rnek olarak ekil-.6(a)daki gibi ince bir levhaya paralel ynde akan bir akkan inceleyelim. Levha ile svnn temas ettii yzeyde akkann hz sfrdr; levhadan uzaklatka hz artar ve bir mesafeden sonra kararl ve sabit bir deere ular. ekildeki eri, levhadan farkl uzaklklardaki x deerlerine gre izilmitir. Erilerin eimi levhaya yaknlatnda hzla deiir; keza, levhadan belirli bir uzaklkta yerel hz, tm akkan akmnn hzna yaklar. ekil-6(a) daki noktal eri (OL) hz deiiklii snrn gsterir; erinin altndaki blge hzn sfrdan (duvarda) balayarak kararl hale kadarki deer deiimini gsterir. Erinin stndeki blgede hz deiimi yoktur ve hz sabittir. OL nin akkan akmn iki blgeye ayrd hayal edilebilir. Bu hayali blgelerden OL ile levha arasnda kalan ksma snr tabakas denir.

Snr Tabakalarda Laminer ve Trblent Ak

Akkann hz, kat-akkan arasndaki yzeyde sfrdr ve kat yzeye yakn ksmlardaki hzlar olduka kktr. Bu nedenle kat yzey yaknndaki ak laminer karakterdedir. Yzeyden uzaklatka hz artar; sabit hzn altnda olduu halde kat yzeyden uzakta akm trblent zellie dner. Trblensin tam olarak olutuu yer ile laminer ak arasndaki blge bir gei blgesidir ve her iki akmn karakterlerini gsterir; buraya tampon (buffer) blge denir. Bu tanmlamaya gre, trblent snr tabakasnn blgeden olutuu sylenebilir: viskoz-alt tabaka, tampon tabaka ve trblens snr. Kararl bir hzla akan bir akkana dz bir levha daldrldnda oluan snr tabakas incedir ve bu tabaka iindeki tm akkan dk bir hzla akar. Bu koullarda snr tabakas iindeki ak tmyle laminerdir. Snr tabakasnn kalnl arttka trblensin olutuu bir noktaya gelinir; bu anda snr tabakas kalnlamasnda ani bir art (srama) grlr (ekil-.6b) Snr tabakasndaki ak tmyle laminer olduunda tabakann kalnl Zx, x1/2 ile orantl olarak artar (x = levhadan olan uzaklk). Trblensin olumasndan ksa bir sre sonra Zx deki art x1.5 olur; trblens tam olutuunda bu art x0.8e der.

Laminer - Trblent Ak Geii: Reynolds Says

Bir laminer snr tabakasnn trblense gei noktasn saptayan faktrler, Reynolds says (boyutsuz) ile tanmlanr. Lu NRe = (9)

NRe = Reynolds says, L = ak sisteminin en nemli boyutunun uzunluudur; borularda ap, bir levhaya paralel akta (ekil-.6a ve 3.6b deki gibi) x tir. = younluu, =viskoziteyi, u = yerel hz gsterir. Reynolds says tm akm iin hesaplanr. Bir levha boyunca ilerleyen paralel akmda trblent akn ilk gzlendii Reynolds says 105 3 x 106 arasndadr. Levha przl ve trblensin iddeti yksek olduunda gei daha dk Reynolds saylarnda gerekleir. Keza, levha przsz ve trblensin iddeti dkse Reynolds says ykselir. ekil-.4 teki gibi an biiminde girii olan bir tpte, keskin kelerde snr tabakas ayrlmas olmaz; an biimli giri bunu engeller. Dz tpe girite bir snr tabakas oluumu balar (ekil-.6c) ve gittike kalnlar. Bu kademede snr tabakas, tp kesitinin sadece bir ksmn kaplar; toplam akm, orta ksmda (gbek) sabit hzda akan (ubuk eklinde) akkan ile duvar-orta ksm arasndaki halka eklinde snr tabakasndan oluur. Snr tabakasnda hz, 0dan (duvarda) sabit hza (orta ksmda) kadar ykselir. Akm tpte daha da ilerlediinde, snr tabakasnn tp kesitinde kaplad ksm artar ve nihayet tpn merkezine ular, ubuk-eklindeki orta ksm (gbek) kaybolur ve snr tabakas akmn tm kesitini kaplar. Bu noktada tpteki hz dalm son eklini almtr ve tpn kalan ksmnda deimez. Son hz dalm, ekil-6c deki son eriyle gsterilmitir. Bu duruma "tmyle yaratlm akm" denir. Byle bir akmda hz dalm tm kesitlerde ayndr ve V (ortalama), , deerleri boru boyuyla deimez. Reynolds, dairesel bir boru boyunca tmyle yaratlm akm iin, laminer akmn, trblente dnt kritik hzn drt parametreye bal olduunu belirtmitir; bunlar borunun ap (D, ft); akkann viskozitesi (, lb/ft.sn), younluu (, lb/ft3) ve ortalama dorusal hzdr (V, ft/sn). DV DV DG NRe = = =

9 = akkann kinematik viskozitesi (ft/sn), G = akkann ktle hzdr (lb/ft2.sn). .

u u a u a u a b' b' Zx

OL

u (a) Zx c

Zx c' x

c'

Snr tabakas kalnl

snr tabakasnda trblent akm snr tabakasnda laminer akm tampon tabaka viskoz alt tabaka

(b)

Kenardan uzaklk, x veya L snr tabakas (c)

ekil-.6: (a) Prandtl snr tabakas; x = levhadan uzaklk, u = kararl akmn hz, Zx = x mesafesindeki snr, tabakasnn kalnl, u = yerel hz, abc-abc-abc noktalarnda hz duvarndan mesafe erileri, OL = snr tabakas hatt. (b) Dz bir levhada trblent snr tabakasnn douu. (c) Bir borudaki akta snr tabakasnn douu

10 Reynolds says 2100 den kk olduunda daima laminer akm vardr. Normal koullardaki akta NRe > 4000 in zerinde trblent karakter grlr. 2100 4000 arasndaki blge, tp girii ve knn ekline gre, akmn laminer veya trblent olabildii gei blgesidir

Srtnme Faktr
zellikle trblent akta dier nemli bir parametre, "srtnme faktr, (f)" dr. Srtnme faktr, kayma geriliminin, hz ykseklii (V2 / 2gc) ve younluk arpmna oran olarak tarif edilir. 2 gc w w f = = 2 V / 2 gc V2 Borulardaki kabuk srtnmesini lmek iin kullanlan drt zellik,hfs, ps, w, f aadaki eitlikle birbirine baldr (rw = borunun yarap, L = borunun uzunluudur). ps L V2 2 w hfs = L = = 4 f rw D 2 gc (10)

s alt indis, srtnme kaybnn (hf) sadece kabuk (skin) srtnmesinden olduunu gsterir.

Przlln Etkisi
Trblent akta przl (kaba) bir boru, ayn Reynolds says iin, dz bir boruya gre daha byk bir srtnme faktr verir. Przl boru dzgn hale getirildiinde, srtnme faktr der. Borunun daha da przszletirilmesiyle srtnme faktrnde daha fazla azalma olmayan bir tpe "hidrolik dzgnlkte tp" denir ve aadaki eitlik geerlidir. 1 = 4.06 log (NRe f) 0.40 f ekil-.7de eitli przllkler grlmektedir. Tek bir prz ykseklii k ile gsterilmitir; buna przllk parametresi denir. f deeri, NRe ve k / D (relatif przllk) nin fonksiyonudur (D = borunun ap). Laminer akta k ok byk olmadka, przlln srtnme faktrne nemli bir etkisi yoktur.

11

k k D (a) (b) D

k k D (c) (d) D

ekil-.7: Przllk eitleri; her bir relatif przllk deeri iin, (a) ve (b) deki tip iin farkl bir f NRe, , (c) ve (d) iin farkl bir f NRe eri ailesi elde edilir.

Srtnme Faktr Grafikleri

Przsz veya przl borularn srtnme faktr ve Reynolds says (log) grafiklerle verilir (ekil-.8a, Moody diyagram). Srtnme faktr f ve srtnme kayb hf arasndaki banty gsteren Denklem(10)dan yararlanlarak, laminer akta srtnme faktr ile Reynolds says arasndaki aadaki bant karlr; f = 16 / NRe Bu eitliin log-log grafii, eimi -1 olan dz bir hattr. NRe < 2100 olan akkanlar iin srtnme faktr dorusu ekil-8(b)de grlmektedir. Trblent akta przl bir borudaki srtnme faktr daha byktr. Borunun przleri giderildiinde f deeri der. k = przll (ft) D = boru apn (ft) gsterdiinde, k / D = izafi przllktr. k / D deerleri, boru standartlarna gre tablolardan bulunur. Trblent akta (ekil-.8b) en alttaki hat dz tpteki srtnmeyi gsterir. Grafiklerin kullanm basittir. Akkann ak hz, younluu, viskozitesi ile borunun ap bilinirse Reynolds says hesaplanr. Bu deer apsiste bulunur, karl olan srtnme faktr ordinattan okunur ve Denklem(10)dan srtnme kayb hesaplanr.

12
Laminer akm Kritik blge 0.08 0.07 0.06 0.05 Srtnme faktr, f 0.04 0.03 0.02 Trblent akm 0.05000 0.04000 0.03000 0.02000 0.01000 0.00500 0.00100 0.00050 0.00010 0.01 0.008 (a) 103 10 4 0.00001 10 5 10 6 10 7 10 8 Reynolds say s, Re = V D /

Kritik blge (gei blgesi) Laminer akm Trblent akm

Srtnme faktr, f

0.100

(*) 0.010 0.00060

0.05000 0.00600 0.00300 0.00100 0.00010

0.001 102 10 3 (*): f = 16/NRe (b)

10 4 10 5 10 6 Reynolds say s, Re = V D /

10 7

ekil-.8: Srtnme faktr ve Reynolds says erileri.

Izafi (relatif) przllk, k/D

Izafi (relatif) przllk, k/D

13

Srtnme Kaybndan Ak Hznn Bulunmas

Boru ap ve ak zellikleri bilindiinde, Denklem(10)dan hf bulunur. Ancak hf deerinden ak hz hesaplanamaz. nk V hem NRe de ve hem de f de vardr, dolaysyla Denklem(10)dan, ancak deneme-yanlma yntemiyle hesap yaplabilir. Daha uygun bir yntem, 1 = 4.0 log (NRe f) 0.40 f eitliinin grafie alnmasdr; absis NRe f, ordinat f olan bu tip grafiklerden, bilinen srtnme kaybndan apsis deeri hesaplanr, ordinattan f okunur ve Denklem(10)dan V hesaplanr.

Snr Tabakas Ayrlmas ve z Oluumu

Akm ynne paralel duran dz bir levhann iki tarafndaki snr tabakas (ekil.9a) maksimum bir kalnla eriir. Tabakalar ve hz dalgalanmalar, akkan levhay terk ettikten sonra bile bir sre devam eder; sonra hz dalgalanmas durur, snr tabakalar kaybolur ve akkan kararl bir hzla akmay srdrr. Bu durum ekil-.9(a)da grlmektedir. Levha akm ynne dik bir konumda bulunduunda, akm levhann stnden akmadan nce snr tabakas oluur. Levhann arka tarafnda, byk girdaplarn bulunduu bir blge meydana gelir. Bu glgeye "iz (wake)" blgesi denir (ekil.9b).

(a)

(b)

ekil-.9: Dz levhadan geen akm; (a) akm levhaya paraleldir, (b) akm levhaya diktir.