SA. Fen Bilimleri Dergisi, 12. Cilt, 1. Say, s.

32-37, 2008

Hat Sonunda SVC Bulunan G Sisteminde atallama Analizi ile Dinamik Gerilim Kararllnn ncelenmesi K. Abac

HAT SONUNDA SVC BULUNAN G SSTEMNDE ATALLAMA ANALZ LE DNAMK GERLM KARARLILIININ NCELENMES
Kadir ABACI, Murat YILDIZ, Mehmet Ali YALIN ve Ylmaz UYAROLU
Elektrik-Elektronik Mhendislii Blm Sakarya niversitesi, Esentepe Kamps, Sakarya kabaci@engineer.com, myildiz@sakarya.edu.tr, yalcin@sakarya.edu.tr, uyaroglu@sakarya.edu.tr ZET G sistemleri gerilim kararll almalarnda atallama analizi olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. atallama noktasnn belirlenmesi ile sistemin yklenebilirlik snrlar tespit edilerek, planlama ve kontrol almalarnda kullanlmaktadr. Bu almada kararl bir denge noktasndan uzaklaan bir g sisteminin atallama analizi ile dinamik gerilim kararll analizi gerekletirilmitir. Anahtar szckler: G Sistemi, atallama Noktas,Gerilim kararll, SVC

INSPECTON OF DYNAMC VOLTAGE STABLTY OF POWER SYSTEMS USNG SVC AT LNE ENDS VA BFURCATON ANALYSS
ABSTRACT Bifurcation analysis is often used in power system voltage stability studies. Loadability limits of system are determined by determination of bifurcation point and then it is used in planning and control studies. In this study, dynamic voltage stability analysis of a power system that deviates from a stable equilibrium point has been realized by bifurcation analysis. Keyword: Power system, bifurcation point, Voltage Stability, SVC 1. GR Srekli yk artm ile birlikte ekonomik ve evresel basklar g sistemlerini kararllk limitine yakn noktalarda almaya zorladndan kararllk snrlar azalmaya ve gerilim kararll kritik bir konu olmaya balamtr [1]. Dorusal olmayan byk bir enterkonnekte g sistemi, srekli haldeki bir alma noktasndan uzaklat zaman ok karmak olaylar gstermektedir. Ekonomik ve evre basklar yeni iletim ve retim kapasitesi artrmn snrlad iin g sistemleri gittike daha da ok yklenmektedir. Bu ar alma koullar altnda, byk elektrik iletmesinin devre d kalmasna neden olan gerilim kmesi olarak da adlandrlan yeni bir kararszlk problemiyle kar karya kalnmaktadr. Son zamanlarda ou byk elektrik g sistemlerinin devre d kalmas sistemin hatalara vermi olduu dinamik cevap tarafndan sebep olmaktadr. stelik ekonomik ve evresel basklar g sistemlerinin kararllk limitlerine daha ok yakn almalarna sebep olmaktadr. Bylece g sistemlerinin dinamik deerlendirilmesi hzla nem kazanmaktadr. Bir g sisteminin dinamik davran bir parametre deiimiyle deitirildii zaman g sistemlerinde atallamalar domaktadr [2]. atallama teorisi g sistemlerindeki asal kararllk ve gerilim kararll gibi deiik sorunlarn analizinde kullanlan en yaygn yntemlerden biridir [3]. atallama olaylarn srekli hal ve sreksiz hal atallama olaylar olarak snflandrmak ok yararldr. Sreksiz atallama

32

SA. Fen Bilimleri Dergisi, 12. Cilt, 1. Say, s. 32-37, 2008

Hat Sonunda SVC Bulunan G Sisteminde atallama Analizi ile Dinamik Gerilim Kararllnn ncelenmesi K. Abac Dinamikteki bu deimelere atallama, deiimin grld parametre deerlerine de atallama noktalar denir [6]. atallama noktas aadaki denklemle bulunabilir. f(x,)= x
.

olaylar durumunda sistem nominal deerinden sonsuz bir deere ulamaktadr. Bir parametre kritik bir deere geerken bir ift denge noktasnn ortadan kaybolmas olan, eyer noktas atallamas dorusal olmayan dinamik olaylarda temel bir atallamadr, hem de atallamann ya da bir sreksizliliin en basit rneidir. atallamalarn dier rnekleri, alt kritik deer Hopf atallamas ve alt kritik deer Pitchfork atallamas gibi alt kritik deer formunda gzken btn atallamalardr [4]. Eyer noktas atallamas durumunda, kararl denge durumuna meyilin kesilmesi sreksiz bir atallamay gsterir. nn negatif deerleri iin sistem daima bir kararl ve bir kararsz olmak zere iki denge noktasna sahiptir. eer sfra ularsa sistem kritik tek noktaya sahip olur. nn pozitif deerlerinde ise sistemin herhangi bir denge noktas yoktur. Denge noktalarnn saylarndaki bu deiimler atallama olarak adlandrlmaktadr[5]. Bu almada, bir eyer noktas atallamasnda kararllnn gzden kaybolduu zaman, kararl halin ortadan kalkt tanmlanacak ve atallama olayndan sonra sistem dinamiklerinin basit bir gerilim kmesi modeli sunulacaktr. Kararlln gelitirilmesi amacyla hat sonunda SVC (static VAR compensator) uygulamas yaplan basit bir g sisteminde atallama teorisine gre sistemin kararllk snrlar belirlenerek durum uzaynda davran gzlemlenmitir. 2. ATALLAMA TEORS atallama terimi, dinamik sistemlerde meydana gelen sistem parametrelerindeki en ufak deiimlerin, faz uzaylarndaki yapsal deiimlerine karlk gelir. Byle bir deiimde meydana gelen parametre deeri, kritik parametre deeri olarak adlandrlr. atallama terimi ilk olarak bir grup diferansiyel denklem eitliklerinin denge zmlerinin bulunduunu tanmlamak iin kullanlmtr. atallama teorisi dorusal olmayan sistemlerin zmnde anahtar rol oynamaktadr. Sistemdeki anlk deiiklikler, sistemi kararl normal durumundan artarak uzaklatrmakta, bu da elektrik g sisteminde gerilim kmesini ve kaos olaylarn beraberinde getirmektedir. 2.1 atallama Analizi Bir izgi zerindeki vektr alanlarnn dinamii ok snrldr; tm zmler ya bir dengeye oturur ya da a gider. Dinamiin bu basitlii yannda tek boyutlu sistemlerin ilginlii parametrelere olan ballktr. Akn nitel zellikleri parametrelerdeki deiime bal olarak deiebilir. Yani sabit noktalar oluturulabilir, yok edilebilir veya bu noktalarn kararll deiebilir.

(2.1)

Burada x durum deikeni ve sistemi bir denge noktasndan dier bir noktaya tayan bir sistem parametresidir [7]. 2.2 Eyer-Noktas atallamas Bu atallama en temel atallamadr. Eyer-noktas atallamas (EN) sabit noktalarn yaratlmas veya yok edilmesini salayan temel mekanizmadr. Bir parametre deitirilmedike iki sabit nokta birbirine doru hareket eder, arpr ve birbirini yok eder [6]. Bir sistemde atallanma artlar fx(x0,0) bir tek basit zdeere sahip olmak zere aadaki gibi verilebilir. T Dxf0 w = Dxf0v = 0
wT df |0 0 d (2.2)

wT[D2f0v]v 0 x Burada Dx jakobiyen matrisi, v sa z vektr, w sol z vektr gstermektedir [8]. Bir eyer-dm atallamasnda genellikle biri kararsz bir dieri kararl olan noktalar eyer-dm noktasnda birlemeye balarlar ve tam atallama noktasnda iki nokta kaybolur. Bu noktada Jakobiyen sfr bir zdeere sahiptir ve Jakobiyenn determinant sfrdr. Bu noktada seilen parametre deeri atallama deerini almtr. Bylece eyer-dm atallamas iin gerekli artlar aadaki gibi olur.

f(x0,0)=0, det J (f(x0,0))=0

(2.3)

EN g sistemlerinde gerilim kmesi problemleriyle ilikilendirilerek sistemin dinamik kararszl iin temel bir fikir verir [9], [10], [11]. 2.3 G Sistemlerinde atallama Analizi G sistemlerinde parametre deiimine bal olarak ok karmak dinamik olaylar gzlenebilmektedir. Bu olaylardan en yaygn olan yk art meydana geldiinde sistemin denge noktalarnn atallamasdr. 2.3.1 G Sistemlerinde atallama Olaylar Son zamanlarda byk g sistemlerinde meydana gelen sistem kmeleri, sistem baralarndaki gerilim genliklerinde, giderek art gsteren bir azalma ile karakterize edilmektedir. Gerilim kmesi mekanizmalar, iyi tanmlanamamakta ve sistem dinamikleri iyi anlalamamaktadr.

33

SA. Fen Bilimleri Dergisi, 12. Cilt, 1. Say, s. 32-37, 2008

Hat Sonunda SVC Bulunan G Sisteminde atallama Analizi ile Dinamik Gerilim Kararllnn ncelenmesi K. Abac sistemin kararl alma blgesinde olduu ve P-V erisinin st ksmndaki yrngeyi izledii sylenebilir. ekil 1.bde ise bunun tam tersi bir durum sz konusudur. Yani oklar burada denge noktasndan hzla uzaklaarak gerilimin hzla azalmasna neden olmaktadr. Dolaysyla gerilimin kararsz alma blgesinde kald yani P-V erisinin alt ksmndaki yrngeyi izledii sistemin atallama noktas deerinde olduu ve oklarn denge noktasndan uzaklaarak sistemi kararszl gtrd sylenebilir. Bu durumda a () artmakta gerilim ise (V) hzla azalmaktadr. Bu dinamik hareket gerilim kmesi mekanizmasn aklamaktadr.

Baz kararl denge noktalarnn yollarnn kesilmesi ile oluan herhangi bir atallama iin e anlaml olarak, atallama ve sreksiz atallama terimleri kullanlmaktadr. Ykc ve srekli atallamalarn gzlemlerine dayanarak, yaklak olarak =cde, st kritik deerli atallamalar, alt kritik deerli atallamadan daha fazla olma olasl beklenebilir. Sonular genellikle herhangi bir tek parametreli dinamik sisteme uygulanmaktadr. Daha sonra bu sonular g sistemlerinde, gerilim kmesi iin bir model nermede kullanlr. Bu model, gerilim kmesi dinamikleri iin, ak bir mekanizma salamaktadr. 2.3.2. Kararllk ve gerilim kmesi G sistemleri gittike daha karmak hale gelmesi ve daha fazla yklenmesi nedeniyle, Gerilim kmesi olay gittike daha ciddi problem olmaya devam etmektedir. G kesilmesiyle ilgili olarak gerilim kmesi mevcut g sistemlerinde de meydana gelmektedir. Gerilim kmesi konusunda ilk nemli konu modelleme, ikincisi ise analitik metotlarn gelitirilmesidir. Geleneksel g sistemi kararllk analizleri rotor ve frekans osilasyonlar problemleri ile ilgilidir. Bu yzden generatr geriliminin kontrolnn modellenmesi ve yk dinamikleri basitletirilebilir. Bir elektrik g sisteminin g ak eitlikleri, srekli halde Kirchhoffun kanunlarndan elde edilmektedir. Basit olarak gerilim kmesi srekli haldeki durumunu kaybetmesi ve sistem parametrelerinin yavaa deiim gstermesi ile aklanabilir. Gerilim kmesi tam bir analiz iin nemli dinamik mekanizmalarnn ele almalyz. 2.Blmde atallama analizi hakknda ksaca bilgi verilerek Denklem (2.3)e gre sistemin eyer noktasnn (EN) nasl bulunaca aklanmt. P-V erileri zerinde kritik noktaya kadar olan yklenmelerde iki adet denge zmleri mevcut olup kritik noktada sadece bir tek deere ulalmaktadr. Bu deer sistemin eyer noktas olarak bilinen kritik g deeridir. Eer yk daha da artacak olursa kararsz blgeye girileceinden zmn olmayaca aikrdr. Farkl yklenme noktalarnda gerilimin bykl V ve as arasndaki V- grafikleri sistemin durum uzayn gstermesi asndan son derece faydaldr. Bu grafikler zerinde sistem dinamikleri aka grlebilmektedir. ekil 1.ada oklarn birleme noktasna doru ynelmekte olduu grlmektedir. Bu nokta bir denge noktasdr ve burada yksek deerdeki gerilimden balayan oklarn denge durumuna yneldikleri sylenebilir. Bu durumda

a)

b)

ekil 1. Yklenme miktarna bal olarak durum uzaylarnn gsterimi a) atallama ncesi b) atallama annda

ekil 2.de yava bir ekilde yklenen bir sistemde zamanla gerilim ve a deiimi grlmektedir. atallama noktasndan itibaren gerilim ve ann izledii yrnge kme mekanizmasnn anlalmasn kolaylatrmaktadr. atallamadan nce statik eitlikler statik gerilim kararlln analiz edebilir. Ancak, atallama noktasnda bu eitlikler yeterli olamaz. Bu nedenle dinamik modellere ihtiya duyulmaktadr.
10 8 6 a 4 a ve gerilim 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 0 2 4 6 8 10 zaman 12 14 16 18 20 gerilim

ekil 2 Gerilim kmesi esnasnda gerilim ve ann zamanla deiimi

3. BAST BR G SSTEMNDE ATALLAMA ANALZ Hat sonunda SVC olan iki baral basit bir g sistemi ekil 3te gsterilmitir.

34

SA. Fen Bilimleri Dergisi, 12. Cilt, 1. Say, s. 32-37, 2008

Hat Sonunda SVC Bulunan G Sisteminde atallama Analizi ile Dinamik Gerilim Kararllnn ncelenmesi K. Abac

ekil .3 Hat sonunda SVC olan basit bir g sistemi

Bu sistem iin temel generator modeli dinamik bantlar kullanlarak generator modeli, yk iin ve gerilime baml dinamik eitlikler aadaki gibi verilebilir [12]. 1 & = (PM PG D G ) (3.1) M & = (3.2)
1 & (3.3) V2 = (Q L Q D ) Burada srasyla M ve DG generator eylemsizlik ve snmleme , ise yke ait gerilim zaman sabitleridir. Denklem (2.1)e gre sistemin durum deikenleri & vektr x = [ w; , V2 , Pd ] olarak boyutlu haldedir.

Sabit g faktr altnda (k =tan) Srekli halde yk talebi (Pd ) reaktif talep gcyle orantl olacak ekilde Qd=k.Pd olarak alnmtr. Hattn parametrik deerleri X=0.5 p.u Generatr barasndan retilen g ve Yk barasndan talep edilen g srasyla PG + jQG ve Pd + jQd eklindedir Kararllk analizini basitletirmek iin tm simulasyonlar boyunca hattn direnci ihmal edilmi (R=0), ve mekanik g talep gce eit alnmtr. Pm=Pd. Yk barasndan 0.6 +j0.2 p.u deerinde yk ekildii farz edilmitir. SVCye ait zaman sabiti TB=10s dir. Generatre ait zaman sabitleri p.u olarak M =1, DG, =0.1, =2s; kalacak ekilde, generator gerilimi (V1) V1 = V1o = 1 gibi sabit bir deerde tutulmaya allr. Sisteme SVCnin eklenmesiyle Denklem (2.1)e gre sistemin durum deikenleri vektrnn boyutu artacak & ve x = [ w; , V2 , BSVC , Pd ] olmak zere 4 boyutlu diferansiyel denklem seti haline gelecektir. atallama teorisine gre yaplan analizler sonucu SVCsiz sistemin atallama parametresi ( =1.2011) bulunmutur. Buna
max gre sistemin maksimum yklenme deeri Pd = 0.7207 p.u ayn zamanda sistemin atallama noktasdr. Buna gre sistemin durum deikenleri vektrnn limit noktalarna ait deerler & bulunmutur. x * = [0.0;0.6245,0.6163,0.7207] olarak Benzer ekilde SVCli sistem iinde atallanma parametresi ( SVC=1.3712) bulunmutur. Buna gre

3.1 SVC uygulamas Yk baras gerilimini V2.=1.0 p.u deerine ykseltmek amacyla hattn sonuna 0.2935 p.u deerinde bir SVC tesis edilerek analizler gerekletirilecektir. SVC temel dinamik modeli aadaki gibidir.[13]. 1 & B ref = [ B ref + K R (Vref V2 ) (3.4) TR
1 & BSVC = ( BSVC + B ref ) (3.5) TB burada TR ve KR srasyla gerilim reglatrne ait zaman ve kazan sabitleri TB ve Bref srasyla SVCye ait zaman sabiti ile referans suseptans deeridir. Bu durumda sisteme ait g ak eitlikleri = 1 -2 ve hattn pi

sistemin

maksimum

yklenme

deeri

PdSVC max =

0.82272 p.u ayn zamanda sistemin atallama noktasdr.

1 0.95 0.9 0.85 0.8 0.75 0.7 0.65 0.6 Pd=0.7 pu

edeer devre parametreleri A = a1 + ja2 , B = b1 + jb2,

& C = c1 + jc2 , D = d1 + j.d2 olmak zere;
PG = V1V2 (c1 cos + c 2 sin ) + V1V2
2 b1 + b 2 2

V2[pu]

Pd=0.72 pu Pd=0.7208 pu kme

V12 (d1 b1 + d 2 b 2 )
2 b1 + b 2 2

0.55

20

40

60 t[sn]

80

100

120

140

[(d1 b1 + d 2 b 2 )(a 1 cos + a 2 sin ) + ....(3.6)

+ (d1b 2 d 2 b1 )(a 2 cos a 1 sin )]

ekil .4 Kritik yklenme seviyesi civarnda farkl alma noktas iin gerilimin zamanla deiimi

QL =

2 V1V2 (b 2 cos b1 sin ) V2 (a1b 2 a 2 b1 ) 2 b1 + b 2 2

2 +V2 Bsvc

... (3.7)

Bu deerler yardmyla sistemin srekli halde kararllk analizlerini gerekletirmek mmkndr. Burada SVCsiz ve SVCli olmak zere iki durum incelenecektir. lk durum iin sistemi kmeye gtren yklenme noktas alma noktas belirleyelim. Bunlardan ilk ikisi sistemin 1 srekli halde =1.167 yk artm ile yani Pd = 0.70 p.u

35

SA. Fen Bilimleri Dergisi, 12. Cilt, 1. Say, s. 32-37, 2008

Hat Sonunda SVC Bulunan G Sisteminde atallama Analizi ile Dinamik Gerilim Kararllnn ncelenmesi K. Abac geciktirici etkisindendir. Dolaysyla analiz gerekletirilirken bu deere dikkat edilmelidir. ekil 6.cde SVCnin suseptans deerinin deiimi bu sreyle ilgilidir. ekil 6 da yk barasna ait gerilim ve ann normal alma artlarnda deiimleri grlebilir. SVC V2 gerilimini 1.0 p.u deerine getirmektedir. (ekil 6.a) Sistemin bu alma artlarnda kararl bir davran gsterdii aka grlmektedir. Nitekim yk as bir denge noktasna ekilmekte (ekil 6.b) ayn zamanda generatrn asal hz da srekli halde senkronizma da kalmaktadr (ekil 6.d).
3.2. G sisteminin durum uzaynda davran

2 deerinde ve =1.2 ile yani Pd = 0.72 p.u deerinde

1 2 max yklendiini varsayalm. Bu durumda Pd < Pd < Pd

olduundan sistem kararl bir davran gsterecektir. nc alma noktas olarak bu kez =1.201 yk artm ile yani
3 Pd = 0.7208

p.u

deerinde

yklendiini

3 max varsayalm. Bu durumda Pd > Pd olduundan sistem

kararsz bir davran gsterecektir. Bu durumlar izlemek amacyla ekil 4 izdirilmitir. Her alma noktas iin gerilimin zamanla deiimi grlmektedir.
1.2

Gerilim kararll mekanizmasnn incelenmesi amacyla

1 SNB SVC var 0.8

SVC yok V2[pu] 0.6

0.4

0.2

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5 Pd[pu]

0.6

0.7

0.8

0.9

2 sistemin Pd = 0.72 p.u ile srekli yklendiini var sayalm. Bu durum SVC destei olmayan g sistemi iin kritik deerdir. Sistem atallanma noktasna yakn almakta, hat kayplar artmakta ve reaktif g destei alamamaktadr. Bu durum sistemi nce kaosa srkleyecek gerilim kmesi tetiklenecektir. Bu durumu faz uzaynda grmek iin ekil 7.d izdirilmitir. Dikkat edilirse gerilim yksek bir deerden aaya inmekte ve denge noktasndan hzla uzaklamaya balanmtr. Ayn durum a oku iinde sylenebilir. Bu alma noktas SVC li sistem iin kritik yklenme seviyesinden dk 2 SVC olduundan Pd < Pd max sistemin bir denge noktasna doru ilerledii a ve gerilim oklarndan anlalmaktadr ( ekil 7.c).

ekil .5 Her iki durum iin sistemin P-V erileri

w[rad/sn]

0 -0.1 -0.2 0.35 1 0.9

w[rad/sn]

ekil 5de her iki durum iin yk barasna ait P-V erisi izdirilmitir. SVCnin gerilim kararllnda iyiletirici etkisi bu ekilden aka grlmektedir. Bu grafikte SVCnin dinamik analizi gerekletirildiinden gerilimin balangtan belli bir sre sonra artmas SVCnin kullanlan dinamik modelindeki zaman sabitinin
(a)
1.1 1 D2[der] V2[pu] 0.9 0.8 0.7 0.8 0.6 0.4

(a)
SVC VAR 0.2 0.1 0.1

(b)
SVC YOK

0.05

(b)

0.4

0.45 D2[der.]

0.5

0.55

-0.05 0.5 1 0.9 V2[pu] 0.8 0.7 0.6

0.55

0.6 0.65 D2[der.]

0.7

0.2 0

V2[pu]
0 50 t[sn] 100

0.8 0.7 0.6

50 t[sn]

100

0.4 0.3 w[rad/sn] Bsvc[pu] 0.2 0.1 0

0.6 0.4 0.2 0 -0.2 0 50 t[sn] 100 -0.4 0 50 t[sn] 100

0.5 D2[der.]

0.5

0.5 D2[der.]

(c)

(d)

ekil 7. Pd =0.72 p.u yk deerinde her iki durum iin sistemin faz portreleri zamanla a) SVCli (w )-(2) b) SVCsiz (w )-(2) c) SVCli (V2 ) -(2) d) SVCsiz (V2 ) -(2)

(c )

(d)

4. SONULAR

ekil 6. 0.6 +j0.2 p.u yk kararl kalan sistemin zamanla a) gerilim (V2 ) b) a (2) c) SVC suseptans (BSVC ) d) generatrn asal frekans (w) deiimleri

Eyer-dm noktas atallamas g sistemlerine uygulanarak sistemin kararllk snrlarnn belirlenmesinde olduka yaygn olarak kullanlmaktadr.

36

SA. Fen Bilimleri Dergisi, 12. Cilt, 1. Say, s. 32-37, 2008

Hat Sonunda SVC Bulunan G Sisteminde atallama Analizi ile Dinamik Gerilim Kararllnn ncelenmesi K. Abac 10. I. Dobson, H.D. Chiang, Towards a theory of voltage collapse in electric power systems, Syst. Control Lett, Vol.13, pp.253-262, 1989 11. Voltage stability assesment: Concepts, practices and tools, IEEE/PES Power System Stability Subcommittee Special Publicatio, Product No. SP101PSS, Final document, August 2002 12. IEEE Special Stability Controls Working Grouph, Static Var compensator models for power flow and dynamic performance simulation, IEEE Trans. on Power Systems, Vol.9, No.1, pp.229-239, February, 1994 13. H.G. Kwatny, A.K. Pasrija, L.Y. Bahar, Static bifurcation in electric power Networks:loss of steady-state stability and voltage collapse, IEEE Trans. Circuit Systems, Vol.33, pp.981-991, February, 1986

Bu almada atallama teorisine dayanlarak basit bir g sisteminin dinamik gerilim kararll analizi gerekletirilmi ve bulunan sonular verilen teori detaylaryla ilikilendirilerek sistemin durum uzaynda davran aklanmtr (Bkz. ekil 7). Ayrca hat sonuna eklenen bir SVC ile sistemin kararllk snrlarnn geniledii gzlenmi ve kullanlan dinamik modelde SVCye ait zaman sabitinin (TB) belirlenmesinin analiz sonularnda etkisi olduu gsterilmitir. Yaplacak analizlerde bu sreye dikkat edilmesi gerekmektedir. G sistemlerindeki bu analizler ve simlasyonlar iin MathWorks Matlab 7.0 yazlm kullanlarak yaplmtr.
KAYNAKLAR

1. Reactive Power Reserve Work Group. Final Report, voltage stability criteria, undervoltage load shedding strategy, and reactive power reserve monitoring methodology, 1999, p.154. 2. Y. Uyarolu, M.A. Yaln, Elektrik G sistemlerinde Salnm Dinamiklerinin Kaotik Olaylarnn incelenmesi, Elektrik Elektronik Bilgisayar Mhendislii sempozyumu, Sayfa 60-64, Bursa 2002 3. S. Ayasun, Tekil Noktalarn G sistemlerin Dinamiine olan Etkileri, Elektrik-ElektronikBilgisayar Mhendislii 10. Ulusal Kongresi, Sayfa 28-31, 4. H.D. Chiang, C.W. Liu, P.P. Varaiya, F.F. Wu, M.G. Lauby, Chaos in a Simple Power System, IEEE Transaction on Power Systems, Vol. 8, No. 4, pp. 14071417, November 1993 5. I. Dobson, H.Gavitsch, C.C. Liu, Y. Tamura, K. Vu, Voltage Collapse in Power Systems IEEE Circuits and Devices Magazine, Vol. 8, No. 3, pp. 40-45, May 1992 6. S.H. Strogatz, Nonlineer Dynamics and Chaos, Westwiew press,2000 7. A.C.Z. de Souza, New Techniques to Efficiently Determine Proximity to Static Voltage Collapse, Doctor thesis, Univercity of Waterloo, Ontario, 1996 8. Z.T. Faur, Effects of FACTS devices on Static Voltage Collapse Phenomena, Masters thesis, University of Waterloo, Ontario, 1996 9. V. Ajjarapu, B. Lee, Bifurcations theory and its application to nonlinear dynamical phenomena in an electrical power system, IEEE Trans. on Power Systems,Vol.17, No.1, pp.424-431, 1992

37