1

ME, KULLANIM VE ENDSTRYEL SU LEMLER

Standartlara uygun olmayan sularn artlarak tketime sunulmas iin suyun kullanlaca amaca
gre yumuatlmas ve saflatrlmas gerekir. Yumuatma, suyun sertliinin azaltlmas veya
giderilmesidir. Saflatrmaysa sudaki organik maddelerin ve mikroorganizmalarn uzaklatrlmasdr.
Artma veya yumuatma ilemleri artlacak suyun zelliine baldr. Bilinen bir ok artma yntemi
vardr. Bunlarn belli bal olanlar; fiziksel, kimyasal ve biyolojik ilemlerdir.

Fiziksel lemler

Suyun artlmas ve saflatrlmasnda kullanlan; parack boyutu, zgl ktle, viskozite vb. gibi
baz fiziksel ilemler, kirliliin fiziksel zelliklerine baldr. Bu tr ilemlere rnek olarak elek ve
zgaradan, ktrme, szme ve gaz transferi (sularn havalandrlmas) verilebilir.

Kimyasal lemler

Suyun artlmas ve saflatrlmasnda kullanlan kimyasal ilemler, kirliliin zelliklerine baldr.
Burada eklenen kimyasal maddelerin zelliklerinden yararlanlr. Koaglasyon, ktrme ve iyon
deiimi bu tip ilemlere rnek olarak verilebilir.

Biyolojik lemler


2

znebilir veya askda organik maddeleri gidermek iin biyokimyasal tepkimelerden yararlanlr.
Biyolojik szme ve aktif amur ilemleri bu tip ynlenmelerden birkadr.
Endstride yksek basnta (170 atm ve zeri) su buhar retimi, son derece dikkatli bir ekilde
saflatrlm besleme suyu gerektirir. Her endstri dalnn kendine zg su saflatrma koullar
vardr. rnein; amarhanelerde kalsiyum ve magnezyum sabunlar oluumuyla bunlarn kumalar
zerinde kmelerini nlemek iin, hi sertlik iermeyen su gereklidir. Kalsiyum, magnezyum ve
demir tuzlar, dokuma endstrisinde ve kat retiminde, organik boyarmaddelerle istenmeyen
keleklerin olumasna yol aarlar.

SU SAFLATIRMA VE YUMUATMA YNTEMLER

Suyun saflatrlmas ve yumuatlmas, suyun kullanlaca amaca gre, farkl yntemlerle
gerekletirilir. Bu ilemlerde yaygn olarak kullanlan yntemler; iyon deiimi, demineralizasyon,
ktrme ve tuz giderimidir.

yon Deiimi

Baz toprak rneklerinden sulu amonyak zeltisi geirildiinde, amonyan uzaklatrlabilecei
ve toprakta bulunan silikatn iyonlaryla amonyan, yer deitirdii 19. Yzyln sonlarnda
bulunmutur. Daha sonraki yllarda yaplan almalar, saf sentetik organik reineler ve anyon
deitirici reineler zerinde younlamtr. Gnmzde de halen iyon deiimi ilemi nemini
korumaktadr. Endstriyel alanda, dk elektrik iletkenlii olan, minerallerden kurtarlm
(demineralizae) suyun retimi dahil bir ok alanda bu ilemden ok sk yaralanlmaktadr. yon
deiimi ; kat maddede bulunan hidratize iyonlarn, edeeri kadar zeltide bulunan benzer ykteki
iyonlarla yer deitirmesi eklinde, kimyasal bir tepkimedir. Kat madde ak, balk ana benzer bir
yapya sahiptir ve hareketli iyonlar, elektriksel ynden ntral veya ykl olarak, gruplar halinde kat
yapya balanmtr (ekil 2.3). Bunlara iyon deitiriciler ad verilir. Deitiricinin sabit ykl
gruplar (fonksyonel gruplar) negatif olduu zaman, katyon deitirici meydana gelir. yon
deitiriciler iskelet yaplarna snrl sayda iyon alabilirler, bu durum deiim kapasitesi olarak
bilinir.

3



ekil 1 Tipik bir iyon deitirici

ekil 2.3 den de kolayca grlebilecei gibi katyon deitirici olarak davranan bu iyon deitirici
iskeletindeki negatif ykler aynen bir zm salkm gibi sodyum iyonlarn tutar.
Endstride ilk kullanlan iyon deitirici, yeil kum (gren sand) olarak bilinen ve doal olarak
bulunan zeolitler olmutur. Bunlarn iyon deitirme kapasiteleri ok azdr. Daha sonra, slfolanm
kmr, linyit ve turba gibi, doal rnlerden oluan organik iyon deitiriciler bulunmutur. Yksek
kapasiteli iyon deitirici reinelerin ounluu, polistren-divilbenzen (SDVB) esasldr.yon
deitirici reinelerin %80ninden fazlas su yumuatmada kullanlr. yon deiim ilemleri ekil 2-4
de zetlenmektedir.


ekil 2 yon deiim ilemleri

Sodyum Katyon Deiim lemi


4

Sodyum katyon deiim ilemi, su yumuatmada kullanlan en yaygn yntemdir. Yumuatmann
ilemi srasnda, sert sudan aadaki tepkime gerei, kalsiyum ve magnezyum iyonlar uzaklatrlr
ve bunlarn yerini iyon deitiricinin sodyum ,yonu alr. Tepkimede R sembol, katyon deitirici
radikalini gstermektedir.


Mg
Ca
)
`

2
Cl
SO
) (HCO
4
2 3
+ 2NaR
2
R
Mg
Ca
)
`

2
Cl
SO
) (HCO
Na
4
2 3
2



yon deitiricinin tmyle kalsiyum ve magnezyum bileiklerine dnmesi iin pH,
6-8 aralnda tutulur, tuz zeltisiyle yenilenir (rejenere edilir) ve sodyum reinesine dntrlr.
Rejenerasyon yemek tuzuyla yaplr ve olayn kimyasal verimlilii, 1000 g uzaklatrlan sertlik
karlnda 0,124-0,227 g tuzla snrldr. Gerekteyse stokiyometrik olarak 0-0,77 g tuz yeterlidir. Su
yumuatmada kullanlan,sodyum veya hidrojen-bal katyon deitiriciler ounlukla, SDVB (stiren
divinilbenzen) slfolanm reine tipindedir. Bu tip reineler; yksek scaklk ykseltgenme ve pH
ya karlk son derece dayankldr.
Tamamyla yumuatlm su reten katyon deitiricinin, deitirme kapasitesi tkendii zaman,
devre d braklr; katyon deitirici hidrolik ynden tekrar deerlendirmek ve temizlemek iin, ters
ynde ykama yaplr. Bu ilem iin yemek tuzu (NaCl) rejerenasyon yaplr. Tuz aadaki tepkime
gerei, kalsiyum ve magnezyumu, znen klorrleri halinde uzaklatrrr ve ayn zamanda katyon
deitiriciyi, tekrar tuzu haline dntrerek yumuatmada


2
R
Mg
Ca
)
`

+ 2NaCl 2NaR +
2
Cl
Mg
Ca
)
`

Bikarbonat sertlii ok yksek sular iin, nce suyun bir ksmnn sertlii kire ilemiyle
giderilmeli ve sonra katyon deiimi ilemi uygulanmaldr. Kire ilemi znm katlarn miktarn,
bunlar kalsiyum karbonat halinde ktrerek azaltrken; katyon deitirici reineler, kalsiyum ve
magnezyum iyonlaryla yer deitirirler. Bu yumuatclarn en nemli stnl, kolaylnda ve sfr

5

sertlikte su salanmasndadr. Rejenerasyon gerkli oluncaya kadar, herhangi bir ilgi ve dzenleme
gerektirmez.


Slfrik Asitle Rejenerasyon


Slfrik asitle rejenrasyon, rejenerasyon yntemlerinin en yaygn kullanlan ve en ekonomik
olandr. Rejenerasyon ilemi, aadaki tepkime gerei gerekleir.

2
Na
Mg
Ca
(HCO
3
)
2
+ 2HR

2
Na
Mg
Ca
R
2
+ 2H
2
O + 2CO
2


Asidik su hi bir yerde istenmez ve bu sebeple, hidrojen katyon deiimi ilemini terk eden su, ya
ntralletirilir ya da demineralize etmek (minarelerden kurtarmak) gerekliyse dorudan anyon
deitiriciden geirilir.

Hidrojen Katyon Deiim lemi

Hidrojen katyon deiim ilemi; sodyum katyon deiim ilemine ok benzer. Sadece, katyon
deiimi yapan reine, deitirilebilen hidrojen iyonuna sahiptir ve tm katyonlar uzaklatrmak
iin kullanlabilir. R sembol, hidrojen katyon deitiricinin kompleks radikalini gsterir ve aadaki
tepkimede grld gibi bikarbonatlar ile yer deitirir

2
Na
Mg
Ca

2
Cl
SO
4
+ 2HR

2
Na
Mg
Ca
R
2
+ H
2

2
Cl
SO
4


yon deitiricinin organik radikalini gsteren R semboln kullanarak, slfat ve klorrler iin
ise aadaki tepkime yazlabilir.


6

2
Na
Mg
Ca

2
Cl
SO
4
+ 2HR

2
Na
Mg
Ca
R
2
+ H
2

2
Cl
SO
4



Anyon Deitiriciler


Anyon deitiriciler; ar bazik ve biraz bazik olmak zere iki tipi vardr.
Her iki tip reine de, slfrik, hidroklorik veya nitrik asit gibi, kuvvetle iyonize olan asitleri
uzaklatrrlar.
Bununla birlikte, fazla bazik anyon deitiriciler ayn zamanda, silisik ve karbonik asit gibi, az
iyonize olan asitleri de uzaklatrrlar. R
4
N, kompleks anyon deitirici radikali gstermek zere,
kuvvetle iyonlaan bir asidin anyon deiimi aadaki ekilde yazlabilir.

H
2
SO
4
+ 2R
4
NOH (R
4
N)
2
SO
4
+ 2H
2
O

Rejenerasyon ise aadaki tepkimedeki gibidir.

(R
4
N)
2
SO
4
+ 2NaOH 2R
4
NOH + Na
2
SO
4

Fazla bazik anyon deitiriciler sodyum hidroksit ile, az bazik anyon deitiriciler ise,
sodyum hidroksit, bazen de amonyum hidroksit ile rejenere edilebilirler.

Demineralizasyon (Mineralleri Giderme)

Demineralizasyon sistemleri ok yaygn olarak, yalnz yksek basnl buhar kazanlarnn
suyunu yumuatmak iin deil, ayn zamanda farkl endstriyel ilemlerde durulama sularnn
yumuatlmalarnda da kullanlmaktadr. yon deitirici sistemlerin seimi;
. Ham suyun hacim ve bileimi,
. Yumuatlm suyun istenen zellikleri,
. Karlatrmal yatrm ve iletme giderleri gz nne alnarak yaplr.
zetle, eer silikat giderilmesi istenmiyorsa sistem, hidrojen-katyon-deitirici nite ile zayf bazik
anyon-deitirici niteden oluabilir. Bunu, ilk basamakta bikarbonatlardan meydana gelen CO
2
in,
byk bir blmn uzaklatrmak iin, gaz gidericide yaplan havalandrma izler.
Silikat giderilmesi istenildii zaman sistem, hidrojen-katyon-deitirici nite ile kuvvetli bazik anyon-
deitirici niteden oluabilir ve ounlukla bu iki nite arasna, CO
2
i uzaklatrmak iin, bir gaz
giderici konulur. ok yksek kalitede yumuatc k suyu istenildiinde;

7

. Bir hidrojen-katyon deitirici nite ve kuvvetli bazik anyon-deitirici nitede veya,
. Hidrojen-katyon deitirici ve kuvvetli bazik-anyon deitiriciden oluan, kark bir
yataa sahip tek bir nitede, ikinci bir yumuatma yaplr.
Suda bulunan tm iyonlarn uzaklatrlmasnda kullanlan dier bir yntem, distilasyondur.
Hem distillenmi su hem de deiyonize su, ok az miktarda da olsa boru metalini zerek kirlettii iin,
zel boru ve kaplarda saklanr.


ktrme lemleri


Su sertliinin giderilmesinde kullanlan bir dier yntem ktrmedir ve ktrme ynteminde
kire-soda ilemi en ok bilinen ilemdir.


Kire-Soda lemi

Su sertliinin giderilmesinde snm kire-soda ilemi uzun sredir kullanlmaktadr. Yntem kendi
arasnda; souk-kire-soda ve scak-kire-soda olmak zere ikiye ayrlr.
Sert sudaki kalsiyum iyonu, CaCO
3
ve magnezyum iyonu, Mg(OH)
2
halinde aadaki tepkimeler
gerei uzaklatrlr.
Karbonat sertlii iin:

Ca(HCO
3
)
2
+ Ca(OH)
2
2CaCO
3
+ 2H
2
O
Mg(HCO
3
)
2
+ Ca(OH)
2
MgCO
3
+ CaCO
3
+ 2H
2
O

MgCO
3
olduka fazla znen bir bileik olduu iin, aadaki tepkime gerekleir.

MgCO
3
+ Ca(OH)
2
Mg(OH)
2
+ CaCO
3

znebilen kalsiyum ve magnezyum tuzlarndan kaynaklanan karbonat d sertlik iin;

MgCl
2
+ Ca(OH)
2
Mg(OH)
2
+ CaCl
2

CaCl
2
+ Na
2
CO
3
CaCO
3
+ 2NaCl
CaSO
4
+ Na
2
CO
3
CaCO
3
+ Na
2
SO
4

MgSO
4
+ Na
2
CO
3
+ Ca(OH)
2
Mg(OH)
2
+ CaCO
3
+ Na
2
SO
4

tepkimeleri yazlabilir.

8


Yukardaki tepkimelerden kolayca grlebilecei gibi, karbonat sertlii iin, her kalsiyum
bikarbonat birimi iin, 1 mol kire, her magnezyum bikarbonat birimi iin ise 2 mol kire
gerekmektedir. Karbonat d sertlikte ise, benzer ekilde, magnezyum tuzu daha fazla (soda ve
kireten l'er mol) reaktif gerektirmektedir. Kalsiyum tuzlar ise sadece 1 mol soda gerektirirler.

Souk-kire-soda ilemi:

Souk-kire-soda ilemi genelde ksmi yumuatma iin uygulanr ve reaktif olarak daha ucuz
olan kire kullanlr (ekilde). ktrme iin uygun ortam oluturulursa, kalsiyum sertlii 35
ppm(pipiem)e kadar drlebilir. Souk-kire-soda ilemi, zellikle ehir sularnn ksmi
yumuatlmasnda uygulama alan bulur.
Ayrca, kalsiyum bikarbonat sertliinin kabuk oluumuna sebep olduu soutma sularnda ve
kalsiyum bikarbonat sertliinin sorun oluturduu, kat fabrikalarnda da bu ilem uygulanr.




ekil 3 Souk-kire-soda ilemi

Magnezyum karbonat sertlii, istenilen ekonomik bir miktara kadar drlebilir, fakat tortu
miktarnn dk olmas isteniyorsa, Mg(OH)
2
(magnezyum hidroksit)in znrln azaltmak
iin, hidroksit iyonlarnn fazlasna gerek duyulur. leme yardmc olmak zere, ounlukla
Al
2
(SO
4
)
3
(aluminyum slfat) veya Fe
2
(SO
4
)
3
(demir slfat) gibi bir phtlatrc, asl duran
paracklarn tanmalarn mininuma indirmek iin, ar doygun k suyundan oluacak
kelekleri azaltmak iin eklenir.

9

Souk-kire-soda ileminde, ar doymuluu azaltan baarl bir yntem, daha nce km
tortu ile suyun etkilemesini salamaktadr. Bu tortu, ham su ve kimyasal maddelerle
etkiletiinde, benzer yzeyler veya tanecikler kmeyi hzlandrrlar.

Scak-kire-soda ilemi:

Scak-kire-soda ilemi, hemen hemen tamamyla buhar kazan besleme suyunun yumuatlmas iin
kullanlr (ekil 2.6). Suyun kaynama scaklna yakn scaklklarda alld iin, tepkimeler
daha hzl meydana gelirler, phtlama ve kme kolaylar, CO
2
ve hava gibi znm
gazlarn byk bir ksm uzaklatrlr. Su yumuatlmas iin uygulanan scak-kire-soda ilemi
aadaki basamaklardan olumaktadr. Bunlar;
. Ham suyun analizi ve su buhar ile stlmas,
. Ham su analizine uygun olarak, kire ve soda oranlarnn belirlenmesi ve kartrlmas,
. Kire-soda karmnn ham su tankna pompalanmas,
. nceden starak veya stmakszn, kartrma yaplarak basitletirilen kire-soda
tepkimesi,
.Yava kartrma veya tortu ile etkiletirme, alama gibi, eitli yntemlerle
phtlatrma veya ar doygunluun giderilmesi,
. Son bir szme ile veya szme olmakszn, kelein uzaklatrlmas veya durultma,
. Yumuatlm suyun pompalanmas,
. Konik tank tabanndan (ve berraklatrma filtresinden), periyodik olarak ykanarak
tortunun uzaklatrlmasdr.





ekil 4 Scak-kire-soda ilemi

10


Gerekli kimyasal tepkimeler tam olarak gerekleirse suyun sertlii, kalsiyum karbonat ve
magnezyum hidroksitin teorik znrlne kadar drlebilir. Bu, su sertliinin yaklak olarak
2025 ppme drlmesi ve pH 1011 arasnda uygulanan kire-soda ileminde, bunun biraz
daha altna inilmesi gerekir. Son yllarda scak-kire-soda ilemi terk eden suyun, iyon deitirici
reineden geirilerek tamamen yumuatlmas eklinde yeni bir yntem uygulanmaktadr. Bu,
zellikle yksek basnl buhar kazanlarnn besleme sular iin gereklidir.

Tuz Giderme

Tuzlu suyun tuzunun giderilmesi veya desalinizasyon, ok tuzlu sularn; ksmen veya tamamen
demineralizasyonu anlamnda kullanlr. rnein; deniz suyu (35.000 ppm znm tuz) veya ac
sularn ime ve dier genel kullanmlar iin uygun olabilmesi iin tuz deriimi 500 ppm veya daha
dk deere drlmelidir.
Yksek basnl buhar kazanlarnda ve belirli baz endstriyel ilemlerde daha dk tuz deriimi
ieren sular kullanlmaldr. yon deiimi fazla tuzlu sulara uygulanamaz, bu sebeple dier
ilemler uygulanmaldr.
Bu tr ilemlerin alma prensibi, tuzlu su ile dolu olan ve ard arda kapal bir ekilde
yerletirilmi bulunan bir seri, katyon ve anyon deitirici diyaframlardan, doru elektrik akm
geirilmesine dayanmaktadr. Katyonlar, katyon deitiren diyaframlardan ve anyonlar, anyon
deitiren diyaframlardan geerler, tuzluluk bir yerde azalrken, dier taraftan artar ve bu
durum, depoya kadar srer gider.Tuzluluu artm su kanalizasyona ve tuzluluu azalm su ise
depolamaya gnderilir. Bu ilem tamamyla demineralize su retemez, fakat ac sularn
tuzluluunu azaltarak, onlar ime ve genel kullanma uygun hale getirir.
Desalinizasyon sistemlerinde, zellikle ac sularn saflatrlmasnda uzun yllardan bu yana ters
osmoz yntemi kullanlmaktadr.












11